Kamu Finansmanında Malî Tutarlılık ve İç Borçların Sürdürülebilirliği
advertisement
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Ferhat Ba�kan ÖZGEN *, Etem KARAKAYA ** ÖZET Bu makalenin amac, 1981-2005 döneminde, Türkiye’de kamu finansmannda malî tutarll�n olup olmad�n test etmek ve iç borçlarn sürdürülebilirli�ini bütçe kst denkleminden yararlanarak ölçmektir. Makale Türkiye’nin 2000 ylndan sonra, kamu finansman konusunda girdi�i farkl evreyi de açklamakta ve önceki dönemle kar�la�trma imkan vermektedir. Bulgular, kamu finansmannda sorununun, harcama kstndan çok, finansman kst yönünde oldu�unu göstermektedir. Çünkü devlet, reel operasyonel açktan daha fazla borçlanmaktadr. Bu makalede, kamu finansmannda malî tutarll�n ve sürdürülebilirli�in, borçlanma ve parasal finansman yollarnn snrlandrlmasn hedefleyen politikalarla sa�lanabilece�i iddia edilmektedir. Asl yaplmas gereken, öncelikle finansman kstn daraltacak bir malî politika de�i�ikli�ine gitmektir. Devletin içd� borçlanma, parasal finansman yollarn daha az kullanmas, kamu açklarnn a�r finansmanna snr getirmesi önerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kamu Finansman, Malî Tutarllk, Sürdürülebilirlik, �ç Borç ABSTRACT Fiscal Consistency on Public Finance and Dometic Debt Sustainability: The Analysis on Budget Constraint Equity The aim of this article is to test if it might be public finance sustainability in Turkey, in 1981-2005 periods and to measure domestic debt sustainability with the aid of budget constraint equity. The article explains that Turkey enter into new stage * Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli ��BF, Maliye Bölümü, (fozgen@edu.edu.tr) Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli ��BF, �ktisat Bölümü (ekarakaya@edu.edu.tr) ** Say151 151�Temmuz Temmuz––Aralık Aralk2006 2006 Maliye Dergisi � Sayı 103 Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler in public finance after 2000 and compares characteristics of new stage to characteristics of previous stages. Findings of this study show that the problem is on the financial constraint rather than expenditure constraint. The government gets into debt more than real operational deficit. This article claims that fiscal consistency and sustainability can be obtained by policies aiming at restrain borrowing. The main task is to do fiscal policy change restraining financial constraint. It is suggested the restriction at internal-external borrowing, monetization and public deficit. Keywords: Public Finance, Fiscal Consistency, Public Debt Sustainability, Domestic Debt JEL Classification Code: H62, H63, E61, E62, G38, O23, O38. G�R�� Türkiye’de özellikle 2001 ylna kadar kamu açklar hzla artm�tr. Bu art�, kamu açklarnn finansmannda ciddi problemler meydana getirmi�tir. Türkiye’de kamu finansmannn, kendi içinde bir malî tutarll�nn olup olmad�; varsa, bu hangi yöntemlerle sa�lanabildi�i; kamu finansmannn tutarll�n sürdürülebilirli�inin kalmad�n iddia eden bilimsel yaynlarn art�na ra�men, önemli sürdürülebilirlik sorunlar ya�anmamasnn nedenlerinin neler olabilece�i; Türkiye’de iç borçlarn sürdürülebilirli�inin nasl sa�lanabildi�i sorular, Türkiye’nin bu kendine özgü ko�ullar altnda yakn zamana kadar �iddetle tart�lm�tr. 2002 krizinden sonra ise, Türkiye’de kamu finansmannda ciddi düzelmeler ya�anm�tr. Bu alanlarda Türkiye üzerine yaplm� çal�malara örnek olarak, Çanakç (1997), Özmen (1998), Özgün (2000) ve Akçay (2001) gösterilebilir. Anand-Wijnbergen (1989), bunlarn pek ço�una temel te�kil etmi�tir. Uluslararas düzeyde yaplan çal�malar için, Cuddington (1996), geni� bir literatür özeti vermektedir. Bunun d�nda Buiter (1993), Dinh (1999), Beckerman (2000)’den de söz edilebilir. Kamu borcunun ve malî politikann sürdürülebilirli�ini de�erlendiren söz konusu çal�malardan örnekler, makalenin sonunda ekler ksmnda (Ek 1) tablolar halinde gruplanarak verilmeye çal�lm�tr. Bu tablolarda, çal�mann hangi ülkeyi/ülkeleri ve yllar kapsad�, ne tür veriler kullanld�, varsaymlar, analiz metodu ve sonuçlar özetlenmi�tir. Literatürden çkan genel sonuca göre, malî tutarllk ve borç ödeyebilme gücünün (solvency) devam, bir bakma, malî politikalarn kendi içinde ve gelece�e yönelik makroekonomik hedeflerle uyumlu kalmasna ba�ldr. Bütçe kst denklemini kullanarak, bu uyumu, harcama ve finansman politikalar açsndan en azndan geçmi�e yönelik olarak ölçebiliriz. Bu çal�mann temel amac, önce harcama ve finansman politikalar arasndaki tutarszl�n boyutlarn ve nereden kaynakland�n belirlemek, son dönem malî politika önlemlerinin malî tutarll�a etkisini de�erlendirmek ve ardndan kamu finansmannn ya da açklarnn sürdürülebilirli�ini basit bir yöntemle analiz etmektir. 104 Maliye MaliyeDergisi Dergisi� Say Sayı151 151�Temmuz Temmuz –– Aralk Aralık 2006 F. ÖZGEN, E. KARAKAYA Çal�mann birinci ve ikinci bölümünde, kullanlan yöntem ve teorik altyap ksaca tantlmakta, belli ba�l kavramlar açklanmaktadr. Üçüncü bölümde, çal�mann snrllklar ve kullanlan formüller tantlmaktadr. Dördüncü bölüm çal�mann bulgularna aittir. Sonuç bölümünde ise çal�mann bulgular çerçevesinden genel bir de�erlendirme yer alm�tr. I. Yöntem Bu çal�mada, kamu maliyesinin sürdürülebilirli�ini ölçmek için “kamu finansmannda malî tutarllk yakla�m” kullanlm�tr. Kamu maliyesinde malî tutarllk yakla�m, kamu finansman politikalarnn, makroekonomik hedeflerle uyumlu olup olmad�n ölçen bir yakla�mdr. Bu yakla�mda, devletin para, maliye, gelir, borçlanma ve harcama politikalar arasnda denge sa�lanmas amaçlanr (Çanakç, 1997: 2). Malî denge, "devletin bütçe kst denkleminden" yararlanlarak kurulabilir. Bütçe kst denklemi, her ülkenin ko�ullarna göre bu dengeyi daha iyi ifade edecek �ekilde geni�letilip daraltlabilir. Türkiye için, devletin bütçe kst denklemi, genel olarak a�a�daki gibi yazlabilir (Çanakç, 1997: 2): Faiz D� Açk + � d + Toplam Reel Faiz Ödemeleri � � = � rb � r * � e � er * b * Borçlanma �le Elde Edilebilecek Kaynaklar Parasal Finansmandan + Elde Edilebilecek Kaynaklar � = ��b � �b � * � + s �� (1) Denklemde kullanlan sembollerin anlam, a�a�da gösterilmi�tir. A�a�daki listeye, bütçe kst denkleminde do�rudan yer almayan, fakat hesaplamalar srasnda kullanlan semboller de ilave edilmi�tir. d. r. r* e. b. b* �b �b* s � M m P P* p. p.* Y : Faiz D� Reel Kamu Aç�/Reel GSMH Reel �ç Borçlanma Faiz Oran : (Nominal Faiz Oran - Yurtiçi Enflasyon Oran) : Reel D� Borçlanma Faiz Oran : Reel Kurdaki De�i�im : Reel �ç Borç Stoku/Reel GSMH : Reel D� Borç Stoku/Reel GSMH : Reel �ç Borç Stokundaki Net Art�/Reel GSMH Reel D� Borç Stokundaki Net Art�/Reel GSMH : Reel Senyoraj Geliri/Reel GSMH : Reel Enflasyon Vergisi/Reel GSMH : Rezerv Para Stoku (Cari Fiyatlarla) Rezerv Parann Reel De�eri : Yurt �çi Fiyat Endeksi (TEFE) : Yurt D� Fiyat Endeksi (PPI) : Yurt �çi Enflasyon Oran : Yurt D� Enflasyon Oran : GSMH (Cari Fiyatlarla) Maliye Dergisi Dergisi �Sayı Say151 151 �Temmuz Temmuz– –Aralık Aralk 2006 Maliye 2006 105 105 Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler y. g. i.* En : : : : Cari Yl Reel GSMH (GSMH Deflatörüyle Deflate Edilmi�) Reel GSMH Art� Hz Nominal D� Borçlanma Faiz Oran Nominal Kur II. Teorik Altyap ve Kavramlar Bütçe kst denkleminin sol taraf, devlet bütçesinde ne kadar açk verildi�ini (i�levsel bütçe aç�n) gösterir. Bu anlamda, devletin harcama kstdr. Denklemin sa� taraf, kamu aç�nn ne �ekilde finanse edildi�i sorusuna cevap verir, finansman kstdr. �ki taraf arasnda dengenin sa�lanamamas, malî politikalardaki uyumsuzlu�un derecesini ifade eder. Malî uyumsuzlu�un derecesinin zaman içinde artmas, malî politikalarn sürdürülebilirli�inin zorla�t� anlamna gelir. Devletin bütçe kst denkleminden yararlanlarak malî dengenin sa�lanmaya çal�lmasna ili�kin yakla�ma “malî tutarllk yakla�m” veya "finanse edilebilir (sürdürülebilir) kamu aç� yakla�m" ad verilmektedir. Bu yakla�mda, finanse edilebilir kamu aç�, makroekonomik hedeflerle uyumlu maksimum kamu aç� olarak tanmlanabilir (Çanakç, 1997: 1). Makroekonomik hedeflerle uyumlu maksimum aç�n a�lmas anlamna gelen malî uyumsuzluk, denklemin sa� ve sol taraflarndaki herhangi bir dengesizlikle ortaya çkar. Üst üste birkaç yl malî uyumsuzlu�un görülmesi, kamu finansman yüzünden makroekonomik hedeflerin sürekli revize edildi�i �eklinde yorumlanabilir. Malî uyumsuzlu�un derecesinin artmas ve sürdürülebilirli�inin zorla�mas, bugünden kamu finansmannn ve/veya kamu açklarnn problem oldu�u anlamna gelir ve gelecekte makroekonomik hedeflerin revize edilmesi sonucunu do�urabilir (Beckerman, 2000: 23). Malî uyumsuzlu�un giderilmesi, denklemin hangi tarafnn fazla verdi�ine ba�l olarak, kamu finansmannn (denklemin sa� tarafnn) revize edilmesi biçiminde ve/veya kamu harcamalarnda (denklemin sol tarafnda) düzenleme yaplmas �eklinde gerçekle�ebilir. Denklemin sa� taraf fazla veriyorsa (gerçekte, reel açklardan daha fazla borçlanlyorsa), kamu finansman politikas, daha az borçlanma ve para basma yönünde de�i�melidir. Denklemin sol taraf fazla veriyorsa, kamu harcamalarnda snrlama, yani daha az malî açk gereklidir. Malî uyumsuzluk sorunu, denklemin her iki tarafna, makroekonomik hedeflere uygun ve denklemde denkli�i sa�layacak �ekilde müdahale edilmesi yoluyla da çözümlenebilir. Malî tutarllk yakla�m devlet tarafndan, malî politikalarn gelece�e yönelik olarak belirlenen makroekonomik hedeflerle tutarll�n de�erlendirmek amacyla dikkatlice kullanlmaldr. Çünkü gelir, harcama ve borçlanma politikalarnn tutarl olup olmamas, ayn zamanda hem kamu borcunun hem de kamu açklarnn sürdürülebilirli�ini etkileyebilecektir. Kamu borcunun sürdürülebilirli�i için öncelikle, kamu aç�nn “finanse edilebilir” kalmas gereklidir. Bu açdan, her iki tür sürdürülebilirlik, birbiriyle yakndan ili�kilidir. Bu yakla�mda, kamu aç� ve kamu borcunun nasl finanse edilebilir kalaca� sorunu önemlidir. Bu sorun, kamu aç� ve kamu borcu ile hedef tespit edilen di�er makroekonomik büyüklükler arasnda tutarllk sa�lanarak çözülür. Bu �ekilde tutarl para, faiz, maliye gelir ve borçlanma politikalar belirlenmi� olur (Çanakç, 1997: 2). 106 Maliye MaliyeDergisi Dergisi� Say Sayı151 151�Temmuz Temmuz –– Aralk Aralık 2006 F. ÖZGEN, E. KARAKAYA Bütçe kst denklemi, analitik olarak, bir ülkenin borç dinamikleri ile ilgili baz önemli sonuçlara ilk bak�ta ula�mamz sa�layabilmektedir (Çanakç, 1997: 2). Örne�in, uzun dönem reel borç faiz oranlarnn, ekonominin büyüme orann geçti�i durumda, “faiz d� bütçe” dengede olsa bile, toplam reel faiz ödemelerindeki art� yüzünden, kamu açklarnn ve borcunun sürdürülebilirli�inin zorla�aca�, bütçe kst denklemine baklarak ilk anda anla�labilir. Bütçe kst denkleminden, borç reel faizleri yüksek ve faiz d� bütçe açk veriyorsa, borç stokunun hzla yükselece�ini görmek zor de�ildir. Reel faizler sfr (reel büyüme orannn üzerinde de�il), fakat faiz d� bütçe açk veriyorsa, borç stoku yine artacaktr. Son olarak Türkiye açsndan bütçe kst denklemi yorumlanrken dikkat edilmesi gereken önemli bir konu daha vardr. Teorik olarak, reel iktisadî büyüme orannn, borç faizlerinden büyük olmas ve faiz d� bütçe aç�nn snrl kalmas, borç stokunun kesinlikle artmayaca� bir ortam tanmlamak için yeterli ko�ul de�ildir. Çünkü borç stoku, önemli ölçüde faiz d� fazla ve yüksek iktisadi büyüme ortamnda bile art� kaydedebilir. Borç stokunun, bütçe açklarndan ve di�er de�i�kenlerden ba�msz bir �ekilde artrlmas, orta ve uzun vadede bütçe aç�nn ve reel faizlerin artmasna zemin hazrlayabilir ve iktisadî büyüme oran, bu sonuca sonradan farkl �ekillerde uyum sa�layabilir. Bir ülkede malî politikann sürdürülebilirli�i, esas itibariyle, kamu açklar ya da kamu finansman açsndan sorgulanabilir. Kamu maliyesinin bir süredir izledi�i politikalar gelecekte de devam ettirmesi varsaym altnda, Borç/GSMH oran, bugünden, gelecekte ekonominin kaldramayaca� ölçüde artyorsa, bu tür kamu borçlarna, “sürdürülemez borçlar” denir ve bir ülkede “kamu finansmannda sürdürülemezlik” sonucunun çkartlabilmesi için, borç yönetiminin bu tür borçlara sahip olup olmad� incelenir. Devletin gelecekte bir gün mutlaka harcamalarn ciddi ölçüde ksp gelirlerini ciddi ölçüde artrmak zorunda kalmas durumunun varl�, ara�trmacy, “kamu açklarnn sürdürülemezli�i” sonucuna götürecek bir soyutlama yolu olacaktr. Malî tutarllk yakla�m, kamu finansmannn sürdürülebilirli�ini, ayr ayr, iç ve d� borcun sürdürülebilirli�ine ve monetizasyon yolunun sürdürülebilirli�ine ba�lar. Ayrca bütçe kst denkleminden hareketle, kamu açklarnn sürdürülebilirli�inin, faiz d� aç�a ve reel borç faiz ödemelerine ba�l oldu�u görülmelidir. Buradan hareketle, “güçlü ve zayf sürdürülebilirlik ko�ullar” tanmlanabilir. Kamu finansman açsndan zayf sürdürülebilirlik, herhangi bir finansman yolunun, bir ba�ka finansman yolu kullanlmakszn sürdürülebilir olmad� durumu ifade eder. Bu durumda, örne�in iç borçlarn sürdürülebilirli�i, d� borç alnmasna ve/veya para baslmasna ba�ldr ve d� borç almakszn iç borçlarn sürdürülebilirli�i mümkün de�ildir. Güçlü sürdürülebilirlik ise, herhangi bir finansman yolundaki sürdürülebilirli�in, bir ba�ka finansman yolundaki sürdürülebilirli�e ba�l olmad� durum olarak tanmlanabilir (Özgen, 2002: 185). Bütçe kst denklemine göre sürdürülebilirlik ko�ullar tanmlanrken, denklemin hangi tarafnn fazla verdi�ine dikkat edilmelidir. Örne�in bazen finansman yollarnn (borçlanma ve parasal finansmann) a�r ölçüde kullanlmas, devletin harcama kstn geni�letebilir. Böyle bir ortamda istikrar politikas olarak faiz d� fazla politikas, devletin küçültülmesi ve finansal basknn hafifletilmesi politikalaryla desteklenmedikçe, reel faiz ödemelerinin art� olasl�, her zaman Say151 151�Temmuz Temmuz––Aralık Aralk2006 2006 Maliye Dergisi � Sayı 107 Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler kuvvetli olacaktr ve hem kamu açklarnn hem de kamu borcunun güçlü sürdürülebilirli�inden söz etmek mümkün görünmeyecektir. Faiz d� açk ve reel faiz ödemeleri, kamu finansmanndan ba�msz olarak da artabilir. Devletin harcama kstnda herhangi bir nedenle geni�leme ya�anyorsa, sürdürülebilirli�in sadece kamu finansman açsndan ölçülmesi yanl� olacak, kamu açklarnn sürdürülebilirli�ini test etmek daha do�ru bir yakla�m saylabilecektir. Çünkü devletin faiz d� aç�nn (ola�an harcamalarnn) ve reel borç faiz ödemelerinin, devletin finansman kstndaki geni�lemeye ba�l olarak ya da ondan ba�msz �ekilde artmas durumunda, devletin gelecekte bir gün mutlaka harcamalarn ciddi ölçüde ksp ola�an gelirlerini ciddi ölçüde artrmak zorunda kalmas ihtimali do�acaktr. Bu ihtimalin gelecekte ne zaman gerçekle�ebilece�i ise, faiz d� açk ve reel faiz ödemeleri rakamlarna ba�ldr. Malî sürdürülebilirlik özetle, bütçe kst denkleminin finansman tarafnn fazla vermesi durumunda, kamu borcuna ve parasal finansmana göre (kamu borcunun sürdürülebilirli�i açsndan) harcama kstnn fazla vermesi durumunda ise, faiz d� aç�a ve reel faiz ödemelerindeki art� olasl�na göre (kamu açklarnn sürdürülebilirli�i açsndan) ölçülebilir. Kamu açklar açsndan, i�levsel kamu aç� unsurlar (faiz d� açk ve reel borç faiz ödemeleri) birbirinden ba�mszca kontrol edilebiliyorsa (herhangi birisindeki azal�, di�erindeki art�larla gölgelenmiyorsa), kamu açklarnn güçlü sürdürülebilirli�i vardr demektir. Bir de�i�kendeki düzelmeler, di�er de�i�kendeki geli�melerle güçsüzle�tiriliyorsa, kamu açklarnda zayf sürdürülebilirlik ko�ullar geçerlidir. Bu makalede sözü edilen teorik altyap, yöntem ve sürdürülebilirlik kavramlarndan hareketle, malî politikalar arasndaki tutarszlklarn boyutu ve öncelikle devletin finansman politikalarndan m, yoksa harcama politikalarndan m kaynakland� belirlenecektir. 2000 ylndan sonra kamu finansmannda girilen yeni dönemin, önceki dönemden farkna dikkat çekilecektir. Ardndan malî uyumsuzlu�u olu�turan asl taraf açsndan, malî sürdürülebilirlik test edilecektir. III. Varsaymlar ve Hesaplamalarda Kullanlan Formüller �� Bütçe kst denklemindeki bütün de�i�kenler, reel GSMH’ya oranlanarak kullanlm�tr. �� Devletin yllk vergi art�ndan sa�lad� gelirler, özelle�tirme gelirleri ve kamu ta�nmazlarnn sat�ndan elde edilen gelirler, bütçe kst denklemine dahil de�ildir. �nceleme dönemi boyunca, kamu açklarnn, yllk ola�an kamu gelirlerindeki art�la de�il, daha çok borçlanma ve parasal finansman yoluyla kar�land� varsaylm�tr. Son birkaç yl hariç, devletin bu tür gelirleri toplam içinde çok küçük bir paya sahiptir. Bu gelirler bütçe kst denkleminde e�er yer alsalard, malî tutarll� olumlu yönde etkileyen de�i�kenler olacaklard. �� Parasal finansmandan elde edilebilecek gelir, senyoraj geliri (s) ve enflasyon vergisi (�) olarak tanmlanm�tr. �� Parasal finansmandan elde edilen gelirin hesaplanmasnda, senyoraj ve enflasyon etkisi dahil edilirken, reel para talebinin gelir esnekli�inin 1 oldu�u varsaylm�, yani para talebi fonksiyonundaki kaymalar, (para talebi fonksiyonunu belirlemedeki güçlükler yüzünden, hesaplamalar kolayla�trmak amacyla) göz ard edilmi�tir. Türkiye’de para talebindeki art�larn (nakit ikamesinin), senyoraj gelirini (s) azaltp enflasyon vergisini (�) artrabilece�i varsaylabilir. 108 Maliye MaliyeDergisi Dergisi� Say Sayı151 151�Temmuz Temmuz –– Aralk Aralık 2006 F. ÖZGEN, E. KARAKAYA �� Parasal finansmandan elde edilen gelirin, reel GSMH’ya orannn bulunmasnda kullanlan formüller a�a�dadr: � � M t M t �1 � � �� �� � Pt �1 �� � � �� Pt s�� � yt � � � � � � � p .m � � � �� t t �1 �� � yt � (2) (3) �� Son birkaç yl hariç inceleme döneminin genelinde, enflasyonun kronik yapsal bir nitelik ta�mas, “uzun dönem enflasyonsuz dura�an durum dengesi" varsaymn imkansz klmaktadr. Formül 2, klasik reel senyoraj geliri hesaplamas yöntemini (Senyoraj gelirinin reel GSMH’ya orann) gösterir. Formül 3, parasal finansmandan elde edilen gelire, enflasyonun etkisidir. [((Mt/Pt)-(M(t-1)/P(t-1))) rezerv paradaki reel de�i�imdir] [yt reel GSMH] [m(t-1) rezerv parann reel de�eridir. m(t-1)= (M(t-1)/P(t-1)); M, Rezerv Para ve P, Yurt �çi Fiyat Endeksidir]. �� Reel d� borçlanma faiz oran (r*), ��1 � i *� / �1 � p *�� � 1 formülüyle hesaplanm�; reel Kur (e), �En P *� P ile bulunmu�tur. � � � � IV. Kamu Finansmannda Malî Tutarllk Analizi ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i Daha önce de ifade edildi�i gibi malî tutarllk, devletin harcama ve finansman kstlarnn denk olmas �eklinde açklanr. Denkli�in sa�lanamamas malî tutarszl�n i�aretidir. Bir ülkede malî tutarszlk varsa, malî tutarllk analizinde kullanlan yöntem gere�i, makroekonomik hedeflerle tutarl bir malî politika tanm yaplabilir ve malî politikann ne �ekilde de�i�mesi gerekti�ine i�aret edilebilir. Türkiye açsndan makro ekonomik hedeflerle tutarl malî politika tanm, “iç ve d� borcun Reel GSMH art� hz orannda artrld� durumda, di�er ko�ullar sabitken i�levsel kamu aç�nn almas gereken de�eri” olarak, finanse edilebilir kamu aç� kavram üzerinden yaplm�tr. Buna göre Tablo 1’de, kamu finansmannda malî tutarllk, makro ekonomik hedeflerle tutarl finanse edilebilir kamu aç� ve iç borcun sürdürülebilirli�ine ili�kin analiz sonuçlar gösterilmi�; analizlerde kullanlan nominal ve reel rakamlar ise, ekler bölümünde yer alm�tr (Ek 4 ve Ek 5). Say151 151�Temmuz Temmuz––Aralık Aralk2006 2006 Maliye Dergisi � Sayı 109 110 -4.0 D� Borç, GSMH Art� Oran Kadar Artyorken Malî Tutarll�a Uygun �ç Borç Stokundaki Net Art�/GSMH (%) 0.0 3.1 13.7 12.0 -3.3 3.6 15.2 6.8 -8.3 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Maliye MaliyeDergisi Dergisi� Say Sayı151 151�Temmuz Temmuz –– Aralk Aralık 2006 110 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 0.6 12.1 13.7 20.9 -5.8 3.7 22.2 9.5 -6.6 6.0 13.8 19.0 1.8 5.4 20.9 3.5 -3.2 6.3 12.9 18.9 1.7 4.1 21.3 2.4 -5.0 6.9 12.5 20.4 0.3 5.2 23.0 5.0 -7.8 8.9 11.9 23.0 -0.5 6.3 26.6 6.7 -2.3 8.7 10.9 21.9 7.9 7.3 30.9 -0.6 -0.8 6.2 10.7 19.4 9.4 6.5 24.6 -2.8 -9.9 4.2 10.6 15.9 1.8 5.6 15.8 3.8 5.5 7.2 9.6 17.4 -1.9 5.2 23.9 7.0 -1.3 10.0 10.1 20.1 -0.3 7.1 27.0 7.4 -4.7 9.8 10.0 21.5 -4.5 7.1 27.2 11.6 9.2 12.9 9.5 23.3 10.8 6.3 49.5 -4.5 -12.0 8.1 10.4 19.7 8.1 8.5 27.3 0.4 -5.3 13.7 9.1 24.2 2.7 8.3 34.7 5.6 -3.5 11.7 8.1 25.4 3.1 7.5 31.4 4.4 15.9 17.2 7.8 34.9 -4.7 5.8 37.9 10.5 -18.8 12.8 9.0 34.4 8.1 6.9 33.0 -1.2 14.5 55.4 7.4 79.0 9.9 0.8 95.1 -9.1 -10.0 11.1 8.4 59.8 16.7 8.6 30.0 -8.1 -6.7 13.4 7.6 58.3 7.9 5.1 17.8 -2.7 4.3 5.7 52.1 13.1 6.9 1.8 -6.3 -19.4 -21.1 7.4 7.1 55.2 14.8 7.0 7.8 -7.8 -8.1 -11.9 1.0 4.5 48.3 6.7 3.7 2.2 -3.0 -5.1 2005 2006** Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 -6.3 12.2 8.6 24.5 4.3 8.7 31.9 4.4 -12.6 -17.3 -18.9 -18.0 -19.9 -31.5 -27.4 -12.0 -16.8 -19.7 -15.6 -54.1 -27.0 -29.1 -27.5 -27.0 -27.5 -34.2 -104.2 -38.1 -20.5 -15.6 1984 * Bu tablo, bütçe kst denkleminin çözülmesi sonucunda bulunan de�erlerden olu�turulmu�tur. ** 2006 yl rakamlar planlanan ya da tahmini rakamlardr. 3.9 Gerçekle�en Reel �ç Borç Stokundaki Net Art�/GSMH (%) 2.5 Tutarl Malî Politikadan Sapma Oran (%) (3) – (1) 14.3 4.9 Makro Hedeflerle Tutarl Finanse Edilebilir Açk (%) (3) D� Borç, GSMH Art� Oran Kadar Artyorken Malî Tutarll�a Uygun �ç Borç Stoku /GSMH (%) 16.5 Gerçekle�en Kamu Finansman (Finansman Kst) (%) (2) 14.3 2.5 Gerçekle�en ��levsel Kamu Aç� (Harcama Kst) (%) (1) Gerçekle�en Reel �ç Borç Stoku/GSMH (%) -14.0 Bütçe Kst Denklemine Göre Cari Ylda Malî Tutarszlk (1) – (2) (%) 1981 1982 1983 Tablo 1: Malî Tutarllk Analizi Sonuçlar * Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler F. ÖZGEN, E. KARAKAYA 1. Bütçe Kst Denklemine Göre Malî Uyumsuzlu�un Boyutlar Grafik 1’de Y ekseni (dikey eksen), cari ylda malî uyumsuzlu�un GSMH'nn yüzdesi olarak de�erini gösterir. Grafi�in polinom tabanl e�ilim çizgisi de çizilmi�tir. Malî uyumsuzluk a�a�daki �ekilde tanmlanm�tr (Çanakç, 1997: 2): ��d � rb � �r * � �� �� � � e � er * b* � �b � �b* � s � � � (4) En az malî uyumsuzluk için, Grafik 1’in, mümkün oldu�unca X (yatay) eksenine yakn çkmas gereklidir. Reel GSMH’ya oranlar cinsinden, i�levsel kamu aç� ile borçlanma ve parasal finansmanla elde edilebilecek kaynaklar arasndaki fark negatifse, bunun anlam daha önce de ifade edildi�i gibi, cari ylda gere�inden daha fazla borçlanma ve/veya parasal finansmana müracaat ediliyor olmasdr. Malî uyumsuzluk rakamlarnn pozitif de�erler ta�mas durumunda ise, reel i�levsel kamu aç�n kapatmaya yetmeyecek ölçüde, reel net borçlanma ve parasal finansmana ba�vurulmaktadr. Yukarda tanmlanan her iki durumun da devletin cari yl nominal dengesini bozmayabilece�ine, fakat daha uzun dönem reel dengeler üzerinde ypratc olabilece�ine dikkat edilmelidir. Grafik 1: Bütçe Kst Denklemine Göre Malî Uyumsuzlu�un Boyutlar 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 %20 %15 %10 %5 %0 -%5 -8,3 -12,0 -8,1 -12,6 -%10 -15,6 -5,1 -16,8 -15,6 -18,0 -19,9 -%15 -20,5 -%20 -14,0 -27,0 -27,5 -27,5 -17,3 -%25 -18,9 -19,7 -%30 -34,2 -27,0 -27,4 -%35 -31,5 -38,1 -29,1 -%40 -%45 -%50 -%55 -54,1 -%60 -%65 -%70 -%75 -%80 -%85 -%90 -%95 -%100 -%105 -104,2 -%110 -%115 Kaynak: Tablo 1. Grafik 1’deki malî uyumsuzluk rakamlarnn tamam negatiftir. Türkiye'nin 1981-2006 dönemi malî uyum grafi�i, sürekli negatif de�erler alan bir grafiktir. Bir ba�ka deyi�le devlet 1981’den bu yana sürekli olarak, cari ylda finanse edilmesi gereken reel i�levsel kamu aç�ndan daha fazla borçlanm� ve/veya parasal Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 111 111 Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler finansmana ba�vurmu�tur. Bu e�ilim gün geçtikçe artm�tr. Böyle bir ortamda devletin, operasyonel dengeyi srarla gözeterek (denklemin sol tarafnn, özellikle faiz d� aç�n iyice azaltlmasn temin ederek), kamu tasarrufunu arttrma yoluyla, malî dengeleri yerine oturtma gayretinin, amaca ula�madaki eksikli�ine dikkat çekilmelidir. Malî dengenin, gere�inden fazla borçlanma ve/veya parasal finansman yüzünden bozuldu�u bir ortamda, operasyonel dengeyi srarla gözetmeye çal�mak (faiz d� aç� ve toplam borç reel faiz ödemelerini ksmak), finansman kstnn a�r geni�letilmesinden kaynaklanan asl sorunu, harcama kstn iyice daraltarak çözmeye çal�maktan ba�ka bir �ey de�ildir. O halde asl sorun, denklemin sa� tarafnn reel olarak, -i�levsel bütçe açklar ile kar�la�trld�nda- fazla vermesidir ve önlem alnmas gereken temel alan da yine denklemin sa� taraf, yani finansman kst yönüdür. Malî tutarllk, sadece i�levsel aç�n azaltlmasyla de�il, ayn zamanda malî politikann daha az kamu finansman yönünde de�i�mesiyle sa�lanabilir. Grafik 1’den çkartlabilecek ikinci genel sonuç, 1980 sonrasnda kamu finansmannn, gerçekte sadece, bütçe açklarn kapatma amaçl olmad�dr. Çünkü finansman kst, sürekli olarak harcama kstndan daha geni� tutulmaktadr. Bu durum, malî politikann kredibilitesini azaltan nedenlerden biri olabilir. Ayn zamanda, olumsuz makroekonomik etkilere yol açabilecek ve kredibilite eksikli�i yüzünden kamu finansman politikasnn sürdürülebilirli�ini zayflatacak bir neden olarak dü�ünülebilir. 1981-2006 dönemini kapsayan malî uyum grafi�i, 1981-1988, 1989-1993, 19941999, 2000-2002 ve 2003-2006 olmak üzere be� alt dönemde incelenebilir. 19811988 dönemi, 1980 sonrasnda malî uyumsuzlu�un artt� ilk dönemdir. 1989-1993 döneminde, devletin malî politikalarnda daha önce meydana gelen tutarszlk düzeltilmi�tir. 1988-1993 dönemi, 1980 sonrasnn malî tutarllk açsndan en iyi dönemidir. Grafik 1’den, malî politikalardaki tutarszlk ile 1994 krizi arasndaki ili�kinin ne kadar güçlü oldu�u görülebilir. Krizin ya�and� ylda, %-54,1 oranndaki tutarszlk, dönemin �imdiye kadarki en büyük tutarszl�dr. Sonraki yllarda, malî politikalardaki dengesizli�in ksmen düzeltildi�i ama negatif de�erlerde sabit oranda devam etti�i anla�lmaktadr. 2000 ylndan sonra, ekonomik krizle birlikte, ayn anda malî politikalardaki tutarszlk da 2001’de en yüksek de�erine (%-104,2) ula�m�tr. 2003 ylndan itibaren malî politikalardaki tutarszlk hzla düzelmeye ba�lam�, 2006 ylna gelindi�inde ise, inceleme döneminin en tutarl malî politikasna ula�lm�tr. Sonuç olarak Türkiye’nin malî uyum grafi�i, malî politikalardaki uyumsuzluklarn, krizlere yansyabilece�ini açkça göstermektedir. Ayrca 2003 ylndan itibaren uygulanan politikalar, malî tutarllk yakla�m açdan tutarl politikalardr. Türkiye açsndan tutarl malî politika, devletin finansman kstn daraltmaya dayanan bir politika olmaldr. 2. Sürdürülebilir Malî Politika, Borç Stokunu Sabit Tutan ��levsel Açk ve Sapma Türkiye açsndan tutarl malî politikann, devletin finansman kstn daraltmak oldu�u anla�ld�na göre, buna dayanarak, “sürdürülebilir malî politika”, “borç stokunu sabit tutan i�levsel açk” biçiminde tanmlanm� ve di�er ko�ullar sabitken, bu hedefe ula�mak için, devletin bütçe dengesini geçmi�te ne �ekilde düzenlemesi 112 112 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 F. ÖZGEN, E. KARAKAYA gerekti�i ara�trlm�tr. �ç ve d� borç stoku, her yl, reel GSMH art� hz kadar arttrlm�; bu çerçevede yeniden hesaplanan de�i�kenler a�a�da “f” ile i�aretlenmi�tir. Di�er de�i�kenler ise, iktisadi anlamda sabit kabul edilmi�tir. Bu durumda bütçe kst denklemi, a�a�daki �ekli alm�tr: � � � � ��g�b � d � rb f � r * � e � er * b f * f * � � g�b f � s � � � (5) Denklemin sol taraf, i�levsel kamu aç�n (harcama kstn), sa� taraf ise, makroekonomik hedeflerle tutarl finanse edilebilir kamu aç�n (finansman kstn) ifade eder. Grafik 2: Makroekonomik Hedeflerle Tutarl Finanse Edilebilir Kamu Aç� ve Sapma %18 %15 11,6 %12 %9 6,8 %6 4,9 %3 %0 10,5 9,5 2,5 5,4 4,1 3,7 3,6 5,0 2,4 3,5 2,5 1,8 -3,3 5,2 1,7 6,7 6,3 7,3 7,9 8,5 6,5 9,4 7,0 3,8 0,3 6,3 7,1 7,1 5,2 5,6 8,1 10,8 2,7 1,8 -0,5 -5,8 5,6 7,4 -%3 -1,9 -0,6 -0,3 7,5 4,4 4,3 8,6 6,9 7,0 6,9 5,8 4,4 3,7 8,1 9,9 3,1 0,4 -4,5 -2,8 -%6 8,3 8,7 5,1 16,7 -4,7 0,8 -1,2 7,9 14,8 13,1 6,7 -2,7 -3,0 -4,5 -%9 -8,1 -9,1 -6,3 -7,8 Tutarl Politikadan Sapma Gerçekle�en Kamu Aç� 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 -%12 Makroekonomik Hedeflerle Tutarl Açk Kaynak: Tablo 1. Grafik 2, bütçe kst denkleminin yukardaki snrllklar çerçevesinde yeniden çözümlenmesiyle olu�turulmu�tur. Grafik 2’de finansman ve harcama kstlar, çizgi grafik biçiminde, finansman ve harcama kstlar arasndaki fark ise, sütun grafik biçiminde gösterilmi�tir. Sütun de�erlerin pozitif çkmas, borç stokunun reel GSMH art� hz kadar arttrlmas halinde, finansman tarafnn harcama tarafna göre fazla olmas demektir. Negatif sütun de�erlerinin varl� ise, borç stokunun reel GSMH art� hz kadar artrld� varsaym çerçevesinde, finansmana nazaran daha fazla harcamaya ba�vuruldu�u anlamna gelir. Bu grafikten elde edilen sonuçlar �u �ekilde özetlenebilir: �� 1981-2006 döneminde, özellikle ekonomik kriz öncesinde ve kriz yllarnda, finanse edilebilir (olmas gereken) kamu aç�n koruyan bir yakla�m sergilenmemi�tir. Kamu aç� ve bu anlamda kamu harcamalar, makroekonomik hedeflerle tutarl de�erlerden daha yüksekte seyretmi�tir. 1982-1983, 1991-1993 periyotlarnda, 1999 ylnda, belki de kamu finansmanndaki a�r geni�leme Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 113 113 Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler yüzünden, gerçekle�en kamu aç�, makro ekonomik hedeflerle tutarl açktan daha fazla olmu�tur. �� 1981-2000 döneminde, i�levsel açk özellikle baz yllarda önemli boyutlara ula�maktadr. 1981-1983, 1991-1993 periyotlarnda ve 1999 ylnda, malî politikadaki tutarszlk önemli olmu�tur. Bu yllarn kriz öncesi yllar oldu�una dikkat edilmelidir. Grafik 2’den, özellikle 1993 ve 1999 yllarnda, devletin açk finansman olanaklarnn geni�letilmesiyle, kamu açklarnn gere�inden fazla artrlmas imkannn meydana getirildi�i açkça görülmektedir. �� Türkiye’de i�levsel açk, 2000 ylndan itibaren makroekonomik hedeflerle tutarl finanse edilebilir kamu aç� haline dönü�mü�tür. Türkiye’de malî tutarllk ise 2001 krizinin ardndan 2002 ylndan sonra sa�lanm�tr. �� Türkiye'de kamu açklar büyük ölçüde iç borçlanmayla kapatlr. O halde, bu tür bir harcama ve finansman politikasnn, uzun dönemde, iç borçlar için sürdürülebilir olmad� varsaym, test edilmeye de�erdir. 3. Türkiye'de D� Borç Yolu Kullanlmyorken �ç Borcun Sürdürülebilirli�i Normal �artlar altnda açk finansman politikalar, kamu açklarnn kapatlmasna endekslenmi�tir ya da öyle olmas beklenir. Yani kamu açklarnn miktar ölçüsünde, açk finansmana ba�vurulur. Devletin finansman kstn, harcama kst belirler. Ama yukardaki iki analizden çkan sonuca göre, Türkiye için özellikle 2000 ylndan önce bunun tam tersi geçerlidir. Grafik 1, devletin gerçekte finansman kstnn harcama kstndan daha geni� tutuldu�unu göstermi�tir. Grafik 2 ise, finansman kst, iç ve d� borçlar GSMH art� hz kadar artrlarak snrland�nda bile, özellikle kriz yllarnda veya öncesinde, devletin harcama kstnn reel anlamda ne kadar artabildi�ine i�aret etmi�tir. Analizlerden, 2000 ylndan itibaren, harcama kstnn önemli bir unsuru olan faiz d� aç� azaltma (faiz d� fazla) yoluyla, devletin harcama kstn kontrol altna almaya çal�t� ve bunda ba�arl oldu�u anla�lmaktadr. Teorik olarak, finansman kstnn geni�lemesi, orta ve uzun dönemde i�levsel kamu aç�nn artmas riskini ta�r ve devlete gelecekte harcama kstn tekrar geni�letme imkan sa�layabilir. Bu durumda faiz d� kamu aç�nn azaltlmas politikasnn, orta ve uzun vadede finansman kstn daraltacak politikalarla da desteklenmesi gere�i vardr. A�r iç-d� borçlanma ve parasal finansman, ayn zamanda ekonomide gelir ve harcama akmlarna ba�l olarak, farkl iktisadî etkiler do�urabilir. Orta ve uzun vadede a�r iç-d� borçlanma ve parasal finansmann devam etmesi halinde, kamu finansmannn sürdürülebilirli�i zayflayabilir ya da iktisadî krizler patlak verebilir. Bu nedenle, bu tür bir harcama ve finansman politikasnn, Türkiye'de kamu açklar büyük ölçüde iç borçlanmayla kapatld�na göre, uzun dönemde özellikle iç borçlar için sürdürülebilir olup olmad� sorgulanmaldr. A�a�da, d� borç yoluna ba�vurulmuyorken iç borcun aslnda ne kadar sürdürülebilir oldu�u ara�trlm�tr. D� borçlanma, GSMH art� oran kadar artrlm�, ba�langçtaki (1980-1981) iç borç stoku veri alnm�tr. Bu �artlarda bütçe kst denklemi Formül 6’daki gibi yeniden düzenlenmi�, malî tutarll� koruyacak �ekilde, iç borç stokunun, bir sonraki yl olmas gereken reel de�erleri hesaplanm�tr. Bulunan sonuçlar, Grafik 3’te 1982-2006 dönemi boyunca gerçekle�en de�erlerle kar�la�trlm� ve ardndan yorumlanm�tr. 114 114 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 F. ÖZGEN, E. KARAKAYA � � � � ���b � �b � d � rb � r * � e � er * b f * f* � s �� �� (6) Grafik 3: Gerçekle�en Reel �ç Borç Stoku ve D� Borç Reel GSMH Art� Hz Orannda Artrld�nda Malî Tutarllk �çin Olmas Gereken �ç Borç Stoku (Reel GSMH’ya Oran Cinsinden %) Reel �ç Borç Stoku/GSMH (Olmas Gereken) (%) 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 %80 79,0 %75 %70 %65 59,8 %60 55,2 58,3 %55 52,1 %50 48,3 %45 %40 34,9 %35 34,4 %30 23,3 24,5 23,0 %25 19,7 25,4 19,4 20,9 19,0 18,9 20,4 17,4 20,1 24,2 %20 14,3 21,9 15,9 21,5 13,7 %15 9,5 10,4 7,8 7,4 7,6 8,6 %10 14,3 13,7 13,8 12,9 12,5 10,6 5,7 11,9 12,0 9,0 10,9 10,7 9,6 10,1 10,0 9,1 8,4 8,1 %5 7,1 4,5 %0 Reel �ç Borç Stoku/GSMH (Gerçekle�en) (%) Kaynak: Tablo 1. �� Grafik 3, 1996’ya kadar, reel iç borç stokunun olmas gereken de�erlerden, çok da uzak kalmad�n göstermektedir. Bu anlamda Türkiye’de iç borç sorununun, 1996 ylnda gün yüzüne çkt� iddia edilebilir. Türkiye’de genel olarak 1982 sonrasnda malî politikadaki tutarszl�n, iç-d� borçlanma ve parasal finansmann birlikte etkisiyle meydana geldi�i dü�ünülebilir. �� 1999 ylna gelindi�inde, iç borç stoku artmaya, olmas gereken de�erlerinden hzla uzakla�maya ba�lam�tr. 2000 ylndaki malî tutarszl�n (Grafik 1) ve 1999 ylnda finansman kstnn çok fazla geni�letilmesinin (Grafik 2), asl sorumlusu olarak, iç borç stokundaki art� dikkatleri çekmektedir. �� O halde 1999 sonrasndaki malî krizlerin, 1994’dekinden farkl olarak, bir ölçüde a�r iç borçlanmadan kaynakland� dikkate alnmaldr. 1999 ve sonrasnda, d� borçlanmada da önemli art�lar vardr. Bu dönemde d� borçlanmaya ba�vurulmasayd ve iç borçlanmadaki art� eskiden oldu�u gibi devam etseydi, d� borcun vade ve faiz yapsna ba�l olarak, devletin harcama kstn daraltabilmesinin snrna gelindi�inde, yeni bir malî kriz riski do�abilirdi. �� Grafik 3’ten genel olarak “1999 sonrasnda d� borç kullanlmasayd, iç borcun sürdürülebilirli�i iyice zora girecekti” sonucuna ula�lmaktadr. Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 115 115 Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Grafik 4: D� Borç Reel GSMH Art� Hz Orannda Artrld�nda Malî Tutarllk �çin Olmas Gereken Reel �ç Borç Stokundaki Net Art� (Reel GSMH’ya Oran Cinsinden %) Reel �ç Borç Stokundaki Net Art�/GSMH (Olmas Gereken) (%) 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 %60 55,4 %55 %50 %45 %40 %35 %30 %25 17,2 %20 13,7 14,5 12,9 %15 13,4 12,1 7,2 10,0 6,9 8,9 8,7 %10 4,2 12,8 8,1 12,2 11,7 11,1 7,4 9,8 3,1 %5 6,2 6,0 6,3 15,9 4,3 9,2 %0 3,9 5,5 1,0 0,6 -6,3 0,0 -0,8 -%5 -3,2-5,0 -6,7 -1,3 -4,7 -3,5 -2,3 -4,0 -5,3 -6,6 -%10 -11,9 -7,8 -10,0 -9,9 -%15 -12,0 -19,4 -%20 -18,8 -21,1 -%25 Reel �ç Borç Stokundaki Net Art �/GSMH (Gerçekle�en) (%) Kaynak: Tablo 1. Grafik 4, d� borcun GSMH art� oran kadar artrld�, ba�langçtaki iç borç stokunun veri alnd� durumda, malî tutarll� koruyacak �ekilde, iç borçta bir sonraki yl reel net art�n ne olmas gerekti�ini göstermektedir. 1982-2002 dönemi boyunca, iç borçlarda olmas gereken net art�lar, gerçekle�en de�erlerle kar�la�trlmaktadr. Zira iç borcun sürdürülebilirli�i, bir bakma iç borç sto�u kadar veya belki ondan daha fazla, stokdaki net art�a da ba�ldr. �� 2000 ylndan itibaren, iç borçlanmadaki net art�n, olmas gereken de�erlerinden ne kadar sapm� bulundu�u, Grafik 4’ten açkça görülmektedir. �� Net iç borçlanmann olmas gereken de�erlerinde, 2000’den önce de 1990, 1993, 1995, 1996, 1997, 1998 yllarnda sapmalar vardr. Türkiye’de reel iç borç stokundaki net art�n, malî tutarllk açsndan problem olmaya ba�lamas, 1995’ten itibarendir. 1999 ylnda bu açdan bir sorun görülmemektedir. Fakat 2000 ve 2001 yllarnda inceleme döneminin en yüksek sapmalaryla kar�la�lm�tr. Bunun 2001 krizini etkileyen unsurlardan biri olabilece�ine dikkat çekilmelidir. Sapma, 2001’den sonra biraz düzelse de yüksek kalmaya devam etmi�tir. �� Grafik 4’ten, devletin reel iç borç stokundaki art� rakamlarndaki düzelmenin 2006 yl ile ba�lad� görülmektedir. Bunun devam edip etmeyece�ini sonraki yllar gösterecektir. �� 1999-2002 periyodunda, Türkiye’de iç borcun sürdürülebilirli�inin zorla�t� sonucuna, net borçlanma rakamlarnn de�erlendirilmesinden de ula�lmaktadr. Net iç borçlanma ile birlikte, iç borç faiz ödemeleri ve toplam faiz ödemelerinin, kriz dönemlerinde ve son yllardaki seyrine bakmak bu noktada isabetli olabilir. Çünkü kamu finansmannn sürdürülebilirli�i, sadece borç stoku ya da net borçlanma açsndan ortaya çkmayabilir. Borç faiz ödemelerinin, kamu 116 116 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 F. ÖZGEN, E. KARAKAYA finansmannn sürdürülebilirli�ine olumlu ya da olumsuz anlamda katks bulunabilir. Grafik 5, 1981-2006 döneminde söz konusu serilerin reel de�erlerini, GSMH’ya oranlar itibariyle göstermektedir. Grafik 5: Net �ç Borçlanma ve Reel �ç Borç ve Toplam Borç Faizleri’nin Borç Stokuna Etkisi (GSMH’ya Oranlar Cinsinden) (%) %60 %50 %40 %30 10,2 8,9 5,8 9,2 5,5 8,2 10,5 8,1 Reel �ç Borç Stokundaki Net Art�/GSMH (%) 7,2 7,8 2006 2005 2004 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1993 1992 -4,4 2,6 4,2 0,1 -0,4 5,5 1,6 4,2 2003 5,5 2002 0,7 1,4 1,9 2,8 6,2 3,1 6,9 5,6 5,2 7,8 1991 -0,7 1990 -0,5 1989 1988 1987 -1,4 1986 1,4 -0,7 0,7 2,5 1985 -1,4 1981 -%10 1,3 2,7 1983 %0 1984 -1,1 4,3 1982 %10 2,4 9,2 3,7 -1,6 0,5 0,8 3,9 -4,7 1,3 2,5 1994 6,4 2001 %20 Reel �ç Borç Faiz Ödemeleri/GSMH (%) Reel Toplam Borç Faiz Ödemeleri/GSMH (%) Kaynak: Ek 5. �� Türkiye’de genel olarak, borç faizlerinin konsolide bütçeye yükü söz konusudur. Toplam borç faizlerinin, reel faizden kaynaklanan borç stokunu azaltc etkisi, sadece 1988-1990 periyodunda ve 2002 ylnda gerçekle�mi�tir. Bu yllarda toplam reel faizler negatif oldu�undan, devletin toplam iç ve d� borç stoku, faizler yüzünden artmam�tr. Devletin harcama kst bu nedenle geni�lememi�tir. �� Di�er yllarda, toplam reel borç faizleri, pozitif de�erler ald�ndan, borç stoku üzerinde, devletin faiz ödemelerini artracak ve harcama kstn bu yolla geni�letecek �ekilde, etki meydana gelmi�tir. �� 1991-1999 periyodunda, reel faizler yüzünden devletin harcama kst sürekli artma göstermi�tir. �� 1993 ve 1999’da, toplam borç faizleri yüzünden, devletin harcama kst en fazla oranda geni�letilmi�tir. Bu yllarn kriz ile ili�kisine dikkat çekilmelidir. �� Grafik 5’ten, 2001-2002 arasnda borç stokunun, toplam reel faizlerden çok, net borçlanma yüzünden artt� da görülmektedir. Bu açdan Grafik 5, devletin finansman kstndaki geni�lemenin (a�r borçlanmann), harcama kstn etkileyebilece�ini ça�r�trsa da, 2004 ylndan itibaren, borç stokundaki art�n gittikçe yava�lamas ve 2006’da durmas, reel faiz ödemeleri hala yüksek olsa bile, orta ve uzun vadede malî disiplinin sa�lanabilece�i ümitlerini güçlendirmektedir. �� ��levsel aç�n art�nda, 1989-1993 periyodunda faiz d� aç�n art�, 19951999 periyodunda reel iç ve d� borç art�, etkili olmu�tur (Ek 5). 2000 ylndan Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 117 117 Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler itibaren de i�levsel aç�n geni�lemesi durmu�tur (Tablo 1). Bunun sonucunda kamu finansmanndaki fazlal�n i�levsel aç� geni�letici etkisi, 2001 ylnda kamu finansmannn ksa süreli sürdürülebilirli�ini yok etmi�tir. 2004 ylndan itibaren reel iç borç art�nn yava�lamasyla ve faiz d� fazlalarn önemli boyutlara ula�masyla birlikte, kamu finansmannn sürdürülebilirli�i sorunu büyük ölçüde a�lm�tr. SONUÇ Türkiye’de kamu açklarnn hzla artt� ve bu olgunun, ekonomik yap üzerinde olumsuz etkilerinin oldu�u, artk herkesçe bilinen bir gerçektir. Kamu açklarnn azaltlmas için genellikle önerilen çözüm, “devlet bütçesinde tasarruf yapmak, faiz d� fazla vermek” �eklinde formüle edilmektedir. Fakat bu makalede, faiz d� fazla hedefine yönelen istikrar programlarnn, ba�arl olabilmesi için gözden kaçrmamas gereken önemli bir noktaya i�aret edilmektedir. �stikrar programlarnda i�levsel kamu aç�n azaltmaya yönelik önlemler, sadece faiz d� fazla hedefine odaklanmamaldr. Çünkü, yl içindeki reel faiz ödemeleri yüzünden, borç stoku üzerinden, devletin borç faiz harcamalarnda art�lar meydana gelebilir. Bu art�lar, i�levsel bütçe aç�n do�rudan etkiler ve devletin harcama kstn geni�letir. Bu ortamda, sadece faiz d� fazlalar, i�levsel kamu aç�n kapatmaya yetmeyebilir. Di�er taraftan finansman kstnda, net iç-d� borçlanma ve parasal finansman yollarndan sa�lanacak kaynaklarla ya�anan geni�leme, devletin harcama kstn artran di�er bir etkiye yol açabilir. Borçlanma ve senyoraj yoluyla sa�lanan kaynaklarn ola�an kamu harcamalarnda kullanlmas, bir bakma “vergilemeden harcama” e�ilimlerinin güçlenmesi anlamna gelir. Bu anlamda, Türkiye’de devletin reel i�levsel açktan daha fazla borçlanmas, i�levsel aç� arttran nedenlerden biri olabilir. A�r borçlanma ve parasal finansman, kredibiliteyi azaltarak kamu borç faizlerini yükseltebilir; bu �ekilde kamu harcamalarn (borç servisini) artrabilir. Ayn zamanda, harcama olanaklarnn devlet için geni�lemesine yol açarak, faiz d� fazlann uzun süreli azaltlmasna izin vermeyebilir. Bu durumda malî sürdürülebilirlik u�runa faiz d� fazlann hedeflenmesi, uzun süre izlenmesi mümkün olmayan bir politika olarak kar�mza çkabilir. Yukarda anlatlan nedenlerle bu makalede, hem harcama hem de finansman kstn reel anlamda dengeli sürdürememenin, Türkiye’de malî denge açsndan asl sorunun kayna� oldu�u dü�ünülmü�tür. Bütçe kst denklemi yardmyla yaplan analizlerin sonuçlar, bu dü�ünceyi desteklemi�tir. Çal�mann bulgularna göre ilgili dönemde Türkiye’de devlet, reel i�levsel kamu aç�ndan daha fazla borçlanmaktadr. O yüzden, asl yaplmas gereken, öncelikle finansman kstn daraltacak bir malî politika de�i�ikli�ine gitmektir. Daha açk bir ifadeyle, kamu finansmannda malî tutarllk için, -borç ödeme gücünün kriz olu�turmayacak �ekilde devam ve malî sürdürülebilirlik içindevletin iç-d� borçlanma, parasal finansman yollarn daha az kullanmas, kamu açklarnn a�r finansmanna snr getirmesi gereklidir. Sonuç olarak, Türkiye’de istikrar programlarnn ba�arl olabilmesi, kamu finansmannda malî tutarllk ve sürdürülebilirli�in sa�lanmas için, kamu açklarnn azaltlmasn hedefleyen politikalarla ayn anda, borçlanma, parasal finansman yollarnn snrlandrlmasn hedefleyen politikalarn da izlenmesi gerekmektedir. 118 118 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 F. ÖZGEN, E. KARAKAYA Malî politika, bu yönde açlm sa�lamaldr. Devletin harcama kstn daraltmay hedefleyen faiz d� fazla politikalarna, finansman kstn daraltmay hedefleyen politikalar destek olmaldr. Son birkaç yln verilerine ve bu verilerden elde edilen bulgulara baklrsa, devletin bu yolda adm att� yönünde i�aretler alnmaktadr. Devletin faiz d� fazla politikas kararllkla sürdürülmektedir. Reel d� borç stokundaki net art� frenlenmi�tir. Reel iç borç stokundaki net art� snrlanm� ve kontrol altna alnm�tr. Böylelikle harcama kst daraltlm�tr. Reel net iç ve d� borçlanma da son birkaç ylda snrlanm�tr. KAYNAKÇA Ahmed, S. ve Roger, J. (1995). "Government Budget Deficits and Trade Deficits: Are Present Value Constraints Satisfied in Long-Term Data?" International Finance Section Discussion Papers, January, Washington, D.C.: Federal Reserve Board. Akçay, O., Cevdet, C., Alper, E. ve Özmucur, S. (2001), "Budget Deficit, Inflation and Debt Sustainability: Evidence from Turkey (1970-2000)", Bo�aziçi University Working Papers, No 12, ss 1-15. Anand, R., ve Sweder Van W. (1989), "Inflation and the Financing of Government Expenditure: An Introductory Analysis with an Application to Turkey", The World Bank Economic Review, Vol. 3, No. 1, ss 17-38. Beckerman, P. (2000), "How Small Should an Economy's Fiscal Deficit Be", Worldbank Policy Research Working Papers, March, ss 1-34. Buiter, W. H. (1993), "Consistency Checks for Fiscal, Financial and Monetary Policy Evaluation and Design", Mimeo, Worldbank Working Papers, October, ss 143. Buiter, W. H. ve Urjit, R. P. (1992). "Debt, Deficits and Inflation: An Application to the Public Finances of India", Journal of Public Economics, Vol 47, March, ss. 171-205. Corsetti, G. ve Nouriel R. (1991), "Fiscal Deficits, Public Debt, and Government Solvency: Evidence from OECD Countries," Journal of the Japanese and International Economy, Vol 5, No 4, ss. 354-380. Cuddington, J. T. (1996), "Analyzing the Sustainability of Fiscal Deficits in Developing Countries", World Bank Policy Research Working Papers, No 1784, ss 1-47. Çanakç, �. (1997), Finanse Edilebilir Kamu Aç�, DPT Yllk Programlar ve Konjonktür De�erlendirme Genel Müdürlü�ü Çal�ma Raporlar 1997-04, Ankara. Dinh, H. T. (1999), "Fiscal Solvency and Sustainability in Economic Management", Worldbank Working Papers, October No 1, ss 1-32. Hakkio, C. S. ve Mark R. (1991), "Is the Budget Deficit 'Too Large?" Economic Inquiry, Vol 29, ss. 429-445. Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 119 119 Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Hamilton, J. D. ve Marjorie A. F. (1986), "On the Limitations of Government Borrowing: A Framework for Empirical Testing," American Economic Review, Vol 76, ss. 808-819. Özatay, F. (1996), “The Lessons from the 1994 Crisis in Turkey: Public Debt (Mis)Management and Confidence Crisis”, Yap Kredi Economic Review, Vol 7, No 1, June, ss 21-37. Özgen, F. B. (2002), Türkiye’de �ç Borç Sorunu ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2002. Özgün, D. B. (2000), "An Empirical Approach to Fiscal Deficit and Inflation: Evidence from Turkey", The Undersecretariat of Treasury General Directorate of Economic Research, Working Papers, January, ss 1-57. Özmen, E. ve Ko�ar, Ç. �. (1998), "The Sustainability of Budget Deficits in Turkey with a Structural Shift", METU Studies in Development, Vol 25 (1), ss 107127. Trehan, B. ve Carl, E. W. (1988). "Common Trends, Intertemporal Budget Balance, and Revenue Smoothing," Journal of Economic Dynamics and Control, Vol 12, ss. 425-444. Trehan, B. ve Carl, E. W. (1991), "Testing Intertemporal Budget Constraints: Theory and Applications to U.S. Federal Budget and Current Account Deficits," Journal of Money, Credit, and Banking, Vol 23, No 2, ss. 206-23. TÜS�AD. (1996), Türkiye'de Kamu Harcamalar ve Kamu Borçlanmas: Malî Disiplin Gere�i Üzerine Gözlem ve Öneriler, TUS�AD Yayn, Ankara. Utkulu, U. (1998), "Are the Turkish External Deficits Sustainable? Evidence from the Cointegrating Relationship Between Exports and Imports", Dokuz Eylül Üniversitesi �ktisadi �dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 13, Say 1, ss 119-132. Wilcox, D. (1989), "The Sustainability of Government Deficits: Implications of the Present-Value Borrowing Constraint," Journal of Money, Credit, and Banking, Vol 21, No 3, ss. 291-306. 120 120 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 ABD (1960-1984) ABD (1960-1984) ABD (1950:II1988:IV) ABD (1792-1992) �ngiltere (1692-1992) Wilcox (1989) Trehan ve Walsh (1991) Hakkio-Rush (1991) Ahmed-Rogers (1995) Deflate edilmi� (discounted) borç serisinin stasyonaritesi konusunda güçsüz kantlar bulunmu�. Bu yüzden malî politika, sürdürülebilir de�il. Deflate edilmi� (discounted) borç serisinin sfr ortalama ile stasyoner olup olmad� test ediliyor. Kamu tahvillerinin piyasa de�eri, Kamu tahvillerinin reel getirisi Reel faizleri ya da borç Kamu tahvillerinin reel serisinin birinci farkn içine Flavin-Hamilton Data Seti getirisi tamamen pozitiftir. alan reel açklarn stasyoner Ancak sabit olmayabilir. olup olmad� Reel faiz oranlar Reel faizleri içine alan reel stasyonerdir. Kamu gelirleri ve faizleri de hükümet harcamalar, Hükümet harcama (G) ve içeren hükümet harcamalarnn Reel kamu geliri gelirlerinin (T) birinci koentegrasyon testi. fark stasyonerdir. Reel vergi gelirleri, (st+j) (Gt+j) ve (st+j) (Tt+j) Birinci dereceden farklar harcamalar ve reel faiz Reel vergi gelirleri, ödemelerinin koentegrasyon stasyonerdir. harcamalar ve reel faiz testi. Koentegrasyon vektörü: (st+j) : Ödünç verenin ödemeleri marjinal ikame oran (-1,0,1) Borç genel ARIMA sürecini izler. Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 121 ABD ve �ngiltere için koentegrasyon ili�kisi bulunmu�. Malî politika sürdürülebilir. 1976:III-1988:IV dönemi hariç, bütün örnekler için koentegrasyon ili�kisi bulunmu�. Bu yüzden son dönem malî politika, sürdürülebilir de�il. Borç stokunun birinci fark stasyoner. Malî politika sürdürülebilir. Nonstasyonarite reddediliyor. Malî politika, sürdürülebilir. Reel faiz ödemelerini içine alan malî açklarn stasyoner olup olmad� test ediliyor. Sabit reel faiz oranlar, Reel hükümet harcamalar, Devlet gelir ve Reel faiz ödemeleri, harcamalar stasyoner ya Reel gelirler ve senyoraj da nonstasyoner olabilir. -- Sonuçlar Her ikisi de stasyoner. Bu, malî politikann sürdürülebilirli�ini ima ediyor. Varsaymlar Analiz Metodu Malî açklarn ve borcun stasyoner olup olmad� test ediliyor. Kullanlan Veri Reel birincil fazla ve senyoraj, Reel borç stoku (piyasa de�eriyle) Kaynak: Cuddington, 1996: 22. ABD (1890-1986) ABD (1960-1984) Ülke/Yllar Trehan ve Walsh (1988) Çal�ma FlavinHamilton (1986) Ek 1: Kamu Borcunun Sürdürülebilirli�i Konusunda Amerika Birle�ik Devletleri Üzerine Yaplan Çal�malar F. ÖZGEN, E. KARAKAYA F. ÖZGEN, E. KARAKAYA 121 121 122 122 harcamalar ve gelirleri, (1988) (1970-2000) Türkiye (1950-1996) Türkiye (1987-1997) Utkulu (1998) Çanakç (1997) 122 Türkiye (1996) Reel iktisadî büyüme oran, varsaylyor. borç ve senyoraj Sonuçlar sürdürülebilir de�il. Türkiye’de kamu açklar politikalar etkin de�ildir. Para, maliye ve döviz kuru D� açklar sürdürülebilir de�ildir. sürdürülemez. olaca� bulunmu�. Malî politika (1995’dekinden) 26 kat daha fazla ylnda bugünkünden Borç stoku/GSY�H orannn 2000 Sorun aslnda bir “güven” kriziydi. sürdürülebilir olmaktan çkm�t. krizinden çok daha önce Türkiye’de malî politika 1994 bulunmu�. malî pozisyonunu zayflatt� Cari faiz oranlarnn, hükümetin sunuyor. üzerine, teorik ve uygulamal çerçeve Türkiye’de malî politikann tutarll� Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Bütçe kst denklemi üzerinde kullanyor. koentegrasyon analizini Birim kök testleri ve bir literatür özeti veriyor. sürdürülebilirli�i konusunda iyi Kamu açklarnn denemesi. de�il, enflasyon vergisini etkiledi�i statik analizler fonksiyonunun, senyoraj gelirini Türkiye’de para talebi kullanlarak, 1995-2000 dönemine ait simülasyon harcamalar ve gelirleri, faiz, GSY�H, Kamu -- büyüme ve faiz sabittir. borç ve senyoraj �thalat ve �hracat, d� açklar ortalama vadesi “bir yl” dr. Reel sorunu yoktur. Kamu borcunun harcamalar ve gelirleri, faiz, GSY�H, Kamu Bütçe kst denklemi Reel iktisadî büyüme oran, Devletin borçlanmada kredibilite Solvency analizi. vb. Buiter-Patel (1992) yakla�myla 1993:11) -- Merkez Bankas Rezervleri (1985:5- Birim Kök Testleri, (DF ve PP) bütçe kst denklemi Kamu finansman yakla�m ve Analiz Metodu Borç, Faiz, Enflasyon, de�ildir. Para talebi fonksiyonu sabit Varsaymlar Türkiye borç ve senyoraj vb. faiz, GSY�H, Kamu Reel iktisadî büyüme oran, Kullanlan Veri Türkiye Ülke/Yllar TÜS�AD (1996) Özatay (1988) Wijnbergen Anand ve Çal�ma Ek 2: Kamu Borcunun Sürdürülebilirli�i Konusunda Türkiye Üzerine Yaplan Belli Ba�l Çal�malar Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 GSMH, �ç-D� borç serileri, 2000) Faiz oranlar açklar, Borçlanma gere�i, Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 (2001) ve Özmucur dahil edilmelidir. rasyolar vb. kar�land� varsaylyor. ve Merkez Bankas rezervleriyle Aç�n, emisyon, iç-d� borçlanma aktiviteleri de malî açk tanmna Parasal taban, ve borç Genel, konsolide bütçe Kamu sektörünün yar-malî de�ildir. sürdürülebilirlik için yeterli Geleneksel ADF analizleri, Malî açk, Enflasyon, Türkiye (1970- 1-1998:1) Akçay Alper Türkiye (1981: (2000) Enflasyon, TCMB kredileri 1-1998:1) vb. Kamu harcamalar, Borç, Faiz, Kamu aç�, Türkiye (1981: Özgün (1998) Kogar Özmen ve Correction Model Koentegrasyon ve Error ve birim kök testi (ADF ve PP), Bütçe kst denklemi analizleri Ekzojenite testi ve VAR analizi kullanlm�. Koentegrasyon ve (Bütçe kst denklemi) Anand-Wijnbergen modeli Wogelsang Birim Kök Testleri KPSS) Koentegrasyon, Peron- Geleneksel testler (ADF ve de�i�meli. 123 malî politika, malî sadelik yönünde Ödeme kapasitesinin devam için bulunmu�. Sürdürülebilirlik yok. serilerinin stasyoner olmad� 1970-2000 döneminde borç yönünde de�i�meli. kamu maliyesi, açklk ve sadelik bulunmu�. Sürdürülebilirlik için, arasnda uzun dönem yakn ili�ki Enflasyon, açk ve parasal taban vadede do�ru çözüm olmayabilir. politikas, sürdürülebilirlik için uzun ko�ulu reddedilmi�. Sk para do�rulanm�, güçlü sürdürülebilirlik Zayf sürdürülebilirlik ko�ulu F. ÖZGEN, E. KARAKAYA F. ÖZGEN, E. KARAKAYA 123 123 124 124 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 de�ildir. kullanlan veriler (1994-2000) (2000) açklar vb. rezervler, iç ve d� Uluslararas GSMH, Enflasyon, kullanlan veriler (1995-1997) Malî tutarllk analizleri için bir model gelecekte çok farkl �ekillerde de�i�mesine ba�l olarak, kamu açklarnn tutarll� ya da tutarszl� sonucunu vermektedir. çal�lyor ve buradan kamu açklarnn tutarll�n ölçen simülasyonlar yaplyor. etkindir. Ekvator için yaplan simülasyonlar, matematiksel vektör elde edilmeye Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 “makroekonomik hedefler vektörünün” makroekonomik hedeflerini içeren bir maliye politikalar Kamu açklar, makroekonomik hedeflerle tutarl tespit edilmelidir. Ödemeler dengesi ve d� açklar �artyla sürdürülebilirlik sorunu yok. Arjantin’de fon akmlarna dikkat edilmesi gereken malî ayarlamalar öneriliyor. Hindistan’da farkl hedeflere yönelmesi Malî sürdürülebilirlik için Zambia ve öneriyor. üzerinden, politika yapclarn temel vurgulanyor. kavramlarn kalite ile ilgili yönleri gücü ile ilgili bir model öneriyor ve bu Malî sürdürülebilirlik ve borç ödeme -- sonuçlar var. OECD ülkeleri için sonuçlar kar�k. Farkl Sonuçlar Ekvator’da, para ve eksiklikleri vardr. metotlarn büyük geleneksel rasyolarnda ve Arjantin Malî ba�arnn fonksiyonu sabit Para talebi denkleminde Bütçe kst getirisi etkilenmedi�i. testi ve serinin trentten etkilenip expost (gerçekle�mi�) Deflate edilmi� borcun stasyonarite Kamu tahvillerinin Analiz Metodu borcu, -- Varsaymlar ölçülmesinde Ekvator 124 Kullanlan Veri Net genel hükümet Zambia, Hindistan Sürdürülebilirlik Beckerman (1999) Dinh (1993) -- (1960-1989) (1991) Buiter OECD Ülke/Yllar Corsetti-Roubini Çal�ma Ek 3: Kamu Borcunun Sürdürülebilirli�i Konusunda Di�er Ülkeler Üzerine Yaplan Çal�malar Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 434 244 287 477 753 592 538 2297 1257 4023 8958 25503 48514 39422 -180434 -353698 -431235 -355288 -1746634 173838 -7108042 -14279132 -19296529 -27446922 -38320056 -49193190 -55347689 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 5303 8023 10612 13933 22168 35350 51185 75019 129175 230370 397178 634393 1103605 1997323 3887903 7854887 14978067 29393262 53518332 78282967 125596129 176483953 275032366 356680888 428932343 486401032 556794267 GSMH (Milyar TL) 0,37 0,41 0,44 0,48 0,43 0,51 0,51 0,47 0,62 0,59 0,53 0,79 0,86 0,88 1,62 1,24 1,35 1,28 1,22 1,02 0,35 0,98 0,65 0,44 0,26 0,17 0,23 D�BS Ort. Yllk Bil. Faiz 0,11 0,14 0,11 0,09 0,10 0,07 0,06 0,06 0,07 0,08 0,07 0,05 0,03 0,03 0,04 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,06 0,03 0,02 0,01 0,01 0,03 0,04 D� Borç Faizi 721 991 1341 3173 4634 6972 10514 17218 28458 41934 57180 97647 194236 357347 799309 1361007 3148985 6283425 11612885 22920145 36420620 122157260 149869691 194386700 224482922 244781857 249737678 Toplam Kamu �ç Borç Stoku (Milyar TL) 892 1460 2445 3533 6142 10404 16662 26904 46743 72960 98340 163288 273083 472683 1432505 2283885 4189344 7548500 13550292 22135179 38109562 85478614 126543264 136040891 130757230 113538555 117502178 Topl. Kamu D� Borç Stoku (TL) 75 110 161 224 364 520 669 856 1426 2121 2606 4175 6874 11036 29788 45739 81386 152071 260974 420126 623704 1225412 1505840 1493068 1422341 1338046 1415024 Döviz Kurlar (TL/$) 8 13 20 27 40 58 75 100 171 280 426 661 1072 1698 3747 6970 12263 22300 38293 58635 88795 143518 215432 270502 300507 310507 320510 10 15 19 24 36 55 75 100 170 298 470 747 1222 2045 4238 7932 14120 25587 44859 69868 105415 163740 236409 289596 317004 321599 345193 507 788 1207 1525 2204 2996 4588 6759 12083 20780 28747 43920 76774 128902 282974 507819 972286 1943151 3505543 6922735 10118478 18064107 21249836 25192950 29136064 33079178 34022292 1,10 0,56 0,31 0,31 0,48 0,45 0,35 0,39 0,74 0,63 0,60 0,66 0,70 0,66 1,06 0,94 0,82 0,86 0,85 0,65 0,55 0,75 0,45 0,25 0,20 0,08 0,07 GSMH Yurt �çi Enfl. TEFE (1987Rezerv Para Deflatörü Or. (TEFE 100) (Mil. TL) (1987-100) Bazl) Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 * TCMB-EVDS, DPT ve Hazine Müste�arl� verilerinden olu�turulmu�tur. 2006 yl rakamlar kesin olmayan rakamlardr. ��levsel Kamu Aç� (Milyar TL) Yllar Ek 4: Malî Tutarllk Analizinde Kullanlan Nominal De�erler * 0,07 0,07 0,05 0,04 0,03 0,02 0,00 0,01 0,02 0,03 0,03 0,04 0,05 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02 0,01 0,01 0,02 0,02 0,02 0,01 0,02 0,03 0,02 Yurt D� Enfl. Oran 0,87 0,95 0,97 0,99 1,01 1,00 0,97 1,00 1,04 1,09 1,13 1,13 1,14 1,16 1,17 1,21 1,24 1,24 1,21 1,22 1,29 1,31 1,28 1,34 1,43 1,53 1,49 125 Yurt D� Fiyat Endeksi (1987100 Bazl)/100 F. ÖZGEN, E. KARAKAYA F. ÖZGEN, E. KARAKAYA 125 125 126 126 0,1420 0,0352 0,0257 0,0314 0,0309 0,0161 0,0105 0,0306 0,0097 0,0186 0,0249 0,0454 0,0501 0,0238 -0,0525 -0,0512 -0,0332 -0,0139 -0,0382 0,0026 -0,0672 -0,0923 -0,0770 -0,0824 -0,0942 -0,1047 -0,1071 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 -0,3489 -0,0974 0,1041 0,1284 -0,0364 0,0389 0,1232 0,0617 -0,0649 -0,0249 -0,0457 0,0789 0,0931 0,1292 0,2679 0,1585 0,2870 0,2265 0,2039 0,2226 -0,1289 0,1331 0,1357 0,1577 0,0467 0,0808 0,1495 Reel �ç Borç Faiz Oran (r.) 0,2362 0,1430 0,1202 0,2090 0,1898 0,1892 0,2044 0,2295 0,2193 0,1940 0,1588 0,1739 0,2006 0,2155 0,2326 0,1972 0,2421 0,2453 0,2542 0,3489 0,3443 0,7897 0,5980 0,5835 0,5521 0,5212 0,4831 Reel �ç Borç Stoku/GSM H (b) -0,0824 -0,0139 0,0125 0,0268 -0,0069 0,0074 0,0252 0,0142 -0,0142 -0,0048 -0,0073 0,0137 0,0187 0,0278 0,0623 0,0313 0,0695 0,0556 0,0518 0,0777 -0,0444 0,1051 0,0812 0,0920 0,0258 0,0421 0,0722 Reel �ç Borç Art� (rb) 0,0370 0,0623 0,0539 0,0466 0,0644 0,0492 0,0557 0,0463 0,0461 0,0467 0,0399 0,0166 -0,0107 -0,0106 0,0151 0,0342 0,0331 0,0346 0,0389 0,0348 0,0383 0,0155 -0,0005 -0,0020 -0,0080 0,0018 0,0232 Reel D� Borç Faizleri (r*) --0,2613 -0,0436 0,0796 0,1076 -0,0177 -0,0445 -0,0115 0,0160 -0,0477 -0,1638 0,0329 0,0219 0,0283 0,2386 -0,1451 0,0357 0,0267 -0,0257 0,0606 0,0366 0,2293 -0,2003 -0,1682 -0,0891 -0,0232 -0,0028 Reel Kurdaki De�i�im (e) --0,0027 0,0043 0,0050 -0,0011 -0,0022 -0,0006 0,0007 -0,0022 -0,0077 0,0013 0,0004 -0,0003 -0,0025 -0,0022 0,0012 0,0009 -0,0009 0,0024 0,0013 0,0088 -0,0031 0,0001 0,0002 0,0002 0,0000 0,0000 (e.r*) 0,2924 0,2107 0,2192 0,2328 0,2515 0,2823 0,3239 0,3586 0,3602 0,3375 0,2731 0,2908 0,2820 0,2850 0,4168 0,3309 0,3220 0,2947 0,2966 0,3369 0,3602 0,5526 0,5049 0,4083 0,3216 0,2418 0,2273 Reel D� Borç Stoku/Reel GSMH (b*) -0,0684 0,0034 0,0302 0,0371 0,0115 0,0007 0,0141 0,0226 -0,0014 -0,0421 0,0202 0,0113 0,0049 0,0643 -0,0551 0,0235 0,0196 0,0024 0,0302 0,0245 0,0996 -0,1038 -0,0851 -0,0371 -0,0100 -0,0002 0,0053 Reel D� Borç Art� (r*+e+er*)b* -0,0390 0,0314 0,1207 0,0598 0,0634 0,0688 0,0894 0,0866 0,0623 0,0423 0,0721 0,0998 0,0983 0,1286 0,0814 0,1374 0,1224 0,1167 0,1721 0,1276 0,5543 0,1106 0,1336 0,0740 0,0432 0,0096 Net �ç Borçlanmadaki Art�/ GSMH (�b) Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 126 -0,0819 0,0883 0,0717 0,1068 0,1156 0,1217 0,1365 0,1529 0,1213 0,0705 0,1157 0,1134 0,1203 0,2792 0,1233 0,1465 0,1311 0,1314 0,1307 0,1510 0,3062 0,1638 0,0285 -0,0130 -0,0367 0,0077 Net D� Borçlanmadaki Art�/GSMH (�b*) --0,0448 -0,0021 -0,0033 -0,0035 -0,0053 0,0131 0,0089 0,0043 0,0045 -0,0081 -0,0013 0,0058 0,0044 -0,0004 -0,0027 0,0061 0,0068 0,0037 0,0237 -0,0035 0,0111 -0,0234 -0,0045 0,0028 0,0063 -0,0002 Senyoraj Geliri/ GSMH (s) -0,0885 0,0340 0,0326 0,0454 0,0389 0,0264 0,0315 0,0654 0,0580 0,0530 0,0525 0,0515 0,0485 0,0879 0,0714 0,0565 0,0592 0,0618 0,0530 0,0544 0,0793 0,0488 0,0199 0,0138 0,0051 0,0046 -0,0437 0,0319 0,0293 0,0418 0,0337 0,0394 0,0404 0,0697 0,0625 0,0449 0,0512 0,0573 0,0529 0,0875 0,0688 0,0626 0,0660 0,0655 0,0767 0,0510 0,0903 0,0254 0,0154 0,0166 0,0115 0,0044 Enflasyon Parasal Vergisi/ Finans. Elde GSMH Edil. Gelir (s+ �) (�) Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 * Nominal de�erler tablosu kullanlarak hesaplanm�tr. 2006 yl rakamlar kesin olmayan rakamlardr. Faiz D� Denge (d) Yllar Ek 5: Malî Tutarllk Analizinde Kullanlan Reel De�erler * Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 Maliye Dergisi Sayı 151 Temmuz – Aralık 2006 127 127 Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006 * Formül 6’nn çözümü sonucunda bulunan de�erlerdir. 2006 yl rakamlar, kesin olmayan de�erler üzerinden hesaplanm�tr. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 127 Reel �ç Borç Reel �ç Borç Net �ç Net D� Borçl. Reel D� Parasal Reel �ç Borç Reel �ç Reel �ç Borç Reel �ç Reel D� Borç Reel �ç Borç Stokundaki Net Stokundaki Net Borç Art� Borçl. Art�/GSMH Finans. Elde Stoku/GSMH Faiz D� Art�/GSMH Borç Art� Borç Faiz Stok/Reel Stoku/ GSMH Stoku/ GSMH Art�/ GSMH Edilebil. Gelir Art�/GSM (Olmas (r*+e+er*)b (�b*) Denge (d) Oran (r.) GSMH (gb*) (b) (Modelden) (rb) (Gerçekle�en) (Olmas (Gerçekle�en) (s+�) H (�b) (Modelden) Gereken) * Gereken) 0,1420 -0,0824 -0,0684 -0,3489 0,2924 0,0352 -0,0139 0,0002 -0,0974 0,0134 0,0390 0,0134 0,0481 0,1430 -0,0401 0,1430 0,1430 0,0390 0,0257 0,0125 0,0012 0,1041 0,0088 0,0314 0,0088 0,0309 0,1372 -0,0002 0,1372 0,1202 0,0314 0,0314 0,0268 0,0019 0,1284 0,0118 0,1207 0,0118 0,0421 0,1372 0,0062 0,1372 0,2090 0,1207 0,0309 -0,0069 0,0009 -0,0364 0,0194 0,0598 0,0194 0,0711 0,1381 -0,0656 0,1381 0,1898 0,0598 0,0161 0,0074 0,0000 0,0389 0,0121 0,0634 0,0121 0,0430 0,1290 -0,0316 0,1290 0,1892 0,0634 0,0105 0,0252 0,0008 0,1232 0,0185 0,0688 0,0185 0,0676 0,1249 -0,0497 0,1249 0,2044 0,0688 0,0306 0,0142 0,0016 0,0617 0,0261 0,0894 0,0261 0,0981 0,1187 -0,0779 0,1187 0,2295 0,0894 0,0097 -0,0142 0,0000 -0,0649 0,0042 0,0866 0,0042 0,0145 0,1095 -0,0233 0,1095 0,2193 0,0866 0,0186 -0,0048 -0,0006 -0,0249 0,0047 0,0623 0,0047 0,0163 0,1069 -0,0078 0,1069 0,1940 0,0623 0,0249 -0,0073 0,0019 -0,0457 0,0250 0,0423 0,0250 0,0937 0,1061 -0,0992 0,1061 0,1588 0,0423 0,0454 0,0137 0,0000 0,0789 0,0010 0,0721 0,0010 0,0035 0,0956 0,0547 0,0956 0,1739 0,0721 0,0501 0,0187 0,0003 0,0931 0,0176 0,0998 0,0176 0,0640 0,1008 -0,0125 0,1008 0,2006 0,0998 0,0238 0,0278 0,0050 0,1292 0,0220 0,0983 0,0220 0,0814 0,0995 -0,0469 0,0995 0,2155 0,0983 -0,0525 0,0623 0,0025 0,2679 -0,0189 0,1286 -0,0189 -0,0608 0,0949 0,0921 0,0949 0,2326 0,1286 -0,0512 0,0313 0,0015 0,1585 0,0215 0,0814 0,0215 0,0795 0,1036 -0,1195 0,1036 0,1972 0,0814 -0,0332 0,0695 0,0012 0,2870 0,0194 0,1374 0,0194 0,0712 0,0912 -0,0531 0,0912 0,2421 0,1374 -0,0139 0,0556 0,0002 0,2265 0,0224 0,1224 0,0224 0,0829 0,0864 -0,0634 0,0864 0,2453 0,1224 -0,0382 0,0518 0,0011 0,2039 0,0109 0,1167 0,0109 0,0386 0,0809 -0,0347 0,0809 0,2542 0,1167 0,0026 0,0777 -0,0014 0,2226 -0,0189 0,1721 -0,0189 -0,0608 0,0781 0,1587 0,0781 0,3489 0,1721 -0,0672 -0,0444 0,0048 -0,1289 0,0174 0,1276 0,0174 0,0634 0,0905 -0,1875 0,0905 0,3443 0,1276 -0,0923 0,1051 0,0058 0,1331 -0,0308 0,5543 -0,0308 -0,0954 0,0735 0,1448 0,0735 0,7897 0,5543 -0,0770 0,0812 -0,0036 0,1357 0,0215 0,1106 0,0215 0,0794 0,0841 -0,1003 0,0841 0,5980 0,1106 -0,0824 0,0920 -0,0015 0,1577 0,0162 0,1336 0,0162 0,0587 0,0757 -0,0667 0,0757 0,5835 0,1336 -0,0942 0,0258 -0,0008 0,0467 0,0262 0,0740 0,0262 0,0986 0,0707 -0,1941 0,0707 0,5521 0,0740 -0,1047 0,0421 0,0000 0,0808 0,0308 0,0432 0,0308 0,1178 0,0569 -0,2113 0,0569 0,5212 0,0432 -0,1071 0,0722 0,0004 0,1495 0,0182 0,0096 0,0182 0,0665 0,0449 -0,1191 0,0449 0,4831 0,0096 Ek 6: D� Borç GSMH Art� Hz Kadar Artrld�nda �ç Borç Stoku ve �ç Borçlanmadaki Net Art� * F. ÖZGEN, E. KARAKAYA F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
