DİL VE İLETİŞİM I KARŞILIKLI KONUŞMA KONUŞMA Konuşma süreci kelimeler telaffuz edilmeden çeyrek saniye önce başlar. Bu beynin kişinin söylemek istediği şeyi söylemek için gereken kelimeleri seçtiği zamandır. Kelimeler seslere çevrilir ve en sonunda ifade edilir. Bu karmaşık aktivitenin çoğu, genelde beynin sol tarafında bulunan özelleşmiş dil alanlarında gerçekleşir. Yine de azınlık sayıda insanda sağda konumlanmış ya da her iki hemisfere de yayılmıştır. Sağ hemisfer dil baskınlığı sol ellilerde daha yaygındır (bkz. s. 195) ÇOĞU İNSAN KONUŞMAYA KENDİLİĞİNDEN DOĞAL YOLLARLA BAŞLAR, AMA BEYİN İŞLEVLERİ AÇISINDAN YAPTIĞIMIZ AKTİVİTELER ARASINDA EN KARMAŞIK BEYİN AKTİVİTESİ GEREKTİREN İŞLEVLERDEN BİRİDİR. HEM KONUŞMAYA HEM DE DİNLEMEYE, FARKLI BİLİŞSEL YETİLERİ VE SEVİYELERİ YANSITACAK BİÇİMDE BİRÇOK BEYİN ALANI KATILIR. DİNLEME Söylenen kelimelerin sesleri çok kısa bir zamanda – yaklaşık 150 milisaniye- konuşan kişinin ağzından dinleyicinin kulağına ulaşır, kulak bunu elektriksel sinyallere dönüştürür ve bunu bir ses olarak işlenmek üzere işitsel kortekse gönderir. Kelimeler sol hemisferdeki Wernicke alanında çözümlenirler, ama tam anlamıyla anlamanın sağlanması için tonlama, beden dili ve ritimle ilişkili olan sağ hemisfer bölümleri de dahil olmak üzere birçok farklı alan aktive olur. Bu alanlardan herhangi biri hasarlanırsa, dinleyen kişi iletiye dair tamamlanmamış bir algıya sahip olacaktır. Yüz yüze konuşma kelimelerin çözümlenmesinden daha fazlasını içerir – tonlama ve beden dili de “anlamanın” bir parçasıdır. 3 250–350 MS KELİME DİZİSİ ANALİZ EDİLİR VE KELİMELERİN ANLAMI ÇIKARTILIR 1 50–150 MS KELİMELER SESLENDİRİLDİKTEN SONRA SES KAYDEDİLİR Konuşanın ses işitsel kortekse girer ve kelimeleri çözümleyen ve beynin duygu, tonlama ve ritimle ilgili alanlara dağıtılır ÖNEMLİ YOLAK KELİMELERDEN DAHA FAZLA Konuşma sol hemisferdeki Wernicke (aşağıda sağda, turuncu) alanında çözümlenir. Daha sonra her iki hemisferdeki anterior temporal lob (aşağıda solda, kahverengi) ve inferior frontal korteks (aşağıda solda, pembe) kelimelerin anlamını çıkarmaya başlar. 2 –200 MS KELİMELERDEN FONETİĞE “Hazırlanan” kelimeler arkuat faskikulus adı verilen bir sinir lifi demeti aracılığıyla Broca alanına gönderilir. İnsanlarda diğer türlere kıyasla daha kalındır ve daha iyi gelişmiştir ve dilin gelişiminde anahtar bir rol oynadığı düşünülür. KARŞILIKLI KONUŞMA I DİL VE İLETİŞİM KARŞILIKLI KONUŞMA İŞLEVLERİN YER DEĞİŞTİRMESİ Konuşma ve anlama problemleri genelde dil alanlarını hasara uğratan inmeler sonucu meydana gelir. Eğer hasar yaşamın erken dönemlerinde gerçekleşirse, konuşma işlevi diğer hemisfere geçebilir. Yaşlılarda bunun başarılı olma ihtimali daha düşüktür, ama hasar görmemiş alanlar hasarlanmış alanların işlevlerini üstlenebilirler. DİL VE KONUŞMA TERAPİSİ Bir inme sonucu afaziden muzdarip olan kişilerin yoğun bir dil ve konuşma terapisiyle bazı dil işlevlerini geri kazanabilirler. Bellekten geri çağırıldıktan kısa bir süre sonra, kelimeler işitsel korteksin bitişiğindeki ve seslerin ayrıştırıldığı Wernike alanındaki seslerle eşleştirilir. 3 –150 MS FONOLOJİDEN HECELERE Broca alanı beynin konuşmayla en fazla ilişkisi olan kısmıdır. Onları seslendirebilmek için gereken ağız, dil ve boğaz hareketleriyle kelime seslerini eşleştirirler. Wernicke alanı 4 –100 MS SOL HEMİSFER İFADE 4 400–550 MS Seçilen kelimeleri ifade edebilmek için gereken ağız, dil ve boğaz hareketleri bedenin bu kısmını kontrol eden motor korteks tarafından gerçekleştirilir. ANLAM BİLİNÇLİ BİR ŞEKİLDE ANLAŞILIR Konuşma seslerinin anlamlı bir diziye dönüştürülmesi kelimelerin çözümlenmesinden fazlasını içerir – kelimeler bütünlüklü bir anlama sağlamak üzere bellekle ilişkilendirilmek durumundadır. Bu kısmen frontal lobda gerçekleşir. 1 –250 MS KONUŞMADAN ÖNCE KAVRAMLARDAN KELİMELERE Kelimeler belleğe ve fikirlere bağlıdır ve beynin bir fikir ifade etmek üzere doğru olanı seçebileceği “kulplar” gibi işlev görürler. Kelimelerin kavramlarla eşleştirilmesi temporal lobda gerçekleşir. 5 100 MS’NİN ALTINDA İFADENİN İNCE AYARI 2 150–200 MS DUYGUSAL NİTELİK KAYDEDİLİR DİNLEYİCİ Yukarıdaki çizim dinlemeye katılan beyin alanlarını gösteriyor. Sıfır kelimenin telaffuz edildiği zamanı temsil ediyor. Kalan zamanlar ise milisaniyeler (ms) ölçeğinde ölçüldü. Kelimenin anlamını algılamak beynin yarım saniyesini alıyor. KONUŞMACI Yukarıdaki çizim konuşmadan hemen önce aktive olan altı temel beyin alanını gösteriyor. Sıfır zaman skalasında kelimelerin tam telaffuz edildiği zamandır; bundan önceki aşamaların zamanlaması bu nedenle negatif değerlerle gösterilmiştir. 149 148 Amigdala konuşmanın duygusal niteliğini anlamada ve hemen ardından duygusal bir yanıt üretmede hızlıdır. Serebellum konuşmanın zamanlamasını yönetmekten sorumludur. Sağ beyin hemisferi sol beyin hemisferine bağlanır ve bu bölge konuşma sırasında en aktif olan bölgeyken, şarkı söyleme esnasında sol beyin hemisferi daha aktiftir.