Fonksiyonel Gıdalar ve Destekler

Fonksiyonel Gıdalar ve
Destekler
Prof. Dr. Sibel Karakaya
Kasım 2006
İzmir
GELENEKSEL BESLENME
 ‘’ Önerilen günlük alım miktarları’’ (RDAs) veya ‘’ referans alım
miktarları’’ (RNIs) gibi beslenme referans değerleri temel alınır. Bu
değerler, zorunlu besin öğelerinin, hemen hemen tüm sağlıklı
bireylerin fizyolojik gereksinimlerini karşılayacak şekilde hesaplanmış
günlük alım miktarlarıdır.
 Diyet rehberleri
 Gıda rehberleri
OPTİMUM BESLENME
Günlük beslenme modelinin, besin öğesi olan ve besin öğesi olmayan
bileşenleri içerecek şekilde optimizasyonudur.
OPTİMUM BESLENME KAVRAMININ DOĞMASINA
NEDEN OLAN TALEPLER
 Hastalıkların tedavi maliyetlerinin ve iş günü kayıplarının artması.
 Yaşam süresinin uzaması.
 Toplumdaki yaşlı insan sayısının artması ( Avrupa Topluluğunda 65
yaş ve üzerindeki insanlar popülasyonun % 14-17’ni oluşturmaktadır).
 İnsanların kaliteli bir yaşam sürme arzusu
Fonksiyonel gıdalar: kavram tanımı
Fonksiyonel gıdalar tek, çok iyi tanımlanmış veya özellikleri kesin
sınırlarla belirlenmiş gıdalar değildir. Aslında birçok gıda fonksiyonel
gıda olarak değerlendirilebilir. Bu kavram, iyi olma durumunu ve
sağlığı etkileyen ve/veya hastalık riskini azalt besin öğesi olan ya da
olmayan bileşenleri kapsar.
Fonksiyonel gıda; beslenme bakımından yeterli olmanın yanısıra,
vücutta bir veya birden fazla fonksiyon üzerine iyi olma halini sağlama
ve/veya hastalık riskini azaltma gibi olumlu etkilere sahip gıda olarak
tanımlanır.
Fonksiyonel gıda teriminin doğum yeri Japonya’dır. Dünyada bu tip
gıdaları tanımlamak için birçok terim kullanılmaktadır. Bunların çoğu
oldukça egzotik terimleri kapsamaktadır. Bunlar arasında;
nutrasötikler (nutraceuticals), düzenleyici gıdalar (designer
foods), farmagıdalar (pharmafoods), tıbbi gıdalar (medifoods) ve
vitafoods sayılabilir.
Fonksiyonel gıda kavramının Japonya’da ortaya çıkışı
 1980’li yılların başında 3 tane geniş kapsamlı çalışma Japon
Hükümeti tarafından desteklenmiştir. 1. Gıda fonksiyonlarının
geliştirilmesi ve sistematik analizi 2. Gıdanın fizyolojik düzenleme
fonksiyonunun analizi 3. Fonksiyonel gıdaların analizi ve moleküler
düzeyde tasarım.
 1991 yılında ise gıdanın sağlıklı yaşam için kullanımı (Foods for
Specific Health Use= FOSHU) kavramı yayınlanmıştır.
FOSHU
İçerdiği bileşenler nedeniyle veya allerjik etkiye sahip bileşenlerin
gıdadan uzaklaştırılmasına bağlı olarak sağlık üzerine olumlu etki
gösteren gıdalardır. FOSHU olarak tanımlayabilmek için kanıtların son
ürün için elde edilmiş olması gerekir. Ürün kesinlikle gıda formunda
olmalıdır.
Fonksiyonel gıda tanımındaki ana noktalar
Fonksiyonel gıdalar kesinlikle
 İlaç, kapsül veya herhangi bir diyet desteği formuna
olmamalı
 Bilim dünyası tarafından etkileri onaylanmış olmalı
 Beslenme bakımından yeterli olmanın yanısıra, vücutta bir
veya birden fazla fonksiyon üzerine iyi olma halini sağlama
ve/veya hastalık riskini azaltma gibi olumlu etkilere sahip olmalı
 Normal gıda tüketim modelinin bir parçası olmalı
Fonksiyonel gıdalar:
 Özel yetiştirme koşullarında bileşenlerinden bir tanesi
doğal olarak artırılmış olan gıdalar
 Sağlık faydası sağlamak üzere herhangi bir bileşen
eklenmiş gıdalar
 Gıdanın yapısında doğal olarak bulunan ve sağlık
üzerine olumsuz etki sağlayacak bir veya birden fazla
bileşenin gıdadan ayrılmasıyla elde edilen gıdalar
 Sağlığı güçlendirmek amacıyla gıdanın yapısında
bulunan bir veya birden fazla bileşenin kimyasal olarak
modifiye edildiği gıdalar
 Yapısındaki bir veya birden fazla bileşenin
biyoyararlılığının artırıldığı gıdalar
 Öne sürülen tüm olasılıkları sağlayabilecek herhangi bir
kombinasyon.
FONKSİYONEL GIDALAR VE SAĞLIK
Fonksiyonel gıda bilimi vücuttaki hedef fonksiyonlar üzerine
pozitif etki sağlayacak spesifik besin öğeleri ve gıda
bileşenleri temeline dayanmaktadır. Bu hedef fonksiyonlar:
 Gelişme ve büyüme
 Temel metabolik proseslerin düzenlenmesi
 Oksidatif strese karşı savunma
 Kardiyovasküler fizyoloji
 Gastrointestinal fizyoloji
 Algılama, hatırlama ve mental performans
 Fiziksel performans ve egzersiz
Gelişme ve büyüme:
 Hamilelikte ve süt verme döneminde anne beslenmesi
 Yeni doğan beslenmesi
 Çocuklukta ve bluğ çağında beslenme
Temel metabolik proseslerin düzenlenmesi:
 Enerji dengesi ve şişmanlık
 Diyabet
 İnsüline direnç sendromu
 Metabolizmanın optimum şekilde düzenlenmesini
sağlayacak fonksiyonel gıdalar (diyet lifi, dirençli nişasta,
düşük glisemik indeksli gıdalar vb).
Oksidatif strese karşı savunma:
 Oksidatif strese karşı savunma sağlayacak fonksiyonel
gıdalar
Kardiyovasküler sistem fizyolojisi:
 Diyetle alınan lipitlerin dengelenmesi
 Diğer fonksiyonel gıda bileşenleri
Gastrointestinal sistem fizyolojisi ve fonksiyonu:
 Kolon sağlığını olumlu yönde güçlendirecek fonksiyonel
gıdalar
Algılama hatırlama ve mental performans:
 Hatırlama performansı, ruh hali ve stres üzerine etkili gıda
bileşenleri
Fiziksel performans ve egzersiz:
Optimum fiziksel performansı sağlayacak fonksiyonel gıdalar
Fonksiyonel ve diyetetik gıdalar arasındaki
farklılıklar:
Diyetetik gıdalar belirli grupların özel beslenme
gereksinimlerini karşılamak üzere tasarlanmışlardır. Bunlar:
 Bebek ve küçük çocuklar için gıdalar (bebek mamaları,
devam mamaları, işlem görmüş tahıllar vb.)
 Kilo vermek amacıyla enerjisi kısıtlı diyetlerde kullanılmak
üzere tasarlanmış gıdalar
 Sporcu gıdaları
 Özel tıbbı durumlar için tasarlanmış gıdalar
İDDİALAR NEDİR?
Fonksiyonel gıdaların sağlık üzerine olumlu etkilerini
tüketiciye anlatmak için ürün üzerine bu etkiye yönelik
bilgilerin verilmesi (iddia) gerekmektedir. Temel prensip
iddianın doğru olması ve sağlık faydası hakkında yanlış
anlamalara neden olmamasıdır.
İDDİA
Genel Sağlık
Ürün için spesifik
Güçlendirilmiş fonksiyon Azaltılmış hastalık riski Güçlendirilmiş fonksiyon Azaltılmış hastalık riski
Genel sağlık iddiası: Bilim dünyası tarafından
üzerinde anlaşmaya varılan, genel kabul görmüş diyethastalık, diyet-sağlık ilişkilerine yönelik iddialardır.
‘’Diyet lifi kolon sağlığının sürdürülmesine
yardımcı olabilir.’’
Ürüne spesifik iddia:Ürünün belirli fizyolojik etkiyi
sağladığına ilişkin iddiadır.
‘’ X ürünü LDL kolestrolünü düşürmeye yardımcı
olabilir.’’
FDA tarafından izin verilen sağlık
iddiaları
Sağlık iddiası
Atfedilen gıda veya destek
Sağlıklı kemik dokusu ve osteoporoz
riskinin azaltılmasına yardımcı olabilir.
Yüksek kan basıncı riskini azaltabilir
Bazı kanserlerin riskini azaltabilir
Kalp hastalıkları riskini azaltabilir
Bazı kanserlerin riskini azaltabilir
Beyin ve omurilikle ilgili doğum
kusurları riskini azaltabilir
Kalsiyum bakımından yüksek
Diş çürüğü riskini azaltabilir
Şeker alkolleri kullanımı
Kalp hastalıkları riskini azaltabilir
Tam yulaf tanesi veya psyllium
kabuklarından elde edilmiş çözünür
lif içerir
Kalp hastalıkları riskini azaltabilir
Soya proteini içerir
Sodyum bakımından fakir
Yağ içeriği düşük
Düşük doymuş yağ ve kolesterol
Meyve ve sebzeler
Folik asit sağlayan
Sağlık iddiası X Yapı/fonksiyon
iddiası
• Diyet destekleri üzerinde yapı fonksiyon iddiası ile ilişkili
olarak
“ Bu ifade FDA tarafından değerlendirilmemiştir. Bu ürün
teşhis, tedavi ve hastalıkların önlenmesi amacıyla
tasarlanmamıştır.”
Zorunlu
Yapı/fonksiyon iddialarının FDA tarafından kabul edilme
zorunluluğu yoktur.
 Fonksiyonel gıdada böyle bir ifade yer almaz
Yasal boşluklar
1. Fonksiyonel gıdalar sağlık iddiaları için zorunlu olan
onay gereksinimini önlemek için yapı/fonksiyon
iddiaları ile satılabilmektedir.
Örnek: Psyllium veya yulaf kepeği içeren ama yanı
zamanda yağ içeriği yüksek olan kek vb ürünler
Nutrition Facts
Serving size, 1 bar (68 grams)
Calories total, 240; calories from fat, 35
(Amount per serving is followed by % of daily value)
Total Fat: 4 g, 6%
Saturated Fat: 1.5 g, 8%
Cholesterol: 0 mg, 0%
Sodium: 150 mg, 6%
Potassium: 250 mg, 7%
Total Carbohydrates: 46 g, 16%
Dietary Fiber: 5 g, 20%
Insoluble Fiber: 4 g
Sugars: 21 g
Other Carbohydrates: 20 g
Protein: 10 g
2. Düzenlemelere uymamak için fonksiyonel gıdaların diyet
destekleri olarak satılması
Diyet desteklerinde henüz FDA tarafından
onaylanmamış bileşikler kullanılabilir.
Örnek:
“chicken broth and noodles with Echineccia”
Bir gıda olmakla birlikte etiketinde diyet desteklerinde kullanılan
“bağışıklık sistemini destekler” ifadesi yer almaktadır.
“pea soup with St John’s Wort”
“give your mood a natural lift”
Böylece;
1. Echinecea ve St John’s Wort katkı maddesi olarak
değerlendirilmemekte ve GRAS (generally regarded as
safe) olarak kullanılabileceklerini kanıtlamaya gerek
kalmamaktadır.
2. Ayrıca destek olarak etiketleyince (kullanılan otların
lezzet, aroma ve besleyici özellikleri olmamasına
rağmen) yapı/fonksiyon iddiası yapılabilmektedir.
Bazı fonksiyonel gıdaların FDA denetiminden kaçmak
için medikal (tıbbi) gıda kapsamında satılması
Etikette “Uzman bir kişinin gözetiminde tüketin” ifadesi
yer almalıdır.
Örnekler:
Snack bars
keep blood sugars up all night long.
Güvenirlik
Bitkisel desteklerin “doğal” olarak etiketlenmesi
kesinlikle güvenilir veya herhangi bir yan etkisi yok
anlamına gelmez. Örneğin kava kava ve comfrey ‘nin
ciddi karaciğer hasarına neden olduğu gösterilmiştir.
Bitkisel destekler ilaçlar gibi hareket edebilir. Bu
nedenle uygun olarak kullanılmaz veya aşırı miktarda
tüketilirse sağlık problemlerine neden olabilir. Bazı
durumlarda insanlar etiketteki kullanım talimatına
uydukları halde bile yan etkilerle karşılaşabilirler.
Hamile ve çocuklarda bitkisel destek kullanımına
oldukça dikkatli yaklaşılmalıdır.
Bitkisel destekleri kullanmadan önce muhakkak bir
doktora danışılması gereklidir. Bu durum özellikle herhangi
bir ilaç kullananlar için zorunludur. Çünkü bazı bitkisel
desteklerin ilaç etkileşimlerine neden olduğu bilinmektedir.
Eğer bitkisel destek kullanılacaksa bitkisel destekler
konusunda eğitimli bir tıp uzmanına danışılmalıdır. Bu
özellikle, alternatif tıp ile ilgili bitkiler için önemlidir.
ABD’de bitkisel veya diyet destekleri FDA tarafından gıda
olarak denetlenmektedir. Bunun anlamı bu ürünler, ilaçlar
ve reçetesiz satılan ilaçlar için geçerli standartları
(güvenirlik, etkinlik ve GMP) karşılamıyor şeklindedir.
Bitkilerin ve bitkisel desteklerin bileşimindeki aktif
bileşenler bilinmemektedir. Bir bitkisel destekte
düzinelerce hatta yüzlerce bileşen bulunabilir. Şu anda
bilim insanları bu bileşenleri tanımlamaya ve gelişmiş
teknolojileri kullanarak ürünleri analiz etmeye
çalışmaktadırlar.
Bitkisel desteklerin analizlerinde etiket üzerinde
belirtilen bileşenlerle üründe bulunan bileşenler
arasında farklılık olduğu saptanmıştır. Bu etikette
belirtilene göre daha az ya da daha çok destek alındığı
anlamına gelmektedir. Ayrıca ABD’de destekler
için,ürün etiketinde belirtilen “standardize edilmiştir”
ifadesini karşılayacak herhangi bir yasal düzenleme
bulunmamaktadır.
Bazı bitkisel desteklerin metallerle, mikroorganizmalarla
veya diğer bileşiklerle kontamine olduğu bulunmuştur.
Bir diğer önemli nokta ise bu ürünlerin internet
üzerinden satılmasıdır. Bu sitelerde doğru olmayan ve
tüketiciyi yanıltan ifadeler yer almaktadır. Önemli olan
iddiaların nasıl değerlendirileceğinin bilinmesidir.
SON SÖZ:
Tükettiğimiz gıdalar ya da tüketmeyi tercih
etmediğimiz gıdalar yaşam süresini ya da
yaşam kalitesini etkileyebilir. Ama, hiçbir
gıdanın mucize yaratamayacağı ve
hastalıkların tedavisinde ilaç olarak
kullanılamayacağı kesinlikle unutulmamalıdır.