İYTE TÜRK DİLİ I (TURK 201) DERS NOTLARI* “Türkçenin bir dilbilgisi kitabını okumak, bu dili öğrenmek niyetinde olanlar için bir zevktir. Türlü dilbilgisi kurallarının belirlenmesindeki ustalık, eylem çekimlerindeki düzenlilik, bütün dil yapısındaki saydamlık, kolayca anlaşılabilme niteliği, insan zekâsının dil aracılığı ile beliren üstün gücünü kavrayabilenlerde hayranlık uyandırır. Türk dilinde her şey saydamdır, apaçıktır.” Max Müller DİL NEDİR? Dil, iki bin yılı aşkın bir süreden beri insanı meşgul eden en önemli toplumsal ve düşünsel sorunlardan biri olmuştur. Dil (lat. lingua, Fr. langue, İng. tongue, Alm. zunge, Far. zeban, ar. lisân, Rus. yazık, Fin kieli) çok anlamlı bir kavramdır ve tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. Üç işlevi vardır: 1. iletişim kurma 2. bilgi aktarma 3. düşünceyi geliştirme (hatta mümkün kılma) Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan doğal bir araç, kendisine özgü yasaları olan ve ancak bu yasalar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli anlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş toplumsal bir kurumdur. “Doğal bir iletişim aracı”dır çünkü; doğada olduğu gibi dilin kendi dizgesi içinde de belli kurallar ve yasalar vardır. Doğada denge, bir doğa olayının, bir başka doğa olayının nedeni oluşu gibi ilişkiler, diller için de geçerlidir. Dilde nedensiz değişme olmaz. Değişme nedenlerinin bir bölümü saptanmış bir bölümü ise henüz saptanamamış olabilir. Örneğin omuz sözcüğünün ünlü ile başlayan bir ek aldığında omuzu yerine omzu biçiminin kullanılması Türkçede orta hece vurgusunun zayıf olması, bu nedenle orta hecede bulunan ünlülerin düşme eğilimi göstermesiyle açıklanabilir. Ancak bu dar ünlü düşmesinin neden özellikle insan vücudunun organ adlarında görüldüğü benzer başka bir yapıda (havuç, havcu gibi) ortaya çıkmadığı henüz bilinmemektedir. “Canlı bir varlık”tır çünkü; dilin canlı olarak değerlendirilmesinin nedeni doğanın bir parçası oluşu ve doğadakine benzer biçimde sürekli değişim ve gelişim içinde olmasıdır. “Gizli anlaşmalar sistemidir” çünkü; sözün başlangıcı ile kaydedilişi arasında çok uzun süre, bilimsel bir düşünüş ve çalışmayla dilin doğuşu olgusunu saptamaya imkan vermez. * Haz. Yasemin ÖZCAN GÖNÜLAL, İYTE, Genel Kültür Dersleri Böl. Öğr. Elm. 1 Bildiğimiz tek şey, aynı dili konuşan insanlar arasında şifreler, kodlar dizgesi olan dilin, izlenebilen değişim ve gelişim süreçlerinin ele alınması ve değerlendirilmesi zorunluluğudur. “Dil toplumsal bir kurumdur” çünkü; toplumun bütün bireyleri düşüncelerini, duygularını dinleyenlere ya da okuyanlara iletmek; dinleyen ya da okuyan da verilmek istenen mesajı almak amacındadır. Bu nedenle dil, toplumu oluşturan bireyler arasındaki en önemli iletişim aracıdır. Toplumluların uluslaşma süreci içinde mantık, düşünce, felsefe, töre vb. kurumlarla kültürel yapının şekillenmesinde ve bu kurumların ortak payda altında toplanmasında dil birliği hayatî önem taşır. Dil ile kültür ve uygarlık kavramlarının içerdiği anlamlar arasında sıkı ilişkiler bulunur. Bu ilişkileri ortaya koyabilmek için bu kavramlara da değinmek gerekir. Ana çizgileriyle kültür, “Bir ulusa özgü maddi ve manevi ürünlerin bütünü” olarak tanımlanabilir. Kültür, ulusaldır. Bir topluluğu ulus yapan özellikler, o topluluğun ulusal kültüründe birleşmiştir. Maddi kültür, mimari, el sanatları, güzel sanatlar; manevi kültür ise dil, din, gelenek, görenek, örf, âdetlerden oluşur. Aslında çoğu zaman iç içe geçen kültür ve uygarlığı birbirinden ayırmak mümkün olmayabilir. Uygarlık, kültürünü ya da kültür, uygarlığını yaratabilir. Maddi ve manevi kültürü besleyen en önemli öğe dildir. Bu nedenle ulusların yaşamında dil vazgeçilemez bir kurumdur. Bu kuruma gereken önemi vermeyen uluslar ulus olma niteliklerini kaybedebilir ve yok olabilir. Diller ait oldukları toplumlarda kendi özgün koşulları ve gelişim süreçleri içinde farklı görünümlerde varlıklarını sürdürürler. Örneğin Türk dili “bacı” sözcüğü ile geleneksel yaşayış ve toplum yapısının bir görünümü olarak “kız kardeş”ten daha farklı bir kavramsal alan oluşturmuştur. Her dil, ait olduğu kültürün ihtiyaçlarına cevap verebilecek yeterlik ve zenginliktedir. Kar ve buz sözcüklerinin bulunmadığı bir Afrika dilini veya çöl, deve sözcüklerinin yer almadığı bir Eskimo dilini, ancak kendi özgün koşulları içinde anlamak gerekir. Dil bireyi toplumsallaştırır, toplumu da uluslaştırır. Sözcükler, anlamlarını toplumsal yaşamanın ortaya koyduğu gereksinimlerden alır. Örneğin Türkçe “evlenmek” kelimesi kök olarak “çadır” anlamındaki “eb”den gelir. Bu da, ayrı bir ev kurmaya dayalı çekirdek aile tipinin bir göstergesi olarak kabul edilir. Aynı şekilde komşu kelimesinin türediği kon- eylemi, atlı-göçebe kültürün bir yansıması olarak bir yere konup konuşu > komşu olanları gösterir. Her dil ait olduğu toplumun dünyaya bakışını yansıtır ve isimlerin nesnelerle ilişkisi kültür tarihinin izlerini taşır. Uygarlığın sürekli gelişmesi dil ile çok yakından ilişkilidir. Uygarlığın getirdiği yeni kavramları karşılayan doğal olarak bilgiyi elinde bulunduran toplumların, bilimsel bir değerlendirme olmamakla birlikte, zengin ve gelişmiş bir dile sahip oldukları kabul edilir. Kendi bilim dilini oluşturamayan ve geliştiremeyen toplumlar, başka dillerin etkisinden kurtulamaz. Yabancı ülkelerden alınan her teknoloji ürünü, beraberinde terminolojisini de getirir. Örneğin radyo ve televizyonla birlikte “anten, kanal, dijital, frekans, sinyal, bant, video, kaset, tuş, decoder, 2 ekran” vb. terimler Türkçeye girmiş ve yerleşmiştir. Bu olgu bir süre sonra toplumsal bir soruna dönüşebilir; yurttaş duyarlılığının geliştirilememesi, ilgililerin ivedi önlemler almaması durumunda, dilde büyük bir yozlaşma ve başkalaşma meydana gelebilir. Dil anlatım gücü bakımından yeterince genişlik, derinlik ve olgunluk kazanamamışsa, insanın iç dünyasındaki pek çok değer aktarılma imkânından yoksun kalır. Bu bakımdan, dil zenginliğinin ve mükemmelliğinin, dil-düşünce bağlantısı açısından çok büyük bir değeri vardır. Kavram geliştirme ve dilin etkin kullanımı, yaratıcı düşünme sürecinde de önemli zihinsel göstergelerdir (parametre). Dilin bütün yönleriyle etkili ve yetkin bir biçimde kullanılamadığı, yani dilin mükemmelliğe ulaşamadığı yazılı ve sözlü iletişim alanlarında, yaratıcı düşünceden de söz etmek mümkün değildir. Dil; cinsiyetle, fiziksel ve psikolojik kimlikle ilişkilidir. Cinsiyet ayrımını ortaya çıkaran en önemli göstergelerden biri fonetik farklılıklardır. Bu durum fizyolojik farlılıktan kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan kimi dillerde kadın ve erkek konuşmaları arasında sözcükler, söyleyişteki kalıplar vb. öğeler arasında belirgin farklar vardır. Örneğin Türkçede “ayol” sözcüğü kadınlara özgü bir “leksik” malzemedir. Aynı şekilde kadınlar, ünlemleri erkeklere oranla daha fazla kullanır. DİLİN DOĞUŞU Her bilim, birisinin çıkıp her gün karşılaşılan ve olağan bir şeye şaşmasıyla başlar. Cisimle tutulmayınca neden yere düşer? Ağaçlar niçin yeşildir? İnsanlar, hayvanlar ve bitkiler neden kendilerini doğuranlara çoğu kere o kadar benzer ve onlardan yine de tamamen farklıdır? Bu gibi sorulara cevap bulma denemeleri ya yepyeni bilimlere yol açmış ya da mevcut bilimleri yepyeni yollara sevk etmiştir. Elbette sadece şaşmakla bitmez bu iş. Soruyu soran “Tanrı öyle yapmış.” veya “Eski çağlardaki tesadüf bir olay, bütün çağlar için geçerli örneği oluşturmuştur.” cinsinden cevaplarla kolayca tatmin olursa veya “Böyle sorular sormak günahtır, suçtur.” yahut “İnsan aklı bunları kavrayamaz.” cinsinden ihtarlar karşısında ürkerse, sonuçta şu olur, bu olur; ama ortaya bilim çıkmaz. Bilim ancak insanların dış gerçeklikteki görüntülere büyük ilgi duymasıyla ortaya çıkar. Dil bilimini doğuracak şaşma olayının başlangıcında, insanların nasıl olup da konuşabildiği sorusu bulunmuyordu; bu gayet tabiî bir şey olarak görülüyordu. Yeryüzünün çeşitli yerlerinde ve birbirinden tamamen habersiz olarak bazı insanlar, nesnelerin isimlerinin neden öyle olduğunu sordular. Yani insanları hayrete düşüren nesnelerin isimleri oluşu değil, o nesnelerin neden o söz konusu ismi taşıdığı, kadına neden “kadın”, kaşığa neden “kaşık” dendiğiydi. Bu konuda da mitte başka soruları daha başlangıçta lüzumsuz kılacak bir cevap hazırdı: Nesneler bu isimleri taşıyordu; çünkü ilk insan Tanrı’nın verdiği görev ve yetki ile onları öyle isimlendirmişti. Başka bir yerde ataların bilgelikleriyle nesnelere isimlerini verdikleri söylenir. Fakat bunların yanında bu ilk isimlendirmelere yol açan sebepler konusunda ilk araştırma denemelerini görürüz. Hz. Âdem kadına ischa (İbranice kadın) adını verir; çünkü onun kendisinden, yani erkekten (İbr. isch) çıktığını sezmiş 3 ve hissetmiştir. İki nesne arasındaki ilişki, nesnenin kökeni ve görevi hakkında bir şeyler söylemeyi mümkün kılan böyle türetmelere, böylece insanların dil konusunda düşünmeye başladığına her yerde rastlanır. “Dil nasıl doğmuştur?” “Diller bir kaynaktan mı, başka başka kaynaklardan mı çıkmıştır?” gibi sorular pek çok dilciyi, felsefeciyi, toplumbilimciyi tarih boyunca yakından ilgilendirmiştir. Bu konularda araştırmalar yapılmış olmasına karşın bugüne değin hemen hiçbir kuram, dilin doğuşunu ve kaynağını tam olarak açıklayamamıştır. Bu kuramlardan biri yeryüzündeki bütün dillerin tek bir dilden doğduğunu savunan monogenist teori diğeri ise dillerin farklı kaynaklardan doğmuş olabileceğini ileri süren poligenist teoridir. 1. Dillerin Doğuşu Konusunda Efsanevî/Mitolojik Yorumlar: a. Çin efsanelerine göre bir su kaplumbağası, sırtındaki şekillerde yazının esrarını taşıyarak imparatorun önüne gelir ve ona yazıyı öğretir. b. Babilliler, yarı insan yarı balık görünümündeki bir deniz canavarının denizden çıkarak kendilerine yazıyı öğrettiğine inanırlarmış. c. Eski Mısır’da Baştanrı Ra’nın isteklerini, kendi dili ve habercisi olan Tanrı Tot aracılığıyla gerçekleştirdiğine inanılır, Tanrı Tot canlı ya da cansız bir şeyin adını söylemedikçe, o şey var olamazdı. Heredot’un bildirdiğine göre eski Mısırlılar tarafından dil olgusunu araştırmak amacıyla M.Ö. 7. yy.da bir deney yapılmıştır. Kral Psammetichos’un emriyle yeni doğmuş iki bebek iki yıl insanlardan soyutlanmış, yanlarında hiç konuşulmadığı halde iki yıl sonra bebeklerin bekos sözünü söyledikleri görülmüş. Mısırcada yer almayan bu sözün Frigya dilinde yer aldığı, ekmek anlamına geldiği anlaşılmış. Bu da deneye göre Frigcenin eski dil olduğunu gösterir, başka deneylere göre ise Mısırca en eski dil olmalıdır. 2. Dillerin Doğuşu Konusundaki Dinî Yorumlar: İlahî dinler Hazreti Âdem’in dünyaya dil ile donanmış olarak gönderildiğini bildirmektedir. Buna göre dil, Tanrı iradesinin bir yansıması, insan ruhunun özüdür. İnsanı insan yapan dil olduğuna göre, insan dili yapmış olamaz. Dil insanı aşan, kendi başına var olan bir varlıktır. İncil’e göre Tanrı, Babil Kulesi’ni yaparak kendisiyle boy ölçüşen insanoğlunu cezalandırmak üzere farklı diller yaratarak birbirini anlamaz hale getirmiştir. (bkz. Umberto Eco, Avrupa Kültüründe Kusursuz Dil Arayışları, Afa Yay.) “Ve Yehova ‘Bunların hepsi tek kavim’ dedi. Konuştukları dil aynı, girişecekleri işi yarıda bırakacağa benzemiyorlar. Gelin de toprağa inelim. Dillerini ayıralım şunların. Birbirlerini anlamaz olsunlar.” Tevrat’taki bu sözler dillerin çeşitlenmesi konusunda bir görüş ortaya koymaktadır. Bu görüşü şu bilgilerle tamamlamak gerekir: Nuh Tufanı’ndan önce tek bir kavim, tek bir dil vardı. Nemrut Tanrılık iddiasıyla Babil Kulesi’ni gökyüzüne doğru yükseltince, tufan koptu… Babil’den kaçan insanlar birbirlerini tanımaz bir halde dünyanın dört yanına dağıldılar. Her bir grup bulunduğu yerde 4 kendine has bir dille konuşmaya başladı; böylece ilk dil farklılaşmaları ortaya çıktı. Yine Tevrat’ta Tanrı’nın canlılara isim vermek için Âdem’i görevlendirdiği ve Âdem’in adlandırışına göre her varlığın bir ismi olduğu kaydedilmektedir. Bu ayrıntı, daha sonra gelmiş bulunan İncil ve Kuran’da da yer almaktadır. 3. Dillerin Doğuşu Konusundaki Felsefî Yorumlar: “Dilin ne olduğu sorunuyla uğraşmak kendisi de dile dayanan bir faaliyet alanı olan felsefe için kaçınılmaz bir sonuçtur. Nitekim “dildeki kelimeler ile bunların gösterdiği nesneler (kavramlar) arasındaki bağlantı doğuştan mı gelmektedir, yoksa bu ilişki insanlar tarafından mı kurulmuştur?” sorusu, Sokrates’ten önceki dönemlerde Grek filozoflarının kafa yorduğu önemli konulardan biriydi. Herakleitos’a göre (M.Ö. 6. yy.) dil, tabiatta var olan düzenin bir uzantısı olarak ortaya çıkmış tabiî bir sistemdir. Dolayısıyla dilin kelimeleri de doğuştan ve tabiî bir özellik taşımaktadır. Herakleitos’un zıddı bir görüş taşıyan Demokritos’a göre ise kelimeler belki başlangıçta tabiattaki diğer varlıklar gibi kendiliğinden idiler; fakat sonraları bu özellik kaybolmuş ve bugünkü değeri ile kelimeler, insanlar arasında karşılıklı anlaşmanın bir ürünü olmuştur. Sokrates döneminde gramerci bir yaklaşım da ortaya çıkar. Aristoteles de “Poetika” adlı eserinde gramer çalışmalarına bir kesinlik getirmiş ve kelimeleri sınıflandırmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan Sofistler dili pratik amaçlarla incelemeye başlarlar. Hedef etkileyici bir konuşmanın kurallarını belirlemek ve hitabet açısından bir üstünlük sağlamaktır. Gramer çalışmalarının yoğunlaşmasıyla birlikte dil ile ilgili faaliyetler felsefeciler arasında soyut bir tartışma alanı olmaktan uzaklaşmıştır. 4. Dillerin Doğuşu Konusunda Bilimsel Kuramlar: a. Yansıma Kuramı: Bu kuram dildeki ilk kelimeler canlı/cansız varlıkların çıkardığı seslerin taklidinden doğmuştur anlayışına dayanır: horul horul, çatır çatır, mışıl mışıl gibi. Alm. kuckuck “guguk kuşu”/gurren “gur etmek” (güvercinler için) vs. doğal ses ilişkisi dışında başka sebepler de vardır: Mesala köpek kelimesi her dilde farklıdır: Tür. köpek, İng. dog, Ar. kelb gibi. b. Ünlem Kuramı: Bu anlayışa göre dış etkiler karşısındaki tepkilerini anlatmak için insanların çıkardığı ilk sesler dildeki ilk kelimeleri oluşturmuştur: Of-lamak, in-lemek gibi c. Doğuştanlık Kuramı: İnsanda doğuştan bir dil kurabilme gücü bulunduğu, dolayısıyla anlaşma ile ilgili bütün faaliyetlerin (konuşma, yazma, anlama) beynin bir işlevi olduğu görüşü, günümüze yaklaşıldıkça yaygınlık kazanan ve giderek bilimsel verilerle doğrulanan bir görüştür. *** Güneş Dil Teorisi: Bütün dillerin aslında Türkçeden doğmuş olduğunu iddia eden monogenist bir teoridir. Türkçenin söz varlığını, başta Arapça ve Farsça olmak üzere yabancı dillerden geçen kelimelerden arındırarak özleştirme hareketi, diğer bir deyişle “Dil İnkılâbı”, Tanzimât ile başlar ve bilhassâ Cumhuriyet ilan edildikten sonra Atatürk’ün özverili çalışmalarıyla hızlı bir şekilde devam eder. Başlatılan bu hareket, sadece yabancı dillerden geçen aykırı söz varlığını değil, yine yabancı dillerin etkisiyle gelişen ve Türkçenin yapısına uygun olmayan birtakım dil bilgisi kurallarını da 5 tasfiye amacı taşımaktaydı; fakat bu tasfiye işlemi çok ileri boyutlara ulaşmış ve dili özleştirme çabası, içinden çıkılamayacak bir hâl almıştı. Öyle ki, özleştirilmeye çalışılan yeni dil ile anlaşabilmek eskisine göre çok daha zor olmaya başlamıştı. Bu durumu gören Mustafa Kemal Atatürk, Avusturyalı Türkolog Phill H. Kvergiç'in hazırladığı ve 41 sayfadan oluşan "La Psychologie de Quelques Éléments des Langues Turques" (Türk Dillerindeki Bazı Unsurların Psikolojisi)1 adlı çalışmayı inceler, sonrasında bu çalışmayı Abdülkadir İnan, Naim Nazım ve Hasan Reşit gibi bilim adamlarından oluşan bir dil heyetine gönderir. Heyetin yaptığı çalışmalar sonucunda “Güneş Dil Teorisi” fikri ortaya çıkar. Teorinin amacı, yeryüzündeki en eski dilin Türkçe olduğunu ve diğer dillerin de Türkçeden türediğini ortaya koymaktır. Bir diğeri de aşırı özleştirmecilikten vazgeçmek, millet, mühim, sabah, devir, hâtıra, defa, ümit, kuvvet vb. kelimelerin dilde kalmasını sağmak, aynı zamanda Avrupalı tarihçilerin Türkleri aşağılamasına yanıt olarak "Türk dili, taş ve maden devrinde kültür kelimelerini göç yolu ile yeryüzündeki dillere yayan kadim büyük bir kültür dilidir.” mesajını vermekti. Teori, 3. Dil Kurultayında yabancı dil bilimcilere de sunulur; fakat pek çok dil bilimci bu teorinin gerçeklik taşımadığını belirtir ve teoriyi savunmaz. Yeryüzündeki tüm dillerin “güneş” kelimesinden türediğini savunan Güneş Dil Teorisi; aydınlatma, ısıtma ve yükselme vasıfları dolayısıyla güneşin tüm toplumlar için hayatî derecede önemi olduğunu vurgular. Kendisine kutsiyet atfedilen güneşin aydınlatma özelliği yeryüzünün görülebilir hâle gelmesini ve yaşamın gerçekleşebilmesini sağlarken, ısıtma özelliği yaşamın devamını getirir. Yükselme özelliği ise gücü ve kudreti temsil eder. Her şeyin kaynağı odur ve uzaklık, büyüklük, yükseklik gibi erdemler onda toplanır. Tüm bu özelliklerinden dolayı güneş, bütün toplumlar tarafından önemli kabul edilir ve insanların güneşe bu kadar önem vermesi, onun, en kolay şekilde ifâde edilebilen a sesiyle karşılanmasına sebep olur. Güneş Dil Teorisi'nde, bilinçli olarak türetilen ilk ses olan a ile birlikte bir ğ sesinin de söylendiği, bu sesin ise sadece Türkçede bulunduğu, dolayısıyla ortaya çıkan ilk kelime olan “ağ”ın Türkçe kökenli olduğu vurgulanır. Yine a sesinden sonra b, m, p, t, y, g, k, h ve u seslerinin gelebileceği de teoride belirtilmektedir. 72 adet birincil derece temel kök meydana getiren 8 sessiz harf, 8 ünlü ile birleştiğinde de 88 adet ikincil temel kök oluşturur. Bu sayede toplamda 168 temel kök ortaya çıkar. Teori, bu dayanaklar ile “güneş” sözünün Türkçe olduğunu kanıtlamaya çalışır. Ayrıca, Arapça “şems” sözünün de “güneş”in değişik bir varyantı olduğu fikri teoride yer alır bitki > botanik soy > sosyal ter > termal yaltırık > ıltırık/yıltırık > elektrik a sesinin zaman içinde e, ı, i, o, ö, u ve ü seslerine dönüştüğünü, dolayısıyla bugün kullanmakta olduğumuz sesli harflerin hepsinin a sesinin değişik biçimi olduğunu belirten teoriye göre, yaygın olarak kullanılan diğer temel kelimeler de "ağ"dan türemiştir. 6 Yapılan tüm bu çalışmalara rağmen Güneş Dil Teorisi beklenilen ilgiyi bulamaz ve Atatürk'ün vefatından sonra bir daha üzerinde herhangi bir çalışma yapılmaz. Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesinde konuyla ilgili olarak ders veren İbrahim Necmi Dilmen, “Güneş öldükten sonra onun teorisi mi kalır?” diyerek, Atatürk'ün ölümünden sonra bu teoriyle ilgili çalışmaların sona ermesinin sebebini açıklar. DİLİ BİLİMSEL OLARAK ELE ALMANIN GEREKLİLİĞİ Matematik nasıl bütün fen bilimleri için temel bilim ise dil bilimi de aynı anlamda bütün sosyal bilimler için temel bilimdir. Bilgi birikimi ancak dille gerçekleşebilir ve aktarılabilir. Ülkelerin çeşitli alanlardaki geri kalmışlıklarının nedenlerinden biri de uygarlığın ve teknolojinin gelişmelerini yansıtacak, aktaracak kavramları oluşturamamaktır. İlgili kavramlar oluşturulmadan, geliştirilmeden bilgiyi üretme, aktarma ve yenileme olanağı yoktur. İnsana ilişkin tüm maddi ve manevi değerler, çeşitli bilimlerin inceleme alanı içine girer. Ana dili ve yabancı dil öğretiminin daha etkin bir biçimde yapılabilmesi için dil biliminin verilerinden yararlanılabilir. Herhangi bir dilin başka dillere oranla zengin ya da fakir, ilkel yahut gelişmiş olduğunu, “Türkçenin lastik gibi her yana çekilebildiği” gibi yaygın yanlışların bilimsel yol ve yöntemlerle telafisi için dil biliminin bulgularından faydalanılmalıdır. Dilin bilimsel olarak incelenmesi, pratikte şu yararları sağlayabilir: a. Planlı ve etkili anlatım becerisinin alt yapısını oluşturma, b. Ulusal birliğin korunmasında dil birliğinin önemini kavrama, c. İnsan dillerini birbirinden ayırmadan nesnel olarak değerlendirebilme, d. Dilin çalışma dizgesini kavrayarak özgüveni geliştirme, e. Dilin görünümleri arasındaki farkları kavrayarak standart ve uygun dili kullanma, f. Dilin kullanımındaki doğru ve yanlış arasındaki ayrımı bilimsel olarak ortaya koyabilme, g. Yabancı dil öğrenimine ya da yabancı dil öğretimine katkı sağlama, h. İnsan topluluklarının tarihsel, sosyal vb. gelişimlerindeki süreçleri, olguları belirleme, tanımlamaya yardımcı olur. Doğanın ve doğanın bir parçası olan insanın gizlerini ortaya çıkarma, eldeki bulguları da yine insanın hizmetine sunma işlevini yerine getirir. DİL BİLİMİ VE DİL BİLGİSİ Dil bilimi ve dil bilgisi çoğu zaman birbiriyle karıştırılan terimlerdir. Dil bilgisi daha sınırlı ve pratik amaçlar güden inceleme alanıdır. Dilin kabul edilen ölçütler içinde daha iyi kullanılmasını amaçlar. Dil bilimine oranla ‘tutucu’, ‘kuralcı’ ve ‘geleneğe bağlı’ bir nitelik taşır. Dil biliminde ise doğruluk, kuralcılık ve düzeltme değil; var olan nesnel gerçeğin evrensel geçerlilik çerçevesinde ele alınması amaçlanır. 7 Gramer sözcüğü köken bakımından Grekçe yazma anlamındaki gramma biçiminden Fransızca grammaire aracılığıyla Türkçeye girmiş ve dil bilgisi terimi ile karşılanmıştır. Dil bilgisi genel anlamıyla öğrenim kurumlarının çeşitli aşamalarında dilin seslerini, sözcük yapılarını, anlamlarını, kökenlerini, cümle kuruluşlarını ve bütün bunlarla ilgili kuralları inceleyen bilgi dalıdır. Eski Yunan geleneğinde dil bilgisi, felsefenin bir dalı olarak yazma sanatı; Orta çağlarda da salt doğru yazma, doğru konuşma, dil kurallarına uyma şeklinde algılanmıştır. Bugünün geleneksel gramerleri de büyük ölçüde geçmiş dönemlerin çalışmalarına bağlıdır. Eflatun gibi felsefecilerin Eski Yunanca kimi sözcükler için yaptığı köken bilgisi denemeleri, geleneksel dil bilgisinin habercisidir. Aynı yöntem Romalı dil bilginleri tarafından M.S. 6. yy.da Latinceye uyarlanmıştır. Yeniçağdan sonra coğrafî keşifler, ülkeler arasında ticaretin gelişmesi vb. sonucunda başlayan küreselleşme Latince ve Yunancanın dışında çok farklı dillerin de bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Bu geleneksel dil bilgisiyle uğraşanlar için bir dönüm noktasıdır. Modern dil biliminin başlangıcı, Hinduların Latincesi olarak da tanımlanan Sanskritçenin 18. yy.da keşfi sayılabilir. O dönem İngiliz sömürgesi altında bulunan Hindistan’da kullanılan Sanskritçenin Sir William Jones tarafından Yunanca ile şaşırtıcı benzerliğinin saptanması Hint Avrupa dil ailesinin keşfinin de temelini atmıştır. Yunanca, Latince, Sanskritçe, Germen ve Kelt dilleri arasındaki benzerlikler binlerle ifade ediliyor ve söz konusu diller birbirlerinden çok uzak coğrafyalarda kullanılıyorlardı.. peder-fatherpater-pitar “baba”, İng. two, İsp. dos, Fr. deux “iki”, Sans. padas, yun. podos, Lat. pedis “ayak” gibi pek çok benzerliğin rastlantı ya da etkileşimle açıklanamayacağı ortadaydı, bu durumda tek mantıklı açıklama bu dillerin ortak bir ana dilin uzantıları oluşuydu. Dil bilimi (lengüistik) ise kurallara uygun yazma ve konuşma üzerinde durmaz, doğası gereği kuralcı değil betimleyicidir. Dil bilimi başka bilimlerle de işbirliği içindedir: tarihsel dil bilim, toplumsal dil bilim (sosyolengüistik), ruhsal dil bilim (psikolengüistik), bilgisayar dil bilimi gibi. Dil bilimi dilin kendisini inceleme konusu yapmıştır. Geleneksel dil bilgisiyle betimleyici yoruma bir örnek: Geleneksel dil bilgisi: Dağ, bağ, yağ gibi sözcüklerin [ya:], [ba:], [da:] biçiminde söylenmesi yanlıştır. tohtur söyleyişi kaba ve yanlıştır, sözcük doktor biçiminde söylenmelidir. Betimleyici yorum: Yarı ünlü olan ğ sesi niteliğini yitirirken kendisinden önceki ünlüyü de uzatmıştır. Fransızca kökenli doktor, Anadolu ağızlarında söz içindeki (q) nın, genel kural olarak sızıcılaşması, söz başındaki d’nin t ve h (x) ünsüzlerinin gerileyici etkisiyle sertleşmesi (ötümsüzleşmesi) ve son olarak dudak uyumu sonucunda o-o şemasının o-u şeklinde gelişmesiyle tohtur biçimini almıştır. Dil bilimi dil bilgisini gereksiz hale getirmedi; ancak onu derinden etkiledi. Modern dil bilgisi her şeyden önce yaşayan dilin gerçek durumu, az çok geçmişi ve gelişme yönleri hakkında bilgiler verme 8 görevini üzerine aldı ve dil biliminin ve pozitif bilimlerin yöntemlerine uydu. Günümüzde de normatif bilgi olma işlevini sürdürmekle beraber eski fetvacılığını bırakmıştır. DİLDE DERİN YAPI/YÜZEY YAPI KAVRAMI Dil biliminin Einstein’ı sayılabilecek ve yaşayan sosyal bilimcileri arasında dünyada kendisine en çok atıfta bulunulan kişilerden biri olan Noam Chomsky, dil olgusunun ancak dile has bir mekanizmanın varlığı ile açıklanabileceğini iddia etmektedir. Chomsky’e göre, dil bilimcilerin on yıllarca süren sistemli çalışmalarının sonucunda bile ulaşamadıkları dil bilgisi kurallarını yeni doğmuş ve zihnî gelişimini dahi henüz tamamlamamış bir çocuğun birkaç sene zarfında edinmesi mümkün değildir. Bu, ancak doğuştan gelen, dile özgün kurallarla donatılmış içgüdüsel bir sistem sayesinde gerçekleşmektedir. “Dil Edinim Cihazı” olarak adlandırılan bu cihaz, tüm dünya dillerinin iskeletini oluşturan “Evrensel Gramer”i içermektedir. Dünyaya yeni gelmiş bir bebeğin yapması gereken sadece bu iskelete, ana diline uygun bir et giydirmekten ibarettir. Evrensel gramerin kuralları öylesine soyut ve karmaşıktır ki dil içgüdüsünden mahrum bir çocuğunun bu iskeleti sıfırdan, sadece duyduğu dil girdisiyle çıkarsaması değil birkaç yılda, birkaç yüzyılda dahi mümkün değildir. Chomsky’nin üretken-dönüşümlü dil bilgisi kuramına göre dil iki düzlemde incelenebilir. Birincisi; zihinsel gerçeklik ya da insan zihninde insan zihninde bulunan soyut kavramlar olan dil kuralları (derin yapı), diğeri ise bu soyut kavramların işlenerek somut sonuçların (yüzey yapı) ortaya çıkmasıdır. Sözgelimi; Türkçede “ev” İngilizcede “house” ve Fransızcada “maison” gibi farklı sözcüklerle gösterilen anlam, bu üç dili konuşan kişilerin zihninde hep aynı ya da birbirine yakındır. Sözcükler farklı olsa da gösterdikleri aynıdır. Göstergebilimin de incelediği bu konu; yani gösterilenle (zihindeki kavramlar), gösteren (yüzey yapı öğeleri) arasındaki ilişki ve bu durumun insanlar için aynı anlamı taşıması kültürler arası diyaloğu ve çeviri dediğimiz etkinliği de olanaklı kılmaktadır. Derin yapı olmasaydı ne farklı diller arasında çeviri yapılabilirdi ne de dil içi yorumlar. Gramer çözümlemelerinde derin yapı-yüzey yapı kavramları büyük önem taşır. Örn. “Seni ne kadar sevdiğimi anlatamam”, “Seni çok seviyorum” gibi farklı yüzey yapıların derin yapıda eş anlamlı olduğu görülebilmektedir. Dolayısıyla dil bilgisinin buna benzer sorunları bütünüyle çözebildiğini söylemek zordur. Örn. “Ders bitti.” Yüzey yapı: Dersin sona erdiği Derin yapı: 1. daha önce ders yapıldığı 2. bunu söyleyen kişinin öğretmen ya da öğrenci olduğu Söylenmeyen varsayımlar: 1. Eve gidebiliriz. 2. Bir sonraki derse gidebiliriz. 3. Sınava hazırlanmalıyız. 4. Sinemaya vs. gidebiliriz. 9 EN AZ ÇABA YASASI/EN ÇOK ÇABA YASASI NEDİR? Dil, fiziksel yönleri de ağırlık taşıyan bir dizgedir. Konuşma sırasında olabildiğince az enerji harcama, minimum enerji düzeyine düşme eğilimi vardır, buna dil biliminde en az çaba yasası denir. Örneğin ağabey yerine abi, gidiyorum yerine gidiyom, var yerine va vb. söyleyişler daha az enerji harcanmasını sağlar. En çok çaba yasası ise ana dilinde bulunmayan bir sesin, ses grubunun ya da sözcüğün alındığı dildeki söylenişine uygun veya yakın telaffuz edilmesidir. Örneğin ana dili Türkçe olan birinin film sözcüğünü telaffuz etmesi zordur. Fransızca aslına uygun olarak film şeklinde telaffuz etmek en çok çaba, film şeklinde telaffuz etmek ise en az çaba yasasının bir sonucudur. Ana dili konuşurlarının eğitim düzeyi yüksek ve yabancı dil bilgisine sahip olanlar, alıntı sözcükleri orijinaline uygun olarak söyleme eğilimindedirler. Eğitim düzeyi düştükçe ana dili konuşur, yabancı dillerin etkisine kapalı olacağından, söyleyişte Türkçenin bilinçaltı yasaları ön plandadır. (Nev York yerine (nyû) söyleyişleri en çok çaba yasasının bir yansımasıdır.) En az çaba yasasına göre alıntılanmış kimi sözcükler: İng. shield > şilt İt. scala > iskele Ar. zeytûn > zeytin İng. speaker > spiker İng. exhaust > egzoz İng. sweater > süveter İng. forward > forvet İt. mandarino > mandalina Yun. marmaron > mermer İng. steam boat > istimbot *** LİNGUA FRANCA NEDİR? Lingua franca, çok sayıda dilin konuşulduğu, dolayısıyla iletişim zorluklarının çekildiği ortamlarda ortak anlaşma aracı olarak kullanılan dildir. Tarih boyunca çeşitli diller lingua franca olarak kullanılmıştır. Latince Batı Avrupa’da, orta çağlarda bilim ve eğitim dili olarak, Fransızca 17.20. yy.lar arası uluslararası diplomasi dili olarak doğuda Arapça, Orta Afrika’da Swahili, Güneydoğu Asya’da Malayca, Türkçe tarih içinde Orta Asya’da, Rusça Çarlık Rusyasında ve SSCB’de diğer lingua franca örnekleridir. Bugün yeryüzünün lingua francası İngilizcedir. *** DİLİN TÜRLERİ: Ana dil: Bir ya da birçok dilin türemiş olduğu kök dil. Latince, Roman dillerinin (Fransızca, İtalyanca, İspanyolca gibi), Ana Türkçe de Türk dillerinin (Türkiye Türkçesi, Azerice, Özbekçe, Kazakça, Türkmence gibi) ana dilidir. Ana dili: Bireyin annesinden, aile ve yaşadığı çevreden, topluluktan öğrendiği dildir. Lehçe: Bir ana dilin tarihsel gelişimi içinde, değişik çağlarda ve coğrafî alanlarda oluşan ses, yapı ve söz dizimi bakımından az çok farklar içeren dallarından her biri. Ağız: Konuşma dilinin bölgeler arasındaki özellikle ses farklılıklarına dayalı kollarına “ağız” denir. 10 Şive: İngilizce “accent” a yakındır. Söyleyiş özelliği demektir: “şivesi bozuk”, “şivesi Araplara benziyor” gibi. Ağız, lehçe ve dil ayrımı konusunda kullanılan en önemli ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik oranıdır. Bazen karşılıklı anlaşılabilirlik oranı yüksek İsveççe ve Danca, Hintçe ve Urduca, Tacikçe ve Farsça, Azerice ve Türkçe, Kırgızca ve Kazakça, vb. siyasal nedenlerle ayrı diller olarak kabul edilir. Ağızlar yanlış ya da geri olarak değerlendirilemez. Aydınlar yazıda ve konuşmada standart (ölçünlü) dili kullanmak zorundalar. Yani yazı dili ile konuşma dili arasında birlik sağlanmalıdır. Öte yandan ağızlardaki en eski dönemlerden bu yana varlığını sürdüren on binlerce sözcük, deyim, atasözü vs.nin yazı diline kazandırılması en azından bunların kaybolmasını sağlayacak önlemler alınması gerekir. Doğal dil: İnsan diline özgü sesli iletişim aracıdır. Yapay dil: değişik diller konuşan insanlar arasında anlaşmayı sağlamak için özel olarak oluşturulan dil. Örneğin; Esperanto, İdo, Oksidental (Oryantalizmin zıddı), Volapük vs. Esperanto kendini Dr. Esperanto olarak tanıtan Polonyalı bir göz doktoru tarafından, farklı dilleri konuşan kişiler arasındaki iletişim zorluklarının, öğrenilmesi kolay bir ortak dil ile aşılabileceği düşüncesiyle 1887 yılında üretilen bir yapay dildir. Günümüzde en çok tanınan ve en çok konuşanı bulunan yapay dil olmakla birlikte uluslararası iletişim dili olma amacına tam anlamıyla ulaşamamıştır. Kültür dili: Kültür etkinliklerinde, dilbilgisi kurallarına özen gösterilerek kullanılan dil. Uygarlık dili: Bir uygarlığın, kültürün yayılmasına aracılık eden, başka dilleri de etkileyen gelişmiş dil. Resmi dil: Bir ülkede yasayla kabul edilen dil. Bilim dili: Bilimsel yapıtlarda kullanılan, kendine özgü terminolojisi ve söylemi bulunan dil. Özel dil: Bir toplumda geçerli ortak dilden ayrı ama ondan türemiş olan, yalnız belli çevrelerce kullanılan, toplumun her kesimince anlaşılmayan, kendine özgü sözcük, deyim ve kelimelerden oluşan dil. Argo: Argonun (<Fr. argot) sözlüklerde iki anlamı bulunmaktadır: 1. Özellikle yer altı dünyasının özel bir anlaşma ve iletişim aracı olarak kullandığı özel kelime ve deyimler, gizli dil. 2. Belirli bir sosyal grubun, meslek grubunun ya da sınıfın özel söz varlığı ve deyimleri (spor argosu, öğrenci argosu vb.) Standart dil: Bir toplulukta bölgeler üstü anlaşma dili olarak tanınıp benimsenen ve kurumlaşan dildir. Yaşayan dil: Günümüzde konuşulan ve yazılan dil. Yazı dili: Bir ülkede yazılı ürünlerde kullanılan dil. İstanbul ağzı Türkiye Cumhuriyeti’nin resmi yazı dili olarak kabul edilmektedir. Bugün Türkçenin 20’den fazla yazı dili, sayısız diyalekti bulunmaktadır. Konuşma dili: Yazı diline karşıt olarak sadece günlük konuşmalarda kullanılan dil. 11 Ölü dil: Bugün hiçbir toplulukça konuşulmayan, varlığı yazılı belgeler aracılığıyla saptanan dil: Latince, Sanskritçe, Hititçe gibi. YERYÜZÜNDEKİ DİLLER Bugün yeryüzünde ortalama 4000 civarında dil konuşulmaktadır. Bunun net sayısını vermek zordur; çünkü kimi diller toplumsal, ekonomik, siyasal, tarihsel vb. nedenlerle ortadan kalkmakta, kimi diller lehçe olmaktan çıkıp bağımsız dil durumuna gelmektedir. Dünyada en çok konuşulan diller: Çince 1 milyar İngilizce 400 milyon İspanyolca 300 milyon Hintçe-Urduca 150-200 milyon Rusça 250 milyon Arapça 150-200 milyon Türkçe 150-200 milyon Portekizce 150 milyon Fransızca 100 milyon Almanca 100 milyon Japonca 100 milyon İtalyanca 50-60 milyon DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI Kaynaklarına Göre Diller: Kaynak bakımından birbirine yakın olan diller bir aile teşkil ederler. Dünya dilleri bu şekilde çeşitli dil ailelerine ayrılırlar. Bir dil ailesi tarihin bilinmeyen devirlerinde bir ana dilden çıkan dillerin oluşturduğu topluluktur. Bu diller arasındaki benzerlikler böyle bir varsayımı kuvvetlendirmektedir. Bir ana dilin yazılı belgeleri olmadığı halde birçok özelliklerini kendisinden türemiş bulunan ailedeki dilleri karşılaştırarak tespit etmek mümkün olabilmektedir. Öte yandan dilleri sınıflandırmak dil olgusunun karmaşıklığı nedeniyle adeta imkânsızdır. Dünyadaki başlıca dil aileleri şunlardır: 1. Hint-Avrupa Dilleri: Konuşur sayısı bakımından en kalabalık dil ailesidir. Sanskritçe mâtâ, İngilizce mother, Almanca mutter, Rusça mat’, İsveççe moder, İspanyolca madre, Romance mare, Farsça mâder örneği bu dillerin köken bilgisi konusunda ip uçları vermektedir. Asya Kolu (Hint) a. Hint-Urdu dilleri: Hintçe, Pakistan’da konuşulup Arap harfleriyle yazılan Urduca, Bangladeş’te konuşulan Bengali dilidir. b. İran dilleri: Farsça, Peştonca, Tacikçe, Kafkaslarda konuşulan Osetçe vs. bu aileye dahildir. Avrupa Kolu 12 a. Latin dilleri: Romalıların Sezar döneminde Fransa’yı işgal etmesinin ardından Roma uygarlığı ve kültürünü temsil eden Latince yerli dilleri asimile ederek Fransızcanın temellerini oluşturmuştur. Fransızca, İspanyolca, İtalyanca, Katalanca, Portekizce, Romence Latinceden türemişlerdir. İspanya’da ve Amerika kıtasında yaklaşık 300 milyon kişinin ana dili olan İspanyolca konuşur sayısı bakımından bu grubun en büyük dilidir. b. Slav dilleri: Rusça, Bulgarca, Sırpça, Boşnakça, Lehçe, Makedonca, Hırvatça c. Germen dilleri: Almanca, İngilizce, Flemenkçe, Danca, İsveççe, Norveççe belli başlı Germen dilleridir. d. Bağımsız diller: Kelt dilleri (Britanya ve Galce), Yunanca, Arnavutça ve Ermenice 2. Hami-Sami Dilleri: a. Hami dilleri: Eski Mısır dili, Kuşi dili, Libya-Berber dili, Çad dili, b. Sami dilleri: Arapça, İbranice (Kenanca), Habeşçe, Akatça. Bu ailenin yaşayan en önemli dilleri Arapça ve İbranicedir. 3. Ural Dilleri: a. Fin dalı: Fince, Estonca, Laponca (Norveç, İsveç, Finlandiya’da konuşulan dil) b. Ugor dalı: Macarca, Samoyed, Vogulca 4. Altay Dilleri: Türkçe, Moğolca, Tunguzca, Japonca, Korece (Japonca ve Korece’nin Altay dilleri ile bağlantısı henüz kesinleşmemiştir.) Bugün yaklaşık 220 milyon konuşuru bulunan Türk dili, Moğol ve Mançu-Tunguz dillerinin de yer aldığı Altay dil ailesinin en fazla konuşura sahip koludur. 19. yüzyıl sonlarına doğru yoğunluk kazanan araştırmalarla Altay dilleri olarak adlandırılan Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri ile Fin-Ugor dilleri olarak anılan Fin, Macar ve Samoyed dillerinin Ural-Altay adında bir dil ailesi oluşturduğu düşüncesi, dünyada genel kabul görmüş bir kuramdı. Ancak, 20’nci yüzyılın ikinci yarısından itibaren yürütülen dil bilimi araştırmalarıyla Ural ve Altay dillerinin bir dil ailesi oluşturamayacağı düşüncesi yaygınlaşmaya başladı. Fin, Macar ve Samoyed dilleri ile Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri arasında benzerlikler bulunuyordu ama bu benzerlikler bir dil ailesi oluşturmaya yetecek ölçüde bir kaynak dilden miras kalan ortak dil öğesi içermiyordu. Bugün artık dünya dil bilimi çevrelerinde Türk, Moğol ve Mançu-Tunguz dillerinin oluşturduğu Altay dil ailesi, genel kabul görmektedir. Bununla birlikte Kore ve Japon dillerinin bu dil ailesinde yer alıp almadığı üzerine tartışmalar sürmektedir. 5. Kafkas Dilleri: Gürcüce, Lazca, Abhazca, Çerkesçe, Çeçence vb. 6. Afrika Dilleri: Bu aileye Afrika'nın büyük bir kısmında konuşulan Bantu dilleri girer: Kongoca, Ruandaca, Zuluca vb. 7. Çin-Tibet Dilleri: Çince, Tibetçe, Vietnamca ve Birmanca bu gruba dahildir. 8. Eskimo Dilleri: Eskimoca 9. Malaya-Polinezya Dilleri: Malayca, Madagaskarca, Tahitice, Hawaice vb. 13 Yapılarına Göre Diller: Eklemeli diller: Sözcüklerin başına ya da sonuna ekler getirilerek yeni sözcükleri türeten diller bu gruba girmektedir: Türkçe, Macarca, Fince, Moğolca, Japonca, Korece vb. Çekimli-bükümlü diller: Temel sözcük köklerinden yeni sözcüklerin türemesini sağlayan diller bu gruba girmektedir: Arapça, Latince, Farsça, İngilizce, Fransızca, Rusça vb. Örnek: İng. go went gone /do did done Ar. ilim-alim-muallim-talim Alm. trinken “içmek”, trank “iç”, getrunken “içti, içmişti” Tek heceli diller: Çince, Tibetçe, Vietnam dilleri TÜRK LEHÇELERİ VE COĞRAFYASI Türk adı üzerine: Türklerin çok eski bir tarihi olduğu gerçeğini göz önünde bulunduran dil bilimcilerin Türk adının kökeni konusunda değişik görüşleri vardır. Türk adı ilk kez Orhon yazıtlarında Türük biçiminde geçmektedir. Bu kelime Çin kaynaklarında T’u-küe olarak yer almıştır. Törük > Türük > Türk Türk adıyla ilgili görüşler: 1. Armin Vambery ve Jean Deny’e göre “türemek” fiilinden gelir. 2. Ziya Gökalp Türk adını “töreli” olarak tanımlamıştır. 3. G. Doerfer Türk’ün “devlete bağlı halk” anlamına geldiğini ileri sürmüştür. 4. Tür adı olarak “güç, kuvvet,” sıfat olarak da “güçlü, kuvvetli” anlamları vardır. Dil açısından baktığımızda; Batı Avrupa’dan Doğu Asya’ya kadar uzanan geniş bölgede, kimi yerlerde yoğun kimi yerlerde dağınık olarak yaşayan Türk asıllı halkların konuştuğu dile genel olarak Türkçe denilmektedir. Türk Lehçeleri: Antropologların beyaz ırktan olduklarını belirttikleri, tarihçiler ile arkeologların anayurtları olarak Altay Dağları yöresini gösterdikleri Türkler, bugün geniş bir coğrafyaya yayılmış bir durumdadırlar. Yaklaşık 200 milyonluk bir nüfusun konuştuğu Türk lehçelerinin yayılma alanını Asya’nın doğusundan Avrupa’nın batısına doğru şöyle çizebiliriz: Sibirya’nın kuzeydoğusundan (Yakutça), Ural ve Altay Dağlarına, Doğu Türkistan’dan Kafkasya’ya uzanır. Kırım, Litvanya ve Polonya’da Karayca; Bulgaristan, Romanya, Moldovya ve Ukrayna’da Gagavuzca konuşulur. Türkçenin en yoğun konuşulduğu yer Anadolu’dur. Türkiye Türkçesi diğer Türk dil ve lehçeleri arasında en gelişmiş bilim, sanat, kültür ve felsefe dilidir. Öte yandan Almanya, Fransa, Belçika, ABD, Kanada ve Avustralya’da da göçmen Türklerin sayısı fazladır. Türklerin yaşadığı yerlerde şu Türk lehçeleri konuşulmaktadır: Türkiye Türkçesi, Özbekçe, Azerice, Yeni Uygurca, Kazakça, Tatarca, Başkurtça, Türkmence, Kırgızca, Çuvaşça, Karakalpakça, Yakutça, Kumukça, Tuva, Sayan Türkçesi, Karaçayca, Balkarca, Nogayca, Hakasça, Halaçça ve Karaycadır. 14 TÜRK DİLİNİN KISA TARİHİ Eski Türkçe Dönemi (6.-10.yy.): Göktürkçe ve Uygurcanın kullanıldığı 6. ve 10. yüzyıllar arasını kapsar. Türk yazı dilinin tarihi VII. ve VIII. yüzyıllarda Orhon vadisinde dikilmiş olan yazıtlarla başlar. (Orhon ve Yenisey Yazıtları) Gerek Orhon Yazıtları’nda kullanılmış olan gelişmiş ve işlek dil gerekse komşu ülke kaynaklarında yer alan bilgiler, Türk yazı dilinin başlangıcının çok daha eskiye gittiğini gösterir. Yakın dönemde bulunan yeni yazıtların okunması Türk yazı dilinin tarihini daha da gerilere götürmemizi sağlayacaktır. Ayrıca karşılaştırmalı ses ve biçim bilimi çalışmaları ve diğer dillerdeki alıntı sözlerden Türkçenin yaşının ortaya konulması yolunda önemli veriler elde edilmiştir. Türkçeden Sümerceye geçmiş olduğu kanıtlanan 168 Türkçe kökenli sözcük, Sümerce ile Türkçenin yaşıt olduğu görüşünün geliştirilmesini sağlamıştır. Kazakistan’daki Esik kurganı buluntuları arasında yer alan ve M.Ö. 4’üncü yüzyıla ait olduğu saptanan bir çanaktaki Orhon yazısına benzer harflerle yazılan iki satırlık yazının en eski Türkçe metin olduğu bilinmektedir. Çin yıllıklarındaki bir Hun ağıtına ait iki dize ile birkaç sözcük M.S. 4’üncü yüzyıl Türkçesi hakkında fikir vermektedir. Ancak, edebî metin niteliğindeki ilk büyük metinler Tonyukuk (725), Bilge Kağan (731) ve Köl Tigin (732) adına dikilmiş olan Göktürk Yazıtları’dır. Orta Türkçe Dönemi (11-15.yy.): Moğol istilasının yol açtığı yıkım nedeniyle tam olarak sınırları çizilemeyen ve aydınlatılamayan dönemdir. Bu dönemde göç hareketleri nedeniyle Türk lehçeleri Doğu Türkçesi, Batı Türkçesi ve Kuzey Türkçesi olmak üzere 3 ana bölüme ayrılır. Doğu Türkçesi: a. Karahanlı Türkçesi (11-13. yy.) b. Harezm Türkçesi (14-15. yy.) c. Çağatay Türkçesi İslam dini ve kültürüyle ilişkinin kurulduğu kimi Türk halklarının İslam dinini benimsediği dönemi içerir. Türk dilinin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabı Divânu Lügati’t-Türk (Türk Dillerinin Sözlüğü) ise 1071 yılında Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılmıştır. Yaklaşık 9 bin sözü içeren eser, yalnızca bir sözlük, yalnızca bir dil bilgisi kitabı değil, aynı zamanda Türk yazı dilinin ve ağızlarının ele alındığı, kültür değerlerinin kayda geçirildiği anıt niteliğinde bir kaynaktır. Bu eser, Araplara Türkçe öğretmek ve Türkçenin gücünü göstermek amacıyla yazılmıştır. 1069 yılında Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) ise ideal devlet yönetiminin nasıl olması gerektiğini anlatan bir siyasetnamedir. Hacip, 6645 beyit olarak yazdığı bu eserinde devlet, adalet, insan ve aklı temsil eden dört sembolik kişiyi birbirleriyle konuşturarak insanlara iki cihanda mesut olmanın yolunu göstermiştir. Siyasetname niteliğindeki eserde, ideal bireylerden oluşan bir toplum ve devlet göz önünde canlandırılmıştır. 15 11. yüzyıla ait Yüknekli Edip Ahmet’in yazdığı Atabetü’l Hakâyık (Hakikatlarin Işığı) ile Ahmet Yesevî’nin “Hikmet”leri Türkçenin tespit edilen ilk edebî eserlerindendir. Doğu Türkçesinin 15. yy.da en büyük şairi ise Ali Şir Nevaî’dir. Batı Türkçesi (Anadolu ve Azerbaycan sahasında konuşulan Türkçe, Oğuzca): a. Eski Anadolu Türkçesi (13-15. yy.): Dede Korkut Hikâyeleri, Sultan Veled (13. yy.da Konya’da yaşamış, Mevlana’nın oğlu) ve Yunus Emre’nin şiirleri bu döneme aittir. b. Osmanlıca (Osmanlı Türkçesi) (15-20. yy.): Osmanlı’nın imparatorluk haline gelmesiyle saray ve çevresinde Arap-Fars kültürü büyük önem kazandı; böylece, Osmanlıca denilen halk dilinden kopuk bir üst sınıf dili doğdu. Osmanlı yönetici sınıfının ve eğitimli seçkinlerin kullandığı bir yazışma ve edebiyat dili olan Osmanlıca, günlük hayatta konuşulan bir dil olmamıştır. En belirgin özelliği, Türkçe cümle altyapısı üzerinde, İslam dünyasının klasik kültür dilleri olan Arapça ve Farsçayı serbestçe kullanma imkânı tanımasıdır. c. Türkiye Türkçesi (20.yy. başları- …): Türkiye Türkçesi, Batı Türkçesinin son ve bugün de devam eden devresidir. 1908 Meşrutiyeti’nden sonra başlar. Cumhuriyete kadar süren ilk devrede, Osmanlıca, henüz sahneden çekilmemiştir. Osmanlıca ile yeni dilin cümleleri, beraber kullanılır. Daha Tanzimat'la girmeye başlayan Batılı kültür unsurları, Osmanlıcaya hakim olan İslâmî kültür unsurlarıyla yer değiştirme mücadelesine başlamıştır. Bir dil, bir başka dile sadece dil özellikleriyle doğrudan tesir etmez. Yeni kültür, dili kendi kelimeleriyle, kavramlarıyla canlı tutmaya çalışır; dilin cümle yapısına hemen karışmaz, belki hiç karışmaz. Bazen, Osmanlıcada olduğu gibi kültür, dilin cümle yapısına da tesir eder. İşte Türkiye Türkçesi de, İslâmî kültür unsurlarının Türkçe üzerinde hakimiyetinin zayıfladığı devrede, Batılı kültür unsurlarının girmesiyle ortaya çıkmıştır. Türkçe, artık, Batı dillerinden girecek olan kelimelere, yeni kavramlara kapısını açmış olur. Bu devrede Türk cümlesi kısalmış, cümle unsurları yerli yerine oturmuştur. Osmanlıcadan Türkiye Türkçesine geçiş, yazı dilinin, konuşma diline yaklaştırılmasıyla başlamıştır. Türkiye Türkçesinde bugün kullandığımız Türk yazı dili, temel olarak İstanbul ağzına dayanmaktadır. *** Bugün Türk dili, yaklaşık 12 milyon kilometre karelik bir alanda 220 milyon nüfusun konuştuğu, yüze yakın ülkede öğretiminin yapıldığı, kökleri tarihin en eski dönemlerine kadar uzanan, 600 bini aşkın söz varlığına sahip bir dünya dilidir. Geçmişi boyunca Çinceden Farsçaya, Arapçadan Macarcaya kadar pek çok dille etkileşim içerisine girmiş olan Türk dilinin bir kolu olarak yalnızca Türkiye Türkçesinin dünya dillerine verdiği sözcüklerin sayısı 11 binin üzerindedir. Genel Türk dili olarak diğer dillere verdiğimiz sözcük sayısı ise 20 binin üzerindedir. Özellikle giyim, yiyecek, askerlik başta olmak üzere hemen her alanda çok sayıda Türk dili kökenli sözcük ile tarihte ve bugün dünya dillerinde varlığını bugün de sürdürmektedir. Dünyanın hemen her bölgesinde öğretimi yapılan, bilimsel araştırmalara konu olan, dünya dillerine katkıda bulunan Türk dili, en yaygın ve en köklü dünya dillerinden biridir. 16 TÜRKLERİN KULLANDIĞI ALFABELER Araştırmacılar, tarih boyunca Türkler kadar sık alfabe değiştirmiş başka bir millet olmadığı konusunda birleşmektedir. Özellikle eski çağlarda, farklı kültür dairelerinin Türklerin devlet kurduğu topaklarda kesişmesi nedeniyle kültürün en önemli taşıyıcısı olan dilin kaydedildiği yazı malzemesi, muazzam bir çeşitlilikle Türkler arasına girmiştir. a. Göktürk alfabesi: 38 harf ve işaretten oluşur. Yukarıdan aşağıya ve sağdan sola yazılan runik harflerin önemli bir bölümünün Türk sosyal ve kültürel yaşamını yansıtan Türk damgalarından çıktığı tahmin edilmektedir. Bu alfabe ile meydana getirilmiş en önemli yazılı eser M.S. 8. yy. da dikilen Göktürk Anıtları (Orhun Abideleri)’dır. b. Uygur alfabesi: Manihaizm dininin kabul edilmesinden sonra 8. yy.dan 18. yy. başlarına, Doğu Türkistan’dan Osmanlı sarayına değin kullanılmış bir alfabedir. 4 ünlü 14 ünsüz harften oluşur. Sağdan sola yazılır. Türkçenin seslerini karşılamakta yetersizdir. Kutadgu Bilig ve Atabetü’l-Hakâyık’ın birer nüshaları bu alfabe ile kaleme alınmıştır. Ayrıca Fatih Sultan Mehmet, 1473’te Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a karşı kazandığı zafer dolayısıyla yazdırdığı fermanda Uygur alfabesini kullanmıştır. c. Arap alfabesi: Arap alfabesi Türklerin İslam dinini kabulünden sonra kullanılmaya başlamıştır. Yaklaşık bin yıl boyunca kullanılan bu alfabenin ünlüleri yetersizdir. Türkçenin sekiz ünlüsünü karşılayan sadece üç harf vardır. Arap alfabesi, Türklerce en fazla benimsenen ama okuma-yazmayı çok düşük seviyelere indiren bir yazıdır ve bu özelliğiyle her zaman sosyal bir çelişki içermiştir. d. Latin alfabesi: Türkçenin Latin harfleriyle yazımı 14. yy.’a uzanmaktadır. Bu yüzyılda yazıya geçirildiği sanılan, Kuman Türklerini Hıristiyanlaştırmak üzere faaliyetlerde bulunan İtalyan ve Alman misyonerlerce kaleme alınan Codex Cumanicus, Latin harfleriyle yazılan ilk Türkçe yapıttır. Cumhuriyet’in ilanından beş yıl sonra ulusal devlet politikasının bir sonucu olarak Latin asıllı Türk alfabesi 1 Kasım 1928’de kabul edilmiştir. Bu alfabe bugüne değin kullanılan alfabeler içinde Türkçenin yapısına en uygun olanıdır. Latin yazısı Türkçenin ses yapısına sağladığı uyumla ve inançların belirleyiciliğinden uzakta seçilmesi sebebiyle sosyolojik ve siyasi açıdan kısmen tarafsız ve laik olma özelliği taşır. e. Kiril alfabesi: Türkiye dışındaki Türklerin kullandığı alfabedir. Sovyetler Birliği döneminde Stalin’in direktifleriyle her Türk topluluğu için ayrı Kiril alfabesi düzenlenmiştir. Yakın çağ alfabeleri arasında seçilen değil seçtirilen tek yazı durumundaki Kiril, hem siyasi hem dini hem de kültürel eritme stratejilerinin ana eksenlerinden birini oluşturur. 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla Türk 17 toplulukları da alfabelerini değiştirmeye başlamıştır. Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan Latin alfabesine geçmiştir. f. Yunan (Grek) alfabesi: Türk dilinin yazımında Yunan harfleri özellikle Karaman Rumları tarafından yaygın olarak kullanılmıştır. g. İbrani alfabesi: Musevi inancına sahip Türk topluluğu Karaylar tarafından kullanılmıştır. *** Bilimsel Bakımdan Türkçenin Zenginliği ve Büyüklüğü Buradaki zenginlik ve büyüklük kavramı dil yetisinin değil, dil kullanımının bir göstergesi olarak algılanmalıdır. Öte yandan Türkçe söz varlığı bakımından yoksul değildir. Çünkü insan aklının ortaya koyduğu her kavramın Türkçede ya bir karşılığı vardır ya da bu karşılığın üretilmesi mümkündür. Buna göre Türkçe; Yaşayan diller arasında en eski yazılı eserlere sahip dillerden biridir. Türkçenin M.S. VIII. yy. ait yazılı belgeleri bulunmaktadır. Köktürk Anıtları (Göktürk Abideleri/Yazıtları, Orhun Abideleri/Anıtları) olarak bilinen bu yazılı belgeler, günümüzden 1200 yıl önce yaşayan gelişmiş ve olgunlaşmış bir Türkçenin varlığını ortaya koymaktadır. Anıtlarda kullanılan alfabenin, en azından bir bölümünün Türk damgalarından çıktığı düşünülmektedir. Örneğin “s” harfi süngü “ ;׀b” harfi stilize edilmiş eb (çadır) veya balık ; “k” harfi ok ; “y” harfi yay D sembolleriyle gösterilmektedir. Not: M.Ö. 3100-1800 yılları arasındaki döneme ilişkin Sümerce metinlerde 168 Türkçe kelimenin yer aldığı, bu sözcüklerin ya ortak kökenden gelebileceği ya da Türkçeden alıntı olduğu yönünde görüşler vardır. Çok geniş bir coğrafyada konuşulan dildir. Türkçe, Almanya içleri ve Doğu Avrupa’dan Kore yarımadasına kadar çok geniş bir coğrafyada konuşulur. Konuşan insan sayısının çokluğu ile büyük bir dildir. Yaklaşık 220 milyon kişi Türkçe konuşmaktadır. Türkçe sözcük sayısının çokluğu ile büyük bir dildir. 600 bin söz varlığı içerir. Dil ile kültür arasındaki yakın ilişki, dilin söz varlığında kendisini gösterir. Örneğin Türk ulusunun doğayı bir renk armonisi içinde değerlendirişi dilinde kendisini göstermiştir. siyah: kuzgunî, kara, barudî, karaşın; abanoz gibi, katran gibi, kestane karası, kömür gibi, marsık gibi vb. beyaz: ak, akçıl, fildişi, sütkırı, sütbeyaz; kaymak gibi vb. yeşil: fıstıkî, zümrüt, cam göbeği vb. 18 kırmızı: al, kızıl, lâl, tunç, siklamen (eflatuna çalan kırmızı renk), şarabî, bordo, güvez (mora çalan kırmızı renk), hamra, kan kırmızısı, kiremit rengi, vişne çürüğü, tavşan kanı, pancar gibi, nar çiçeği, nar gibi vb. mavi: turkuvaz, firuze, lacivert, gök mavisi vb. kahverengi: bej, esmer, çikolata rengi, buğday rengi, ten rengi vs. pembe: toz pembe, çingene pembesi, gül rengi, gül pembesi, gül kurusu vs. Renk adları dışında akrabalık terimleri, hayvan ve bitki adları ile bu alanlara ilişkin binlerce sözcük bulunmaktadır. Akrabalık adları: Tü. dayı, amca → İng. uncle; Tü. hala, teyze → İng. aunt; Tü. baldız, görümce, yenge, elti → İng. sister in law; Tü. kayınbirader, enişte, bacanak → İng. brother in law. Türkçe “dünür”ün ise İngilizce hiç karşılığı yoktur. Bu akrabalık ilişkileri pek çok toplumda varsa da ya tek kategoride toplanmış ya da hiç ifade edilmemiştir. Ayrıntılı anlatım özelliği bitki ve hayvanların adlandırılmasında da görülür. At, koyun, keçi, sığır gibi hayvanların nitelikleri en eski kaynaklardan bugüne ayrı ayrı kelimelerle karşılanır. Bugün Anadolu’da yalnızca koyunların yaşları, cinsleri ve çeşitli nitelikleriyle ilgili 80 kadar kelime bulunmaktadır: merinos, karaman, tiftik, körpe (yeni doğan keçi), oğlak (iki-üç aylık körpe), çebiç (bir yaşındaki oğlak), teke (erkek keçi) vs. Doğada bir bütün halinde bulunan mekân “bura, şura, ora” olarak, zaman da “geçmiş, şimdi, gelecek” olmak üzere Türkçede daha fazla kategoriye ayrılır: Tü bura → İng. here, Tü, şurayı, orayı → İng. there Örneğin; Almancada da ayrı bir şimdiki zaman yoktur, geniş zamanla birlikte ifade edilir. Yine pek çok kabile dilinde zaman kavramı görülmez. Bunun dışında birbiriyle anlam bakımından bir ilgisi olmayan kelimeler bir araya getirilerek akbaba, kırkayak, delikanlı, alışveriş, içgüdü gibi birleşik kelimeler yaratma imkânı da vardır. Türkçenin anlatım gücünü ve zenginliğini artıran bir diğer etken de ikilemeler (hendiyadyoin) dir. İkilemeler, bir kavramın daha kapsamlı bir şekilde dile getirilmesine yarar ve dünya dillerine göre (Korece ve Japonca bir yana bırakılırsa) çok fazla örneği Türkçede bulunmaktadır: Aşağı yukarı, doğru dürüst, açık seçik, utana sıkıla, ayda yılda, ev bark, yol yordam, yorgun argın vs. Türkçe yakın ve eşanlamlı kelimeler bakımından zengindir. İşitmek, duymak, dinlemek gibi kelimelerin yanı sıra; kulak vermek, kulak kesilmek, kulak kabartmak, kulağına gelmek, kulağına çalınmak, kulak misafiri olmak gibi aktarmalarla deyimleşmiş anlatım biçimlerinin varlığı Türkçenin zenginliğinin kanıtları arasındadır. 19 Örneğin; dövüşmek kavramı ile ilgili bazı sözcük ve deyimler de şunlardır: arbede etmek, atışmak, cebelleşmek, çarpışmak, çatışmak, çekişmek, dalaşmak, didişmek, tepişmek, savaşmak, vuruşmak, hırlaşmak, kavga etmek; bıçak bıçağa gelmek, birbirine düşmek, boğaz boğaza gelmek, gırtlak gırtlağa gelmek, itişip kakışmak, kanlı bıçaklı olmak. TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ a. Kalınlık-incelik uyumu vardır: Türkçede kök hecede kalın/ince ünlü varsa diğer hecelerde de kalın/ince ünlü bulunur: Türkçede, derinliklerinden, kulaklarına, köprülerin, karanlıklarından gibi. İstisnalar: -daş (-taş), -ken, -ki, -(i)yor, -gil, -mtrak, -gen ekleri meslektaş, koşarken, sınıftaki, sabahleyin, altıgen, geliyor, yeşilimtrak gibi Bu eklerin istisna olmalarının nedeni nispeten geç dönemde yazı dilinde yer almaları ya da - ken zarf fiil ekinde olduğu gibi ekleşmemiş biçimiyle de kullanılabilmelerindendir. Türkçe kökenli olmalarına rağmen uyum dışına kalan az sayıda kelime vardır: anne, elma, hani, hangi, kardeş, inanmak, dahi, şişman vb. Bazı yabancı kökenli kelimelerin son hecesinde kalın ünlü bulunmasına karşın bu kelimeye gelen eklerin ünlüsü ince olur; bunun nedeni /k/ ve /l / ünsüzleri ile söz içindeki ince /a/dır: hArf-in, hArp-ten, sıhhAt-li, alkOl-lü, kontrOl-süz, hAl-siz vb. Uzun zaman önce yabancı dillerden Türkçeye girmiş ve yaygın kullanım alanı bulmuş yabancı kökenli sözcüklerin bir bölümü kalınlık-incelik uyumuna uyar: çeyrek > fars. çehâr+yek zeytin > ar. zeytûn dürbün > fars. dûr-bîn b. /o/, /ö/ ünlüleri yalnızca ilk hecede bulunabilir. Fransızca > atom, banliyö, tiyatro, şato, kolon, makyöz, baron, mimoza Farsça > horoz c. Düzlük-yuvarlaklık uyumu/küçük ünlü uyumu vardır. Türkçe kökenli kelimelerde düz ünlülerden sonra düz ünlüler, yuvarlak ünlülerden sonra daryuvarlak ünlüler ya da düz-geniş ünlüler gelebilir. Düz ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü Dar-yuvarlak ünlüler: u,ü Düz- geniş ünlüler: a, e Örn: kara, sarı, dere, yeni, soluk, duman, dilek, körük, gümüş, kürek, bulut, suna 20 Not: “avuç, avun-, çamur, kabuk, kavun, kavur-, savur-, yağmur” vb. kelimeler yanlarındaki ünlüleri yuvarlaklaştırıcı etkisi olan b, m, v ünsüzlerinin etkisiyle bu uyumun dışında kalır. Ancak bu ünlüler Anadolu ağızlarının çoğunda dar ünlüyle söylenir. Yabancı kökenli kelimelerin büyük bir bölümü bu uyumun dışında kalır: terörist, jüri, radyo, süit, türbin, televizyon, mühimmat, ümit, sürahi vb. ç. Birincil (aslî) uzun ünlü bulunmaz. Ana Türkçenin uzun ünlüleri Eski Türkçe döneminden itibaren Türkmence ve Yakutça dışındaki Türk dil ve lehçelerinde kısalarak kısa ünlülerle bir ve aynı olmuştur. Bir iki istisnanın dışına (yad, yarın) dışında uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı kökenlidir. Örn: âlem, tarih, mesafe, peşinat, tatil, vali, müzakere sabıka vs. Konuşma dilinde ses düşmesi, ulama, tonlama vb. ses olayları sonucunda ortaya çıkan ancak yazıda gösterilmeyen ikincil uzunluklar vardır. var+ol > va:r o, yağ > ya:, bağ > ba:, dağ > da: Uzun bir zaman önce Türkçeye girmiş ve yaygın kullanım alanı bulmuş kimi yabancı kökenli kelimelerdeki uzun ünlüler kısalabilir. Bu tür kelimelere, ünlü ile başlayan bir ek geldiği zaman ünlüler tekrar ortaya çıkabilir: devam > deva:m-ı, hukuk > huku:kun, usul > usu:lü d. Söz başında c, l, m, n, p, r, ş, v, z, ğ, h, j ünsüzleri bulunmaz. Yansımalar (cıvıl cıvıl, lıkır, lıkır, püfür püfür, rap rap, zangır zangır vb.) ve birkaç istisna dışındaki kelimeler bu ünsüzlerle başlamaz. c- cilve ( < Ar.), cadı (< fars.), ceylan (< Moğ.), cips (< İng.) m- miting (< İng.), matine (< Fr.), muhtıra (< Ar.) l- lüfer (< Yun.), lojman (< Fr.) r- rende (< fars.), roket (< İng.), rektör (< Fr.) ş- şiş (< fars.), şırınga (< İt.), şövalye (< Fr.), şifa (< Ar.) z- zabıta (< Ar.), zinde (< Fars.) Türkçede söz başında /p/ nin genellikle yabancı kökenli kelimelerde görülmesine karşılık yine b ile başlayan yabancı kökenli bazı sözcüklerin p şeklinde gelişimi ilgi çekicidir: potin < Fr. bottine poyraz < Yun. boreas potkal < İt. boccale, pusula < İt. bussola pırlanta < İt. Brillant pirinç < Fars. birinc paha < fars. behâ pazar < Fars. bâzâr “Ne” sözcüğü ve bundan türeyen; niçin, nere, neye, nasıl, neden, neyle sözcükleri dışında söz başında n bulunmaz. “Var, var-, ver-, vur-” ile bunlardan türeyen kelimelerin dışında söz başında /v/ bulunmaz. Bunlarda da (vur- dışında) söz başında Eski Türkçe döneminde /b/ vardır. e. Söz sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Yad ‘yabancı’, ad ‘isim’, od ‘ateş’, sac ‘plaka halinde metal’ kelimeleri bu kuralın dışındadır. 21 f. Yan yana iki ünlü bulunan kelimeler yabancı kökenlidir: ait, fiil, reel, sual, şiir, teferruat, zayiat, şair, suare, saat vb. g. Söz başında iki ünsüz bulunmaz: plato < Fr. Plateau, trafik < Fr. trafic VURGU VE TONLAMA Konuşma sırasında sözcüklerdeki bir hecenin diğerlerine göre daha yüksek bir ses tonuyla, daha baskılı bir biçimde söylenmesidir. Böylece konuşma monoton bir seyir takip etmekten kurtulur. Vurgu, ilk, orta ya da son hecede bulunabilir. Türkçenin vurgu sistemi şu ana değin tam olarak çözümlenememiş olmakla birlikte vurgu genellikle son hecededir. Türkçede vurgu değişikliği sözcük türünü ve anlamını değiştirebilir.* Örneğin sen-DE sözcüğünde vurgunun son hecede olması bulunma durumunu, SEN de söyleyişi ise ad ve edat birlikteliğini göstermektedir. Vurgu değişikliklerinin sözcük türünü değiştirmesiyle ilgili kimi örnekler de şu şekildedir: YALnız (edat) yalNIZ (sıfat) AYdın (şehir adı) ayDIN (sıfat) ORdu (şehir adı) orDU (silahlı güç) GElin! geLİN (isim) Herhangi bir ibaredeki vurguyu doğru olarak belirleyebilmek için çok duyarlı bir ölçme işlemi gerekmektedir. Herhangi bir hecedeki vurgu, anlam kaymasına bağlı olarak veya amaca göre değişebilir. Örneğin normal koşullarda soru eki vurgusuz olmasına karşın vurgulu söylenmesi anlatıma farklı bir boyut katar: “Gördün mü?” cümlesi “Gördün mü!” cümlesinden farklıdır. İkinci cümlede soru niteliği kaybolmuş “Sana görürsün dememiş miydim, işte gördün ya!” anlamı ortaya çıkmıştır. Mevcut Türkçe söyleyiş sözlüğünün daha da geliştirilip işlevselleştirilerek dilin bu kayıt dışı boyutu bilim süzgecinden geçirilerek dili kullananların hizmetine sunulmalıdır. Türkçede sözcüklerde soluk baskısı son hecede çok, ilk hecede az, orta hecede çok azdır. Vurgusu ilk hecede olan sözcüklere örnekler: arma, arsa, aslen, astım, Asya, azıcık, bambaşka, bando, banka, banyo, barmen, filtre, ranza, rota, Türkçe, maske, tempo, tablo, yenge… Vurgusu ikinci hecede olan sözcüklere örnekler: ajanda, akvaryum, alenen, antika, bilardo, çekirge, fakülte, harika, misina, işkembe, palavra, sandalye, sigorta, kamelya, kabine, konserve… Vurgusu diğer hecelerde olan sözcüklere örnekler: geliŞİgüzel, manifaTUra, maniFESto, poliTika, limoNAta, İngiLİZce, parlaMENto, romaTİZma… Cümle vurgusu: Cümle vurgusu yükleme en yakın olan kelime üzerindedir: Hasan yarın trenle İstanbul’a gidecek. Yarın trenle İstanbul’a Hasan gidecek. Hasan trenle İstanbul’a yarın gidecek. Çincenin Pekin ağzında /mal/ kelimesi vurgu ve tonlamaya göre “anne”, “kenevir”, “at”, “keçi” anlamlarına gelir. * 22 Hasan yarın İstanbul’a trenle gidecek. SÖZCÜK YAPMA/TÜRETME YOLLARI Bütün dillerde söz varlığını geliştirme, yeni türevler yaratmada kullanılan birtakım yollar vardır. Bu yollar üç başlık altında toplanabilir: Türetme, birleştirme veya ödünçleme (alıntılama) yoluyla yeni sözcükler edinme Sözcüklerin sınıfını değiştirme Anlam değişiklikleri Eklemeli bir dil olan Türkçenin söz varlığı önemli ölçüde türetme yoluyla oluşur. Sözcük üretim yolları: a. Kalıplaşma: Çekim ekleri ya da belirli sözcüklerin kalıplaşmasıyla olur: girdi, çıktı, yakacak, gecekondu, hünkârbeğendi, Dursun vb. b. Türetme: İsim ve fiil köklerine yapım ekleri getirerek yapma işidir. Eklerle türetilen sözcükler kök ya da gövdedeki temel anlamı yansıtır. Örneğin gel- kökünden türeyen “gelir, gelişim, gelenek ve gelin” ; eğit-im, sat-ış, sark-aç, yok-la-ma vb. Bu yolla sayısız sözcük türetilebilir. c. Örnekseme: Yabancı sözcüklere benzetme yoluyla da sözcük üretilebilir: Fr. école > okul, Fr. image > imge, Ar. cümle > tümce, Fr. général > genel d. Birleştirme: İki sözcüğün genellikle tamlamayla bir araya gelip yeni bir kavramı karşılamasıdır: sağlık ocağı, hissetmek, çekyat, örtbas, biçerdöver* e. Karma: İki sözcüğün hecelerini ya da parçalarını bir araya getirerek yeni sözcük oluşturma yoludur: orgeneral < ordu+general, elmek < elektronik+mektup, gerzek < geri+zekalı, arge < araştırma+geliştirme f. Kısaltma: Sözcüklerin baş harflerinin bir araya getirilmesiyle oluşan kısaltmalar bir süre sonra dilin söz varlığına sözcük olarak katılabilir: ODTÜ (Orta Doğu Teknik Üniversitesi), TED (Türk Eğitim Derneği), GAP (Güneydoğu Anadolu Projesi), TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu) Kimi zaman bir sözcüğün ilk hecesi ya da bir bölümü ile aynı kavram ifade edilebilir: İbrahim>İbo, kilogram>kilo, İng. Elizabet>Liz, İng. lab>laboratory, İng. pop>popular g. Derleme: Yazı dilinde unutulduğu için kullanılmayan ve genellikle yerlerini yabancı kkenli sözcüklerin aldığı ağızlarda bulunan sözcüklerin tekrar yazı diline kazandırılmasıdır. TDK tarafından hazırlanan 12 ciltlik derleme sözlüğüyle halk ağızlarından yazı dilimize; alan, araç, asalak, aylak, denetlemek, deprenmek, kavşak, kınamak, doruk, güleç, güney, onarmak, uyarmak, umarsız, ürün, yatak, yazboz, yavan, yazgı, yitirmek, yozlaşmak gibi pek çok sözcük kazandırılmıştır. İngilizce ve başka dillerde de birleştirme yaygın olarak kullanılmaktadır: sea power “deniz gücü”, open minded “açık fikirli”, prime minister “başbakan” vb. * 23 h. Uydurma: Şekil bilgisi kurallarına uyulmaksızın oluşturulan sözcüklerdir. 1930’lu yıllarda Türkçeye mal olmuş bu türlü türetilen pek çok kelime vardır: uygar, bay, bayan, işlev, sınav, görev, özgür, saptamak, teğet vs. i. İşlev değişimi: Aynı biçimin farklı işlevlerde kullanılmasıdır. “Kumsal” ve “uysal” örneklerinde yer alan –sal ekinin sıfat yapma eki işlevinde yaygın olarak kullanımı buna örnek gösterilebilir. “Türkçeyi sala koyup sele verdiler.” ifadesi konunun ulaştığı boyutu özetlemektedir. Not: “sorunsal, bağlamsal, ussal (akılcı)” gibi ifadeler Türkçenin ifade imkânlarını hiçe sayan bir tercihtir. Bilimsel, duygusal, küresel ve görsel örneklerinde ise bu ekin artık kalıplaştığı görülüyor. Kitlesel hareket yerine kitle hareketi Parasal konu yerine para konuları Kamusal alan yerine kamu alanı Evsel atık yerine ev atığı ya da çöp Bölgesel sorun yerine bölge sorunu denmelidir. * Fr. national > Tü. ulusal // universal > evrensel (Bu ekin yaygınlaşmasına neden olan bulaşmalara örnektir.) j. Ödünçleme (Alıntılama): Ödünçlemeler bir kaynak dilden ya doğrudan ya da aracı diller aracılığıyla yapılmaktadır. Örneğin ahtapot, körfez, demet Yunancadan; futbol, egzoz, damper İngilizceden; derya, arzu, müjgan Farsçadan doğrudan; mokasen “Kızılderilililerin giydiği giysiden yapılmış tek parça ayakkabı”, domates, patates Amerikan yerlilerinin dillerinden dolaylı olarak ödünçlenmiştir. Bugün bir dünya dili konumuna gelen İngilizce yüzyıllar boyunca Fransızca ve dolaylı olarak Latincenin etkisinde kalmasına, dünyanın pek çok dilinden on binlerce sözcük almasına karşılık bugün Fransızca dahil olmak üzere bütün dünyaya sözcük ihraç etmekte, âdeta dünyanın her köşesinde karma diller yaratmaktadır.** *** TÜRKÇE İLE YABANCI DİLLER ARASINDAKİ İLİŞKİLER Diller arasındaki ilişkiler kaçınılmazdır. Bütün diller, ilişkide bulundukları diğer dillerle etkileşim içindedirler. Birbirlerinden dil unsurları alırlar ve birbirlerine verirler. Tarihin en eski dönemlerinden beri bu doğal alış-verişlerin olduğu bilinmektedir. Türk dili için de durum böyledir. Ancak, Türkler, tarih boyunca çok farklı coğrafyalarda çok değişik halklarla (Çin, Moğol, Tunguz, Fransız hükümetleri yasal önlemler alarak Fransızcaya İngilizce sözcüklerin girmesini engellemektedirler. İng. weekend, drugstore “eczane”, brain-storming, countdown “geri sayım” ve jumbo jet gibi pek çok popüler sözcüğün kullanılmasına Fransız hükümetleri tarafından izin verilmemiştir. Örneğin Fransız hava yolu şirketi Air France jumbo jet yerine Fr. gros porteur sözcüğünün kullanılmasında ısrar edilmektedir. 2003 yılı içinde İng. email sözcüğünün yasaklandığı bunun yerine Fransızca kökenli couiriel sözcüğünün kullanılması zorunluluğu getirilmiştir. Fransa’da Eiffel Kulesi’nin giriş biletinden, Louvre Müzesi’nde ya da turistik yerlerde bulunan genel tuvaletlerdeki açıklama levhalarında bile Fransızcadan başka bir dilde kayıt bulunmamaktadır. Fransa dilulusçuluk ilişkisinin en güçlü olduğu ülkelerden biridir. ** 24 Fars, Arap, Ermeni, Yunan, Rus, Fransız, İtalyan, Alman, Bulgar, Romen Arnavut, İngiliz vs.), dillerle, dinlerle, kültürlerle komşuluk yapmış veya bir arada yaşamış olduklarından dolayı, belki de alış-veriş yaptığı dil sayısı en çok olan milletlerden biri durumundadırlar. Yeryüzünün bütün dilleri gereksinim duydukları çoğu zaman kendi dillerinde bulunmayan kimi sözcükleri birbirlerinden almışlardır. Yabancı dillerden kelimelerin, kelime çevirilerinin, deyimlerin ve terimlerin alınması ödünçleme olarak adlandırılmaktadır. Bu tür kelimelere de ödünç kelime veya alıntı denilmektedir. Alıntılar iki yolla yapılır: 1. Bilgi alıntıları: Temelinde öğrenme vardır. Alıntılar kültürle ilgilidir. Bu tür alıntılar bize bir milletin diğerine neler öğrettiğini gösterir. Yeni dinlerle ve kültürlerle tanışma, tarihi dönemlerdeki bilgi alıntılarımızın önemli bir nedeni olmuştur. İslamiyet’in kabulünden sonra Arapçadan (farz, sünnet, ezan vs.) ve Farsçadan (namaz ‘Tü. yükünmek’, oruç vs.) alınan dini kavramlar, Anadolu Türkçesindeki yabancı unsurların önemli bölümünü oluşturur. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde, Fransızcadan (ampul, telgraf, akvaryum vs.) ve İtalyancadan (acenta, balo, banka, vs.) alınan kelimelerin ‘bir bölümü’ de bilgi alıntısıdır. Bugün ise bilgi alıntıları, daha ziyade İngilizce kelimeler olarak Türkçeye girmektedir. (air-conditioner, printer vb.) Bilgiyi ve teknolojiyi üretenlerin yaptığı adlandırmalar, diğer dillere olduğu gibi geçebilir. Ancak, teknolojiyi veya bilgiyi alıcı dil, kendi kurallarına ve işleyişine göre o kelimelerin yerine kendi sözlerini yerleştirebilir. Nitekim, bazı kelimeler için Türkçede de bu yapılmıştır. “Computer” yerine “elektronikbeyin” sözü türetilmiş ve bir müddet kullanılmıştır. Daha sonra bunun da yerine “bilgisayar” sözü türetilmiş ve bu kelime yaygınlaşmıştır. (Bu kelime, Hacettepe Üniversite Bilgisayar Mühendisliği Bölümü kurucularından Prof. Dr. Aydın Köksal tarafından türetilmiştir.) “refrigerator” veya “icebox” yerine, Türkçe kurallarla “buzdolabı” yapılmıştır. Bugün “bilgisayar” ve “buzdolabı” kelimeleri tutunmuştur ve kimsenin bunların yerine “computer”, “refrigerator” demesi beklenemez. 2. Özenti alıntıları: Özenti ve modalaşma gibi dil dışı konular alıntılara sebep olur. Bu tür alıntıları kullananlar, daha bilgili ya da herhangi bir sosyal gruba mensup görünmek, ilgi çekmek vs. gibi beklentilerini gidermektedir. Birlikte yaşanılan halkların dilleri çoğu zaman üst katman dili etkisiyle, ‘özenti alıntısı’ olarak dili etkiler. Baskın kültür ya da yönetici halkın dili, bilgi aktarımı ve öğrenmenin dışında da, alt katman diline girer. Bu, dilbilim teorileri bakımından son derece normaldir. Ar. şems “güneş” > Tü. şems “güneş; Ar. kamer “ay” > Tü. kamer “ay” Fars. horşid > Tü. hurşit “güneş” , Fars mah/meh > Tü. mah “ay” gibi alıntılar Türkçeye yeni bilgi getirmeyen özenti alıntıları olarak Arap ve Fars dünyasının Türklerce özenilecek bir yanı kalmayınca, son yüzyıl içinde söz dünyamızdan çekip gitmişler; fakat Ar. şemsiye “güneşlik” > Tü. şemsiye “şemsiye” / Ar. kameriye > Tü. kameriye “çardak” gibi alıntılar Türkçeye yeni bilgiler getiren bilgi alıntıları olarak, Türkçenin söz varlığının birer öğesi haline gelmişlerdir. 25 Bütün dünyaya Türklerin öğrettiği kahve ve yoğurt kelimelerini, cafe/caffe ve yoghurt şeklinde söyleyip yazmaya çalışanlar kendileriyle ve bizimle barışamayıp başkalarına özenerek onların peşlerine takılan ve aramızdaki en güçlü bağ olan Türkçemizi bırakarak bizden kaçıp kurtulmak için çırpınan kayıplarımızdır.*** Özellikle 1950’lerden sonra Amerikan ve İngiliz etkisi, birçok konuda olduğu gibi Türkçede de kendini göstermeye başlamış ve maalesef son yıllarda özenti alıntıları olarak dilimizi işgal eder duruma gelmiştir. İngilizcenin Türkçeyi işgal etmesinde ana neden, Türkçenin zayıflığı, eksikliği, yetersizliği değildir. Çünkü, Amerikan kültürünün etkisi ve “Amerikalı gibi olma /görünme / konuşma /yazma” modası dil dışında da kendini yoğun bir biçimde göstermektedir. Zaten, Türkçesi varken İngilizcesini kullanmak, bir ihtiyaçtan değil, özentiden ibarettir. Kaldı ki, eskiden alınmış Fransızca “plaj” (Fr. plage) yerine İngilizce olarak “beach” yazıp /bîç/ okumak, hangi “bilgi alıntısı”dır, hangi ihtiyaçtan doğmuştur? Yeryüzünde bütün diller şu ya da bu ölçüde, başka dillerle kelime alışverişinde bulunmuşlardır. Kimi dillerde yabancı kelimelerin oranı %50’yi geçebilmektedir. İngilizcenin söz varlığının %50’si Latin, %15’i Grek (Antik Yunanca), %10’u diğer diller kaynaklıdır; ancak %25’i Anglosakson kökenlidir; yani %75’i yabancı kökenlidir. Yapı bakımından Hint-Avrupa dileri ailesinin bir üyesi olan Farsçanın söz varlığının çok büyük bir bölümü Arapça kökenlidir. Söz varlığının niteliği yani yabancı kökenli kelimelerin ve bunların yerli sözcüklere oranı iki yönlü etki yaratabilir. Alıntı kelimelerin oranca fazla olması dili alıntı yapılan dilin dolayısıyla kültürün etkisi altına alabilir. Kimi durumlarda ise alıntı yapan dil, sayısı ve oranı ne olursa olsun yabancı kökenli kelimeleri içselleştirebilir. Birinci duruma örnek Osmanlıca, ikinci duruma örnek de İngilizce gösterilebilir. Diller arasındaki kelime düzeyinde etkileşim şu yollardan biriyle ortaya çıkar: Yabancı kökenli kelime tamamen ya da kısmen sesçe ve anlamca yerleşebilir: Dürbün < fars. dûr “uzak”+bîn “görme” Çarşamba < fars. çehar “dört”+şenbe “gün” Çamaşır < fars. câme “elbise”+şuy “yıkama” Para < fars. pâre “parça” Tayfa < ar. taife İng. direct > Tü. direkt Kelime anlam ve biçimce değiştirilmeden aynen alınır: Show, center, centrum, fuel oil, walkman, stand up, long play, printer, scanner, western, decoder, fair play, fast food vs. *** Sözcüğün yalnızca anlamı alınır (anlam ödünçlemesi): Prof. Dr. Günay Karaağaç, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yay., Ankara 2002, s. 100 26 İng. wild west vahşi batı İng. capital başkent İng. green peace yeşil barış İng. I love you seni seviyorum İng. ice berg buz dağı İng. rounded table meeting yuvarlak masa toplantısı İng. cold war soğuk savaş Ar. nâzır bakan Kimi durumlarda anlam ödünçlemesiyle hangisinin birincil (aslî) olduğunu saptamak çok zordur. Örneğin “Yuvarlanan taş yosun tutmaz” atasözünün Türkçede, Fransızcada ve İngilizcede bulunması, bunun Fransızcadan anlam ödünçlemesi olduğunu düşündürebilir. Ancak aynı atasözünün Rusya Federasyonu içinde Altay bölgesinde konuşulan Türk yazı dili Hakasçada da görülmesi bu görüşü zayıflatır. “Gözden ırak gönülden ırak.” Örneğinin benzer şekilde İngilizce “Out of sight, out of mind” ile çakışması insanlığın ortak düşünce tarzının bir sonucu olarak açıklanabilir. YABANCI DİLLERDEN YAPILAN ALINTILAR Bilindiği gibi bir dilin gelişmesi, o dilin sahiplerinin bilgi ve üretim gücüne bağlıdır. Toplumun alıcı ve öğrenici olmaktan kurtulup, verici ve öğretici konumuna yükselmesi yabancı unsurlara karşı direnmenin tek yolu olarak görünmektedir. Modern Türkiye Türkçesindeki alıntılar arasında ilk sırayı Arapça ikinci sırayı Fransızca kökenli kelimeler almaktadır. Ardından sırasıyla Farsça, İtalyanca, İngilizce ve Yunanca kökenli kelimeler gelmektedir. Türkçede; Latince, Almanca, İspanyolca, Rusça, Macarca, Slovakça, Ermenice, Moğolca, Portekizce, Bulgarca ve Japonca kökenli kelimeler de bulunmaktadır. Bazen aynı kelime farklı diller yoluyla Türkçeye girebilir. Mesela Yunanca kökenli müzik kelimesi Türkçeye sırasıyla Fransızca, İtalyanca ve Arapça yoluyla müzik, mızıka ve musiki biçimlerinde girmiştir. Bunlardan İtalyanca kökenli mızıka “bando, armonika” anlamında Fransızcadan alınan müzik ile Arapçadan alınan musikinin ilk anlamları aynı olmakla birlikte yan anlamları bulunmaktadır: şiirin musikisi gibi. Örneğin; İtalyanca kökenli taraça önce Fransızca kökenli teras ve ardından İngilizce kökenli roof’a dönmüştür. Bunun nedeni son dönemlerde prestiji en yüksek olan kelimelerin İngilizce kaynaklı olmasıdır. Bkz. Notlar 152-190 (Çağdaş Türk Dili) *** TÜRKÇENİN YABANCI DİLLERE VEDİĞİ KELİMELER Türkçe takip edebildiğimiz tarihî seyri içinde komşularına, en az onlardan aldığı kadarını vermiştir. Özellikle Türk diline komşu olarak yaşamış Fars, Arap, Rus, Romen, Bulgar, Sırp-Hırvat, Yunan ve Macar dillerine ait sözlüklere baktığımızda Türkçenin bu dillere sadece beslenme ve giyimkuşam kültürüyle ilgili yaklaşık 1550 kelime verdiği tespit edilmiştir: aba, altın, amaç, ambar, 27 Anadolu, arsa, arpa, buğday, burçak, armut, arpacık, asma, astar, ateş, atlas, avcı, ayran, ayva, bağırsak, badem, baklava, balık, bamya, bereket, çarşaf, çeşme (cisme), çekmece (cecmagea) kaymakam, kundura, küfe, oklava, paçavra, pazı, patlıcan, pilav, pelte, saban, rakı, tava, yufka, yoğurt, yoğurmak, yulaf, yemeni, un, tülbent, tuğ, tortu, tokmak vs. sadece bir kaçıdır. Avrupa dillerine giren, özellikle Osmanlı saray hayatı ile geleneksel Türk yaşam biçimi ve kültürünü yansıtan çok sayıda sözcük vardır. Bu sözcüklere Turkishism, Turkcism “Türkizm” vb. adlar verilmektedir. Türkçe diğer dillere daha çok beslenme ve giyim-kuşam kültürüyle ilgili kelimeleri ödünç vermiştir. Bu kelimeler Türklerin sanılanın aksine hem bozkır hem tarım kültürüne sahip olduğunu gösteriyor. Uluslararası filolojik kültür sözlüğünde Türkçenin de onurlu bir payı olduğu, artık tartışılmaz lengüistik bir gerçektir. Aşağıda Türkçe ya da Türkçe aracılığıyla kimi yabancı dillere geçen sözcüklerin bir bölümü sıralanmıştır: İngilizcede: baklava, bosh “boş”, jackal “çakal”, bulgur, caviar “havyar”, dervish “derviş”, dolma “dolma”, efendi “efendi”, caftan “kaftan”, casaba “kasaba”, caigue “kayık”, halva “helva”, kismet “kısmet”, Ottoman “Osmanlı”, kurush “kuruş”, uhlan “uşak, oğlan”, vizier “vezir”, sherbet “şerbet”, pilaf “pilav”, yoghurt, shish kebab Fransızcada: bachi-bouzouk “başıbozuk”, kan khan “han”, caravansérail “kervansaray”, candjiar “hançer”, kéfir “kefir”, kiosgue “köşk”, koubba “kubbe”, tulipe “lale”, koumys “kımız”, odalisquem “odalık” Almancada: Dolmetsch “dilmaç, tercüman”, dolmusch “dolmuş”, diwan “divan”, kaviar “havyar”, joghurt “yoğurt” Farsçada: açar “anahtar”, elek “elek”, aş “aş”, bezek “süslenme”, ocaq “ocak”, tepe “tepe”, yeylaq “yayla”, topoz “topuz”, ordu, qelpaq “kalpak”, yedek, tutun “tütün”, qeymaq “kaymak”, qezgan “kazan”, çexmaq “çakmak” vs. Hintçede: top, tamancha, barood, bahadur, kanat, kiyma vs. Yunanca: acemi, aman, ambar, balta, bayat, bayılmak, cambaz, ciğer, cümbüş, bozuk vs. Rusça: ütü, ayran, ayva, duman, kurşun kalem, kurgan, inci vs. Macarca: kilim, peşkir, sırma, elma, sirke, çember, hançer, tarla keçi, buzağı, buğday, arpa vs. TÜRKÇENİN SÖZ VARLIĞI Filoloji ve dil bilimi çalışmalarında bir dilin sözcükleri, terimleri, yabancı dillerden gelme öğeleri, atasözleri, deyimleri, insanlar arasındaki ilişkilerde kullanılması gelenek olmuş kalıplaşmış sözleri bir bütün olarak söz varlığı içinde yer alır. Bu aynı zamanda, o dili konuşan milletin maddi ve manevi kültürünü, dünya görüşünü, yaşam koşullarını ve deneyimlerini yansıtır. 1. ATASÖZLERİ VE DEYİMLER BAKIMINDAN TÜRKÇE A. ATASÖZLERİ 28 Atasözü ve deyimler Türkçenin en eski söz varlıklarındandır. Eskiden tü. sav, ar. mesel, darbımesel, tabir diye adlandırılırdı. Atasözü ve deyimler bir toplumun maddi ve manevi kültürünü, algılama ve anlatım tarzı ile nükte eğilimini bütünüyle ortaya koyan sözlerdir. Her dilde atasözü ve deyimler vardır. Sosyoloji, psikoloji, ekonomi, tarih, felsefe, ahlak, halk bilimi gibi birçok alanı ilgilendiren bu ifade kalıpları, anlatım gücü, kavram zenginliği bakımından çok önemli dil yapılarıdır. Atasözleri geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca geçirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuştur. Ulusun ortak düşünce kanı ve tutumunu belirtir, bize yol gösterirler. Tarih boyunca atla haşır neşir olan Türk ulusunun söz varlığında atla ilgili pek çok atasözü bulunur. Mesela üç tarafı denizlerle çevrili Kore’de konuşulan Korecede güçlülerin çatışmasında zararı güçsüz ve zayıf olanların çektiğini gösteren atasözü “Balina kavgasında karidesin sırtı patlar” biçimindeyken aynı anlamda bizde “Atlar tepişirken arada eşekler ezilir.” şeklindedir. Atasözleri milli varlıklar olarak değerlendirilir. Ruha işleyen bir etki taşırlar. Kalıplaşmış, klişe haline gelmiş sözlerdir. İnandırıcı ve kutsaldırlar. Az sözcükle çok şey anlatılır, kısa ve özlüdür. Dikensiz gül olmaz. Alet işler, el övünür. Taşıma su ile değirmen dönmez. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, aynı anlama da gelse yerine başka sözcükler konulamaz. “Derdini söylemeyen derman bulamaz” örneğinde derman yerine ilaç denmez. Atasözlerinin çoğu bir iki sözcüktür. Vakit nakittir. Balık baştan kokar. Yerin kulağı var. Ak akçe kara gün içindir. Görünen köy kılavuz istemez. Dost ile ye iç alışveriş etme. Son pişmanlık fayda etmez. Ne yavuz ol asıl, ne yavaş ol basıl. (Cezaya çarpılacak ölçüde aşırı ve saldırgan olma. Ama herkes seni ezecek ölçüde yumuşak ve miskin de olma.) Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al. (Kız annesinin birçok huylarını doğuştan almış bulunur. Sonra da annesinin eğitimi ile yetişir. Bunun için bir kızın niteliklerini 29 öğrenmek isteyenler, annesine benzeyeceğini düşünürlerse yanılmamış olurlar. Nitekim bir kumaşın kenarına bakanlar, her yerini görmüş gibi olurlar.) Ne oldum dememeli, ne olacağım demeli. Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az. Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür. Minareyi çalan kılıfını hazırlar. Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer. Sona kalan dona kalır. Keskin sirke küpüne zarar. Aç tavuk kendini buğday ambarında sanır. Taşıma su ile değirmen dönmez. Korkunun ecele faydası yoktur. Baykuşun kısmeti ayağına gelir. (Tanrı hiçbir canlıyı aç bırakmaz. Kımıldamadan duran baykuşun rızkını bile önüne koyar. İnanışa göre baykuş bütün geceyi uykusuz geçir, ibadet edermiş. Sabaha karşı önüne gelen bir serçeyi yermiş). Kör ölür, badem gözlü olur; kel ölür sırma saçlı olur. Suyu getiren de bir testiyi kıran da. (Zamanımızda, görevini iyi yapanla kötüye kullanan arasında bir fark gözetilmemektedir.) Güvenme varlığa düşersin darlığa Gözü tanede olan kuşun ayağı tuzaktan kurtulmaz Gönül bir sırça saraydır, kırılırsa yapılmaz Bülbülü altın kafese koymuşlar yine de ah vatanım demiş. Akıllı düşününceye kadar deli oğlunu everir. Çok çocuk anayı şaşkın babayı düşkün eder. (Toplumsal bir sorunu anlatıyor.) Çelişkili atasözleri: İyilik eden iyilik bulur X İyiliğe iyilik olsaydı, koca öküze bıçak olmazdı. Devlet malı deniz yemeyen domuz. Kızını dövmeyen dizini döver. İyi insan lafının üzerine gelir X İti an çomağı hazırla. Fazla mal göz çıkarmaz X Azıcık aşım ağrısız başım. Söz gümüşse sükût altındır X Sükût ikrardan gelir. Düşenin dostu olmaz X Dost kara günde belli olur. B. DEYİMLER Deyimler de atasözleri gibi kalıplaşmış sözlerdir ve bir dilin söz varlığının en önemli öğeleri arasındadır. Deyimler, bir durumun, bir davranışın doğadaki nesnelerden, canlılardan faydalanılarak somutlaştırma yoluyla anlatılmasıdır. Türkçede 10 bin civarında deyim vardır. Deyimlerin kaynakları 30 arasında Nasreddin Hoca (yorgan gitti kavga bitti, delik büyük, yama küçük gibi.) ve Bektaşi fıkralarıyla, kimi masallar, efsaneler, tarihsel olaylar ön sırada yer alır. Deyimi atasözünden ayıran en büyük özellik, bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım olması, genel kural niteliğinde bir söz olmamasıdır. Deyimler atasözlerindeki yargıları içermez daha çok benzetmelerden yararlanırlar. Deyimin de söz dizimi bozulamaz. Örnekler: Ayıkla pirincin taşını Dil dökmek Demokles’in kılıcı (Demoklesin kılıcı, genellike politikacıların kullandığı bir deyimdir. Efsaneye göre; Sirakuza Kralı Dionysos, iktidarın, kral olmanın çok rahat ve güzel olduğunu savunan Demokles'e ders vermek için onu yemeğe davet eder. Bir at kılıyla tavana bağlanmış ağır bir kılıcın altındaki koltuğa oturtur ve ona iktidarın aslında ne kadar zor olduğunu gösterir. Öyküsü böyle olsa da "Demoklesin kılıcı" deyimi günümüzde "Önemli mevkilere yönelik potansiyel tehditleri" vurgulamak için de kullanılır. Kel başa şimşir tarak Gönül almak Göz yummak Dirsek çevirmek Damarı tutmak Baltayı taşa vurmak Boyunun ölçüsünü almak Bir taşla iki kuş vurmak Ağzına bir parmak bal çalmak Hapı yutmak, içten pazarlıklı, pabucu dama atılmak, ortada fol yok yumurta yok, ne şiş yansın ne kebap, öküz öldü ortaklık bitti, tencere yuvarlandı kapağını buldu, karda gezip izini belli etmemek Turnayı gözünden vurmak, pişmiş aşa soğuk su katmak Tekne kazıntısı, çöpsüz üzüm, birinin ensesinde boza pişirmek Pişmiş kelle gibi sırıtmak, dolap beygiri gibi dönüp durmak, nalıncı keseri gibi kendine yontmak, eşekten düşmüş karpuza dönmek, bin dereden su getirmek, kendi yağıyla kavrulmak, bir pire için yorgan yakmak, iki dirhem bir çekirdek İnsanların ruhsal durumlarını ve belirgin davranışlarını betimleyen deyimler: dilli düdük (çok konuşan kimse), sallabaş (her sözü düşünmeden onaylayan), eli maşalı, deli fişek, kulağı delik gibi “Ölmek” kavramının dile getirilişiyle ilgili deyimler: Gözlerini yummak, vadesi yetmek, eceli gelmek, vadesi tamam olmak, sonsuzluğa intikal etmek, can vermek, öbür dünyaya gitmek, 31 namazı kılınmak, öteki dünyayı boylamak; gözünü toprağa dikmek, günleri sayılı olmak ise ölmeye yakın olmayı dile getirir. Cümle halindeki deyimler: Dostlar alışverişte görsün Halep ordaysa arşın burada İncir çekirdeğini doldurmaz Fare deliğe sığmamış bir de kuyruğuna kabak bağlamış Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli Son zamanlarda türeyen deyimler: orta direk, köşeyi dönmek, bozum olmak, kuyruk olmak, oyun çıkarmak (sporda), boş vermek, yeşil ışık yakmak, iş yok, masaya yatırmak, fikir jimnastiği, sıcak bakmak, soğuk bakmak, duygu sömürüsü yapmak, çağ atlamak, zamanla yarışmak, entel takılmak, çağı yakalamak gibi. Çeviri deyimler: Kemerleri sıkmak (İng. to tighten the belts, beyin yıkamak (brain washing), kur yapmak (Fr. faire le cour), kraldan çok kralcı olmak vs. 2. İKİLEMELER BAKIMINDAN TÜRKÇE Türkçeye olağanüstü bir anlatım gücü ve zenginliği kazandıran unsurlardan biri de ikilemelerdir. Hint-Avrupa dillerinde Türkçeye göre çok az kullanılan ancak Korecede ve Japoncada da sık görülen ikilemeler Türkçenin her evresinde ve her lehçesinde yaygın olarak kullanılmış ve bu eğilim günümüze kadar gelmiştir. İkilemeler anlatımı güçlü ve etkili kılar, zihinde bir kavramın algılanması sırasında onun pekiştirilmesini sağlar. Örneğin; “Sabahleyin çok erken kapıma geldi” ya da “Sabahleyin erkenden kapıma geldi” yerine “Sabah sabah kapıma geldi” cümlesi içerdiği ikileme nedeniyle ötekilerden çok daha güçlü bir anlatım sağlar. Bir işi, bir sorunu çözümleyebilmek için uzun uzadıya düşünüp zihin yormak, düşünüp taşınmak ikilemesiyle daha iyi anlatılır. Kör ve topal gibi iki ayrı niteliği betimleyen sözcükler ikilemeye dönüşünde “zoraki götürülen iş” anlamını kazanmıştır. İkilemeler aşağıdaki yollarla yapılır: a. Aynı kelimelerin yinelenmesiyle oluşanlar: ev ev, şehir şehir, satır satır, küçük küçük, akşam akşam, çabuk çabuk, içip içip, açık açık vs. b. Eş anlamlı kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşanlar: açık seçik, delik deşik, kırık dökük, doğru dürüst, sere serpe, akça pakça vs. c. Karşıt anlamlı kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşanlar: ileri, geri, irili ufaklı, genç yaşlı vs. d. Yansıma sözcüklerle oluşanlar: çat pat, fıkır fıkır, fır fır, çıtır çıtır vs. 32 e. Ö sesteki ses /m/ ile değiştirilerek oluşturulabilir: para mara, kadın madın, odun modun; Paris Maris, vs. f. Deyimleşmiş ikilemeler: etliye sütlüye karışmamak, elde avuçta kalmamak, kuru kuruya, boşu boşuna, sıcağı sıcağına, yerli yersiz, varsa yoksa, paşa paşa vs. Not: Az da olsa üçleme ve dörtlemelere de rastlanmaktadır. Üçlemeler: at avrat silah, han hamam kervansaray, gez göz arpacık (tüfekle yapılan atışlarda daha iyi nişan almak için kullanılan bir ifade.), bağda bahçede evde, ok yay yayla, “Yalınayak, başı kabak, yarı çıplak, üzerimizde birer yelekle…”, vatan millet sakarya, kulak burun boğaz vs. Dörtlemeler: “Hacı-hoca-vaiz-imam takımının, biz köpekleri hiç sevmemeleri malumunuzdur elbette.” “Çalı çırpı çadır çıkın bir çavdar uygarlığım ben”, “kurda kuşa börtü böceğe bakarak” 3. TERİMLER BAKIMINDAN TÜRKÇE Dilde bilim, teknik, sanat, zanaat, spor gibi alanlarla ilgili özel kavramları karşılayan öğelere terim denir. Terimler bir ülkeden çıkarak dünyaya yayıldıkça özgün biçimiyle benimsenebildiği gibi yeni bir ad alarak ya da tercüme yoluyla dile yerleşebilir. Bilim, teknik, felsefe ve edebiyat alanında yeni buluşlar, gelişmeler gerçekleştiren ülkelerin söz varlıkları bunlara ilişkin kavramlarla zenginleşir. Kimyadaki eriyik; dişçilikte dolgu; geometride açı; matematikte, artı, eksi, çarpı, bölü, yatay, dikey, çap; askerlikte çıkarma, uçaksavar; bilişim alanında bilgisayar; maliye alanında katma değer vergisi; dil bilgisinde, özne, yüklem; felsefede tümevarım, tümdengelim; politikada, önerge, gündem, güvenoyu, tüzük, yönetmelik; hukukta, savcı, tanık, delil, tutuklama, gözaltı, zamanaşımı vs. terimlere örnektir. 4. KALIPLAŞMIŞ SÖZLER BAKIMINDAN TÜRKÇE Hoş geldiniz, affedersiniz, afiyet olsun, iyi yolculuklar gibi kalıplaşmış sözler toplumların kendilerine özgü kültürlerinin izlerini ortaya koymakta, görgü kurallarından kaynaklanan sözlerle de örtüşmektedir. Bizim toplumumuzda, bir çocuğunu tanıtan ya da çocuklarından söz eden kimseye “Allah bağışlasın” deme gereği duyulur. Çocuğu doğanlara “analı babalı büyüsün”, sofradan kalkarken “ziyade olsun, elinize sağlık, kesenize bereket”, iş yapmakta olan bir kimseye “kolay gelsin” , banyodan çıkan ya da berber koltuğundan kalkanlara “sıhhatler olsun” denirken, kendisine su verilen kimse “su verenlerin çok olsun” sözünü sarf etmektedir. Bazı kalıplaşmış sözlerimiz: “Günaydın”, “Allaha ısmarladık”, “Güle güle git” “Allah bir yastıkta kocatsın”, “Allah kavuştursun” “İyi saatte olsunlar” 33 “Nazar değmesin” “Alacağın olsun” “Benden günah gitti”, “Benden söylemesi” “Büyüklerin ellerinden küçüklerin gözlerinden öperim” “El öpenlerin çok olsun” “Başınız sağ olsun” “Güle güle oturun” “Gözünüz aydın” “Sizden iyi olmasın” “Ayıptır söylemesi” *** NOTLAR: Tercümelerle bozulan Türkçe ifadelerden örnekler: Özellikle yabancı dizi ve filmlerinin tercümeleri (alt yazı Türkçesi) Türkçenin mantığıyla çelişiyor. Çay / kahve almak [Çay / kahve içmek] “almak” fiilinin sözlükteki anlamları: 1. Bir şeyi elle veya başka bir araçla tutarak bulunduğu yerden ayırmak, kaldırmak: "Sağ elinin çevik bir hareketiyle başındaki tülbendi çekip aldı."- N. Cumalı. 2. (-i, -den) Bir şeyi veya kimseyi bulunduğu yerden ayırmak: "Çocuğu okuldan aldı."- . 3. Birlikte götürmek. 4. (nsz) Satın almak. 5. (nsz) Ele geçirmek, fethetmek: "Fakat aldıkları yerlerin ahalisini Türkleştiremediklerinden bu büyüklük onların zayıf düşmelerine sebep olmuş."- Ö. Seyfettin. 6. (nsz) İçine sığmak: "Bu kavanoz iki kilo bal alır. Bu salon bin kişi alır."- . 7. (-e, nsz) Kabul etmek. 8. (nsz) Kendine ulaştırılmak, iletilmek: "Mektup almak. Haber almak."- . 9. (nsz) İçeri sızmak, içine çekmek: "Gemi su alıyor. Fotoğraf makinesi ışık almış, film yanmış."- . 10 . (nsz) Erkek, kadınla evlenmek: "O sırada aldığı kadının babasının birçok yardımını görmüştü."- M. Ş. Esendal. 11 . 12 . (-i, nsz) Sürükleyip götürmek: "Öküzü sel aldı, harmanı yel aldı."- . (nsz) Kazanmak, elde etmek. 13 . (nsz) Zararlı, tehlikeli bir şeye uğramak: "Soğuk almak. Ceza almak."- . 14 . (-i, nsz) Bürümek, sarmak, kaplamak: "Burayı kötü bir koku aldı, durulamaz hâle geldi."- . 15 . (-den) Kısaltmak, eksiltmek: "Ceketin boyundan almak."- . 34 16 . (nsz) Yolmak, koparmak: "Kaş almak."- . 17 . Temizlemek: "Karyolanın altını süpürge ile al."- . 18 . (-i, -e) İçeri girmesini sağlamak: "Sevdiği delikanlıyı gece evine almış."- N. Cumalı. 19 . (nsz) Tat veya koku duymak: "Sigaradan hiç tat alamaz oldum. Burnu iyi koku alır."- . 20 . (-i, -e) Örtmek, koymak: "Paltosunu sırtına aldı."- . 21 . (-i, -de) Yol gitmek, mesafe katetmek: "O yolu bir saatte alırsınız."- . 22 . (-i, -den) Çalmak: "Cebimden saatimi almışlar."- . 23 . Soldurmak: "Güneş perdelerin rengini aldı."- . 24 . Vücuttaki hasta bir organı ameliyatla çıkarmak: "Dalağını aldılar."- . 25 . (nsz) Motor çalışması için gerekli olan elektrik veya yakıttan yararlanır duruma gelmek: "Savcı yardımcısı gaza bastı, motor almadı. Bir daha bastı, yine almadı."- H. Taner. 26 . 27 . (nsz) Göreve, işe başlatmak: "Yeni bir kapıcı aldı."- . (-den) Görevden, işten çekmek. 28 . (nsz) Başlamak: "Üsküdar'a gider iken aldı da bir yağmur"- Halk türküsü. 29 . (nsz) İçecek veya sigara içmek: "Tadına bakmak için bir yudum aldım."- . 30 . (nsz) Yutmak, kullanmak: "İlaç almak."- . 31 . (-den, nsz) Kazanç sağlamak: "Bir pantolondan beş yüz lira alıyorlar."- . 32 . Gidermek, yok etmek: "İçine biraz su koy, tuzunu alır."- . 33 . Yer değiştirmek. I am sorry’ler “Üzgünüm.” diye çevrilmeye başladı [Özür dilerim, kusuruma bakmayın, affedersiniz] Aman Tanrı’m! [Eyvah!] Kendine iyi bak: Türkçede ender olarak ancak bir hastaya söylenen bu söz tercüme yoluyla vedalaşma sırasında söylenen söze dönmüştür. Evlat! Acele et! Okula geç kalmak istemezsin. [Çocuğum acele et, okula geç kalacaksın] Hey dost / bayım / bayan. [Bakar mısınız beyefendi / hanımefendi] (Hatta, dizi filmlerde, düşmanlarınıza bile “dost” diye hitap edilmektedir: Hey dostum, seni öldürmemi istemiyorsan hemen defol buradan. Sanırım başım ağrıyor. [Başım ağrıyor] Sanırım seni kucaklamak istiyorum: Böyle diyen birinin Türkçeyle sorunu olmalı. Böyle diyen birine kendinizi kucaklatmayın, hele bir emin olsun kucaklamak isteyip istemediğinden. İngilizceye uyan bir ösz kalıbı Türkçeye çevrildiğinde gülünç olabilir: 35 [- O adam bir pislik. - Neden? - Neden bir pislik olduğunu söyler misin?] Ben sana döneceğim. [Seni arayacağım] Sen bir kadının başına gelebilecek en güzel şeysin [“şey” kelimesi nesne anlamı taşır ve Türkçede insan için kullanılmaz. “başa gelmek” deyimiyle ise yalnız olumsuz durumlar anlatılır. O halde hem “en güzel” olup hem “başa gelen” bu “şey” Türkçenin mantığıyla çelişmiyor mu?] Wow!: vay, of, ay, eh, hop … Yola çıkmalıyız, treni kaçırmak istemezsin [treni kaçırmak istemiyorsanız yola çıkmalıyız] Avrupa’nın en büyük altıncı ekonomisi olduk: Türkçede “en büyük” denmişse ondan daha büyüğü yok demektir. Dolayısıyla büyüklerden biri denilmesi gerekirken yine çeviri yoluyla Türkçenin mantığına uygun olmayan bu yapı gittikçe yaygınlaşıyor. Ben bir doktorum = I m a doctor: Türkçede “Doktorum” sözüyle ifade edilmelidir. Unut gitsin: [Boş ver, aldırma, üstünde durma] Hepsi ve daha fazlası! (Türkçenin matematik bakımından küme mantığını zedelemiyor mu?) *** Yanlış kullanımlar: Ulaştırma Eski Bakanı → Eski Ulaştırma Bakanı Nasıl “mahalle bekçisi”, “yazı tahtası” gibi belirtisiz isim tamlamaları nitelenirken sıfat başa gelmekte ve “eski yazı tahtası”, “eski mahalle bekçisi”ne dönüşmekteyse yukarıdaki örnekte de aynı kural geçerlidir. Göz altına almak: Güvenlik kuvvetleri birini belli bir süre, belli bir yerde tutmak, nezarete almak. Gözlem altına almak: 1. bir nesneyi, olayı veya bir gerçeği, niteliklerinin bilinmesi amacıyla, dikkatli ve planlı olarak ele alıp incelemek. 2. hastanın hastalığını izlemek, denetim altında bulundurmak. Kaynakça Doğan Aksan, Anadilimizin Söz Denizinde, Bilgi Yay., Ank., 2006, 252 s. Günay Karaağaç, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yay., Ank. 2002, 192. s. Hatice Şirin, Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ Yay., 2006, 405 s. Süer Eker, Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara, 2003, 557 s. Walter Porzig, Dil Denen Mucize, TDK Yay., Ankara 1995, 272 s. Yusuf Çotuksöken, Uygulamalı Türk Dili, Papatya Yayınevi, İst. 2008, 380 s. 36