Temiz Üretim, Eko-Verimlilik ve Çevre Dostu Ürünler: Temel Yaklaşım, Teknikler, Yöntemler ve Bilgi Kaynakları Prof.Dr. Göksel N. Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Eskişehir Bölgesel İnovasyon Stratejileri ile Kapasite Oluşturma Projesi Sanayici için Rekabet Odaklı Çevre Eğitimi Sanayide Eko-Verimlilik ve Rekabet Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı 19 Ağustos 2008 ESO Konferans Salonu, Eskişehir Gündelik hayatımızda kullandığımız ürün ve hizmetlerin çevresel etkilerinden ne kadar haberdarız ? Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara ÇİP ÜRETİMİ Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara ENDÜSTRİYEL ETKİNLİKLERİN ÇEVRE İLE ETKİLEŞİMİNİN BASİTLEŞTİRİLMİŞ MODELİ Ürün Hammadde Atıklar Diğer girdiler Endüstriyel süreç Arıtma “Sürdürülebilirlik” kavramı bu tür bir süreç için somut olarak ne anlama gelir ? Doğal Alıcı Ortamlara Deşarj Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Çevre Yönetiminin Tarihsel Gelişimi Temiz Üretim Geri Dönüşüm Arıtma Seyreltme 1960 Kirlilik Kontrolü 1990 Kirlilik Önleme Temiz Üretim Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Sürdürülebilir Atık ya da Çevre Yönetimini Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara KİRLİLİK ≡ HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK KULLANILAMAMASI KAYNAKLI, ÜRETİM SÜRECİNi ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞEMEDEN TERK ETMESİ TEMİZ ÜRETİM/KİRLİLİK ÖNLEME (TÜ/KÖ) ≡ HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK KULLANILARAK, OLASI EN YÜKSEK ORANDA ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLMESİ TÜ/KÖ ≡ KİRLİLİK AZALTIMI + ENDÜSTRİYEL VERİM ARTIŞI Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Sanayide “Sürdürülebilirlik” Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim kavramı endüstri başta olmak üzere tüm insani etkinliklerde verimlilik artışı ile atık azaltımını birlikte gözeten Temiz Üretim, Kirlilik Önleme, Ekoverimlilik, vd. alanlarda 20 yılı aşkın süredir yapılmakta olan çalışmaların doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim (STÜ) temel gereksinimlere karşılık gelen ve yaşam kalitesini artıran mal ve hizmetlerin üretimi sürecinde; doğal kaynak kullanımı, toksik ve diğer kirleticiler ve atık deşarjlarının diğer tüm emisyonların yaşam döngüsü perpektifi çerçevesinde azaltılarak, gelecek kuşakların gereksinimlerinin kesintisiz olarak sağlanabilmesine yönelik tüm çabaları kapsayan genel bir kavramdır. Sustainable Consumption Symposium, Oslo, Norway, 19-20 January 1994. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara STÜ Konusunda Avrupa Birliği’nin Politika Strateji ve Enstrümanları Entegre Ürün Politikası Çevre Teknolojileri Eylem Planı Tüketici Politikaları Şirketlerin Toplumsal Sorumluluğu Kamusal Satın Alma Politikaları Ekonomik Enstrümanlar Çevre ile İlgili Vergiler Çevresel Yatırımlar için Devlet Yardımı Emisyon Takası Ticari Politikalar Enformasyon Araçları Eğitim, Bilinç Arttırma, Kamunun Bilgilendirilmesi Çevresel Etiketleme Tüketicilerin Bilgilendirilmesi Avrupa Kirletici Emisyon Kayıt Sistemi Analitik Araçlar İndikatörler Raporlama Mekanizmaları Sürdürülebilir Evsel Tüketim Raporu Araştırma ve Geliştirme 6. AB Araştırma ve Teknolojik Gelişim Çerçeve Programı Sustainable Consumption and Production in European Union, European Comission, 2004. TEMİZ ÜRETİM (KİRLİLİK ÖNLEME) NEDİR ? Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP): Bütünsel önleyici bir çevre stratejisinin ürün ve süreçlere sürekli olarak uygulanması ile insanlar ve çevre üzerindeki risklerin azaltılması. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara TEMİZ ÜRETİM/KİRLİLİK ÖNLEME NEDİR ? Prosesler için; •Hammadde ve enerji kullanımının •Toksik madde kullanımının •Üretim ve hizmet süreçlerinden kaynaklanan tüm emisyon ve atıkların miktar ve toksisitelerinin Ürünler için; •Olumsuz çevresel etkilerinin yaşam döngüsü boyunca (hammadde eldesinden nihai bertarafa kadar) önlenmesi/azaltılması demektir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara TEMİZ ÜRETİM NEDİR ? İşçiler/Halk/Tüketiciler/ Gelecek kuşaklar üzerindeki Çevresel Riskler ve Üretim/Arıtma/Sağlık Maliyetleri Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Ürün/hizmet kalitesi ve verimlilik TEMİZ ÜRETİM’İN ARAÇ VE METODLARI: √ İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi, √ Ekoverimlilik, √ Atık Denetleme, √ Enerji Denetleme, √ Risk Denetleme, √ Çevresel Yasa Yönetmeliklerle Uyum Değerlendirmesi, √ Çevresel Etki Değerlendirme, √ Yaşam Döngüsü Analizi, √ Teknoloji Değerlendirme, √ Kimyasal Değerlendirme, √ Endüstriyel Ekoloji, √ Çevre için Tasarım, √ Çevre için ya da “Yeşil” Satın Alma, √ Çevre Yönetim Sistemleri, √ Çevresel Performans Değerlendirmesi Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Ekoverimlilik Nedir ? - Piyasada rekabetin, yenilenmenin, ve çevreye karşı olan sorumluluğun arttırılmasını amaçlar - Tüm sektör ve tüm şirketlere (KOBİ de dahil) uygulanabilir - Problemlere değil, fırsatlara odaklanır - Boru-sonu çözümler yerine işletim değişiklikleri sayesinde performansı ve verimliliği geliştirmeyi hedefler - Bir şirketin hem eko-nomik hem de eko-lojik koşullarda daha verimli bir şekilde yönetilmesini amaçlar “daha çoğunu daha azıyla yap” Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Ekoverimli Üretim Bir şirketin ekoverimli olabilmesi için: Mal ve hizmet üretiminde kullandığı hammadde miktarını azaltması Toksik atık miktarını azaltması Geri-kazandığı atık miktarını arttırması Yenilenebilir kaynak ve enerji kullanımını azaltması Ürün dayanıklılığını arttırması Enerji ve su kullanımını azaltması gereklidir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Ekoverimliliğin Kavramsal Çerçevesi Eko-Tasarım Toplam Kalite Yönetimi Temiz Üretim Eko-Verimlilik Yaşam Döngüsü Analizi Çevre Yönetim Sistemleri Çevresel Muhasebe ve Denetim Yönetim Araçlarının Belirlenmesi ve EkoVerimlilik Olanaklarının Seçimi (EMAS, ISO 14000) İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Çevresel Maliyet Yönetimi İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi (Good Housekeeping) √ Basit, sistematik ve temel bir çevre yönetimi aracı √ Eko-verimlilik yolunda ilk adım √ İşletmelerinizin ekonomik ve çevresel verimliliğini geliştirmede kullanılan bir yaklaşım Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi benimsenen yaklaşım Bilinç Gözlem kontrol listeleri lojistik atık su muhasebe enerji akış şeması Analiz Çevresel Performans İndikatörleri Eko-haritalama Öz-değerlendirme İLKE İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Kılavuzu Yapısı İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Kontrol Listeleri Hesap Tabloları Akış Şeması İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi: İşletmeleri eko-verimlilik hedefine ulaştırabilecek önemli bir ilk-adım Kolay uygulanabilecek sağduyulu önlemlerle işletmeleri aşağıdaki hedeflere ulaştırır: verimlilik artışı maliyetin düşürülmesi çevre etkilerinin azaltılması Alacakları gönüllü önlemlerle işletmeler; hammadde, su ve enerji girdilerini daha verimli kullanabilir atıklarının tehlikelerini ve hacimlerini azaltabilir hammaddelerini ve ambalaj maddelerini tekrar kullanabilir ve/veya geri dönüştürebilir çalışma koşullarını ve iş güvenliği iyileştirebilirler. İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Kılavuzu: KOBİ’ler İçin Bir Çevre Yönetim Aracı • İşletmelerin çevre yönetimi hedefleri için kolay-uygulanabilir, düşük/sıfır maliyetli seçenekler sunar. • Kontrol Listeleri, Akış Şemaları ve Eylem Planlarını da içeren somut sonuçları hedefler. • Elde edilen sonuçların izlenmesi için uygun bir yönetim aracı olarak tasarlanmıştır. • Mali kaynakları kısıtlı KOBİ’ler için özellikle daha uygundur. • Mevcut kadrolarla, ya da küçük bir dış destekle gerçekleştirilebilecek uygulamaları kapsar. Üretim süreçlerine uyarlanabilecek kolay kullanımlı kontrol listeleri aracılığıyla aşağıdaki konularda gelişmeler sağlanabilir: 1. Hammadde ve Malzemelerin Verimli Kullanımı 2. Bilinçli Atık Yönetimi 3. Malzeme ve Ürünlerin Etkin Taşınımı ve Korunumu 4. Su Tasarrufu 5. Enerji Tasarrufu Üretim Sürecinin Geliştirilerek Kaynakların Verimli Kullanımı Kontrol Listelerinin Kullanımı Her Kontrol Listesi aşağıdakileri kapsar: • uygulanabilecek eylemlerin listesi • Sorumluluk dağılımını gösteren bir sütun • Öncelikli eylemleri belirleyen bir sütun • Maliyet tasarruflarını ve diğer faydaları belirten bir kolon Örneğin: Su Tasarrufu Kontrol Listesi Amaç: Suyu Yeniden Kullanmak ve Su Kullanımını Azaltmak Yapılacak İş • Su kaçaklarını önleyin. - Eski contaları değiştirin. - Su borularındaki kaçakları belirleyin ve gerekli onarımı yapın. - Üretim proseslerinde kullanılan su tanklarını denetleyin ve sızıntıları önleyin. • Gereksiz akan muslukları kapatın. • Durulama suyunu tekrar kullanın. • Tekrar kullanılabilir su kaynaklarının miktarı, kalitesi ve konumunu belirleyin. • Pompa ve boruları yeniden düzenleyin. Evet/ hayır Sorumlu Kişi Öncelik ve eylem zamanlaması Tasarruf Üretim Sürecindeki Girdi ve Çıktıların Analizi • Üretim süreci boyunca kaynak akışının değerlendirilmesi • Üretim sürecindeki her bir basamağın analizi Hammaddeler: ......................kg ......................kg ......................m ......................m 3 3 İhtiyaç duyulan verilerin birçoğu idari veya muhasebe kayıtlarında zaten mevcut olabilir ! GİRDİ Su.......................m Atık su...………………....m3 Atık Maddeler: .................................kg .................................kg .................................kg 3 Basamak 1 Üretim Prosesi Enerji....................kW Yan malzemeler: ...............................kg ...............................kg ...............................kg Basamak 2 Emisyonlar.................kg Atık ısı.......... ...kW Katı atık: .................................kg .................................kg .................................kg vb. ÇIKTI Ürün: ......................kg ......................m Tüketici 3 BİLGİ KAYNAKLARI Prof. Dr. Göksel Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Anasayfa | Temiz Üretim | Temiz Üretim Araçları | Temiz Üretim Sözlüğü | Örnek Uygulamalar | İlgili Kurumlar | Yararlı Kaynaklar Anasayfa Temiz Üretim Temiz Üretim Araçları Temiz Üretim Sözlüğü Endüstriyel Uygulamalar İlgili Kurumlar Yararlı Kaynaklar İletişim Özellikle 20. Yüzyıl’ın ikinci yarısında baş döndürücü bir hıza ulaşan teknolojik ve endüstriyel gelişmelerin beraberinde getirdiği çevresel değerlerin tahribi ve yenilenemeyen kaynakların hızla azalması günümüzde ivmelenerek sürmektedir. Endüstrileşme ve yaşam biçimlerindeki değişmeye paralel olarak ortaya çıkan atıklar, zaman içinde logaritmik bir artış göstermiş ve bu atıklardan kaynaklı yaşanılan yerel çevre sorunları küresel bir boyut kazanmıştır. Ozon tabakasındaki delinme, küresel ısınma, asit yağmurları, çeşitli doğal alıcı ortamlara özümseme kapasitelerinin çok üzerindeki miktarlarda- yapılan toksik ve tehlikeli atık deşarjları bu kapsamda sayılabilir. http://www.enve.metu.edu.tr/people/gndemirer/links/temizuretim/ EnvE 428 Dersi: Pollution Prevention Week No Topic 1 Introduction 2 Historical Development of Waste Management Elements of Cleaner Production 3 Role of Different Actors of Society in Promoting Cleaner Production 4 Cleaner Production Tools I (GHK, Environmental Compliance Audit; Waste Reduction Audit; Environmental Impact Assessment; Life Cycle Analysis) 5 Cleaner Production Tools II (Chemical Assessment; Green procurement; Design for Environment; Energy Audit) 6 Cleaner Production Success Stories from Small and Medium Sized Enterprizes, Local Governments, Industry, Agriculture, and Service Sectors 7 Waste Reduction Audit: Methodology 8 Waste Reduction Audit: Case Study for Leather Manufacturing 9 Environmental Management Systems 10 Guest Speaker 11 Environmental Performance Indicators 12 Life Cycle Assessment (LCA) 13-14 Presentation and Discussions of the Term Projects Middle East Technical University Ministry of Environment and Forestry Regional Activity Centre for Cleaner Production Cleaner Production: A tool for Green Competitiveness in the Turkish Industry Workshop and Short Course Middle East Technical University Department of Environmental Engineering Workshop Series 31 March-2 April 2008 Middle East Technical University Culture and Convention Center Ankara, Turkey MICROTRAINING: SUSTAINABLE TECHNOLOGICAL INNOVATION PARTNERS Delft University of Technology, The Netherlands Technical University of Catalonia, Spain Aachen University, Germany. Middle East Technical University, Turkey Royal Institute of Technology/KTH, Sweden Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara MICROTRAINING: SUSTAINABLE TECHNOLOGICAL INNOVATION An increasing number of companies find Sustainable Development (SD) important; this is mainly due to the growing attention from politics and society. Nowadays technology and innovation play important roles in the approaches to sustainability related problems.Exchanging of new knowledge and insight is therefore important. Daily practise proves that it is difficult for companies to regularly make time to transfer knowledge internally. Therefore it is necessary for companies to have a practical approach on improving the level of knowledge of Sustainable Technological Innovation (STI) within the organisation. MICROTRAINING offers a flexible approach focussed on stimulating feedback, coupled on various learning styles and participants. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Related topics are taught in series of modules of 15 to 30 minutes,. The choice of topics covered will be determined by the knowledge requirements of the employees of the company. The MICROTRAINING approach is developed and tested by six companies in the Netherlands, Delft University of Technology and InnovadersAmsterdam, and in corporation with BecoRotterdam. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara MICROTRAINING APPROACH Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara TEŞEKKÜRLER Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tel: 210 58 67, 210 26 41 Faks: 210 26 46 e.posta: goksel@metu.edu.tr