Sürdürülebilirliğe Yönelik Güncel Gelişme ve Araçlar Prof.Dr. Göksel N. Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü İZMİR SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA DİYALOĞU KONFERANSI 15 Şubat 2013, İzmir 20. yüzyıl’ın ikinci yarısında baş döndürücü bir hıza ulaşan teknolojik ve endüstriyel gelişmelerin beraberinde getirdiği çevresel değerlerin tahribi ve yenilenemeyen kaynakların hızla azalması günümüzde ivmelenerek sürmektedir. Endüstrileşme ve yaşam biçimlerindeki değişmeye paralel olarak ortaya çıkan atıklar, zaman içinde logaritmik bir artış göstermiş ve bu atıklar nedeniyle yaşanılan yerel çevre sorunları küresel bir boyut kazanmıştır. Ozon tabakasındaki incelme, küresel ısınma, asit yağmurları, çeşitli doğal alıcı ortamlara ‐özümseme kapasitelerinin çok üzerindeki miktarlarda‐ yapılan toksik ve tehlikeli atık deşarjları bu kapsamda sayılabilir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Çeşitli Tür ve Ölçeklerdeki Çevre Sorunları hızla artmaktadır... Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Madalyonun Diğer Yüzü: Tükenmekte olan Doğal Kaynaklar ve Artmakta Olan Talep Su Kıtlığı Tükenmekte olan Diğer Doğal Kaynaklar Bulunan Petrol Rezervleri Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Petrol Talebi McKinsey Global Institute Resource Revolution: Meeting the world’s energy, materials, food, and water needs, Kasım 2011 2030 Yılına kadar… McKinsey, 2011 Bugün 1,8 milyar olan orta-sınıf tüketici sayısı 4,8 milyara çıkacaktır. Doğal kaynaklara yönelik mevcut talep ciddi ölçüde artacak, doğal kaynak eldesi giderek daha zor ve maliyetli hale gelecektir. Örneğin çelik ihtiyacı %80 artacaktır. En önemli sıkıntı “su ve ekilebilir toprak” temininde yaşanacaktır. Bugüne göre %30 daha fazla su ihtiyacı olacaktır. Dünya nüfusunun çok önemli bir bölümünün enerji, su, gıda gibi temel gereksinimlerinin karşılanamaması söz konusu olabilecektir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü PEKİ YA ÇÖZÜM ? Varolan üretim ve tüketim eğilimlerinin sürmesi durumunda, 2050 yılına kadar büyüklük ve kaynaklar olarak dünyaya denk ikinci bir gezegen bulup, dünya nüfusunun yarısını bu gezegene taşıyacağız... 1900 Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü 2002 2050 2100 KAYNAK: United Nations Environmental Program, Sustainable Consumption and Production (SCP): Making the Connection. http://www.unep.fr/shared/publications/cdrom/WEBx0028xPA/cpsc.htm Ya da varolan üretim ve tüketim eğilimlerini değiştirip, tek gezegene “sığmanın” yollarını bulacağız. Peki nasıl ? Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü McKinsey Global Institute Resource Revolution: Meeting the world’s energy, materials, food, and water needs, Kasım 2011 Gerekli çalışmalar yapıldığı koşulda, 2030 itibarıyla küresel kaynak ihtiyacının % 30’unu kaynak verimliliği uygulamaları ile karşılamak olasıdır. Bunun parasal karşılığı 2,9 trilyon Dolardır. Bunu sağlamaya yönelik olarak 15 temel olanak belirlenmiştir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü 1. Binalarda enerji verimliliğinin sağlanması 2. Büyük ölçekli çiftliklerde verimliliğin arttırılması McKinsey, 2011 3. Gıda atıklarının azaltılması 4. Evsel su (şebeke, vd.) kayıplarının azaltılması 5. Kentsel yoğunlaşma (ulaşım kaynaklı önemli verimlilik artışları sağlayacaktır) 6. Demir çelik endüstrisinde daha yüksek enerji verimliliğinin sağlanması 7. Küçük ölçekli çiftliklerde verimliliğin arttırılması 8. Ulaşımda kullanılan yakıt verimliliğinin arttırılması 9. Elektrikle çalışan ve hibrit araçların yaygınlaştırılması 10.Toprak erozyonunun azaltılması 11.Çelik kullanım verimliliğinin arttırılması 12.Petrol ve kömür geri kazanımının arttırılması 13.Sulama tekniklerinin geliştirilmesi 14.Karayolu taşımacılığından demir ve deniz yolu taşımacılığına geçilmesi 15.Enerji santrallerinde verimliliğin arttırılması Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Resource Revolution: Meeting the world’s energy, materials, food, and water needs McKinsey Global Institute, Kasım 2011 ÖZETLE: Hızla tükenmekte olan doğal kaynakların sürdürülebilir olarak yönetilebilmesi için: Bu süreçte doğal kaynakların verimli kullanımı, atıkların azaltılması, geri kazanım uygulamalarının arttırılması, vd. ya da diğer bir deyişle doğal kaynak kullanımı ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin yeniden tanımlanması gereklidir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Ekonomik Etkinlik Kaynak Kullanımı Çevresel Etki Kaynak Kullanımı Çevresel Etki Son yıllarda bu hedefe ulaşmaya yönelik olarak pekçok yaklaşım, yöntem ve araç geliştirilmiştir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Sürdürülebilirlik kavramı ekonomik, sosyal ve çevresel gelişimi paralel olarak sağlamayı hedefleyen bir kavramdır. Sürdürülebilirlik Politikası Sürdürülebilir Sistemler Alt Sistemler Yaklaşımlar Toplum Prensipler Çevre Ekonomi Sürdürülebilir Kalkınma Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Glavic P. ve Lukman R., 2007. “Review of sustainability terms and their definitions”, Journal of Cleaner Production, 15, 1875-1885. Bu araçların bir bölümü gündelik hayatımızın bir parçası haline gelmiştir. Ancak “resmin” bütünsel olarak algılanması ve bu araçların sistematik bir yaklaşım çerçevesinde kullanımı dilenen düzeyde değildir. Sürdürülebilir Tüketim Sürdürülebilir Üretim Üçlü Sorumluluk Endüstriyel Ekoloji (Simbiyoz) Tedarik Zinciri Yönetimi Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü Yaşam Döngüsü Analizi Eko-Tasarım Temiz Üretim Faktör X İşçi Sağlığı ve İşyeri Güvenliği Eko-Verimlilik Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Geri Dönüşüm Yeniden Kullanım KAVRAMSAL ÇERÇEVE: TEMİZÜRETİM ÜRETİM NEDİR ? TEMİZ Bütünsel önleyici bir çevre strajesinin ürün ve süreçlere sürekli olarak uygulanması ile insan sağlığı ve çevre üzerindeki risklerin azaltılması (Birleşmiş Milletler Çevre Programı). Prosesler için; ▲ Hammadde ve enerji kullanımının ▲ Toksik madde kullanımının ▲ Üretim ve hizmet süreçlerinden kaynaklanan tüm emisyon ve atıkların miktar ve toksisitelerinin Ürünler için; ▲ Olumsuz çevresel etkilerinin yaşam döngüsü boyunca (hammadde eldesinden nihai bertarafa kadar) önlenmesi/azaltılması demektir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü ATIK MİKTARI VERİMLİLİK SANAYİ TESİSLERİ BAZINDA TEMİZ ÜRETİM OLANAKLARI İŞLETME TEKNOLOJİ ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE DİĞER GİRDİLER ÜRÜN ATIK VE EMİSYONLAR Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Ham Madde ve Diğer Girdilerin Değiştirilmesi: Toksik ve zararlı girdilerin çevreye duyarlı eşdeğerleri ile değiştirilmesi Geri kazanılmış ve yenilenebilir ham madde ve girdilerin kullanılması Teknolojik İyileştirmeler: Proses kontrolünde iyileştirmeler Ekipman modifikasyonu Proses koşullarının optimizasyonu Otomasyon uygulamaları Teknoloji değişikliği Geliştirilmiş İşletme Uygulamaları: Üretim planlaması Bakım onarım programları Geliştirilmiş işletme uygulamaları Eğitim programları Enerji yönetimi Kayıpların önlenmesi Ürün Modifikasyonu: Geri dönüştürülebilir ürünler Uzatılmış ürün ömrü Daha etkin ve daha az malzeme yoğun paketleme Zararlı madde içeren malzemelerin daha az kullanımı Geri kazanım ve Yeniden Kullanım: Atıkların (atıksu, soğutma suyu, enerji, vd.) aynı tesiste ya da başka tesislerde ham madde olarak kullanılmasına yönelik yapılacak faaliyetler Atıkların ürün ve enerjiye dönüştürülmesi Atıkların ayrı toplanması ve depolanması TEMİZ ÜRETİM ÇALIŞMALARI İLE SAĞLANABİLECEK KAZANIMLARA ÖRNEKLER Sektör Sağlanan Kazanımlara Örnekler Web Sayfası 1 Tekstil Her bir karıştırıcı için yıllık solvent kullanımında bir ton azalma. http://www.sba-int.ch/spec/sba/download/Caspratiques/National%20Paint%20Factories%20-%20Paints%20Factory.pdf 2 Metal Krom yerine organik pasivasyon maddesinin kullanılması Cüruf üretiminde 80 ton/yıl azaltım http://www.sba-int.ch/spec/sba/download/Caspratiques/Arabian%20Steel%20Pipes.pdf 3 Makina İmalatı Katı atık üretiminde %58, atıksu üretiminde % 60 azalma http://www.epa.sa.gov.au/xstd_files/Industry/Report/cpilec.pdf 4 Mobilya Boya, su ve solvent kullanımında %90’ın üzerinde azalma http://www.cprac.org/en/media/medclean?page=2 5 Gıda Su kullanımında %40 azaltım http://www.cprac.org/en/media/medclean?page=2 6 Elektronik Kurşun kullanımının sonlandırılması http://www.cprac.org/en/media/medclean?page=2 7 İlaç Halojenli solvent kullanımının sonlandırılması http://www.cprac.org/en/media/medclean?page=2 8 Elektrikli Aletler Siyanür kullanımının sonlandırılması, tehlikeli çamur oluşumunun % 50 azaltılması, hammadde maliyetinin %45 düşürülmesi http://www.cprac.org/en/media/medclean?page=2 9 Gıda Ürün kaybı % 3,4 oranında azaltıldı, kimyasal kullanımı %23 azaldı, atık oluşumu %5,5 azaltıldı. http://cdam.minam.gob.pe/multimedia/contaminacion_industrial/PDF%20files/ UNEP_dairy/Dairy%20Chapter%204%20(Case%20Study).pdf 10 Kimya 93.000 m3/yıl su ve 121.000 kWh/yıl elektrik tasarufu http://www.ekoverimlilik.org/?page_id=615&preview=true 11 Metal Kaplama Kimyasal tasarrufu: Tiner: 7.650 kg/yıl (%85) Kadmiyum Oksit (CdO): 1.230 kg/yıl (%100) Sodyum Siyanür (NaCN): 5.219 kg/yıl (%100) http://www.ekoverimlilik.org/?page_id=1109&preview=true Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ SİMBİYOZ: Farklı türden canlıların, belirli koşullar altında bir arada yaşaması olarak tanımlanabilir. Bir arada yaşayan bu türler, birbirlerinin varlığından karşılıklı olarak yarar sağlarlar. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ: Doğadaki bu kavramın endüstriyel işletmelere uyarlanmasıdır Diğer bir deyişle endüstriyel işletmelerin karşılıklı fayda sağlayacakları ortaklıklar kurması olarak tanımlanabilir Sadece atıkların değil, diğer kaynakların da (enerji, lojistik, insan gücü, yatırım, su, vd.) ortak kullanımını içerebilir. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Yaşam döngüsü yaklaşımı... Temiz Üretim, Çevre için Tasarım, Geri Dönüşüm için Tasarım ÜRETİM AŞAMASI KULLANIM AŞAMASI Ham madde Ham madde eldesi Rafinasyon/işleme Üretim Döngünün Kapatılması Tüketim Atık Yönetimi Geri Kazanım Yeniden Kullanım ÜRÜNÜN YAŞAM DÖNGÜSÜNÜ TAMAMLAMA AŞAMASI Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü KALUNDBORG ÖRNEĞİ 2008 yılına ait veriler doğrultusunda, bölgede sağlanan bazı çevresel ve ekonomik kazanımlar şunlardır: - 265.000 ton/yıl CO2 emisyonunda azaltım - 3 milyon m3/yıl su geri kazanımı 15 milyon GJ enerji değerinde proses buharı (75.000 evin yıllık elektrik tüketimine denk) 15 milyon m2/yıl alçı duvarına denk gelen alçı taşı kazanımı 150.000 ton/yıl biyokütlenin gübreye dönüştürülerek toplam gübre ihtiyacının %60’ının bu şekilde sağlanması - 250 milyon USD’den fazla toplam kazanç Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü NISP Programı, İngiltere Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü YEŞİL BÜYÜME: Kaynakları verimli kullanarak ve daha temiz teknolojilerle, krizlere dayanaklılığın artırılması ve büyüme süreçlerinin yavaşlatılmadan gerçekleştirilmesidir (Dünya Bankası). Son dönemde ülkemizde de tartışılmaya başlanan Yeşil Büyüme kavramı, sürdürülebilirlik konusunda 1992 Rio Zirvesi ile tartışılmaya başlanmış Temiz Üretim, Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim, Endüstriyel Simbiyoz, vb. kavramları ile büyük ölçüde örtüşen bir kavramdır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü TEMİZ ÜRETİM, ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ, VB. ARAÇLARIN SAĞLADIĞI FAYDALAR Mevzuata Uyum Ekonomik Faydalar Çevresel Performansın İyileştirilmesi Çevresel İyileştirmelerin Sürekli Kılınması Rekabet Avantajı Verimliliğin Artırılması İşyeri Güvenliği ve İşçi Sağlığının İyileştirilmesi Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü Firma İmajının İyileştirilmesi Avrupa Birliği ve Sürdürülebilirlik Politikaları Avrupa topluluğu ülkelerinin sanayi kirliliği üzerine oluşturduğu ilk yasal düzenlemeler 80’li yıllarda ortaya çıkmıştır. 1983 yılında yayımlanan 3. Çevre Eylem Programı ise “kirlilik kontrolü” yaklaşımından “kirlilik önleme” yaklaşımına geçişin ilk izlerini taşımaktadır AB 16 Temmuz 2008 tarihinde Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim ve Sürdürülebilir Sanayi Politikası (SCP/SIP) Eylem Planı’nı yayınlamıştır. Bu Eylem Planı ile dünya çapında sürdürülebilirliğin sağlanabilmesine yardımcı olacak sürdürülebilir tüketim ve üretim politikalarının geliştirilmesi; düşük karbon ve sürdürülebilir teknoloji, ürün ve hizmetlerin geliştirilmesi; tüketici davranışlarının kaynak verimliliği, ürün performansı ve eko-inovasyon gibi kavramların gelişmesi sağlayacak biçimde değiştirilebilmesinin özendirilmesi sağlanılmaya çalışılmaktadır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü TEŞEKKÜRLER Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tel: 210 58 67 Faks: 210 26 46 e.posta: goksel@metu.edu.tr