İKTİSADİ BİRLEŞMELER TEORİSİ

X. BÖLÜM DERS NOTLARI: İKTİSADİ BİRLEŞMELER
TEORİSİ: GÜMRÜK BİRLİKLERİ VE
SERBEST TİCARET BÖLGELERİ
Sunumlarda Paul R.
Krugman ve Maurice
Obstfeld tarafından
yazılmış “International
Economics: Theory and
Policy” ve Halil
Seyidoğlu tarafından
yazılmış “Uluslararası
İktisat: Teori, Politika
ve Uygulama” isimli
ders kitabları temel
alınmıştır.
Ders: Uluslararası
İktisat ve Dış
Ticaret Politikası
Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE
Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi
Türk Dünyası İşletme Fakültesi
Bakü - 2011
İçindekiler












Giriş .............................................................................................. 3
Uluslararası ekonomik birleşme terimi ........................................ 5
Uluslararası ekonomik birleşme kavramı ................................... 6
İktisadi birleşmelerin türleri ........................................................ 8
İkisadi birleşme aşamaları ........................................................... 9
Serbest Ticaret Bölgelerinin Temel Sorunu ............................... 10
Gümrük Birliklerinin Temel Sorunu .......................................... 11
Gümrük Birliklerinin Ekonomik Etkileri ................................... 12
İktisadi Birlik ............................................................................. 16
“İkinci en iyi” teorisi .................................................................. 18
Kutuplaşma teorisi ..................................................................... 19
Kaynaklar ................................................................................... 20
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-2
Giriş

Günümüzde dünya ticaretinin liberalleşmesi DTÖ dışında ekonomik
entegrasyon kurumları çerçevesinde de devam etmektedir.

İktisadi birleşme (economic integration) teorisi bir grup ülkenin aralarındaki
ticareti serbestleştirici politikalar izlemelerini konu edinmektedir.

Sanayileşmiş ülkelerde hızlı üretim artışlarına karşın iç ulusal piyasaların
yetersizliği, bu gibi birlikler oluşturarak piyasa hacminin genişletilmesine
yardımcı olmaktadır.

Ekonomik birleşmelerin oluşturulmasında ekonomik ve siyasal güçlerin bir
araya getirilmesiyle bölgü dışında kalanlara karşı daha büyük dayanışma
sağlamak veya uluslararası politikada daha etkin bir rol oynamak gibi
düşüncelerin de payı olabilir.

Günümüzde teknolojinin gelişmesi bu türlü birliklerin oluşumunu da
hızlandırmıştır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-3
Giriş

2000 yılı verilerine göre DTÖ’e beyan edilmiş bölgesel ekonomik
entegrasyonların sayısı 200’den fazladır. Yalnızca son 10 yılda 87
bölgesel ekonomik entegrasyon sözleşmesi yürürlüğe girmiştir.

DTÖ tarafından yapılan araştırmalara göre bugün dünya
ticaretinin % 39’u Avrupa Birliği, % 24’ü NAFTA, % 6’ı ASEAN,
% 12’i ise diğer bölgesel ekonomik entegrasyonlar çerçevesinde
yürütülmektedir.

Böylece, dünya ticaretinin % 81’i bölgesel ekonomik entegrasyon
ilişkilerine giren ülkeler arasında yürütülmektedir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-4
Uluslararası ekonomik birleşme terimi
 Uluslararası ekonomik birleşme (international

economic integration) ve ya ekonomik birleşme
(economic integration) kaynaklarda çeşitli ekonomik
birleşme türlerini kapsayan genel bir terim gibi kabül
görmüştür.
Latince “integratio” kelimesinden türemiş birleşme
kelimesi tam manada “bütünleşme” olmakla birlikte,
Azerbaycan kaynakalarında daha fazla “entegrasyon”
şeklinde kullanılmaktadır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-5
Uluslararası ekonomik birleşme kavramı

Konu “ekonomik birleşme” şeklinde ilk defa 31 Ekim 1949 yılında OEEC
Konseyinde Paul Hofmann tarafından sunulan bir bildiride ele alınmıştır.

Sonralar çeşitli ekonomistler tarafından çeşitli tanımlamalar yapılmıştır.

Örneğin, J. Tinberger uluslararası ekonomik birleşme dedikte, uluslararası
ekonomik işbirliğinin optimalize edilmesini, C. Kindelberger ise üretim
faktörleri fiyatlarının eşitlendirilmesini temel alarak tanım yapmıştır.

İşin gerçeğine baktığımızda ise, ekonomik birleşme, ulusal, uluslararası ve
global birleşme olmakla 3 temel istikametde araştırılmalıdır.

Her bir ekonomik birleşme iş bölümüne dayanır, mal ve hizmetlerin azami
serbest hareketini, onların menşe ülkesi ve yön aldığı bölgeye göre ayrımcılığa
tabi tutulmamasını göz önüne almaktadır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-6
Uluslararası ekonomik birleşme kavramı
 Genel olarak,
uluslararası ekonomik birleşme,
birleşmeye katılan ekonomiler arasında mal ve
hizmetler, aynı zamanda üretim faktörleri akımlarının
serbestleştirilerek ortak bir ekonomik mekanın
oluşturulmasıdır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-7
İktisadi birleşmelerin türleri






Tercihli Ticarət Anlaşmaları (Preferential Trading Agreement)
• Anlaşmaya katılan ülkelerin tek taraflı veya karşılıklı olarak tarife indirimleri
uygulamasıdır.
Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Association)
• Bölge içi ortak (serbestleştirme), fakat bölge dışı serbest gümrük politikası
mevcuttur.
Gümrük Birliği (Customs Union)
• Birlik içinde ve dışında ortak gümrük politikası mevcuttur.
Ortak Pazar (Common Market)
• Gümrük birliği + birlik içinde üretim faktörlerinin de serbest hareketi
İktisadi Birlik (Economic Union)
• Ortak Pazar + ekonomik, mali ve para politikalaırnın kordinasyonu
Parasal Birlik (Monetary Union)
• Üye ülkelerin ulusal paraları arasında sabit kur ilişkisi kurulmasını
öngörmekte, bunun için de ulusal para ve maliye politikalarının
uyumlaştırılmasını amaçlamaktadır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-8
BİRLEŞME AŞAMALARI
Bağımsız
ülke
Dış ticaret
politikası
ikitaraflı
müzakerelerde
oluşturulur
Serbest
Ticaret
Bölgesi
Gümrük
Birliği
Ortak
Pazar
İktisadi
Birlik
Tek
Ülke
Üyeler
arasında
serbest ticaret
Üyeler
arasında
serbest ticaret
Üyeler
arasında
serbest ticaret
Üyeler
arasında
serbest ticaret
Üyeler
arasında
serbest ticaret
3. ülkelerle
ikitaraflı
müzakerelerle
oluşturulan dış
ticaret politikaları
3. ülkelere
karşı
ortak tarife ve
korumacı
önlemler
3. ülkelere
karşı
ortak tarife ve
korumacı
önlemler
3. ülkelere
karşı
ortak tarife ve
korumacı
önlemler
3. ülkelere
karşı
ortak tarife ve
korumacı
önlemler
Üyeler arasında
faktörlerin
serbest
hareketi
Üyeler arasında
Üyeler arasında
faktörlerin
faktörlerin
serbest
serbest
hareketi
hareketi
Ortak para ve
mali
politikaların
uygulanması
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Ortak para ve
mali
politikaların
uygulanması
Devletler üstü
sosyo-politik
teşkilatlanma
Slide 9-9
Serbest Ticaret Bölgelerinin Temel Sorunu
 Sorun: Birlik dışındaki ülkelerden birlik içindeki
yüksek gümrüklü ülkeye mal ihraç edecek olan
ihracatçılar, mallarını önce birlik içinde düşük tarifeli
ülkeye gönderir ve orada bu düşük tarifeleri ödedikten
sonra, asıl amaçladıkları yüksek gümrüklü ülkeye reeksport yaparlar.
 Çözüm: İthalatın kaynağının araştırılmasıdır. Bu zaman
yerli katkı payını kanıtlayan belgelerin veya “menşe
şahadetnameleri”nin kullanılması gerekmektedir ki, bu
da bir anlamda bürokrasiya artırmakla ticarete negatif
etki yapar.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-10
Gümrük Birliklerinin Temel Sorunu
 Sorun: Üçüncü ülkelere ortak gümrük tarifesi

uygulandığından birliğin her hangi bir ülkesine ihracat
yapan firma bu malı birliğin istenen ülkesinden birlik
dahiline sokabildiğinden, bazen gerçek ithalatçı firmanın
gümrük vergisini, diğer ülke alabilir. Çünkü mal hangi
ülkenin sınırından birliğe dahil olmuşsa vergini de o
ülke almaktadır.
Çözüm: Gümrük birliklerinde üçüncü ülke mallarının
ithalinden sağlanan gümrük vergileri birlik çapında bir
fonda toplanır ve sonra da üye ülkeler arasında
bölüştürülür veya birliğin ortak giderlerinin
fainansmanında kullanılır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-11
Gümrük Birliklerinin Ekonomik Etkileri

Statik etkiler
• Statik etkiler, ekonomik ve sosyal yapılar sabit kalmak şartıyla,
tarifelerin kaldırılmasıyla üretim faktörlerinin yeniden
bölüşümü sonucunda ortaya çıkacak etkileri göz önünde tutur.
İlk defa 1950’li yıllarda Kanadalı ekonomist Jacob Viner
tarafından araştırılmış ve iki türlü etki ortaya çıkmıştır:
- Ticaret yaratıcı etki (trade creation): Bir bölge dahilinde ticaret
engelleri ortadan kaldırıldığı halde, bu bölgede olan ülkeler
arasında dış ticaret hacmi genişler. Refahı olumlu etkiler.
- Ticaret saptırıcı etki (trade diversion): Bölge dışından yapılan
ticarette daralma ortaya çıkar. Refahı olumsuz etkiler.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-12
Jacob Viner (1892 - 1970)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-13
Gümrük Birliklerinin Ekonomik Etkileri
• Gümrük Birliklerinin refah etkilerini belirleyecek bazı faktörleri
ise aşağıdakı gibi sıralayabiliriz:
- Eğer en düşük maliyetli ülke birliğe katılmışsa, ticareti saptırıcı etki
olmayacaktır.
- En az maliyetli ülkenin birliğe girmediği durumda bile, ortak
gümrük tarifesi yeterince düşük tutulursa ticareti saptırıcı etki
önlenebilir.
- Gümrük birliği kurulmasından önce bir mal, üye ülkelerin hiçbirisi
tarafından üretilmiyorsa bu malla ilgili ne bir ticaret yaratıcı, ne de
ticaret saptırıcı etki ortaya çıkar.
- Üye ülkeler coğrafi olarak ne kadar yakın olurlarsa taşıma giderleri
azalacağından ticaret yaratıcı etki o derece artar.
- Birlik üyesi ekonomilerin birleşmeden önce, tamamlayıcı
(complementary) ya da rekabetçi (competitive) olmaları da bu
konuda önemlidir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-14
Gümrük Birliklerinin Ekonomik Etkileri
 Dinamik etkiler
•
•
•
•
Dış rekabetin artması
Ölçek ekonomilerinden yararlanma
Teknolojik ilerleme
Yatırımları özendirme (özellikle, “tarife fabrikaları”nın
ortaya çıkması)
• Kaynak hareketliliği
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-15
İktisadi Birlik
1.
Hukuk
mevzuatının
uyumlaştırılması
Ortak vergi
sistemi
Ortak ekonomik politikanın uygulanması
Ortak
standartlar
Ortak teknik
güvenlik
kuralları
Ortak
çalışma
mevzuatı
Ortak
Anti tekel
mevzuatı
Ortak şirket
mevzuatı
Sınırlı ekonomik ve parasal birliğin oluşturulması
Sosyo ekonomik süreçlerin ortak düzenleme sisteminin faaliyete geçmesi
4. Ortak ekonomik mekanın oluşması
2.
3.
İş yapmanın
ortak
prensipleri
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Dış ekonomik, para ve yatırım
ilişkilerinin ortak kuralları
Ortak para
Slide 9-16
İktisadi Birlik

Ortak Pazardan İktisadi Birliğe geçiş, ortak standartların kabül
edilmesini, diğer ifadeyle çeşitli ulusal sistemlerin ortak bir
standarta dönüştürülmesini zorunlu kılmaktadır. Bunlarsa
aşağıdakileri kapsamaktadır:
•
•
•
•
•
•
•
Mal standartları
Hizmet standartları
Kamunun satınalm işlemleri
İşletme hukuku ilkeleri
Ortak rekabet kuralları
İnsanların serbest dolaşımı
Yasal ve yönetsel engeller v.s
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-17
“İkinci en iyi” teorisi
(the second best theory)
 Tam rekabet ve serbest ticaret, dünya refahını en yüksek
düzeye çıkartması bakımından en iyi politikadır; o
bakımdan bu politikalara “birinci en iyi” de
denilmektedir.
 Tam rekabet ve serbest ticaret politikalarının (birinci en
iyi) gerçekleşmediği gerçek bir ortamda mevcut piyasa
engellemelerini dengeleyecek yeni müdaheleci
engellerin konulması (örneğin, anti damping politikası),
ikinci en iyi politikaları oluşturur.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-18
Kutuplaşma teorisi
 Farklı gelişme düzeylerinde bulunan ülkelerin, mal ve
faktör hareketlerinin serbest olduğu bir iktisadi gruba
katılmaları durumunda, serbest piyasa düzeni, bunlar
arasındaki gelişme dengesizliklerini artırır. Bu yönde
yığınlı hareketler ortaya çıkar. Böylece zengin ülkeler
daha zengin, yoksul ülkeler daha yoksul duruma gelirler.
 İsveçli ekonomist Gunnar Myrdal tarafından ortaya atılan
bu görüş “Kutuplaşma Teorisi” (Polarization Theory)
diye bilinir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-19
Kaynaklar



P. Krugman and M. Obstfeld, International
Economics: Theory and Policy, Seventh Edition
Pearson – Addison Weasley.
H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika
ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2008.
R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve
Politika, VI. Baskı, İstanbul, 2009.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 9-20