2011 Ders: Uluslararası İktisat ve Dış Ticaret Politikası Sunumlarda

VII. BÖLÜM DERS NOTLARI: YENİ ULUSLARARASI
TİCARET TEORİLERİ
Ders: Uluslararası
İktisat ve Dış
Ticaret Politikası
Sunumlarda Paul R.
Krugman ve Maurice
Obstfeld tarafından
yazılmış “International
Economics: Theory and
Policy” ve Halil
Seyidoğlu tarafından
yazılmış “Uluslararası
İktisat: Teori, Politika
ve Uygulama” isimli
ders kitabları temel
alınmıştır.
Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE
Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi
Türk Dünyası İşletme Fakültesi
Bakü - 2011
İçindekiler













Giriş ................................................................................................ 3
Varlık teoremi ................................................................................ 4
Nitelikli işgücü teoremi................................................................... 5
Teknoloji açığı teoremi .................................................................. 6
Ürün dönemleri teoremi ................................................................. 7
Tercihlerde benzerlik teoremi ...................................................... 14
Ölçek ekonomileri teoremi ........................................................... 15
Monopollü rekabet teoremi .......................................................... 17
Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi ........................................... 23
Çevre standartları ve uluslararası ticaret teorisi ........................... 25
Porterin uluslararası rekabet üstünlüğü teorisi ............................. 26
Modern bakış ................................................................................ 34
Kaynaklar ..................................................................................... 36
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-2
Giriş








Önceki bölümlerde, çeşitli ekonomistlerin ülkeler arasındaki
dış ticaretin neden yapıldığını açıklamaya yönelik fikirlerini
gördük. Klasik ekonomist Adam Smith’ten, E. Heckscher ve B.
Ohlin’e kadar uzanan zincir içinde yapılan açıklamalara,
özellikle faktör oranları teorisinin W. Leontief tarafından test
edilmesi sonucu ortaya çıkan çelişkili durumdan sonra, 1960’lı
yıllardan sonra yeni görüşler eklenmiştir.
1. Varlık teoremi
2. Nitelikli işgücü teoremi
3. Teknoloji açığı teoremi
4. Ürün dönemleri teoremi
5. Tercihlerde benzerlik teoremi
6. Ölçek ekonomileri teoremi
7. Monopolcü rekabet teoremi
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-3
Varlık teoremi





Irving Kravis tarafından ortaya atılan varlık (availability)
modeline göre dış ticaretin sebebi, bir malın bir ekonomide
bulunmamasıdır.
Ülkeler, kendilerinin üretemedikleri veya çok pahalıya ürettikleri
malları dış ticaret yoluyla elde edeceklerdir.
Ekonomiler arasında üretimin çeşitli olmasının sebepleri ise,
ülkeler arasında doğal kaynak zenginliğinin farklı olması,
teknolojide meydana gelen yenilikler ile geçici olarak tekel
yaratan ürün farklılaştırmalarıdır.
Bir ülkenin ithalatı, o ülkede arzın esnek olmadığını ve yetersiz
olduğunu gösterir. Buna karşılık ihracat , ülke üretiminin fazla
olduğuna işarettir.
Dolayısıyla, ülke ihracat sanayileri, ekonominin diğer sektörlerine
göre daha üstün teknoloji kullanır ve bu sektörde teknolojik
gelişme daha fazla olur.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-4
Nitelikli işgücü teoremi
 Belirli türdeki mesleki veya nitelikli işgücü bakımından
zengin ülkeler, üretimi büyük ölçüde bu faktörlere bağlı
olan mallarda uzmanlaşırlar. Öte yandan niteliksiz
emeğe bol olarak sahip bulunan ülkeler ise, yoğun
biçimde niteliksiz emeği içeren malların üretiminde
üstünlüğe sahiptir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-5
Teknoloji açığı teoremi





M. V. Posner tarafından 1961 yılında ileri sürülmüştür.
Sanayileşmiş ülkeler arasındaki ticaretin büyük bir bölümü yeni mal
ve üretim süreçlerine dayalıdır. Bunlar çoğunluğu ileri sanayileşmiş
ülkelerde kurulu bulunan yenilikçi firmalar tarafından geliştirilir.
Yenilikler, patent ve fikri mülkiyet hakları yasaları ile korunur.
Yeniliği ilk kez bulan firma onun monopolcüsü olur.
Bu hipoteze göre, yeni bir mal veya üretim süreci bulan sanayileşmiş
ülkeler, bu malların ilk ihracatçıları olurlar.
Ancak zamanla teknoloji taklit yoluyla, ya da zamanla serbest bir mal
durumuna gelerek öteki ülkelerin ellerine geçtikten sonra, o ülkeler
emeğin ucuzluğu veya doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle söz
konusu malı ilk icat eden ülkelerden daha ucuza üretirler.
Böylece adı geçen mal, daha az gelişmiş durumdaki bu ülkeler
tarafından ihraç olunmaya başlar. Malı ilk icat edenler bu ülkelerle
rekabet edemedikleri için onu şimdi dışarıdan ithal ederler.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-6
Ürün dönemleri teoremi
 R. Vernon tarafından 1966 yılında geliştirilmiştir.
 Bu hipotez, teknoloji açığı hipotezinin
genelleştirilmiş ve geliştirilmiş şeklidir. Buna göre,
teknolojik yenilikler ve yeni malların geliştirilmesi
ileri sanayileşmiş ülkelerde oluşur. Bu durum yüksek
derecede eğitilmiş işgücünün ve AR GE ye yapılan
yüksek yatırımın bir sonucudur.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-7
Ürün dönemleri teoremi
Miktar
Aşama I
Aşama II
Aşama III
Aşama IV
Aşama V
Tüketim
İhracat
Yenilikçi
İthalat
Üretim
Üretim
İhracat
İthalat
O
Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları
Tüketim
Ülke
Taklitçi
Ülke
Zaman
Bu hipoteze göre 1. aşamada yeni malın üretimi ufak çaptadır
ve iç piyasaya yöneliktir.

Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-8
Ürün dönemleri teoremi
Miktar
Aşama I
Aşama II
Aşama III
Aşama IV
Aşama V
Tüketim
İhracat
Yenilikçi
İthalat
Üretim
Üretim
İhracat
İthalat
O
Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları
Tüketim
Ülke
Taklitçi
Ülke
Zaman
2. aşamada ürün hemen hemen tam olarak olgunlaşmıştır.
Satışlar önce iç piyasaya yöneliktir sonra ihracata başlanır.

Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-9
Ürün dönemleri teoremi
Miktar
Aşama I
Aşama II
Aşama III
Aşama IV
Aşama V
Tüketim
İhracat
Yenilikçi
İthalat
Üretim
Üretim
İhracat
İthalat
O
Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları
Tüketim
Ülke
Taklitçi
Ülke
Zaman
3. aşamada üretim teknolojisi standartlaşır. Yenilikçi firma içte
ve dışta teknoloji lisansı vermeyi karlı bulmaya başlar. Standart
üretimin maliyetini düşürmek için üretim öteki ülkelere
kaydırılır. Bu aşamada yenilikçi ülke hala bir miktar mal üretir.

Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-10
Ürün dönemleri teoremi
Miktar
Aşama I
Aşama II
Aşama III
Aşama IV
Aşama V
Tüketim
İhracat
Yenilikçi
İthalat
Üretim
Üretim
İhracat
İthalat
O
Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları
Tüketim
Ülke
Taklitçi
Ülke
Zaman
4. aşamada malın lisansını alan düşük maliyetli
yeni üreticilerin ihracat piyasalarını ele geçirmeleri
ile yenilikçi ülkenin ihracat hızı kesilir.

Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-11
Ürün dönemleri teoremi
Miktar
Aşama I
Aşama II
Aşama III
Aşama IV
Aşama V
Tüketim
İhracat
Yenilikçi
İthalat
Üretim
Üretim
İhracat
İthalat
O
Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları
Tüketim
Ülke
Taklitçi
Ülke
Zaman
Yenilikçi ülkenin iç piyasası yerli üretim yerine ithalatla karşılanmaya başlanınca 5.
aşamaya geçilmiş olur. Artık teknoloji dünya ülkelerinde tümüyle yayılmış ve
üretimi sınırlandıran lisanslar sona ermiştir. Yerli endüstri iç ve dış piyasaları
kaybettikçe yurtiçi üretim hızla düşer.

Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-12
Ürün dönemleri teoremi
Miktar
Aşama I
Aşama II
Aşama III
Aşama IV
Aşama V
Tüketim
İhracat
Yenilikçi
İthalat
Üretim
Üretim
İhracat
İthalat
O
Tüketim
Ülke
Taklitçi
Ülke
Zaman
Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları
Nihayet yenilikçi ülke kendi iç piyasasında da
tamamen devre dışı bırakılınca ürün dönemleri
tamamlanmış olur.

Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-13
Tercihlerde benzerlik teoremi



İsveçlıi ekonomist Staffan Linder tarafından öne sürülmüştür.
Staffan Burenstam Linder (1961), “Ticaret ve transformasyon
üzerine esse” ( “An essay on trade and transformation”)
• Talep ticaretin önemli sebebidir.
• İç talep ülke üretiminde mal çeşitliklerini belirliyor.
• Bu çeşitlikler benzer taleble çeşitli ülkelerde satıla bilir.
• Talep gelir düzeyine bağlıdır.
• Benzer ülkeler arasında daha fazla ticaret olmaktadır.
Bu teorem homojen olmayan sanayi ürünleri ticaretini konu alır.
Bu malların ticareti üretim maliyetlerinden çok, ülkeler arasındaki
zevk ve tercihlerin benzerliğine yani talep koşullarına bağlıdır.
Zevk ve tercihleri belirleyen temel etken de göreceli gelir
düzeyleridir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-14
Ölçek ekonomileri teoremi
 İçsel ölçek ekonomileri:
• Firmanın üretimi arttıkça, her çıktı biriminin ortalama
maliyeti düşmektedir.
 Dışsal ölçek ekonomileri:
• Firmanın sektördeki üretim payı arttıkça, her çıktı
biriminin ortalama maliyeti de düşmektedir.
• Firmaların büyük çoğunluğu fikirleri ve işçileri kendi
aralarında mübadele etmektedirler(e.g. Silikon Vadisi).
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-15
Ölçek ekonomileri teoremi
 Ölçek ekonomileri için içsel ve dışsal tasarrufların olması


ülkelerin bu tür endüstrilerde uzmanlaşmaları için daha
güçlü bir teşvik sağlar.
Ülke, iç piyasada tüketicilerin satın alacakları çok
sayıdaki maldan az miktarda üretmek yerine, ölçek
ekonomilerine sahip birkaç endüstri üzerinde
uzmanlaşmaya gider ve ihtiyacı olan diğer malları
dışarıdan ithal eder.
Böylece ölçek ekonomileri maliyetleri düşürerek, üretim
ve zevkler yönünden birbirine benzer ülkeler arasında
bile karlı dış ticaret yapma imkanı sağlar.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-16
Monopollü rekabet teoremi
 Günümüzde ticaret homojen değil farklılaştırılmış


malların alım satımını kapsar.
Oysa faktör donatımı teorisi malların homojen
olduğunu kabul eder. Homojenlik varsayımı tam
rekabet varsayımının bir sonucudur. Bu durumda
ülkenin aynı malı hem ihraç hem de ithal etmesi
mümkün değildir.
Ancak gerçek hayatta özellikle sanayi mallarının
büyük çoğunluğu homojen değildir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-17
Monopollü rekabet teoremi
 Dünya ticareti geleneksel anlamda endüstriler
arası ticaret biçiminde düşünülmesine rağmen,
günümüzde asıl endüstri içi ticaret ağırlık
taşımaktadır. Endüstri içi ticaret iki yönlü
ticaret olarak da bilinir.
 Monopollü rekabet teoremi, sanayi malları
üzerindeki iki yönlü ticaret olayını ölçek
ekonomileri ile açıklar.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-18
Monopollü rekabet teoremi
 Buna göre sanayi kesiminde firmalar çoğunlukla

ölçeğe göre artan verim koşullarına çalışırlar. Bunun
doğal sonucu monopollü rekabet piyasalarının ortaya
çıkmasıdır. Sanayi kesiminde az çok birbirinden
farklılaştırılmış mallar üreten çok sayıda firma
bulunması bunun göstergesidir.
Ölçek ekonomilerinden yararlanma düşüncesi her
firma veya üretim tesisini çok sayıda farklı tür veya
tipte mal üretmek yerine yalnız bir ya da birkaç tür
üzerinde üretim yapmaya zorlar.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-19
Monopollü rekabet teoremi
 Üretim az sayıdaki tür veya stil üzerinde toplanınca

uzmanlaşmaya gidilir, daha etkin makineler kullanılır
ve ölçek ekonomilerinden yararlanılır.
Böylece ülke söz konusu türün ihracatçısı durumuna
gelirken diğer tipleri de dışarıdan ithal eder.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-20
Monopollü rekabet teoremi
 H-O teoremi uluslar arası ticareti karşılaştırmalı


üstünlüklere, ya da faktör donatımındaki farklılıklara
dayandırır.
Oysa Monopolcü Rekabet hipotezinde, endüstri içi
ticaret mal faklılaştırması ve ölçek ekonomileri ile
açıklanmaktadır.
Buna göre, ülkeler arasındaki faktör donatımları ne
derece farklı ise, karşılaştırmalı üstünlüklere bağlı
endüstriler arası ticaret de o derece büyük olur.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-21
Monopollü rekabet teoremi
 Bu ise faktör donatımı teorisi ya da karşılaştırmalı

üstünlüklerin daha çok sanayileşmiş ülkelerle az
gelişmiş ülkeler arasındaki ticareti açıklamakta
başarılı olacağı anlamına gelir.
Tersine, monopolcü rekabet hipotezi de aynı faktör
donatımına sahip sanayileşmiş ülkelerin kendi
aralarında yoğun olarak gerçekleştirdikleri iki yönlü
ticareti açıklamada kullanılabilecek bir teoridir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-22
Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi
 Taşıma giderlerinin analize katılması durumunda dış
ticaretin yapılabilmesi ticaret öncesi iki ülke
arasındaki fiyat farkının taşıma masraflarından büyük
olmasına bağlıdır. Bu koşula uyan mallara ticari
mallar, uymayanlara da ticaret dışı mallar denir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-23
Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi
 Taşıma masrafları ticaretin hacmini etkiler
 Kuruluş yerlerinin seçiminde etkili olur
• Kaynağa yönelimli
• Piyasaya yönelimli
• Serbest endüstriler.
 Sınır ticaretinin nedeni de taşıma masraflarıdır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-24
Çevre standartları ve uluslararası
ticaret teorisi
 Çevre standartları kirlilik yapan sanayilerin az
gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelere kaydırılması
ile sonuçlanmıştır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-25
Porterin uluslararası rekabet
üstünlüğü teorisi
Harvard Business School, 1990
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-26
ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜ
(10 ülkede 100 sektörün araştırılması)
Portere göre ülkenin her hangi bir sektörünün uluslararası rekabet
üstünlüğü o sektörün innovasyon ve yenilenme potensiyeline bağlıdır. Bu
isə aşağıdaki faktörlere dayanır:
(buraya hükümet ve şans da eklenmektedir)
Faktör şartları
Talep şartları
Dış ve ilgili sektörler
Firma stratejileri, yapı ve rekabet
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-27
I. ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜN
BELİRLEYİCİLERİ
(Porter, 1990)
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
II. ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜN
BELİRLEYİCİLERİ
(Porter, 1990)
Hökumət
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Şans
Slide 4-29
FAKTOR ŞARTLARI
Temel faktörler
Ülke kaynakları
(bol emek kaynakları, doğal
kaynaklar, iklim ve arazi
özellikleri)
Kazanılmış
faktörler
Eğitim ve innovasyona
yatırımların sonucu
(emek kesimlerinin uzmanlığı,
teknolojik altyapı)
Temel faktörler ilkin üretimi, fakat kazanılmış faktörler
rekabet üstünlüğünü temin etmektedir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-30
TALEP ŞARTLARI
Ev-piyasa alıcılarının gelişim
düzeyi firmaları mevcut mal ve
teknolojilerini geliştirmeğe
zorlamaktadır.
Bu piyasada tüm grup
firmaların rekabet üstünlüğünü
artırır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-31
İLGİLİ VE YARDIMCI SEKTÖRLER
Firmalar uluslararası rekabet üstünlüklü
sektörlerde izolasyonda olmamaktadırlar.
Yardımcı sektörler coğrafi alanda ekonomik
faaliyetin “küme”lerini oluşturmaktadır.
Her sektör kümedeki diğer her bir sektörün rekabet
üstünlüğünü güçlendirir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-32
FİRMA STRATEJİSİ, YAPI VE
REKABET
 Yüksək vasıflı menejerler
önemli şarttır. Çünkü firma
stratejileri firmanın rekabet
üstünlüğünde baçlıca
faktörlerdendir.
 Yerel sektörün yapısı ve
rekabet özelliği onun
uluslararası rekabet
üstünlüğünün güçlenmesine
etki yapmaktadır.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-33
Modern bakış
 Bu gün milli ekonomi ticaret piyasaları aracılığıyla



diğer ülkelerle derin entegrasyon yoluna girmiştir.
Bu gün hiç bir tek, periferik ticaret sektörü yoktur.
Ticaret sektörleri milli ekonominin diğer sektörlerile
sıkı entegrasyon içerisindedir.
Pazarlar artık milli değil, küreseldir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-34
Modern bakış
Paul Krugman
Krugman modern
dış ticaret teorisinin
liderlerindendir. Aynı
zamanda o bu
alanın liberal
kanadında liderdir.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-35
Kaynaklar




P. Krugman and M. Obstfeld, International
Economics: Theory and Policy, Seventh Edition
Pearson – Addison Weasley.
James Gerber, International Economics, Third
Edition, Pearson Education , 2005.
H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika
ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2003.
R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve
Politika, IX. Baskı, İstanbul, 2009.
Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.
Slide 4-36