Türkiye İhracatının Büyüme Dinamiği: Yoğun ve

Türkiye İhracatının Büyüme Dinamiği: Yoğun ve Yaygın Ticaretin Rolü
Erhan Pişkin 2
Kemal Türkcan 1
Bu çalışmanın amacı, Türkiye’nin ihracat büyümesinin kaynağını detaylı bir şekilde
incelemektir. İhracat artışı birkaç sebep ile ortaya çıkabilmektedir. Bir ülke ihracatını, mevcut
ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere daha yüksek miktarda ya da daha yüksek fiyatta (yoğun
ticaret) ihraç yaparak artırabileceği gibi yeni ticaret ortağı ülkelere yeni ürünler ihraç ederek
ya da yeni ticaret ortakları ile ticaret ilişkisine girerek (yaygın ticaret) de artırabilmektedir. Bu
çerçevede, bu çalışmada, Amiti ve Freund (2008) tarafından ortaya çıkarılan, sonrasında ise
Bingzhan (2011) tarafından geliştirilen “ihracat büyüme oranlarının ayrıştırılması” yöntemi
kullanılarak, Türkiye’nin toplam malları, nihai malları ve ara malları ihracatı büyüme oranları
yoğun ve yaygın ticaret olarak ayrıştırılmaktadır. Yoğun ticaret de ayrıca fiyat (kalite) ve
miktar büyümesi şeklinde ayrı iki alt bileşene ayrıştırılmaktadır. Ampirik çalışmada, 19972008 dönemine ait Türkiye ile karşılıklı ihracat ilişkisinde bulunan 197 ülkeye ait 6 fasıllı
ürün gruplarının oluşturduğu veri seti kullanılmıştır. Ampirik çalışma sonucunda, Türkiye’nin
toplam malları ihracat büyümesinin kaynağı %96 oranında yoğun ticaret ile sağlandığı, yoğun
ticaretin ise %74 oranında fiyat artışı kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada ayrıca nihai
mallar ihracatındaki artışın kaynağı %96 oranında yoğun ticaret sayesinde ve yoğun
ticaretinde %69 oranında miktar artışı ile sağlandığı, ara malı ihracatındaki artışın kaynağının
da %98 oranında yoğun ticaret ile sağlandığı ve yoğun ticaretin de %56 oranında miktar artışı
kaynaklı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: İhracat, Yaygın Ticaret, Yoğun Ticaret
JEL Sınıflaması: F12, F14, F15
1
2
İktisat Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Türkiye. Email: kturkcan@akdeniz.edu.tr.
İktisat Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Türkiye. Email: erhanpiskin@akdeniz.edu.tr.
1
The Dynamics of Export Growth in Turkey: The Role of Intensive and
Extensive Margin
Erhan Pişkin 2
Kemal Türkcan 1
The objective of this paper is to investigate in detail the source of export growth in Turkey.
Export can grow for a variety of reasons such as exporting existing products to old destination
at higher volumes and/or higher prices (intensive margin) or exporting existing varieties to
new destinations or exporting new varieties to old and/or new destinations (extensive margin).
To this end, the decomposition method of export growth rate, developed by Amiti and Freund
(2008) and advanced by Bingzhan (2011), is used to decompose Turkey’s total goods exports,
final goods exports and intermediate goods exports growth into intensive margin and
extensive margin. We further decompose intensive margin into price and quantity margin in
order to evaluate whether the rise in Turkey’s export is due to changes in price (quality) or to
changes in quantity. We use Turkey’s export data set composing HS-6 digit product level
statistics for period 1997 to 2008 with 197 countries. Results show that the most important
source of total goods export growth in Turkey is the intensive margin, roughly accounting for
96% and also the most important component of the intensive margin is indeed price
component as about 74%. Additionally, the intensive margin has also the most important role
for both the final goods and the intermediate goods export growth. Finally, the final goods
export growth is mainly explained by quantity (%69) and also the intermediate goods export
growth is explained by quantity growth (56%).
Keywords: Export, Intensive Margin, Extensive Margin
JEL Classification: F12, F14, F15
1
2
Department of Economics, Akdeniz University, Antalya, Turkey. Email: kturkcan@akdeniz.edu.tr.
Department of Economics, Akdeniz University, Antalya, Turkey. Email: erhanpiskin@akdeniz.edu.tr.
2
1. Giriş
24 Ocak 1980 kararlarıyla birlikte başlayan deregülasyon süreci, Türkiye ekonomisinde
önemli radikal değişikliklerin olmasına neden olmuştur. Özellikle İhracata dayalı büyüme
modelinin benimsenmesi, dış ticaretin konusunun ve yapısının süreç içinde hızla değişmesini,
gelişmesini sağlamıştır. Gümrük Birliği anlaşması 1 da deregülasyon süreci ile uyumlu olarak
dış ticareti etkileyen önemli unsurlardan bir diğeri olmuştur. Türkiye’nin yanı sıra ülkeler
arası yapılan anlaşmalar ile birlikte birçok ülkenin de dış ticaret serbestisini uygulamaya
geçmesi, ülkelerin dış ticaret hacimlerinin kısa sürede ciddi artış göstermesini sağlamıştır 2.
Ülkeler arası ticaret alanında hızla gerçekleşen entegrasyon ile birlikte dünya ticareti de
oldukça önemli derecede gelişmiş ve büyümüştür. Bu bağlamda, ülkelerin ihracat
düzeylerindeki artışlar akademik çevrelerin dikkatini çekmiş ve ihracat artışının dinamiklerini
tartışan akademik çalışmalar hızla artmıştır. Buna karşın, 2001 finansal krizinden günümüze
kadar olan on yıllık süreçte %430 ihracat büyümesi sağlayan Türkiye ekonomisinin, ihracat
artışının dinamiklerini açıklamaya yönelik detaylı araştırmaların yetersizliği önemli bir
eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu çalışmanın amacı, Türkiye’nin ihracat büyümesinin arkasındaki sebeplere ışık tutmak
ve açıklamaktır. İhracat artışı birkaç sebep ile ortaya çıkabilmektedir. Bir ülkenin mevcut
ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere daha yüksek miktarda ya da daha yüksek fiyatta ihracat
yaparak ihracat artışı (yoğun ticaret) sağlayabilirken, mevcut ticaret ilişkisinde olduğu
ülkelere yeni ürünler ihraç ederek ya da yeni ülkeler ile ticaret ilişkisine girerek ihracat artışı
(yaygın ticaret) sağlayabilmektedir. Bu çerçevede, Türkiye ekonomisinin ihracat artışı, Amiti
ve Freund (2008) ile ilişkili Bingzhan (2011) çalışmalarının yöntem bilimi ile ülke düzeyinde
detaylı bir şekilde incelenmekte ve ilgili literatüre önemli bir katkı sunulmaktadır.
Ülkelerin ihracat artışının kaynağını yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştıran teorik ve
ampirik çalışmaların, literatürde oldukça önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu
bağlamda, özellikle, hızlı ihracat artışı yakalayan ülkeler (Çin vb.) için yapılan ampirik
çalışmalar başta olmak üzere ihracat artışının dinamiğini tartışan birçok çalışma literatürde
mevcuttur. Bu çalışmaların bazıları ülkelerarası ticaret ilişkisinin gelişmesinde yaygın
ticaretin önemini vurgulamakta iken, bazıları da yoğun ticaretin önemini vurgulamaktadır.
Çalışmalar arası bu denli farklılıkların oluşmasında farklı tanımlamaların, farklı nitelemelerin
1 Ocak 1996 itibariyle başlayan, Avrupa Birliği ile yapılacak sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri
ticaretinde gümrük tarifelerinin kaldırılmasını ön gören, Konsey Kararı ile resmileşen gümrük anlaşmasıdır.
2
Son dönem ülkelerarası ticaret ilişkileri ve bunun dünya ticaretine yansımaları için bkz: ”World Trade
Report 2011”.
1
3
rolünün olduğunu belirtmek gerekmektedir (Besedes ve Prusa, 2010, s.2). Bunun yanı sıra
geçmiş literatür incelendiğinde de ihracat büyümesinin kaynağı ile ilgili farklı ticaret
teorilerinden farklı çıkarımlar elde edilmesi söz konusudur.
Üretim fonksiyonunun ve ticarete konu olan ürünlerin homojen olduğu geleneksel ticaret
teorisinde, ihracat büyümesinin dış ticarete konu olan ürünlerde sağlanacak miktar artışı ile
elde edileceği sonucu ortaya çıkmaktadır. Yoğun ticaretin fiyat bileşenini ve yaygın ticareti
göz ardı eden geleneksel teoride, ticareti yapılan ürünlerin miktarındaki artış üretim
faktörlerinin artışı ile sağlanmakta ve üretim faktörlerinin artışı da dış ticaret artışını
beraberinde getirmektedir. Armington (1969), ihracat büyümesinin kaynağını açıklamada
yoğun ticaretin önemliliğini vurgulamaktadır. Bu çerçevede, her bir ülke aynı ürün
kategorisinde ülkelerarası farklı olan tek bir çeşit ürün üretmektedir. Bu nedenle de yaygın
ticaretin ihracat büyümesinde rolü bulunmamaktadır. Yoğun ticaret artışı da ürün fiyatlarının
azaltılması ile ihraç edilen ürün miktarında artış sayesinde sağlanmaktadır.
Ticaret teorilerinin varsayımlarının gelişen, değişen ticaret yapılarıyla birlikte yetersiz
kalması, ticaret teorilerinin gelişmesine, farklılaşmasına neden olmuş ve ülkelerarası ticaretin
değerlendirilmesinde yeni ticaret teorilerine gereksinim doğurmuştur. 3 Geleneksel ticaret
teorilerinin ötesinde ürün farklılaşması ile birlikte yatay endüstri içi ticaret teorisi Krugman
(1979, 1980 ve 1981) tarafından ortaya atılmıştır. Modelin temelinde monopolcü rekabet
olgusu bulunmakta ve özellikle ölçek ekonomilerinin ve ürün farklılaştırmasının önemi
modelde vurgulanmaktadır. Ticarete konu olan ürünlerin farklılaşmasının yanı sıra ürün
fiyatlarının aynı kaldığı belirtilmektedir. Bu çerçevede ülke ihracatının büyümesi ürün
çeşitliliğinin artması (yaygın ticaret) ile ilişkilendirilmektedir. 4 Flam ve Helpman (1987) ve
Falvey ve Kierzkowski (1987) dikey endüstri içi ticaret teorisi ile iki ülkenin karşılıklı
ticaretinde ticarete konu olan ürünlerin fiyat ve nitelik bakımından farklılaştığını
belirtmektedir. Özellikle ülkenin sermaye girdisinin ürün kalitesini belirleyen temel faktör
olduğunu belirten Falvey ve Kierzkowski (1987), yüksek kalitede ürünün sermaye girdisi bol
olan ülkelerde olacağı, emek yoğun ülkelerde ise bu durumun tersi olacağını vurgulamaktadır.
O halde, dikey endüstri içi ticaret teorisi, bir ülke ihracatının artışını ürün kalitesindeki (fiyat)
artış ile ilişkilendirmektedir.
Eski ticaret teorilerinin farklılaşmasıyla ilgili olarak bkz: Schott (2004).
Hummels ve Klenow (2005), ülkelerin ihracat değerindeki değişimi “yaygın ticaret” (extensive margin),
“yoğun ticaret” (intensive magrin) ve “yüksek kaliteli ürün” (higher quality goods) kriterleriyle tartışmakta ve
ihracat artışı kaynağını yaygın ticaret ile ilişkilendirmektedir. Bu sonucun Krugman modelinin sonuçları ile
tutarlı olmasına karşın modelin dinamikleri Krugman modelinden ayrışmasına neden olmaktadır.
3
4
4
Melitz (2003) bir ülkede her firmanın ticaret konusunun ihracat olmayacağını
belirtmektedir. Bu nedenle heterojen firma yapısının dikkate alındığı, Krugman (1980)
çalışmasına dayanan, bir yaklaşım neticesinde özellikle yaygın ticaret ile değerlendirilen
ülkeler arası ticarette ihracat dinamiğini ihracat yapan firma çerçevesinde ortaya koymaktadır.
Buna göre bir ülkenin ihracat artışı, ihracat yapan yeni firmalar veya yeni ortaklar ile elde
edilmektedir. İhracat yapan firma sayısının değişimi de firmaların verimliliğine ve ülkeler
arası ticaret maliyetine bağlı olmaktadır. Maliyetlerdeki düşüş, hem yaygın ticaret (ihracat
yapan yeni firmalar) hem de yoğun ticaret (firma başına ortalama ihracat) açısından
değerlendirilebilen ihracat artışı etkisini beraberinde getirmektedir. Bununla beraber, maliyet
düşüşü ile yeni firmaların ihracat yapan firmalar arasına dahil olmasıyla birlikte firmaların
toplam satış düzeyinde artış yönlü pozitif etki sağlamasına karşın, firma başına ortalama
satışın düşmesine de neden olabilmektedir. Bu durum, Melitz modelinde, maliyetlerdeki
azalmanın iki yönlü etkisini ortaya koymaktadır. Yani maliyetlerdeki azalma, yaygın ticarette
net bir şekilde artışa neden olmasına karşın, yoğun ticaret için etkisi belirsiz olmaktadır
(Lawless, 2010, s. 1151-1156). Melitz (2003) çalışmasını benimseyen ve geliştiren birçok
uygulama mevcuttur. Bernard vd. (2006) ürün bazlı çalışmasında, bir ülkede mevcut
firmaların satışını yaptığı bütün ürünlerin ihracata konu olmadığını ve bu nedenle de yaygın
ticaret ile ilişkilendirilen ihracat dinamiğinin değerlendirilmesinde ihracata konu olan
ürünlerin önem arz ettiğini belirtmektedir. Helpman vd. (2008) bütün ülkelerin birbirleriyle
ticaret ilişkisinin olmadığını ve buna bağlı olarak da yaygın ticaretin kaynağını ülkelerin
ticaret ortaklarının sayısı ile değerlendirmektedir. Bu çalışma da Melitz (2003) firma
düzeyinde elde edilen bulguları ülke düzeyine taşımaktadır.
Literatürde ampirik uygulamaların bir kısmı yoğun ticareti diğer bir kısmı ise yaygın
ticareti ülke ihracatının kaynağı olduğunu tespit etmiştir. Helpman vd. (2008) 158 ülkenin
1970-1997 dönemine ait verilerini kullanarak yaptığı çalışması, ülkelerarası hızlı ticaret
büyümesinin temel nedenini yoğun ticaret ile açıklamaktadır. Bingzhan (2011) iki farklı
yöntem kullanarak ihracat büyümesinin kaynağını tartışmaktadır. 1995–2007 dönemine ait
ampirik çalışmasında Çin’in ihracatının büyümesini yoğun ticaret ile ilişkilendirmektedir.
Buna göre, ihracat büyümesinin kaynağı %69 oranında yoğun ticaret, %15 oranında yaygın
ticaret ve %15 oranında da ürün fiyatları ile açıklanmaktadır. Çin ile ticaret ilişkisinde
bulunan 140 ülkenin 124’ü ile yoğun ticaret sayesinde ihracat büyümesinin sağlandığı tespit
edilmiştir. Ancak, sürdürülebilir bir ihracat büyümesi için bu sonucun uygun olmayacağı da
çalışmada ayrıca belirtilmektedir. Felbermayr ve Kohler (2006), Eaton vd. (2007), Alvarez ve
5
Claro (2007), Amiti ve Freund (2008), Pacheco ve Pierola (2008), Besedes ve Prusa (2010)
ihracat büyümesinin kaynağını benzer şekilde yoğun ticaret olduğunu belirten diğer
çalışmalar olarak literatürde yerini almaktadır. Yoğun ticaret ile ülkelerarası ticareti açıklayan
çalışmaların yanı sıra yaygın ticaret ile açıklayan çalışmalarda bulunmaktadır. Hummels ve
Klenow (2005), 5000 ürün kategorisi ile 126 ihracatçı ülkenin 59 ithalatçı ülke ile olan ticaret
ilişkisini, dış ticaret teorilerinin birçoğunun kabul ettiği büyük ekonomilerin küçük
ekonomilere daha fazla ihracat yapacağı öngörüsü çerçevesinde, farklı kriterler belirleyerek
tartışmakta ve ampirik çalışma sonuçlarını da geçmiş bulgular ile kıyaslamaktadır. Buna göre,
büyük ülkenin daha fazla ihracat yapmasının kaynağının % 62’sinin yaygın ticaret olduğu
tespit edilmiştir. 23 gelişen ülke ekonomisinin ihracatının incelendiği Evenett ve Venables
(2002), Fransa’nın Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının açıklandığı Berthou ve Fontagne
(2008), Şili İhracat büyümesinin tartışıldığı Berthelon (2011), Bernard vd. (2009), Yoshida
(2011), Dutt vd. (2011) yaygın ticaretin önemini vurgulayan diğer çalışmalar olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Türkiye gibi ihracat artışının oldukça önemli olduğu bir ülkede, politika yapıcıların ihracat
artışının dinamiğini yaygın ticaret ya da yoğun ticaret olarak tespit etmeleri ve buna yönelik
politikalar geliştirmeleri oldukça yararlı olacaktır. Hem teorik hem de ampirik çerçevede
değerlendirildiğinde, çeşitliliğin artırılmasına dayanan yaygın ticaret ile sürdürülebilir
ekonomik büyümenin sağlanabileceğinin belirtilmesi gerekmektedir. Buna karşın miktar ve
fiyat (kalite) bileşenlerinden oluşan yoğun ticaret ile iki farklı bulgu ortaya çıkmaktadır.
İhracat artışının dinamiğinin miktarsal artış ile ilişkilendirilmesi, ülkenin yeni kaynaklar
(sermaye, emek, doğal kaynaklar, ithal edilen ara girdiler vs.) tahsis etmesi gerekliliğini
ortaya koymaktadır. Bu nedenle sürdürülebilir bir ekonomik büyüme sağlayamayacağı sonucu
ortaya çıkmaktadır. Ürün kalitesindeki pozitif değişim ise istikrarlı bir ekonomik büyümenin
sağlanması için olumlu bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun için teknolojik
yenilikler, beşeri sermaye düzeylerinde değişim ve aynı zamanda da araştırma ve geliştirme
faaliyetlerinin artması ürün kalitesinde pozitif değişikliklere neden olacaktır. Bu sayede
ihracat büyümesinin kaynağı yoğun ticaret olan ülkelerde de ihracatta artış sağlanacaktır.
Teorik ve ampirik değerlendirmeler ihracat artışının kaynağının tespitinin politika yapıcılar
için uygun politika seçiminde ne denli önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Bu şekilde doğru
politika seçimleri ile ülke ekonomisinin dünya ticaret pazarında rekabet gücü artırılarak
ihracat payının artması sağlanacaktır.
6
Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Bölüm II de ihracatı ayrıştırma yöntemi detaylı
bir şekilde incelenmektedir. Buna göre, Amiti ve Freund (2008) tarafından ortaya atılan ve
sonrasında Bingzhan (2011) çalışmasında genişletilen ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma
yöntemi bu çalışmada kullanılmaktadır. Bölüm III’de Türkiye ihracatının kaynağı ile ilgili
uygulama sonuçları bulunmaktadır. Ampirik bulgular hem toplam ihraç malları hem de nihai
ve ara malları bakımından değerlendirilmektedir. Son olarak ise çalışmanın sonuç kısmına
geçilmektedir. Bu bölümde de Türkiye için elde edilen sonuçların genel bir değerlendirilmesi
yapılmaktadır.
2. Yöntem
Amiti ve Freund (2008) ortaya attığı sonrasında da Bingzhan (2011) tarafından genişletilen
ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemi bu çalışmada Türkiye ihracatının ayrıştırılması
için kullanılmaktadır. Bu yöntemin temel amacı, yaygın ve yoğun ticaretin Türkiye ihracat
büyümesine olan katkısını tespit etmektir. Bu yöntemin ihracat büyüme oranlarını ayrıştırması
ve hem yaygın ticaretin hem de yoğun ticaretin katkısını ortaya koyması bu yöntemden elde
edilen sonuçları daha da anlamlı hale getirmektedir. Bingzhan (2011) çalışması çerçevesinde,
𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemleri için, Türkiye’nin ihracat büyümesi iki kısıma ayrıştırılmaktadır: (i)
yoğun ticaret olarak tanımlanan, her iki dönemde de ortak olarak ihraç edilen ürünlerdeki artış
nedeniyle gerçekleşen ihracat büyümesi, (ii) yaygın ticaret olarak tanımlanan, ürün
çeşitliliğinde veya ticaret yapılan yeni ortak sayısındaki artış ile gerçekleşen ihracat
büyümesi. Yaygın ve yoğun ticaretin göreli katkılarının hesaplanabilmesi için öncelikle 𝑡 ve
𝑡 + 1 dönemleri arasındaki ihracat paylarının tespit edilmesi gerekmektedir. Her iki dönem
için şu şekilde hesaplama yapılmaktadır:
𝐼
𝐸𝑅𝑗𝑚
=
∑𝑖∈𝐼
𝑥
𝑗𝑚𝑡+1 𝑗𝑚𝑖𝑡+1
∑𝑖∈𝐼
𝑗𝑚𝑡
(1)
𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡
𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine 𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemlerinde ticareti yapılan 𝑖 ürün kategorisinin ihracat
değeri 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡 ve 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡+1 ile gösterilmektedir. 𝐼𝑗𝑚𝑡 ve 𝐼𝑗𝑚𝑡+1 de 𝑡 ve 𝑡 + 1 dönemleri için 𝑗
ülkesinden 𝑚 ülkesine ticareti yapılan ürün gruplarını temsil etmektedir. O halde, her iki
𝐼
döneme ait karşılıklı ihracat oranları (𝐸𝑅𝑗𝑚
) yaygın ve yoğun ticaret ile ilişkili olarak tekrar
yazılabilmektedir:
∑𝑖∈𝐼
𝐼
𝐼
𝐼
𝐸𝑅𝑗𝑚
= 𝐸𝑀𝑗𝑚
× 𝐼𝑀𝑗𝑚
=�
𝑥
𝑗𝑚𝑡+1 𝑗𝑚𝑖𝑡+1
∑𝑖∈𝐼
𝑥
𝑗𝑚𝑐 𝑗𝑚𝑖𝑡+1
∑𝑖∈𝐼
�∑
𝑥
𝑗𝑚𝑡 𝑗𝑚𝑖𝑡
𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡
7
�×
∑𝑖∈𝐼
𝑥
𝑗𝑚𝑐 𝑗𝑚𝑖𝑡+1
∑𝑖∈𝐼
𝑥
𝑗𝑚𝑐 𝑗𝑚𝑖𝑡
(2)
𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine her iki dönemde de ortak olarak ihracatı yapılan ürün grupları
𝐼𝑗𝑚𝑐 = �𝐼𝑗𝑚𝑡 ∩ 𝐼𝑗𝑚𝑡+1 � ile gösterilmektedir. Denklem (2) de parantez içinde olan ilk kısım,
𝐼
yaygın ticaretin (𝐸𝑀𝑗𝑚
) ihracat büyüme oranına olan katkısını göstermektedir. Her iki dönem
arasında 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine olan ihracatta ürün çeşitliliğinde bir artış söz konusu ise
yaygın ticaret 1’den büyük değer almaktadır. Bunun yanı sıra, denklemin ikinci kısmı da
𝐼
yoğun ticaretin (𝐼𝑀𝑗𝑚
) ihracat büyüme oranına olan katkısını göstermektedir. Eğer 𝑡 + 1
döneminde 𝑡 dönemine göre aynı ürün gruplarında daha fazla ihracat gerçekleşirse, yoğun
ticaretin ihracat büyüme oranına olan etkisi de 1’den büyük bir değer olacaktır.
Yaygın ve yoğun ticaret olarak tanımlanan ihracat büyüme oranı, yoğun ticaretin de fiyat
ve miktar olarak ayrıştırılmasını mümkün kılmaktadır. Buna göre, yoğun ticaret, fiyat (kalite)
ve miktar olarak şu şekilde ifade edilmektedir:
𝐼
𝐼𝑀𝑗𝑚
=
∑𝑖∈𝐼
𝑗𝑚𝑐
∑𝑖∈𝐼
𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1
𝑗𝑚𝑐
𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1
= ∏𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 �
𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡
𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡
𝐼
𝑤𝑗𝑚𝑖
�
∏𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 �
𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1
𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡
𝐼
𝑤𝑗𝑚𝑖
�
(3)
𝐼
𝑡 döneminde 𝑗 ülkesinin 𝑚 ülkesine olan ihracatının 𝑖 ürün kategorisi payının (𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡
) ve
benzer şekilde, 𝑡 + 1 döneminde 𝑗 ülkesinden 𝑚 ülkesine olan ihracatın 𝑖 ürün kategorisi
𝐼
𝐼
payının (𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1
) logaritmik ortalaması 𝑤𝑗𝑚𝑖
ile gösterilmektedir.
𝐼
𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡
=∑
𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡
(4a)
𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡
𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1
𝐼
𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1
=∑
(4b)
𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1 𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1
𝐼
𝑤𝑗𝑚𝑖
=
∑𝑖∈𝐼
𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 −𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡
𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 −𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡
𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 −𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡
(4c)
𝑗𝑚𝑐 𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡+1 −𝑙𝑛𝑠𝑗𝑚𝑖𝑡
𝐼
O halde, her iki döneme ait ihracat oranı (𝐸𝑅𝑗𝑚
), yaygın ticaret ve yoğun ticaretin
bileşenleri olan fiyat ve miktar bakımından her bir 𝑚 ülkesi için tekrar şu şekilde
hesaplanmaktadır:
𝐼
𝐸𝑅𝑗𝑚
=
𝐼
𝐸𝑅𝑗𝑚
∑𝑖∈𝐼
=�
𝑥
𝑗𝑚𝑡+1 𝑗𝑚𝑖𝑡+1
∑𝑖∈𝐼
𝑗𝑚𝑡
∑𝑖∈𝐼
𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡
𝐼
𝐼
𝐼
= 𝐸𝑀𝑗𝑚
× 𝑃𝑗𝑚
× 𝑄𝑗𝑚
𝑥
𝑗𝑚𝑡+1 𝑗𝑚𝑖𝑡+1
∑𝑖∈𝐼
𝑥
𝑗𝑚𝑐 𝑗𝑚𝑖𝑡+1
∑𝑖∈𝐼
�∑
𝑥
𝑗𝑚𝑡 𝑗𝑚𝑖𝑡
𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 𝑥𝑗𝑚𝑖𝑡
(5a)
𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡+1
� × ∏𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 �
8
𝑝𝑗𝑚𝑖𝑡
𝐼
𝑤𝑗𝑚𝑖
�
𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡+1
∏𝑖∈𝐼𝑗𝑚𝑐 �
𝑞𝑗𝑚𝑖𝑡
𝐼
𝑤𝑗𝑚𝑖
�
(5b)
Yaygın ticaret, fiyat ve miktar büyüme oranları olarak ihracat büyüme oranını bileşenlerine
ayrıştırmak için Denklem (5b)’nin doğal logaritması alınmakta ve her bir bileşen 100 ile
çarpılarak toplam yıl sayısına (Çalışmada kullanılan veri seti 1997-2008 dönemine aittir ve
dolayısıyla bu çalışmada toplam yıl sayısı 11 olmaktadır) bölünmektedir. Buna göre, ihracat
büyüme oranı şu şekilde hesaplanmaktadır:
𝐼
𝑔𝐸𝑅𝐼 = 100 × 𝑙𝑛(𝐸𝑅𝑗𝑚
)⁄(𝑡 + 1) − (𝑡)
(6a)
𝑗𝑚
𝑔𝐸𝑅𝐼 = 𝑔𝐸𝑀𝐼 + 𝑔𝑃𝐼 + 𝑔𝑄𝐼
𝑗𝑚
𝑗𝑚
𝑗𝑚
(6b)
𝑗𝑚
Denklem (6a) için yapılan hesaplama, benzer şekilde 𝑔𝐸𝑀𝐼 , 𝑔𝑃𝐼
𝑗𝑚
𝑗𝑚
ve 𝑔𝑄𝐼
𝑗𝑚
için de
yapılmaktadır. Bu hesaplamalar ile birlikte her bir bileşen için büyüme oranları elde
edilmektedir. Denklem (6b) de gösterildiği üzere bu bileşenlerin toplamı ihracat büyüme
oranlarını ortaya koymaktadır.
Son olarak 𝑔𝐸𝑀𝐼 , 𝑔𝑃𝐼 ve 𝑔𝑄𝐼 olmak üzere, sırasıyla her bir bileşenin büyüme oranının
𝑗𝑚
𝑗𝑚
𝑗𝑚
ihracat büyüme oranına olan katkısı şu şekilde hesaplanmaktadır:
𝑟𝐸𝑀𝐼 = 100 × �𝑔𝐸𝑀𝐼 �𝑔𝐸𝑅𝐼 �
𝑗𝑚
𝑗𝑚
(7a)
𝑗𝑚
𝑟𝑃𝐼 = 100 × �𝑔𝑃𝐼 �𝑔𝐸𝑅𝐼 �
𝑗𝑚
𝑗𝑚
(7b)
𝑗𝑚
𝑟𝑄𝐼 = 100 × �𝑔𝑄𝐼 �𝑔𝐸𝑅𝐼 �
𝑗𝑚
𝑗𝑚
(7c)
𝑗𝑚
Her bir bileşenin büyüme oranını ve toplam ihracat içindeki katkısını çok taraflı olarak
hesaplamak için, öncelikle, ticaret yapılan her bir ülkeye ait veri setinin oluşturulması ve ülke
bazında oluşan bu veri setinin de birleştirilerek her bir bölgeye ait veri setinin elde edilmesi
gerekmektedir. Uygun bir şekilde oluşturulan veri seti ile birlikte, daha önce ülke bazında
hesaplanan formüller çerçevesinde, her bir bölgeye (𝑟) ait yaygın ve yoğun ticaret
değerlendirilmektedir.
3. Ampirik Bulgular
3.1. Veri Seti
Ülke ihracatının hem yaygın ticaret hem de fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret
bakımından ayrıştırılmasının ardında oldukça hassas olan, hatta uygulama sonuçlarını da
9
etkileyebilecek iki durum söz konusudur: ürün gruplarının sınıflandırılması ve verilerin
birleştirilmesi. Ülkelerin dış ticaret verileri, genellikle standart ürün grupları olarak
raporlanmamaktadır. Bu nedenle ülkelerin karşılıklı ticaretinin karşılaştırılması da yanlış
olabilmektedir. Ülkelere ait veri setinin toplanmasına ilişkin söz konusu problem, ülkeler için
ortak olan en yüksek fasıllı ürün seviyesinde (Birleşmiş Milletler COMTRADE veri
tabanından alınan altı fasıllı ürün kategorisi kullanılmaktadır.) veri seti ile aşılmaya
çalışılmaktadır. Ülkeler kendi standartlarına uygun ürün sınıflandırma sistemlerini
kullanmaktadırlar. 5
COMTRADE
veri
tabanında
da
ürünler
birkaç
şekilde
sınıflandırılmaktadır: standart uluslararası ticaret sınıflaması (SITC), uyumlaştırılmış mal
tanım ve kod sistemi (HS) ve geniş ekonomik gruplara göre sınıflandırma (BEC) 6. Bu
çalışmada, altı fasıllı uyumlaştırılmış mal tanım ve kod sistemi ile oluşturulan ticaret verileri
ile ülkelerarası ticaretin karşılaştırması yapılmaktadır.
Yaygın ve yoğun ticaret büyümesinin hesaplanması, ticarete konu olan ürünlerin
sınıflandırılmasına yani ürün kategorilerine oldukça duyarlı olarak değişebilmektedir. Bu
çalışmada kullanılan sınıflama sistemi için dört ayrı düzenleme yapılması, ülkelere ait her bir
ürün kategorisinin kontrolünü gerektirmektedir. Aksi takdirde yeni olarak tanımlanmış,
kaldırılmış ya da güncellenmiş bazı ürün kategorilerinin olması sonuçların etkilenmesine
neden olabilecektir. Bunun yanında, bazı ülkelerin 1996 yılına kadar ürün gruplarını HS
kodlama sitemine göre standart bir şekilde raporlamaması, bu çalışmanın uygulama
döneminin 1997 yılından başlamasını uygun kılmaktadır. Bu nedenle, bu çalışmada,
uygulama dönemi olarak 1997-2008 dönemi olması, ürün gruplarının sınıflandırılması ve
verilerin birleştirilmesi probleminin en aza indirgendiği, en iyi veri setinin elde edildiği
dönem olmaktadır. Bu şekilde yapılan uygulamanın da en doğru, en tutarlı sonucu sunacağını
söylemek mümkündür.
Bu çalışmada, Türkiye’nin 1997-2008 döneminde altı fasıllı ürün kategorisine ait 5111
ürün çeşidinin 197 ülkeye olan ihracatından oluşan veri seti kullanılmaktadır. COMTRADE
veri tabanından elde edilen ülkelere ait yıllık ticaret verisi, Amerikan Doları olarak ifade
edilmektedir. Tablo A1 uygulamaya dahil olan, Türkiye ile ticaret ortaklığı olan ülkelerin
Ürünlerin sınıflandırılması için Türkiye’de Gümrük Tarifesi İstatistik Pozisyonu (GTİP), Amerika ve
Avrupa Birliği’nde de sırasıyla Harmonized Tariff Schedule (HTS) ve The Combined Nomenclature (NC)
kullanılmaktadır. Ülkelerin kullandıkları her sistem için ilk altı fasıl standart ürün kategorileri ile
raporlanmaktadır ve sonraki dört fasıl ise her ülke için farklılık gösterebilmektedir.
6
SITC (Standart International Trade Classification) 1962, 1976, 1988 ve 2007 olmak üzere dört düzenleme
yapılmıştır. Bunun yanı sıra, HS kod (Harmonized Commodity Decription And Coding System) için de 1992,
1996, 2002 ve 2007 yıllarında düzenleme yapılmıştır.
5
10
listesini vermektedir. Türkiye’ye ait toplam 11,075,537 yıllık ticaret verisinin oluşturduğu
örneklem ile uygulama yapılmaktadır. Bazı ülkeler için veri setine ait uygulama dönemi
değişebilmektedir. Örneğin, Belçika ve Lüksemburg için 1996-1998 döneminde tek bir dış
ticaret verisi raporlanmakta iken, 1998 yılından sonra ayrı olarak raporlanmaktadır. Bu
nedenle, bu ülkelere ait veri seti 1999 yılından başlamaktadır. Bunun yanında, bazı ülkelere
olan ihracatın durması veya bitmesi ya da bazı ülkelere ait ürün bazlı verilerin eksik olması,
uygulamada kullanılan ürün sayısının hem ülke hem de yıl bazında değişmesine neden
olabilmektedir. Türkiye’nin ülkelere olan iki taraflı ticaretinin yanında, beş bölgeye olan
ticareti için de uygulama yapılmaktadır. Buna göre, EURO-11 ülkeleri ve bu ülkelerin hariç
olduğu bir grup (H-EURO-11), AB-27 ülkeleri ve bu ülkelerin hariç olduğu bir grup (H-AB27) ve son olarak da bütün ülkelerin (dünya) olduğu bir grup olmak üzere beş bölge için
uygulama yapılmaktadır. Tablo A2 bu bölgeleri oluşturan ülkeleri detaylı bir şekilde
sunmaktadır.
Toplam mallar için yapılan uygulamanın yanı sıra, bu çalışmada, hem nihai mallar hem de
ara malları için de ayrı olarak sonuçlar elde edilmektedir. Toplam malları, nihai ve ara malları
olarak ayrı ayrı hesaplamak için ürün kategorilerinin bu ayrıştırmaya uygun olması
gerekmektedir. Bu çerçevede geniş ekonomik gruplara göre sınıflandırma (BEC) sisteminden
yararlanılmaktadır. Bu ürün sınıflandırma yöntemi 19 temel kategoriden oluşmaktadır. Buna
göre, sermaye malları (kategori 41 ve 521), ara malları (kategori 111, 121, 2, 31, 322, 42 ve
53), tüketim ya da nihai mallar (112, 122, 522 ve 6) ve sınıflandırılamayan kısım (kategori
321, 51 ve 7) bulunmaktadır. Tablo A3’de bu sınıflandırmaya ait ürün kategorileri
gösterilmektedir. Sınıflandırılamayan kısım uygulamaya dahil edilmemiştir. HS kodlama
sistemine göre BEC kodlama sisteminin eşleştirilmesi 7 neticesinde de altı fasıllı ürün
kategorisine ait 5111 ürün çeşidinin 1238’i nihai mal 3177’si de ara malı olarak ayrılmıştır.
3.2. Türkiye İhracatının Değerlendirilmesi
3.2.1. Ürün Kategorileri Toplam İhracatı
Bu çalışma, Türkiye’nin ihracat dinamiğini araştırmaktadır. Bu alanda Türkiye için yapılan
literatür araştırması, çalışmaların özellikle ihracat çeşitlenmesi 8 ya da ihracat ile büyüme
Birleşmiş
Milletler
İstatistik
Bölümü
(United
Nations
Statistic
Division)
Bkz:
http://unstats.un.org/unsd/default.htm
8
Detaylı bilgi için bkz: Doğan ve Kaya (2011), Seymen (2009), Kösekahyaoğlu (2007), Küçükkiremitçi vd.
(2010), Özlale vd. (2011b).
7
11
arasındaki ilişkinin 9 tespiti üzerine olduğunu göstermektedir. Buna ilaveten, bu çalışmalarda
kullanılan yöntemler de yoğunlaşma indeksi ya da zaman serisi kullanılarak yapılan
nedensellik testleri olarak literatüre dahil olmuşlardır. Bu çalışma ise, mikro düzeyde Türkiye
ihracatının yapısını hem yaygın ticaret hem de fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret
olarak ayrıştırmakta ve literatüre önemli bir katkı sunmaktadır.
Türkiye ekonomisinin dış ticaret gelişiminin değerlendirilmesi, uygulama bulgularına
geçmeden önce, sonuçların bütünleşmesi bakımından önemli olmaktadır. Türkiye
ekonomisinde, ihracata dayalı büyüme modelinin benimsenmesi ile birlikte ihracat yapısında
önemli değişiklikler olmuştur 10. Bu durum, Türkiye’nin özellikle tarım ve sanayi dış
ticaretinin paylarındaki önemli değişim ile teyit edilmektedir. 1979-1989 döneminde GSMH
içinde tarımın sağladığı gelir %10.5 düzeyinde azalmış, sanayinin sağladığı gelir ise %6.7
düzeyinde artmıştır. Bulutay (2012), Türkiye’nin dış ticaretini etkileyen temel gelişim olarak
gösterdiği, uzmanlaşma eğilimi ve gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere sanayi malı
satma eğilimi, elde edilen sonuçlar ile paralellik göstermektedir. 1980 sonrası dönemde,
uygulamaya geçilen stratejilerle uyumlu olarak, Türkiye’nin dış ticaret hacmi hızla artmaya
başlamıştır. Bunun yanı sıra, Gümrük Birliği ile de önemli derecede dış ticaret serbestisi
sağlanmış ve dış ticaret artışı desteklenmiştir. 11 Bu çalışmada, uygulamaya dahil edilen 19972008 döneminin, Türkiye’nin dış ticaret yapısının değiştiği ve dış ticaret serbestisinin
sağlandığı bir dönem olduğu da göz önünde bulundurulması gereken önemli bir husustur. Bu
uygulama dönemi, Türkiye için daha anlamlı ve tutarlı sonuçlar sunmaktadır.
1997-2008 dönemi için Türkiye ihracatının gelişimi Tablo 1 de gösterilmektedir. Buna
göre, Türkiye’nin 25 ülkeye ve 5 bölgeye olan ihracatının önemli derecede arttığı
görülmektedir. 1997 yılında ticaret yapılan ülke ve bölgeler ile yaklaşık 24 milyar dolar
ihracat yapılmakta iken, 2008 yılında bu toplam 125 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. Söz
konusu ülke ve bölgelere Türkiye ihracatının yıllık ortalama %16 düzeyinde artış kaydettiği
görülmektedir. Bu dönemde, Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkeler arasında en fazla artış Çin
ekonomisi ile yıllık %35 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu sonucun Çin’in son yıllarda elde ettiği
olağanüstü ekonomik büyüme ile uyumlu olduğu da söylenebilmektedir. Türkiye ihracatının
büyük bölümünün belirli ülkeler ile yapıldığı Tablo 1 de tespit edilmektedir. 1997 yılında en
büyük ihracat payına sahip Almanya (5.2 milyar dolar), 2008 yılında da en fazla paya (12.8
Detaylı bilgi için bkz: Çeviker ve Taş (2011), Değer (2010), Erdoğan (2006).
1980 sonrası reformlar için bkz: Küreselleşmenin Türkiye Ekonomisine Etkileri, TCMB, 2002.
11
1980 sonrasının ve Gümrük Birliği Anlaşmasının etkileri için bkz: Doğan ve Kaya (2011), Kösekahyaoğlu
(2007).
9
10
12
milyar dolar) sahip ülke konumundadır. Ayrıca Almanya’yı da, sırasıyla, İngiltere (8.1 milyar
dolar), İtalya (7.7 milyar dolar), Fransa (6.6 milyar dolar) ve Rusya (6.4 milyar dolar) takip
etmektedir.
Türkiye’nin, Avrupa Birliği’ne (AB) olan ihracatı, 1997 yılında 12.9 milyar dolar
büyüklüğe sahip iken, 2008 yılında 63.9 milyar dolara yükseldiği ve buna göre de AB’nin
Türkiye ile olan ithalatı neticesinde her iki dönemde de ilk sırada olduğu görülmektedir. Bu
sonuç ile uyumlu olarak; Bilici vd. (2010) çalışmasında, Türkiye’nin AB ülkeleri ile olan dış
ticaretinin her zaman önemli olduğu ve Gümrük Birliği anlaşması ile de önemlilik derecesinin
az da olsa arttığı sonucu ampirik uygulama neticesinde ortaya koyulmaktadır. Buna karşın,
Türkiye’nin AB’ye olan ihracatının yıllık artışının (%15.62) ortalama yıllık artış düzeyinin
(%16.12) altında kaldığını da belirtmek gerekmektedir. Oysaki Türkiye’nin AB dışındaki
ülkeler ile olan ihracat artışı yıllık %16.67 düzeyinde ortalama ihracat artışının üzerinde
gerçekleşmiştir. Tablo 1, aynı zamanda, Türkiye’nin dış ticaret ilişkisinde olduğu Euro
bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının 2008 yılında 38 milyar dolar düzeyinde olduğunu ortaya
koymaktadır. 1997-2008 döneminde Türkiye’nin Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatı yıllık
%13.73 artış sağlamış fakat bu artışın yıllık ihracat artış düzeyinin altında kaldığı
görülmektedir. Türkiye’nin aynı dönemde Euro bölgesi dışında kalan ülkeler ile olan toplam
ihracatı 86 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu sonuç, Euro bölgesine olan ihracat
payının hem toplam ihracat hem de AB’ye olan ihracat bakımından etkisinin nispeten daha az
kaldığını göstermektedir.
3.2.2. Nihai Mal ve Ara Mal Toplam İhracatı
Toplam ürün kategorileri açısından değerlendirilen ihracat yapısı, ürün kategorilerinin
nihai mal ve ara malı olarak ayrıştırılması ile de mikro düzeyde ihracatın seyri hakkında
bilgiler sunmaktadır. Tablo 1, Türkiye’nin ülke ve bölgelere ihraç ettiği toplam malları
göstermesinin yanı sıra, nihai mal ve ara malı için de 1997-2008 döneminde gerçekleşen
ihracat seyrini ortaya koymaktadır.
Bilici vd. (2010), 1980 sonrası gerçekleşen reform hareketlerinin Türkiye’nin dış ticaret
yapısını kademeli olarak değiştirdiğini ve buna bağlı olarak da tarım ürünleri ihracatı ve
imalat sanayi malları ithalatından, imalat sanayi ve ara malı ihracatına geçildiğini
belirtmektedir. Tablo 1’de 1997-2008 dönemi nihai mal ihracatının yıllık artış oranının %9.86
olduğu, ayrıca, ara malı ihracatının yıllık artış düzeyinin de %17.84 olduğu görülmektedir. Bu
sonuç, ara malı ihracatında oldukça önemli derecede artış yaşandığını, nihai mal ihracatında
13
ise nispeten daha düşük artış gerçekleştiğini ortaya koymaktadır. Ülke bazında
incelendiğinde, ara malı ihracatının en fazla arttığı ülkenin Çin (%38.12) olduğu, aynı
zamanda, nihai mal ihracatında da en fazla artış yaşanan ülkelerden birinin yine Çin (%22.25)
olduğu görülmektedir. Türkiye’nin Çin’e olan ihracatının bu denli artmasının temel nedenini
Çin ekonomisinin son yıllarda göstermiş olduğu yüksek performansın bir sonucu olduğunu da
belirtmek yerinde olacaktır. Türkiye’nin 1997-2008 döneminde ara malı ihracatında
gerçekleşen artışın, sırasıyla, İsviçre (%30.12), Bulgaristan (%28.67), Polonya (%28.66) ve
Romanya (25.81) ile olduğu görülmektedir. Nihai mal ihracatında ise ülkeler arası
farklılıkların olduğu görülmektedir. Buna göre, ilk sırada İspanya (%23.85) bulunmaktadır.
İspanya’nın yanı sıra en fazla nihai mal ihracatında artış, İsrail (%21.31) ve Yunanistan
(%21.01) ile gerçekleşmiştir. Türkiye’nin hem nihai mal hem de ara malı ihracatında en
büyük ortağının ise Almanya olduğunu belirtmek gerekmektedir. 1997 yılında yaklaşık 4
milyar dolar nihai mal ihracatının yanında 1 milyar dolar da ara malı ihracatı gerçekleşmiştir.
2008 yılına gelindiğinde ise, nihai mal ihracatı yaklaşık olarak 6 milyar dolar, ara malı
ihracatı ise 4.5 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. Buna karşın, Almanya’nın Türkiye’nin
toplam nihai mal ihracatındaki etkisi 1997 yılında %30 civarında iken 2008 yılında %16
düzeyine düşmüştür. Ayrıca, 1997 yılında toplam ara malı ihracatının yaklaşık %10’unu
karşılayan Almanya, 2008 yılında %7 düzeyine gerilemiştir. Massell (1964) ihracat gelirleri
ile ihracatta yoğunlaşma arasında bir ilişki ortaya koymaktadır. İhracatta yoğunlaşmanın
artmasının ihracat gelirlerinde dalgalanmalara yol açabileceğini belirtmektedir. Türkiye’nin
en büyük ticari ortağı Almanya ile olan ihracatında yoğunlaşmanın azalması ihracat yapısının
olumlu yönde geliştiğine işaret etmektedir ve buna bağlı olarak da ihracat gelirlerinin
istikrarında olumlu yönde değişim beklenmektedir.
Türkiye’nin AB ile olan nihai mal ihracatı 1997 yılında yaklaşık 8 milyar dolar düzeyinde
iken, 2008 yılında 23 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Bu değişim miktarı yıllık %9.93
artış oranına tekabül etmekte ve nihai mal ihracatı yıllık artış düzeyinin (%9.86) çok az da
olsa üstünde bir performans göstermiştir. Buna karşın, ara malı ihracatında neredeyse iki
katına yakın bir yıllık artış kaydedilmiştir. 1997 yılında yaklaşık 4 milyar dolar ara malı
ihracatı olmasına karşın, 2008 yılında yaklaşık 23 milyar dolar ara malı ihracatı yapılmıştır.
Bu çerçevede, Türkiye’nin nihai mal ihracatının yaklaşık %65’i ve ara malı ihracatının da
yaklaşık %39’u AB ile yapılmakta ve bu sonuç da AB’yi Türkiye’nin en önemli ihracatçı
bölgesel ortağı yapmaktadır. Türkiye’nin Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının da AB ile
olan ticaret ilişkisinden çok farklı olduğunu söylemek mümkün değildir. 1997 yılında 6
14
milyar dolar nihai mal ihracatı gerçekleşirken, 2008 yılında 15 milyar dolar düzeyinde
gerçekleşmiştir. Ara malı ihracatı ise, yıllık %15.5 artış ile 3 milyar dolar düzeyinden 14
milyar düzeyine çıkmıştır. Nihai mal ihracatında yıllık %8 artış gerçekleşmesi ve ayrıca ara
malı ihracatında da %15.5 artış gerçekleşmesi diğer sonuçlar ile de paralellik göstermektedir.
Türkiye’nin hem nihai mal hem de ara malı olarak değerlendirilen ihracatı, geçmiş
çalışmaları destekler bir biçimde, ara malı artış hızının nihai mal artış hızına göre neredeyse
iki kat daha fazla gerçekleştiği ve Türkiye’nin ara malı ağırlıklı bir ihracat yapısına geçildiği
göstermektedir. Bunun yanı sıra, ihracat gelirlerinin istikrarı anlamında da ihracat yapısının
olumlu yol kat ettiği ve toplam ihracat içinde ülke bazında yoğunlaşmanın azaldığı tespit
edilmektedir. Türkiye ihracatının yapısı ile ilgili verilen bu bilgiler çerçevesinde, Türkiye
ihracatının mikro düzeyde yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştırılması bölümün devamında
tartışılmaktadır ve Türkiye ihracatının yapısı her yönüyle ortaya koyulmaktadır.
3.3. Toplam İhracatın Yaygın ve Yoğun Ticaret Olarak Ayrıştırılması
Türkiye’nin ülke ve bölgelere olan ihracatını yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştıran
ihracat
büyüme oranlarını
ayrıştırma
yöntemine ilişkin sonuçlar Tablo
2a-2c’de
sunulmaktadır. Tablo 2a, Türkiye’nin 1997-2008 döneminde ülke ve bölgelere olan toplam
ihracatını yaygın ticaret ve aynı zamanda fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret
olarak göstermektedir. Buna ilaveten, Tablo 2b ve 2c’de de aynı dönem için nihai mallar ve
ara malları ihracatı açıklanmaktadır.
Bu yöntem, hem yaygın ticaretin hem de fiyat ve miktar olarak ayrı bir şekilde hesaplanan
yoğun ticaretin toplam ihracat artışına olan katkısını ayrı bir şekilde tespit etmektedir. Bu
nedenle, her tabloda bu yönteme ilişkin sonuçlar üç ana kısımda sunulmaktadır. İlk dört sütun
1997-2008 dönemi için toplam ihracat (R), yaygın ticaret (EX), fiyat (P) ve miktar (Q)
değişim paylarını göstermektedir. Sonraki dört sütun 1997-2008 döneminde aynı değişkenler
için büyüme oranlarını göstermekte ve son üç sütun da yaygın ticaret [r(EX)], fiyat [r(p)] ve
miktar [r(Q)] değişkenlerinin toplam ihracat artışındaki net katkısını ortaya koymaktadır. 12
1997-2008 döneminde Türkiye toplam ihracatının yıllık artışı %14.96 düzeyinde olduğu
görülmektedir. Bu artış oranının aksine yaygın ticaret yılık artışı %0.65 düzeyi ile oldukça
Tablo 1’de ülke ve bölge bazında Türkiye toplam ihracat değerleri ve bu değerlere ait yıllık değişim
oranları sunulmaktadır. Tablo 2a’da ülke, bölge ve toplam bazda yıllık ihracat büyüme oranlarının [g(R)]
Tablo1’de sunulan ihracat değerlerine eşit olması gerekirken küçük bir sapma olduğu görülmektedir. Her iki
tablo değeri arasındaki bu farklılık, miktar verisi olmayan ihracat akımlarının hesaplamalara dahil edilmemesi ve
bazı veri kayıpları nedeniyle ortaya çıkmaktadır.
12
15
sınırlı kalmıştır. Oysaki fiyat bileşeninin yılık artış oranı %11.13 ve miktar artış oranı da
%3.18 düzeyinde gerçekleşmiştir. Buna göre, Türkiye’nin toplam ihracatının kaynağı yoğun
ticaret ile açıklanmakta ve ayrıca yoğun ticaretin de fiyat bazlı olduğu tespit edilmektedir. Bu
sonuçlar çerçevesinde, her bir bileşenin toplam ihracat artışına olan katkısı da sırasıyla fiyat
(%74.39), miktar (%21.24) ve yaygın ticaret (%4.37) olarak gerçekleşmiştir.
Ülke bazında toplam ihracat değerlerinin oldukça farklılık gösterdiği görülmektedir. Yıllık
fiyat artışının en fazla olduğu Cezayir, Rusya ve Lübnan’ın toplam ihracat artışı üzerindeki
etkisinin yüksek olduğu hiç şüphesiz ortadadır. Türkiye’nin Cezayir’e olan toplam
ihracatında, miktar bileşeninin yıllık %6.25 düşmesine karşın fiyat bileşeninin yıllık %18.09
artması, 1997-2008 döneminde ihracat yapısının önemli ölçüde değiştiğini ortaya
koymaktadır. Benzer şekilde, Rusya ve Lübnan’a geçekleşen ihracatta da fiyat bileşeni
sırasıyla %17.59 ve %16.31 düzeyinde yıllık artış göstermiştir. Türkiye’nin yıllık ihracat artış
düzeyinin en fazla olduğu Çin ile ve ihracat payının en fazla olduğu Almanya ile gerçekleşen
ihracatının kaynağı genel sonuçların aksine miktar artışı kaynaklı olduğu görülmektedir. Çin
ekonomisinin son yıllardaki hızlı büyümesine paralel olarak 1997-2008 döneminde yaklaşık
olarak yıllık %30 ihracatta artış sağlanmıştır. Bu ihracat artışının %3.32’si yaygın ticaret,
%96.68’i de yoğun ticaret nedeniyle gerçekleşmiştir. Yoğun ticaretin ise %64.83’ü miktar,
%31.85’i de fiyat ile açıklanmaktadır. Almanya ile olan ihracat değerleri de benzer sonuçlar
ortaya koymaktadır. Almanya ile gerçekleşen ihracatın %4.43’ü yaygın ticaret, geri kalan
%95.47’si yoğun ticaret ile açıklanmaktadır. Yoğun ticaret de %39.03 fiyat, %56.54
düzeyinde miktar nedeniyle gerçekleşmektedir.
Türkiye’nin bölgelere olan toplam ihracatında yoğun ticaret payının oldukça yüksek
olduğu görülmektedir. Euro bölgesi ile yaygın ticarette yıllık %1.05 artış sağlanırken ihracat
fiyatının %7.59 ihracat miktarında ise %4.28 artış gerçekleşmiştir. Euro bölgesi ile 1997-2008
döneminde yıllık %12.91 ihracat artışı gerçekleşmiş ve bu ihracat artışının %8.13’ü yaygın
ticaret, %58.75’i fiyat ve %33.12’si de miktar artışı ile açıklanmaktadır. Yaygın ticaret
artışının oldukça sınırlı kalmasının yanı sıra fiyat artışının da Türkiye’nin ortalama yıllık fiyat
artışına (%11.13) nazaran düşük kalması Euro bölgesi ile olan ihracat performansının düşük
kaldığını göstermektedir. Türkiye’nin AB bölgesi ile olan ihracatının da farklı olmadığı
görülmektedir. Türkiye’nin AB bölgesine olan yıllık yaygın ticaret artışı %0.23, fiyat artışı
%9.20 ve miktar artışı da %5.10 olarak gerçekleşmiştir. Buna ilaveten, AB bölgesi ile
gerçekleşen yıllık %14.52 ihracat artışının kaynağı da fiyat (%63.34) ile açıklanmaktadır.
Sonuç olarak, Türkiye’nin bölgelere olan ihracatının kaynağı önemli derecede fiyat ile
16
açıklanmaktadır. Bu durum ihracatı yapılan ürünler de kalite artışına işaret etmekte iken fiyat
artış düzeyinin ortalamanın altında kalması ve miktar artış düzeyinin de ortalama yıllık artışın
üzerinde olması ihracat yapısının uzun dönemde bozulacağını göstermektedir. Ayrıca yaygın
ticaretin oldukça düşük kalması ihraç edilen ürünlerin çeşitliliğinin sınırlı kaldığına işaret
etmekte ve ihracat gelirlerinin istikrarı açısından önemli bir problem olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Türkiye’nin nihai mallar ihracatına ilişkin sonuçlar Tablo 2b’de gösterilmektedir. Buna
göre nihai mallar ihracatının kaynağı yoğun ticaret ile açıklanmaktadır. 1997-2008 döneminde
yıllık %0.37 yaygın ticaret, %2.52 fiyat ve %6.68 miktar artışı gerçekleşmiş ve toplam nihai
mal ihracatı da yıllık %9.57 artış göstermiştir. Bu çerçevede nihai mallar ihracatı artışının,
%3.85’i yaygın ticaret, %26.35’i fiyat ve %69.80’i de miktar artışı nedeniyle
gerçekleşmektedir. Bu hesaplamalar, miktar artışının ihracat artışı üzerindeki dominant
etkisini ortaya koymaktadır. Ülke bazında, özellikle, Türkiye’nin Macaristan (%133.25),
Danimarka (%103.06), Polonya (%91.76), Hollanda (%83.76) ve Almanya (%83.07) ile
gerçekleşen nihai mal ihracatının büyük bir kısmı miktar ile açıklanmaktadır. Bölgelere olan
nihai mal ihracatının artışı da büyük ölçüde miktar ile açıklanmaktadır. Euro bölgesi ile nihai
mal ihracatında miktar artışı ortalama yıllık artışın (%6.68) altında %5.88 düzeyinde
gerçekleşmiştir. Bunun yanı sıra, AB bölgesi ile olan nihai mal ihracatında da yıllık %7.51
miktar artışı kaydedilmiş ve ortalama yıllık artış düzeyinin üstünde bir performans
gösterilmiştir.
Türkiye’nin ara malları ihracatına ilişkin sonuçlar Tablo 2c’de gösterilmektedir. 1997-2008
döneminde Türkiye’nin ara malı ihracatında yıllık artış %16.37 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu
ihracat artışı ile birlikte yıllık yaygın ticaret artışı %0.26, fiyat %6.87 ve miktarda da %9.24
artış sağlanmıştır. Yaygın ticaret artışı ara malı ihracatı artışının %1.61’ini açıklayabilmekte
iken fiyat artışı %41.93’ünü miktar artışı da %56.46’sını açıklamaktadır. Bu sonuçlar
çerçevesinde miktar artışının ara malı ihracatının kaynağı olduğunu söylemek mümkündür ve
ayrıca fiyat artışının da önemli derecede ara malı ihracatı artışını açıkladığı görülmektedir.
Nihai mal ihracatında oldukça düşük kalan yaygın ticaret düzeyinin (%3.85) yanı sıra, ara
malı yaygın ticaretinde (%1.61) bu seviyenin bile altında kalınması ürün çeşitliliğinin
artırılması, ihracat gelirlerinin istikrarının sağlanması anlamında olumsuz bir tablo
sunmaktadır. Bölgelere olan ara malı ihracatının da ağırlıklı olarak miktar ve fiyat ile
açıklandığı görülmektedir. Yaygın ticarette ise gerçekleşen düşüş önemli bir ayrıntı olarak
karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’nin Euro bölgesi ülkelerine olan ara malı yaygın ticaretinde
17
yıllık %0.37 düşüş gerçekleşmiştir. Fiyat düzeyi yıllık %6.83 ve miktar düzeyi de %7.81 artış
sağlamasına karşın her ikisi de ortalama yıllık artışın altında kalmıştır. AB ülkelerine olan ara
malı yaygın ticaretinde de yıllık %0.30 düşüş gerçekleşmiştir. Buna ilaveten, fiyat düzeyi
yaklaşık olarak ortalama yıllık artış kadar artmış miktar düzeyi ise yıllık %9.44 artış ile
ortalama yıllık artışın üzerinde kalmıştır. Buna göre, Türkiye’nin bölgelere olan ara malı
ihracatı yapısının olumlu bir performans içinde olduğunu söylemek mümkün değildir. Her iki
bölgeye olan ara malı yaygın ticareti oldukça düşük kalmaktadır. Ayrıca miktar düzeyinin ara
malı ihracatını açıklaması da uzun vadede sürdürülebilir bir ihracat artışı olamamaktadır. Bu
nedenle, hem nihai mal hem de ara malı ihracatında ürün çeşitliliğinin artırılması
gerekmektedir.
4. Sonuç
Türkiye ekonomisinde son otuz yılda gerçekleşen reformlar ile birlikte farklı büyüme
stratejilerinin benimsenmesi ihracat kompozisyonunu etkilemiş ve ihracatın yapısal olarak
süreç içinde değişmesine neden olmuştur. İhracat yapısında meydana gelen bu yapısal
değişim ile beraber bu süreçte Türkiye dış ticaretinde oldukça hızlı ihracat artışı sağlanmıştır.
Bu çalışmada, Türkiye ihracatında son yıllarda gerçekleşen hızlı artışın kaynağı tespit edilmiş
ve ihracatın içsel dinamiği ortaya koyulmuştur. İhracat artışının kaynağının tespiti için
Bingzhan (2011) çalışmasında geliştirilen ihracat oranları ayrıştırma yöntemi kullanılmıştır.
Bu yöntem, hem yaygın ticaretin hem de fiyat ve miktar olarak ayrı bir şekilde hesaplanan
yoğun ticaretin toplam ihracat artışına olan katkısını ayrı bir şekilde tespit etmesi nedeniyle
sonuçların daha anlamlı olmasını sağlamakta ve ihracat artışı kaynağını net bir şekilde ortaya
koymaktadır.
Türkiye’nin 1997-2008 döneminde 197 ülkeye olan ihracatı, altı fasıllı ürün kategorisine
ait 5111 farklı ürün çerçevesinde değerlendirilmiştir. Buna göre, ihracat artışı %96 düzeyinde
yoğun ticaret nedeniyle gerçekleştiği, yoğun ticaretin de %75’i fiyat %21’i de miktar ile
açıklandığı uygulamalar sonucunda tespit edilmiştir. Yaygın ticaret ise %4 düzeyinde oldukça
sınırlı kalmıştır. Toplam mallar için yapılan uygulamaların yanı sıra hem nihai mallar hem de
ara malları için de ihracat artışının kaynağı tespit edilmiştir. Her iki mal grubunda da yaygın
ticaret düzeyi azalırken yoğun ticaret düzeyi artmaktadır. Buna karşın, toplam mallarda
ihracat fiyatları ile açıklanan ihracat artışı, her iki mal grubunda da daha çok ihracat miktarı
ile açıklanmaktadır.
18
Dünyada yaşanan hızlı küreselleşme süreci ile birlikte gelişmekte olan ülkelerde imalat
sanayi ve ara malı ihracatına geçilmesi ara malı ihracatında yaşanan yıllık %18 artış ile teyit
edilmektedir. Buna ilaveten ihracat artışının kaynağının fiyat olması da ihraç edilen ürünlerde
katma değer artışına yani teknoloji yoğunluğunun artışına işaret etmektedir. Buna karşın,
nihai mallar ve ara mallarında ihracat miktar artışının ön planda olması ihraç edilen mallarda
teknoloji yoğunluğunun hala yetersiz olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, ülke bazında
değerlendirilen Türkiye ihracatı, geleneksel ticaret ortaklarının dışında Asya ve Ortadoğu
ülkeleri ile olan ticaretinin artırılmasını gerektirmektedir. Bu sayede oldukça sınırlı olan
yaygın ticarette de artış sağlanabilecektir.
İhracat artışı kaynağının yaygın ticaret ya da yoğun ticaret olması ekonomi için farklı
sonuçlar doğurmaktadır. Yaygın ticaret ya da yoğun ticaret ile açıklanan ülke ihracatının hem
ekonomik büyümeye hem de refah düzeyine olan etkisi hiç şüphesiz değişiklik
göstermektedir. Bu nedenle politika yapıcıların bu duruma uygun politikalar üretebilmesi için
öncelikle ihracat dinamiğinin tespit edilmesi gerekmektedir. Ticareti yapılan ürünlerde
çeşitliliğin artması sürdürülebilir ekonomik büyümeyi de beraberinde getirmektedir. Ürün
çeşitlenmesi ile birlikte sağlanan verimlilik artışı ve bireylerin gelir düzeyindeki artış yaygın
ticaretin önemini ortaya koymaktadır (Bulutay, 2012, s.60-61). Ayrıca ihracat artışının ürün
çeşitliliği ile sağlanması, refah düzeyinde de %10’dan daha fazla artış sağladığı yapılan
çalışmalarda ortaya koyulmuştur. 13 Hem ülke hem de ürün bazında çeşitlenme yapılması aynı
zamanda ihracat gelirlerinde de istikrarı sağlamaktadır. Bu çerçevede Türkiye’nin yaygın
ticaretinin oldukça düşük olması sürdürülebilir ihracat açısından ve dolayısıyla da ekonomik
büyüme açısından önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra,
ihracatın kaynağının yoğun ticaret olması iki farklı durumu ortaya koymaktadır. Öncelikle,
Türkiye’nin fiyat bazlı ihracat artışına sahip olması ticareti yapılan ürünlerde katma değer
artışına işaret etmektedir. Fakat ara malı ve nihai mal ihracatının miktar artışı ile sağlanması
sürdürülebilir bir ihracat artışı için olumsuz bir tablo sunmaktadır ve ayrıca ihracat
fiyatlarındaki artışın da yetersiz olduğu sonucunu ortaya koymaktadır. İhracat fiyatlarının
artışının devamlılığı için teknolojik yenilikler, beşeri sermaye yatırımları ve aynı zamanda da
araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin artırılması gerekliliği söz konusudur. Buna ilaveten
ihraç edilen mallarda gerçekleşen kalite artışı, aynı zamanda, dış ticarette rekabeti sağlayacak
ve ticaret hacmine pozitif katkı sağlayacaktır.
13
Detaylı bilgi için bkz: Broda ve Weinstein (2004).
19
Bu sonuçlar çerçevesinde, Türkiye ihracatında hem ürün çeşitliliğinin artırılmasına yönelik
hem de ihraç edilen ürünlerde kalite artışının sağlanmasına yönelik politikalar üretilmesi
gerekliliği açıkça ortadadır. Bu bağlamda, beşeri sermaye ve AR-GE yatırımları
desteklenmeli ve özellikle teknoloji yoğun sektörlerin ihracat faaliyetleri artırılmalıdır. Bu
sayede, sürdürülebilir bir ihracat artışı ve beraberinde de ekonomik büyüme sağlanacaktır.
20
Ekler
Tablo A1: Ülkeler Listesi
Afganistan
A.B.D.
Almanya
Andorra
Angola
Antigua ve Barbuda
Arjantin
Arnavutluk
Aruba
Avustralya
Avusturya
Azerbaycan
Bahamalar
Bahreyn
Bangladeş
Barbados
Belarus
Belçika
Belize
Benin
Bermuda
Bhutan
B. Arap Emirlikleri
Bolivya
Bosna-Hersek
Botsvana
Brezilya
Brunei
Bulgaristan
Burkina Faso
Burma
Burundi
Cape Verde
Cayman Adaları
Cebelitarık
Cezayir
Cibuti
Çad
Çek Cumhuriyeti
Çin
Çin, Hong Kong
Çin, Makao
Danimarka
Denmark
Doğu Timor
Dominik
Dominik Cum.
Ekvator Ginesi
El Salvador
Endonezya
Eritre
Ermenistan
Estonya
Etiyopya
Faroe Adaları
Fiji
Fildişi Sahili
Filipinler
Finlandiya
Fransa
Fransa G. Bölgesi
Fransız Polinezya
Gabon
Gambiya
Gana
Gine
Gine Bissau
Grenada
Grönland
Guatemala
Guyana
Güney Afrika
Gürcistan
Haiti
Hırvatistan
Hindistan
Hollanda
Honduras
Irak
Iran
Israil
Isveç
İngiltere
İrlanda
İspanya
İsviçre
İtalya
İzlanda
Jamaika
Japonya
Kamboçya
Kamerun
Kanada
Katar
Kıbrıs
Kırgızistan
Kiribati
Kolombiya
Komorolar
Kongo
Kore
Kostarika
Kuveyt
Küba
Laos
Lesotho
Letonya
Liberya
Libya
Litvanya
Lübnan
Lüksemburg
Macaristan
Madagaskar
Makedonya
Malavi
Maldivler
Malezya
Mali
Malta
Mariana Adası
Marshall Adaları
Mauritius
Meksika
Mısır
Moğolistan
Moldova
Moritanya
Mozambik
Namibia
Nepal
Nijer
Nijerya
Nikaragua
Norveç
Orta Afrika Cum.
Özbekistan
Pakistan
Palau
Papua Yeni Gine
Paraguay
Peru
Polonya
Portekiz
Romanya
Ruanda
Rusya Federasyonu
21
Saint Kitts ve Nevis
Saint Lucia
Saint Vincent
Samoa
San Marino
Sao Tome Principe
Senegal
Seyşeller
Sırbistan
Sierra Leone
Singapur
Slovakya
Slovenya
Solomon Adl.
Somali
Sri Lanka
Sudan
Surinam
Suriye
Suudi Arabistan
Svaziland
Şili
Tacikistan
Tanzanya
Tayland
Togo
Tonga
Trinidad ve Tobago
Tunus
Tuvalu
Türk ve Caicos Ad.
Türkiye
Türkmenistan
Uganda
Ukrayna
Umman
Uruguay
Vanuatu
Venezuela
Vietnam
Yemen
Yeni Kaledonya
Yeni Zelanda
Yunanistan
Zambia
Zimbabve
Tablo A2. Avrupa Birliği ve Euro Bölgesi Tarihsel Süreci
AB-6 (1957)
AB-9 (1973)
AB-10 (1981)
AB-12 (1986)
AB-15 (1995)
AB-25 (2004)
AB-27 (2007)
EURO-11(1999)
EURO-12(2001)
EURO-13(2007)
EURO-15(2008)
EURO-16(2009)
EURO-17(2011)
Belçika, Fransa, Almanya, Italya, Lüksemburg, Hollanda
Danimarka, İrlanda, İngiltere
Yunanistan
Portekiz, İspanya
Avusturya, Finlandiya, İsveç
Çek Cumhuriyeti, Kıbrıs, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan,
Malta, Polonya, Slovenya, Slovakya
Bulgaristan, Romanya
Avusturya, Belçika, Finlandiya, Fransa, Almanya, İrlanda, Italya,
Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, İspanya
Yunanistan
Slovenya
Kıbrıs, Malta
Slovakya
Estonya
Kaynak:
Avrupa Merkez Bankası internet adresi: http://www.ecb.int/Euro/html/index.en.html.
Avrupa Birliği Resmi İnternet Adresi: http://Europa.eu/index_en.htm.
22
Tablo A3. Geniş Ekonomik Grupların Sınıflandırılması (BEC)
Son Kullanım Sınıflandırması
Ürün Kategorileri
1. Yiyecek Kategorisi
11. İşlenmemiş
111. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmemiş
hammaddeler
112. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmemiş
tüketim malları
12. İşlenmiş
121. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş
hammaddeler
122. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş tüketim
malları
2. Başka yerde belirtilmeyen sanayi hammaddeler
21. İşlenmemiş
22. İşlenmiş
3. Yakıt ve Yağlar
31. İşlenmemiş
32. İşlenmiş
321. Motor benzini ve diğer hafif yağlar
322. İşlem görmüş diğer yakıt ve yağlar
4. Yatırım malları (Taşımacılık araçları hariç), aksam
ve parçalar
41. Yatırım malları (Taşımacılık araçları hariç)
42. Yatırım mallarının aksam ve parçaları
5. Taşımacılık aksam ve parçaları
51. Binek otomobiller
52. Diğer
521.Sanayi ile ilgili
522. Sanayi ile ilgili olmayan
53. Parça ve Aksesuarlar
6. Tüketim Malları
61. Dayanıklı tüketim malları
62. Yarı dayanıklı tüketim malları
63 Dayanıksız tüketim malları
7. Başka yerde belirtilmeyen diğer mallar
23
Ara Mallar
Tüketim Malları
Ara Mallar
Tüketim Malları
Ara Mallar
Ara Mallar
Ara Mallar
Ara Mallar
Sınıflandırılmamış
Ara Mallar
Yatırım Malları
Ara Mallar
Sınıflandırılmamış
Yatırım Malları
Tüketim Malları
Ara Mallar
Tüketim Malları
Tüketim Malları
Tüketim Malları
Sınıflandırılmamış
Tablo 1. Türkiye İhracatının Değişim Oranları, 1997-2008, (Milyon Dolar)
Ülkeler
1997
Toplam Mallar
2008
Değişim Oranı
(Yıllık)
Nihai Mallar
2008
Değişim Oranı
(Yıllık)
1997
Cezayir
315
1,613
15.99
81
Avusturya
296
978
11.49
192
Bulgaristan
175
2,133
25.51
89
Çin
44
1,217
35.13
5
Çek Cumh.
83
700
21.40
53
Danimarka
170
953
16.96
117
Fransa
1,151
6,610
17.22
759
Almanya
5,248
12,860
8.49
4,022
Yunanistan
291
2,424
21.26
88
Macaristan
134
684
15.98
98
İrlanda
87
664
20.30
33
İsrail
387
1,926
15.71
62
İtalya
1,349
7,737
17.20
415
Lübnan
195
662
11.75
79
Malta
56
943
29.34
5
Hollanda
770
3,104
13.51
561
Polonya
255
1,579
18.04
195
Romanya
358
3,984
24.49
161
Rusya Fed.
2,056
6,455
10.96
1,474
Singapur
366
792
7.28
9
İspanya
421
4,000
22.71
154
İsveç
145
908
18.15
108
İsviçre
312
2,859
22.30
175
İngiltere
1,497
8,140
16.64
877
A.B.D.
1,986
4,190
7.03
1,013
Euro-11
9,463
38,978
13.73
6,198
H-Euro-11
14,714
86,165
17.43
6,732
AB-27
12,962
63,998
15.62
8,131
H-AB-27
11,215
61,146
16.67
4,799
Dünya
24,177
125,143
16.12
12,929
NOT: Türkiye’nin ülke ve bölgelere yıllık ihracat değişimi gösterilmektedir. Nihai mal ve ara
nedeniyle ara malı ve nihai mal toplamı toplam ihracata eşit olmamaktadır.
1997
Ara Malları
2008
Değişim Oranı
(Yıllık)
423
16.23
211
855
13.58
381
6.44
95
363
12.99
479
16.55
81
1,293
28.67
44
22.25
32
1,116
38.12
241
14.73
27
225
21.36
612
16.22
47
139
10.38
2,166
10.00
325
1,702
16.23
5,956
3.63
1,046
4,576
14.35
715
21.01
184
1,157
18.20
203
6.79
34
302
22.04
154
14.96
52
282
16.65
520
21.31
313
1,006
11.21
1,963
15.18
790
2,976
12.82
150
5.98
108
307
10.00
20
13.53
20
28
3.31
1,573
9.82
188
985
16.27
477
8.48
51
822
28.66
807
15.81
176
2,199
25.81
1,803
1.85
449
2,877
18.39
20
7.05
349
251
-2.95
1,624
23.85
241
1,345
16.92
448
13.84
35
308
21.80
350
6.49
131
2,379
30.12
3,616
13.75
586
2,471
13.97
1,310
2.37
876
2,281
9.09
14,636
8.13
2,805
13,642
15.47
21,745
11.25
6,942
45,662
18.68
23,044
9.93
4,183
23,398
16.94
13,338
9.74
5,564
35,906
18.47
36,382
9.86
9,747
59,304
17.84
malı hesaplamalarında bazı ürün kategorilerinin (321, 51 ve 7) hesaplama dışında tutulması
24
Tablo 2a. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Toplam Mallar, 1997-2008
Ülkeler
R
EX
P
Q
g(R)
g(EX)
g(P)
g(Q)
r(EX)
r(P)
r(Q)
Cezayir
4.49
1.22
7.31
0.50
13.66
1.81
18.09
-6.25
13.28
132.46
-45.75
Avusturya
3.56
1.36
2.07
1.26
11.55
2.82
6.64
2.09
24.43
57.46
18.12
Bulgaristan
20.49
1.35
2.45
6.20
27.46
2.73
8.14
16.59
9.95
29.63
60.42
Çin
29.53
1.12
2.94
8.98
30.78
1.02
9.80
19.95
3.32
31.85
64.83
Çek Cmh.
11.34
3.17
1.17
3.06
22.08
10.49
1.41
10.17
47.52
6.39
46.09
Danimarka
8.07
1.76
0.78
5.92
18.98
5.12
-2.30
16.16
26.96
-12.12
85.15
Fransa
5.83
1.34
2.81
1.54
16.03
2.68
9.40
3.95
16.72
58.66
24.62
Almanya
2.37
1.04
1.40
1.63
7.84
0.35
3.06
4.43
4.43
39.03
56.54
Yunanistan
8.51
1.40
2.77
2.20
19.47
3.03
9.26
7.18
15.58
47.55
36.87
Macaristan
6.67
2.13
0.80
3.94
17.26
6.86
-2.07
12.47
39.73
-12.01
72.28
İrlanda
6.03
1.49
4.42
0.91
16.34
3.65
13.52
-0.82
22.31
82.72
-5.03
İsrail
26.07
7.37
2.92
1.21
29.64
18.15
9.75
1.74
61.24
32.88
5.89
İtalya
6.50
1.52
2.72
1.58
17.01
3.79
9.09
4.14
22.25
53.40
24.35
Lübnan
4.58
1.25
6.02
0.61
13.84
2.03
16.31
-4.51
14.70
117.91
-32.60
Malta
13.81
5.05
2.31
1.18
23.86
14.72
7.63
1.52
61.67
31.97
6.37
Hollanda
4.30
1.33
1.40
2.31
13.25
2.56
3.09
7.60
19.35
23.31
57.34
Polonya
9.87
1.46
1.86
3.62
20.82
3.47
5.64
11.71
16.66
27.11
56.23
Romanya
23.53
1.23
3.79
5.05
28.71
1.89
12.11
14.72
6.57
42.17
51.26
Rusya Fed.
5.44
1.06
6.92
0.74
15.40
0.57
17.59
-2.76
3.70
114.23
-17.93
Singapur
2.76
3.90
2.43
0.29
9.21
12.38
8.08
-11.24
134.36
87.67
-122.03
İspanya
9.52
1.36
2.59
2.71
20.48
2.77
8.64
9.07
13.51
42.20
44.29
İsveç
6.16
1.55
1.67
2.37
16.53
4.01
4.67
7.85
24.27
28.24
47.49
İsviçre
2.56
1.23
1.69
1.23
8.56
1.91
4.75
1.89
22.35
55.55
22.10
İngiltere
5.37
1.11
2.55
1.90
15.28
0.94
8.52
5.82
6.13
55.80
38.07
A.B.D.
2.26
1.31
1.32
1.30
7.40
2.48
2.50
2.42
33.56
33.76
32.68
Euro-11
4.14
1.12
2.30
1.60
12.91
1.05
7.59
4.28
8.13
58.75
33.12
H-Euro-11
5.83
1.10
3.83
1.38
16.02
0.89
12.20
2.93
5.57
76.15
18.27
AB-27
4.94
1.03
2.75
1.75
14.52
0.23
9.20
5.10
1.56
63.34
35.10
H-AB-27
5.47
1.14
3.88
1.24
15.45
1.17
12.33
1.96
7.56
79.78
12.66
Dünya
5.18
1.07
3.40
1.42
14.96
0.65
11.13
3.18
4.37
74.39
21.24
Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar bileşeni
değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile hesaplanmıştır. Ayrıca
yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır.
25
Tablo 2b. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Nihai Mallar, 1997-2008
Ülkeler
R
EX
P
Q
g(R)
g(EX)
g(P)
g(Q)
r(EX)
r(P)
r(Q)
Cezayir
4.39
1.24
2.37
1.49
13.44
1.99
7.83
3.62
14.81
58.26
26.94
Avusturya
2.04
1.11
1.05
1.75
6.46
0.95
0.40
5.10
14.77
6.26
78.97
Bulgaristan
14.54
1.31
1.50
7.40
24.33
2.43
3.71
18.19
10.01
15.24
74.76
Çin
9.44
2.47
1.67
2.29
20.41
8.23
4.64
7.54
40.31
22.74
36.95
Çek Cumh.
5.55
1.59
1.11
3.13
15.58
4.22
0.97
10.38
27.11
6.25
66.64
Danimarka
8.53
1.45
0.65
9.11
19.49
3.37
-3.97
20.08
17.31
-20.37
103.06
Fransa
2.97
1.02
1.56
1.87
9.90
0.17
4.06
5.68
1.73
40.97
57.30
Almanya
1.52
1.01
1.06
1.42
3.80
0.08
0.57
3.16
2.08
14.86
83.07
Yunanistan
8.28
0.99
3.10
2.70
19.21
-0.09
10.29
9.01
-0.49
53.57
46.91
Macaristan
2.55
1.28
0.57
3.48
8.52
2.23
-5.06
11.35
26.18
-59.43
133.25
İrlanda
5.84
1.71
4.35
0.79
16.04
4.87
13.36
-2.19
30.38
83.28
-13.66
İsrail
191.05
12.34
7.10
2.18
47.75
22.84
17.82
7.08
47.84
37.32
14.84
İtalya
5.66
0.97
1.98
2.94
15.76
-0.27
6.23
9.80
-1.71
39.50
62.21
Lübnan
1.93
1.12
5.86
0.29
5.96
1.00
16.07
-11.12
16.86
269.70
-186.56
Malta
6.56
2.39
1.71
1.61
17.10
7.91
4.87
4.32
46.27
28.48
25.25
Hollanda
3.11
1.13
1.07
2.59
10.31
1.09
0.58
8.64
10.56
5.67
83.76
Polonya
4.56
1.31
0.86
4.03
13.80
2.48
-1.34
12.66
17.99
-9.75
91.76
Romanya
14.95
1.26
2.59
4.59
24.59
2.10
8.64
13.85
8.54
35.13
56.33
Rusya Fed.
2.57
1.09
2.08
1.13
8.57
0.78
6.65
1.15
9.04
77.58
13.38
Singapur
3.63
3.72
1.29
0.76
11.73
11.94
2.29
-2.50
101.79
19.52
-21.31
İspanya
11.08
0.96
2.58
4.49
21.86
-0.41
8.62
13.65
-1.87
39.44
62.43
İsveç
4.23
1.07
1.25
3.16
13.12
0.65
2.02
10.46
4.94
15.36
79.70
İsviçre
2.03
1.04
1.23
1.60
6.44
0.32
1.85
4.27
5.00
28.68
66.32
İngiltere
4.15
1.01
1.70
2.42
12.94
0.09
4.81
8.04
0.70
37.17
62.13
A.B.D.
1.47
1.31
0.88
1.27
3.53
2.47
-1.13
2.19
69.88
-32.02
62.14
Euro-11
2.40
1.02
1.23
1.91
7.97
0.18
1.91
5.88
2.22
24.01
73.76
H-Euro-11
3.22
1.05
1.44
2.13
10.63
0.45
3.32
6.86
4.20
31.22
64.58
AB-27
2.87
1.02
1.23
2.28
9.58
0.17
1.91
7.51
1.78
19.91
78.31
H-AB-27
2.77
1.08
1.52
1.69
9.26
0.67
3.80
4.79
7.19
41.03
51.77
Dünya
2.87
1.04
1.32
2.09
9.57
0.37
2.52
6.68
3.85
26.35
69.80
Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar bileşeni
değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile hesaplanmıştır. Ayrıca
yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır.
26
Tablo 2c. Türkiye İhracatı Büyüme Oranlarının Ayrıştırılması, Ara Malları, 1997-2008
Ülkeler
R
EX
P
Q
g(R)
g(EX)
g(P)
g(Q)
r(EX)
r(P)
r(Q)
Cezayir
3.17
1.26
1.90
1.33
10.49
2.09
5.82
2.58
19.90
55.51
24.59
Avusturya
5.39
1.21
3.12
1.43
15.31
1.70
10.35
3.26
11.11
67.61
21.27
Bulgaristan
19.67
1.34
1.62
9.04
27.08
2.69
4.38
20.02
9.93
16.17
73.90
Çin
33.57
1.05
3.23
9.92
31.94
0.41
10.67
20.86
1.29
33.40
65.31
Çek Cumh.
12.79
3.17
1.50
2.70
23.17
10.47
3.67
9.03
45.21
15.83
38.96
Danimarka
3.89
3.12
2.35
0.53
12.35
10.34
7.76
-5.75
83.72
62.85
-46.57
Fransa
5.10
0.97
2.00
2.62
14.82
-0.24
6.32
8.74
-1.65
42.67
58.99
Almanya
4.35
0.88
2.16
2.28
13.36
-1.12
6.99
7.50
-8.39
52.28
56.10
Yunanistan
6.18
1.29
2.30
2.09
16.56
2.28
7.59
6.68
13.79
45.83
40.37
Macaristan
15.46
2.14
1.68
4.31
24.89
6.91
4.69
13.29
27.76
18.85
53.39
İrlanda
4.14
1.14
2.78
1.31
12.91
1.17
9.30
2.44
9.04
72.04
18.93
İsrail
13.04
4.31
2.71
1.12
23.34
13.28
9.06
1.01
56.87
38.82
4.31
İtalya
3.92
1.06
2.09
1.76
12.43
0.56
6.71
5.16
4.54
53.97
41.49
Lübnan
4.70
0.65
2.37
3.07
14.07
-3.95
7.83
10.20
-28.10
55.61
72.49
Malta
1.60
0.63
2.34
1.08
4.30
-4.13
7.73
0.70
-96.19
179.85
16.34
Hollanda
5.36
1.28
1.98
2.12
15.26
2.22
6.22
6.82
14.58
40.74
44.68
Polonya
15.80
1.65
1.90
5.03
25.09
4.56
5.85
14.68
18.18
23.31
58.51
Romanya
23.28
1.46
1.38
11.51
28.61
3.45
2.95
22.21
12.07
10.30
77.63
Rusya Fed.
8.02
1.03
1.85
4.20
18.93
0.28
5.61
13.04
1.46
29.65
68.89
Singapur
0.83
1.18
2.44
0.29
-1.70
1.50
8.12
-11.32
-88.46
-477.37
665.83
İspanya
5.46
1.31
2.13
1.95
15.43
2.48
6.88
6.07
16.06
44.58
39.35
İsveç
8.75
2.45
3.30
1.08
19.72
8.15
10.85
0.72
41.34
55.03
3.63
İsviçre
2.23
1.06
2.70
0.78
7.28
0.53
9.03
-2.29
7.31
124.11
-31.42
İngiltere
4.12
1.09
2.25
1.68
12.88
0.80
7.38
4.70
6.17
57.33
36.50
A.B.D.
2.42
0.98
1.74
1.42
8.02
-0.17
5.03
3.16
-2.14
62.77
39.37
Euro-11
4.80
0.96
2.12
2.36
14.27
-0.37
6.83
7.81
-2.60
47.87
54.73
H-Euro-11
6.58
1.06
2.14
2.90
17.13
0.54
6.91
9.67
3.14
40.37
56.49
AB-27
5.53
0.97
2.02
2.82
15.55
-0.30
6.41
9.44
-1.90
41.22
60.68
H-AB-27
6.57
1.09
2.17
2.77
17.11
0.79
7.05
9.28
4.61
41.17
54.22
Dünya
6.06
1.03
2.13
2.76
16.37
0.26
6.87
9.24
1.61
41.93
56.46
Not: R, Denklem 1 ile hesaplanan ihracat oranını göstermektedir. EX, Denklem 2 ile hesaplanan yaygın ticaret değerini, P ve Q da sırasıyla Denklem 3 ile hesaplanan fiyat ve miktar
bileşeni değerlerini göstermektedir. Bu değişkenlere ait yıllık büyüme oranları g(R), g(EX), g(P) ve g(Q) ile gösterilmektedir. Her değişkenin yıllık büyüme oranı Denklem 6a ile
hesaplanmıştır. Ayrıca yaygın ticaret, fiyat ve miktar bileşenlerinin ihracat artışına katkısı da Denklem 7a-7c ile hesaplanmıştır.
27
Kaynaklar
Álvarez, R., Claro, S., (2007), “On the Sources of China’s Export Growth,” Central Bank
of Chile Working Papers, No. 426.
Amiti, M., Freund, C., (2008), “An Anatomy of China’s Trade Growth,” World Bank
Policy Research Working Paper No. 4628.
Amurgo-Pacheco, A., Pierola, M. D., (2008), “Patterns of Export Diversification in
Developing Countries,” World Bank Policy Research Working Paper No. 4473.
Armington, P. S., (1969), “A Theory of Demand for Products Distinguished by Place of
Production,” IMF Staff Papers, 16 (1), s. 159-178.
Bernard, A. B., Redding, S. J., Schott, P. K., (2006), “Multi-Product Firms and Trade
Liberalization,” NBER Working Papers No. 12782.
Bernard, A. B, Jensen, J. B, Redding, S. J., Schott, P. K., (2009), “The Margins of US
Trade,” American Economic Review: Papers and Proceedings, 99 (2), s. 487-493.
Berthelon, M., (2011), “Chilean Export Performance: The Role of Intensive and Extensive
Margin,” Central Bank of Chile Working Papers, No. 615.
Berthou, A., Fontagne, L., (2008), “The Euro and The Intensive and Extensive Margins of
Trade: Evidence from French Firm Level Data,” CEPII Working Papers No. 06.
Besedes, T., Prusa, T. J., (2010), “The Role of Extensive and Intensive Margins and Export
Growth,” Journal of Development Economics, 96 (2), s. 371-379.
Bilici, Ö., Erdil, E., Yetkiner, İ.H., (2010), “Türkiye’nin Dış Ticaret Akımında AB’nin
Belirleyici Rolü: Bir Çekim Modeli Yaklaşımı,” Subaşat, T., Yetkiner, H., der., içinde
Küresel Kriz Çerçevesinde Türkiye’nin Cari Açık Sorunsalı, Vol.1, Ankara: Efil Yayınevi, s.
176-198.
Bingzhan, S., (2011), “Extensive Margin, Quantity and Price in China’s Export Growth,”
China Economic Review, 22 (2), s. 233-243.
Broda, C., Weinstein, D. E., (2004), “Variety Growth and World Welfare,” American
Economic Review, 94(2), s. 139-144.
28
Bulutay, T., (2012), “Türkiye Ekonomisinde Uluslararası Ticaret ve Döviz Piyasalarında
1980 Sonrası Gelişmelerin Temel Nitelikleri,” Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni,
No.54.
Çeviker, A., Taş, İ., (2011), “Türkiye’de İhracat Çeşitlendirmesi ve Büyüme İlişkisi,”
Ekonomi Bilimler Dergisi, 3(2), s. 1-10.
Değer, M.K., (2010), “İhracatta Ürün Çeşitliliği ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi
(1980-2006),” Atatürk Üniversitesi İİBF Dergisi, No.24, s. 259-282.
Doğan, S., Kaya, S.S., (2011), “Gümrük Birliği Sonrasında (1996-2009) Türkiye’nin
Avrupa Birliği ile Dış Ticaretinin Ülke ve Fasıl Bazlı Yoğunlaşma Analizi,” Ekonometri ve
İstatistik, No.14, s. 1-18.
Dutt, P., Mihov, I., Van Zandt, T., (2011), “Does WTO Matter for The Extensive and
Intensive Margins of Trade?,” INSEAD Working Papers No. 011/47/EPS.
Eaton, J., Eslava, M., Kugler, M., Tybout, J., (2007), “The Margins of Entry into Export
Markets: Evidence from Colombia. NBER Working paper, No. 13531.
Erdoğan, S., (2006), “Türkiye’nin İhracat Yapısındaki Değişme ve Büyüme İlişkisi:
Koentegrasyon ve Nedensellik Testi Uygulaması,” Selçuk Üniversitesi Karaman İİBF
Dergisi, No. 10, s. 30-39.
Evenett, S. and Venables, A., (2002), “Export Growth in Developing Countries: Market
Entry and Bilateral Trade Flows, University of Bern Working Papers, Mimeo.
Falvey, R. E., Kierzkowski, H., (1987), “Product Quality, Intra-Industry Trade and
Imperfect Competition,” Protection and Competition in International Trade, Oxford, Basil
Blackwell, s. 143-161.
Felbermayr, G. J., Kohler, W., (2006), “Exploring The Intensive and Extensive Margins of
World Trade,” Review of World Economics, 142 (4), s. 642-674.
Flam, H., Helpman, E., (1987), “Vertical Product Differentiation and North-South Trade,”
American Economic Review, 77 (5), s. 810-822.
Helpman, E., Melitz, M., Rubinstein, Y., (2008), “Estimating Trade Flows: Trading
Partners and Trading Volumes,” The Quarterly Journal of Economics, 123 (2), s. 441-487.
29
Hummels, D., Klenow, P. J., (2005), “The Variety and Quality of A Nation’s Exports,”
American Economic Review, 95(3), s. 704-723.
Kösekahyaoğlu, L., (2007), “Türkiye Dış Ticaretinde Ürün ve Ülke Bazında Yoğunlaşma:
1980-2005 Dönemi Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz,” I.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi
Dergisi, No.36, s. 15-34.
Krugman, P. R., (1979), “Increasing Returns, Monopolistic Competition, and International
Trade,” Journal of International Economics, 9 (4), s. 469-479.
Krugman, P. R., (1980), “Scale Economies, Product Differentiation, and The Pattern of
Trade,” American Economic Review, 70 (5), s. 950-959.
Krugman, P. R., (1981), “Intraindustry Specialization and The Gains from Trade,” Journal
of Political Economy, 89 (5), s. 959-973.
Küçükkiremitçi, O., Karaca, M. E., Eşiyok, B. A., (2010), “Türkiye’nin İhracatında Öne
Çıkan Sektörlerde Temel Pazar Ülkeler, Rakipler ve Rekabet Gücü,” Ekonomik ve Sosyal
Araştırmalar Müdürlüğü, GA/01-01-10, s. 1-42.
Lawless, M., (2010), “Deconstructing Gravity: Trade Costs and Extensive and Intensive
Margins,” Canadian Journal of Economics, 43 (4), s. 1149-1172.
Massel, B. F., (1964), “Export Concentration and Fluctuations in Export Earnings: A
Cross-Section Analysis,” American Economic Review, 54(2), s. 47-63.
Melitz, M. J., (2003), “The Impact of Trade on Intra-Industry Reallocations and Aggregate
Industry Productivity,” Econometrica, 71(6), s. 1695-1725.
Özlale, Ü., Cunedioğlu, H.E., (2011), “Türkiye’nin İhracat Performansı 2: Sektörel Bazda
Çeşitlilik, Rekabetçilik ve Adaptasyon,” Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı,
No.37, s. 1-6.
Schott, P. K., (2004), “Across-Product Versus Within-Product Specialization in
International Trade,” The Quarterly Journal of Economics, 119 (2), s. 647-678.
Seymen, D., (2009), “Gümrük Birliği, Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Ticaretinde Ülke
Yoğunlaşmasını Değiştirdi mi?,” Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, 14(1), s. 199220.
30
Yoshida, Y., (2011), “An Empirical Examination of Export Variety: Regional
Heterogeneity within a Nation,” The World Economy, 34 (4), s. 602-622.
31