Dünya Halkların ve dinlerin kısa tarihi
advertisement
T.C Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Yüksek Lisans DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ Uygarlıkların ve dinlerin tarihi, teşekkülü ve etkileşim sürecine dair özet bir inceleme Danışman: Prof. Dr. Kürşat Demirci hazırlayan 1 Brain Storming: DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 2 İçindekiler: BAŞLANGIÇ: Din öncesi devir (Tarım)…………………………………………………………………………………..…….........4 I. TARİHÖNCESİ……………………………………………………………………………………………………………………………………….5 A. Taşdevri…………………………………………………………………………………………………………………………………….5 1) Paleolit Devir………………………………………………………………………………………………………………5 2) Neolotik Devir……………………………………………………………………………………………………………..6 B. Uygarlıkların Oluşumu………………………………………………………………………………………………………………8 II. ÖNASYA UYGARLIKLARI……………………………………………………………………………………………………………………….9 A. Mezopotamya: …………………………………………………………………………………………………………………………9 1. Sümer…………………………………………………………………………………………………………………………9 2. Sümerlilerden sonra Mezopotamya…………………………………………………………………………..12 3. Akad…………………………………………………………………………………………………………………………12 4. Babil………………………………………………………………………………………………………………………….12 5. Asur………………………………………………………………………………………………………………………….13 B. Eski Mısır…………………………………………………………………………………………………………………………………13 III. ANADOLU UYGARLIKLARI…………………………………………………………………………………………………………………..14 1. Hititler………………………………………………………………………………………………………………………14 2. Frigler……………………………………………………………………………………………………………………….15 3. Urartular…………………………………………………………………………………………………………………..15 IV. ASYA VE UZAKDOĞU UYGARLIKLARI: ………………………………………………………………………………………………..16 A. Erken Dönem Hint Uygarlığı……………………………………………………………………………………………………16 1. Hinduizm…………………………………………………………………………………………………………………..16 2. Budizm………………………………………………………………………………………………………………………17 B. Eski Çin…………………………………………………………………………………………………………………………………….18 - Konfüçyanizm…………………………………………………………………………………………………………………………18 C. Japonya……………………………………………………………………………………………………………………………………19 - Şintoizm………………………………………………………………………………………………………………………………….19 V. AKDENİZ UYGARLIKLARI…………………………………………………………………………………………………………………….20 A. Ege ve Eski Yunan……………………………………………………………………………………………………………………20 1. Girit…………………………………………………………………………………………………………………………..20 2. Mikenler (Akalar)………………………………………………………………………………………………………20 3. Büyük İskender ve Helenizm………………………………………………………………………………………21 B. Roma Uygarlığı…………………………………………………………………………………………………………………..……21 i. İmparatorluğun kısa tarihsel özeti…………………………………………………………………………….21 ii. Etrüskler ve Dinî İnançları………………………………………………………………………………………….22 iii. Roma’da Dinî İnanç…………………………………………………………………………………………………..23 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 3 VI. YAKINDOĞU UYGARLIKLARI: ……………………………………………………………………………………………………………24 Pers ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………24 VII. YENİ DÜNYA UYGARLIKLARI………………………………………………………………………………………………………………25 A. Orta Amerika……………………………………………………………………………………………………………………………..25 1. Mayalar…………………………………………………………………………………………………………………….25 2. Aztekler…………………………………………………………………………………………………………………….26 B. Güney Amerika: ………………………………………………………………………………………………………………………..26 - İnkalar……………………………………………………………………………………………………………………………………27 C. Kuzey Amerika…………………………………………………………………………………………………………………………..27 - Mezoamerika…………………………………………………………………………………………………………………………27 SONUÇ (Günümüz Dünyanın Temelleri): …………………………………………………………………………………………….28 Kaynakça: ………………………………………………………………………………………………………………………………………….29 EK: Şemalar, Haritalar…………………………………………………………………………………………………………………………30 Başlangıç: Din öncesi devir (Tarım)i Tarihten bahsettiğimizde, net bir şekilde, belirli ölçüler ve hudutlara sahip bir kavramdan bahsetmemiz mümkün değildir. Bundan mütevellit tarihin tanımı yapılsa dahi, tarihte meydana gelmiş ve özellikle tarih öncesi dediğimiz, yani yazının icadından önceki zamanla ilgili fikir sahibi olmak çok zordur. Ancak arkeolojik çalışmalar neticesinde, çok flu olmakla birlikte, binlerce, hatta yüzbinlerce yıllar öncesine kadar gitmemiz mümkün olsa da, o zamanda vukuu bulan olaylar hakkında net bir bilgi vermekten aciziz. Ancak yine de arkeolojik çalışmaların ışığında çeşitli hüküm betimlemelerde bulunula bilinir. Tarihin seyrine baktığımızda, çeşitli olaylar, siyasî, toplumsal veya dinî olsun, inanışlar, fikirler, uygarlıklar, medeniyetler, ekoller, imparatorluklar gelip geçmiş, birbirlerini etkilemiştir, birbirleriyle çatışmıştır. Bu ilişkiden yine yeni mefhumlar meydana gelmiştir. Tarihte zuhur etmiş, din, kültür, medeniyet ve fikirleri birbirinden DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 4 tamamıyla ayrı olarak görmek mümkün değildir. Tarih bir bütündür. Tarihte zuhur etmiş herhangi bir inanış veya fikir muhakkak başka unsurlarla, coğrafya, çevre ve zamanla alakalıdır. Özellikle Dünya halklarının dinleri ve temel düşünceleri oluşumunda çok boyutlu bakış açısı önemlidir. İlkel, arkaik insanların düşünce yapısına bakıldığında, sade ve yapay bir zihin yapısına sahip olduklarını bilmek bu bakış açısının birinci boyutudur. Tarım ağırlıklı, göçebe hayat süren ilkel toplumların zihin yapısı ile daha sonra yerleşik hayata geçişten sonraki toplumların zihin yapısı farklıdır. Yapay düşünce, tarım ve göçebe insanları daha fazla, animist, natürist, yani tabiata kutsallık atfetme ile kendilerini göstermişlerdir. Bununla birlikte zaman zaman şizofrenik bir algılayışa da yola çıktıklarını söylemek mümkündür. Zira insanlar doğal afetlere, tabiat olaylarına net bir şekilde bir açıklık getiremediklerinden dolayı, biraz korku, biraz endişe ile birlikte karşısında aciz kaldıkları doğanın kutsallığına ve yüceliğine inanırlardı. Daha sonra yerleşik hayata geçişle, yani medeniyetlerin oluşmasıyla, bu düşünce yapısı değişmiş, insanlar yapay düşünce tarzın yerine, dikey düşünce tarzına meyilde bulunmuşlardır. Artık kutsallık, daha da yukarılarda (göklerde, semada) aranmaya başlanılmıştır. Bu daha sonra metafizik âlemin algılanmasının temellerini oluşturmuştur. Dünya halklarının dinî inanış ve algılayış tarihini araştırdığımızda, yol gösterici ve aydınlatıcı ikinci önemli boyut, siyasî ve toplumsal değişimlerin dinî algılara etkisidir. Burada önemli olan husus, hiçbir olay, toplumdan, siyaset ve çevreden bağımsız biçimde değerlendirilemez. Çevresel aktiviteler toplumsal olayları, toplumsal olaylar da siyasî bir takım olaylara yansımaktadır. Dolayısıyla dinî ve fikri algılar da etkilenmektedir. Örneğin Helenizm’i, pagan kültürünü ve Roma’nın içerisinde bulunduğu sosyopolitik çevreyi göz önünde bulundurmadan, Hıristiyanlığı tam manasıyla anlamak mümkün değildir. Bu çalışma çerçevesinde ele alınacak olan çeşitli dünya halklarının dinlerini araştırmada önemli saç ayağı ve bakış açısı olan üçüncü boyut ise, birinci ve ikinci boyutlarda meydana gelen olayların kutsal kitaplara ve temel doktrinleregörüşlere yansımasının müşahedesidir. Yine Hıristiyanlıktan örnek verecek olursak, ilkel insanların göçebelikten medeniyete, yapay düşünceden dikey düşünceye geçişi ve çeşitli sosyo-politik süreçlerden de geçip farklı çevresel etkilerle (farklı medeniyet ve inanışlarla) harmanlandıktan sonra Hıristiyanlığın kutsal kitabı Kitab-ı Mukaddes (Eski ve yeni Ahit) oluşmuştur. Burada asıl önemli olan husus ise, kutsal kitaplarda veya genel olarak günümüze ulaşmış olan dini esaslarda tarihin bu izini (bu farklı boyutları ve gelişmeleri) görmenin mümkün olmasıdır. Bundan dolayı her daim üç boyutlu bir bakış açısı, bütüncül bir yaklaşım sergilemek son derece elzemdir. I. TARİHÖNCESİ: A. TAŞ DEVRİ: Çağ/Devir 1 Paleolitik TANRI (FİKRİ)TOPRAĞA YERLEŞİYOR Tarih 2 Mezolitik M.Ö 600.00010.000 M.Ö 10.000- 8.000 3 Neolitik M.Ö 5800- 4800 4 Kalkolitik M.Ö 4800- 3000 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ Burada bütün devirler hakkında bilgi verilmeyecektir. Temsilî olarak Paleotik ve Neolitik devirler hakkında bilgi verilecektir. Bunun haricinde, Bakır, Tunç ve Demir devirlerinden oluşan maden TUĞRUL KURT 5 devri hakkında müstakil bir başlık yer almamaktadır. Genel olarak ana hatlarıyla bilgi verilecektir. 1) PALEOLİT DEVİRii Kısa ve öz: İnsanların yeryüzünde bulundukları sürenin büyük bir bölümü uzun zamandır kullanılan adıyla “taş devri”nde geçmiştir ve bu alışılagelmiş bir terim olmakla birlikte çok gevşek bir şekilde kullanılmış olup, tarihöncesiyle ilgili icat edilen üç terimden birisidir. Bunlar taş, bronz ve demir çağlarıdır. 1Paleolitik ismi de taş devrine ait bir kavramdır ve “eski taşlar” anlamına gelen Yunanca bir kelimedir. Paleolitik dönem, son gerçek soğuk çağı, Homo sapiens’in dünyanın birçok yerine yerleştiği ve bazen de “üst paleolitik” denilen dönemi kapsar. Bu devirde kullanılan aletlerin taş olması hasebiyle bu kavramla ifade edilmiştir. Dönemin Özellikleri: Alet yapımı: Avcılık önemliydi. İnsanları hayvanlar avlayabilmek ve hayatta kalmayı sağlayabilmek için elde mevcut olan malzemelerle alet ve edevatlar geliştirmiş ve bir av kültürü oluşturmuşlardır. Taş ve kayalardan kesici aletler elde edilmiştir. Hayat Tarzları: Avcılıkla uğraştıklarından temel beslenme ve meşgaleleri hayvan avı. Ateşin bulunuşundan sonra hayvanları avlayıp pişirme geleneği oluşmuştur. Bir takım arkeolojik çalışmalar neticesinde bu döneme ait bir takım sanatsal eserler, duvar resimleri bulunmuştur. “Üst Paleolitik Çağ'ın önemli gelişmelerinden biri de insanların entelektüel hayatlarıyla ilgili birtakım sanat eserlerini yapmaya başlamalarıdır. Mağara duvarlarına ve çeşitli objeler üzerine yapılan boyalı resim, gravür, alçak kabartmalar ile heykelcikler, Paleolitik sanatın, Sanat Tarihi içinde oynadığı rolü ortaya koyar.”2 Daha sonra tarımın ortaya çıkmasıyla tarımsal işlerle iştigal olunmuştur. Tarım bir devrim mahiyetinden etki yaratmıştır. Yetiştirilmiş bitkilerle ilgili en eski izlerin yaklaşık M.Ö 10.000 yıllarına tekabül ettiği söylenmektedir.3 Bundan sonraki adım da, hayvanların sadece yemek-avlamak için değil, tarım işlerinde ve hamallıkta da kullanılabileceği keşfedilmiştir. Bütün bu olaylar köklü değişimlere ve değişimlere sürüklemiştir. “Tarımın gelmesiyle birlikte insan hayatının koşullarında meydana gelen devrim binlerce yıl sürdü. İlk tarı yerleşimleri kısa süreliydi ve ilk çiftçiler muhtemelen hala göçebeliği sürdüren ekin yetiştiricileriydi ve ilkel topluluklar arasında hala görülen “orman açma” ya da “toprak açma” tarımını uyguluyorlardı. Bu iş için belli bir orman alanı seçilir (çürümüş yaprak birikintisi ve döküntüler nedeniyle burada toprak muhtemelen iyidir) ve ağaçlar kabukları soyularak öldürülür. Sonra bunlar yakılır, mümkün olduğu takdirde kütüklerden geriye kalanlar temizlenir ve kökler arasına ürün ekilir. Birkaç yıl sonra alt bitki örtüsü tekrar çoğalır ve belki de toprak gücünü yitirir; bu nedenle yeni bir mahallin seçilmesi gerekir. Çok uzun süre boyunca, çiftçilik sadece bu şekilde yapılmaktaydı. İnsanlar toprağı işlemenin başka bir yolunu bilmiyorlardı, boynuzdan yapılmış kazma ve taş aletlerle toprağı temizlemek çok zordu.”4 Daha sonra böyle 1 J.M Roberts, “Kısa Dünya Tarihi”, İnkılap yayınları, İstanbul 2014, s.21 http://www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/TR,77778/paleolitik-cag.html 3 Roberts, a.g.e. s.26 4 Roberts, a.g.e. s.28 2 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 6 toprak işlene işlene zamanla tarlalar oluşmuştur. Bundan dolayı da artık insanlar tek bir yere daha fazla odaklanmaya ve orada kalmaya karar kıldılar. Burada daha sonra daha net bir şekilde görüleceği gibi yerleşik hayata geçişin nüveleri görülmektedir (ancak bu değişim zamanla olacaktır). Buradan yola çıkarak, tarımın düşünce yapıları ve fikirleri de hayat tarzlarına etkisi olmuş ve bu çerçevede bir takım inanışlar zuhur etmiştir. İnanışları: Bu devirde dinden bahsetmek zordur. Ancak yine de günümüz algılarına göre olmasa da bir inanış var olduğunu söylememiz mümkündür. Bunun için mağaralardaki resimler, bir takım tanrıçaların putları ve farklı arkeolojik buluntular birer delil olarak zikredilebilir. Burada bazı bilim adamlarınca Şamanizm vari bir inanışın hâkim olabileceği ileri sürülmektedir. Coğrafya: (resim ekte)iii 2) NEOLOTİK DEVİR Kısa ve öz: Neolotik veya Cilalı Taş devri olarak adlandırılan bu dönem M.Ö 8000 – 5500 yıllarına tarihlenir. Bu dönemde daha sert ve daha düzgün ve kesici taş aletleri yapılmıştır. Ayrıca topraktan veya kilden yapılan kaplar ateşte pişirilmiş ve kullanılmıştır. Bundan dolayı aslında bir nevi seramik sanatının başladığını söylemek mümkün olabilir. Dönemin Özellikleri: Bu devirdeki insanlar bilgi ve teknikte daha ileri bir seviyeye ulaşmışlardır. Kemik ve taştan daha kullanışlı aletler yapılmıştır. Paleolit dönem çerçevesinde zikredilen unsurlar burada daha da gelişmiş ve insanların yerleşik düzene geçmeye başlamıştır. Birbirine yakın aileler topluca bir yerde oturarak, işlenmiş topraklar, tarlalarda geçimlerini saylamış ve kesici aletlerin sadece yemek yapma, hayvan avlama için değil, daha fazla şeyler için işe yaradığı anlaşılmıştır (savaşmanın ilk adımları?). Böylece insanlar bir araya gelip, köyler meydana gelmiştir. Böylece tarihteki ilk köyler kurulmuştur. Ayrıca insanlar tahıl üretimine de başlamış, hayvanlar evcilleştirilmiş, insanlar tüketicilikten üretici duruma geçmişlerdir. İlk defa ticaret başlamıştır. Dinî İnanışlar: Çatalhöyük insanları ölülerini evlerin tabanları altına gömmüşlerdir. Çocuklar oda tabanı altına, yaşlılar tek ya da grup halinde oda içindeki sekilerin altına gömülmekte, yanlarına ölü hediyesi bırakılmaktaydı.5 Bunun yanında doğaya fazla saygı ve bağlılık hissi hâkimdi. Coğrafya: (resim ekte)iv Paleolit ve Neolit dönem kıyaslama (kısa özet) 5 http://www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/TR,77779/neolitik-yeni--cilali-tas-cag.html DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 7 Paleolitik Neolitik •göçebe hayat •hayvan avı ve tarım •tasştan aletler •yerleşik hayat •hayvanların evcilleştirilmesi ve tarımda kullanılması •taştan yapılan aletler daha sivri ve farklı işlevler görürdü •yerleşik hayat ve hayat tarzı (inanışlar) •tarım da var, hayvancılık da var Medeniyetin •farklı yemek alışkanlıkları, ticaret, savaş ve teknolojik terakki izleri Metal kullanımı uzun vadede insan dünyasını neredeyse çiftliğin ortaya çıkması kadar değiştirdi (özellikle maden devri önemlidir). Anadolu’da bulunduğu tahmin edilen bakır, insanlık tarihinde bir dönüm notası olmuştur. Bakır işçiliği yeni meslek ve imkânlar sunmuştur. Böylece medenileşme de bir katalizör fonksiyonu üstlenmiştir. Böylelikle demircilik yayılmıştır. Çok daha sonraki dönemlerde Ketler ilk demirciler olarak zikredilirler. Daha sonra Hititler de demircilik sanatını kullanmıştır. Demir aletlerinin oluşmasıyla birlikte zamanla tahta işçiliği de demirle birlikte değişim göstermiştir. “Bakır ve bronz aletler zaten artık tutarlı bir şekilde ‘marangozluk’ olarak tanımlayabileceğimiz bir düzeyde işçiliği mümkün kılmıştı. İnsanların kullanılabilecekleri ve keyif alabilecekleri eşyaların sayısı çoğaldı ve sanat, ustalıklarında daha da uzmanlaşmalarını kolaylaştırdı.”6 Böylelikle iyice göçebelikten yerleşik hayata geçiş kendisini göstermiştir. B. UYGARLIKLARIN OLUŞUMUvİlk Uygarlıklar: Yukarıda bahsedilen dönemlerde net olarak uygarlıklardan söz etmemiz mümkün değildir. Bilimsel olarak ilk uygarlıkların M.Ö 3500 ile M.Ö 500 yılları arasında ortaya çıktığını söylememiz mümkündür.7 Bunun sebebi, bu M.Ö 3500 ile M.Ö 500 arasında insanlar kendi elleriyle bir takım değişikliklerde bulunuyor, kendi becerilerini ön plana koyuyorlar ve böylelikle günümüz dünyanızın bazı nüvelerini görmemiz mümkün oluyor. “Kaba bir kronoloji, M.Ö 3500 yıllarında Mezopotamya’da, ilk uygarlığın görülmesiyle başlar. Uygarlık Mısır’da daha sonra, ama gene de erken bir tarih olan M.Ö 3100 yıllarında ortaya çıkar. M.Ö 2000 yıllarına gelindiğinde Girit’te Minoa uygarlığı dediğimiz bir başka oluşum dönüm noktası olarak görülür(...) Bu sırada belki de M.Ö 6 7 Roberts, a.g.e. s.35 Roberts, a.g.e. s.41 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 8 Bereketli Hilal Bereketli Hilal (fertile crescent), tarım insanının ana merkezini olışturmuş, kışları yağmurlu, yazları kurak geçen Akdeniz ikliminin egemen olduğu, hilal biçiminde, oldukça verimli bir alandır. Güneyde Arabistan Çölü ile kuzeyde Doğu Anadolu dağlık bölgesi arasında yer alır. Eski Babil toprakları ile İran'ın güneybatısı, Dicle ve Fırat ırmakları ile Asur topraklarına kadar uzanır. Zağros Dağlarından, batıda Suriye üzerinden Akdeniz'e, güney yönünde de Filistin'in güneyine kadar olan toprakları içine alır. Mısır'ın Nil Vadisini de bu bölge içine sokanlar vardır; çünkü buradaki Sina Çölü, Mezopotamya ve Suriye'de sürekliliği bozan öteki çöllerden daha büyük değildir. Bölgede iyi ürün alabilmek, hatta tarım yapabilmek için sulama zorunludur. 2500 yıllarında, Hindistan’da uygarlıklar başlamıştı. Çin daha sonra, M.Ö 2000 yılının ortalarına doğru başlar ve karşılıklı etkileşimin olup bitenleri açıklamakta büyük bir rol oynamak zorunda olmadığını gösterecek kadar yalıtılmış bir örnektir. Bu tarihten itibaren, Orta ve güney Amerika hariç, ortaya çıkışları, önceden olgunlaşan uygarlıkların dışarıdan yarattıkları dürtüler ve şoklar- ya da onların mirasları- olmadan izah edilebilecek olan başka uygarlıklar görünmemektedir.”8 Burada genel olarak şunu söyleyebiliriz, önce avcılık, sonra alet yapımı insanları tarımcılığa, oradan hayvancılığa sevk etmiş, insanlar ticaret, seyahat gibi uygarlığın önemli saç ayaklarını meydana getirmiştir. Bu konuda erken dönem, yani ilk uygarlıkların ortak noktalarını bu kavramlarla özetleyebiliriz. Bunun haricindeki ortak noktaları hakkında net bir ifade de bulunmak mümkün değildir. Dolayısıyla Uygarlıkların ortaya çıkmasında çeşitli faktörler rol oynamıştır. Hemen şunu belirtmek gerekir ki, Uygarlıklar ansızın ortaya çıkmamış, insanlar sabah uyandıklarında farklı bir dönem, yeni bir uygarlıkta uyanmadılar, bilakis uzun süreçler ve değişimler sonucunda dönemler, uygarlıklar oluşmuştur. Bu değişim sürecini uzatacak katalizörler şüphesiz olmuştur. Sosyo-ekonomik ve politik nedenler burada önemli bir göreve haiz olduğu aşikârdır. Mesela zengin ve kolaylıkla işlenebilen toprakları köylerde oldukça yoğun bir çiftçi nüfusu mümkün kılıyor. Daha sonra bu nüfus daha büyüyerek ilk köyler, daha sonra kentler meydana geliyor. Bu medeniyetin oluşmasına yol açmıştır. Medeniyet, batı dillerinde “Civilisation” (İngilizce), “La Civilizacion” (fransızca ve İspanyolca), “Die Zivilisation” (Almanca) olup Latince kökenli bir kelimedir. Aslında kent anlamına gelen bu kelime, “gerekli kritik kütleyi diğer tüm kurumlardan daha fazla oluşturmuş ve yenilikleri de daha önce ortaya çıkan tüm diğer ortamlardan daha fazla teşvik etmiştir.”9 İLK UYGARLIKLARDA TARIMSAL GELİŞMENİN BAZI DÖNÜM NOKTALARI M.Ö 800- 8500 Anadolu, İran ve Hazar havzasında evcilleştirilmiş buğday ve arpa türlerinin ekimi, koyun, keçi ve sığırların evcilleştirilmesi. Çin’de darı tarımı 34000-3100 3000 Mısırda dokuma için keten ekimi, sabanla toprağın sürülmesi- ilk defa gübreleme Mısır’da eşeklerin yük hayvanı olarak kullanılması. Sümerler, elma, erik, arpa ve buğday yetiştiriyor 2900 2540 2500 2350 1600 1400 1200 Doğu Asya’da domuzun evcilleştirilmesi Çin’de İPEK sanayinin başlangıç nüveleri… İndus Vadisi’nde fillerin evcilleştirilmesi. Peru’da patates tarımı Mısır’da şarap imalatı Girit’te üzüm ve zeytin tarımı. Mısır’da sulama kanalları Hindistan’da demir saban kullanılması Arabistan’da develerin evcilleştirilmesi II. 8 9 ÖNASYA UYGARLIKLARI: A.g.e. s.41 Roberts, a.g.e. s.43 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 9 A. MEZOPOTAMYAvi 1) Tarihin (yazılı uygarlığın) kıyısında… SÜMER Kısa ve Öz: Sümer uygarlığı M.Ö 3300’den 2000’e kadar sürmüş ve dünya tarihinde önemli bir konuma sahip olan bir uygarlıktır. İlk yazılı kil tabletlerin Sümer uygarlığına ait olmasından dolayı araştırmacılara göre tarihin, yani yazılı tarihin ve kültürün Sümer’de başladığına işaret eder. Ayrıca dünyanın en eski destanı olan Gılgamış destanı da Sümerliler zamanında kaleme alınmıştır. Mezopotamya toprakların önemli uygarlıklarındandır. Dönemin Özellikleri: Hayat tarzı ve Yazı: Çivi yazsını icat ettiler. İlk yazılı belge en eski Sümer şehri olan uruk kentinde bulundu. Sümer okullarının olgunlaşması MÖ3000de oldu. Okula başlayan öğrencilerin karalama yazıları ve okulu bitirmek üzere olanların itina ile yazılmış yazıları da tablet olarak bulundu. Sümer okullarının asıl amacı meslekti. Özellikle saray ve mabedin idaresi ve yazı işlerinin yapılması için yetiştirmek. Öğretim ne geneldi ne de zorunluydu. Öğrencilerin çoğu zengin aile çocukları idi ve öğretmenlerin maaşlarını öğrenci aileleri verirdi. Öğretmenler de boş zamanlarında araştırma yazma yaparlardı. Fakir uzun bir eğitim için para harcayamazlardı. Tabletlerde okula gidenler arasında kadın isimi bulunmadı.10 Bu yüzden okullar sadece erkekler içindi. Yani ataerkil bir yapı hakimdi. Yerel mahkemeleri var, oku sistemleri var, yaşlılar meclisi var. - 10 11 Dinî İnanışları: AHLAK İLK AHLAK VE MANEVİ KAVRAMLAR- Onlar insanların bir tek amaç için yaratıldığın inanıyorlardı. Tanrıların rahatça ve engellenmeden tanrısal görevlerini yapabilmeleri, onlara yiyecek ve içecek ile başlarını sokacak bir bina hazırlamaları için yaratılmışlardır. Onların yaşamın devamlı bilinmeyenlerle tehdit edildiğine inanıyorlardı. Çünkü insanlar, tanrıların keyiflerine göre kendilerine nasıl bir kader vereceklerini evvelden bilemiyorlardı. Tanrılar planları yaparlar ve insanlar onların emirlerine baş eğerler. Sümerler, kötülük ve yalancılıktan, kanunsuzluk ve düzensizlikten, haksızlık ve zulümden, günahkârlık ve asilikten, gaddarlık ve acımasızlıktan nefret ediyorlardı. İlahide Tanrıçayı şu şekilde tarif ediyor: Öksüzleri bilen, dulları bilen, İnsanın insana yaptığı zulmü bilen, öksüzlerin annesidir o, Nanşe, dulları koruyan, Fakirlere adil olan Sığınanlara kucak açan, Güçsüze barınak bulan kraliçedir o. Kötü iler yapan fena insanı şöyle tarif ediyor: Kanunsuz yolda gezen, isyanla ellerini kaldıran, Geçerli olan adetleri aşan, anlaşmaları bozan, Kötü yerlere… beğenerek bakan, Büyük ağırlık ölçüsü yerine küçük ağırlık ölçüsünü koyan, Uzun ölçü yerine kısa ölçü kullanan… (kendisine ait olmayanı) yiyip de ‘yedim’ demeyen, İçip de, ‘onu içtim’ demeyen,… ‘yasak olanı yedim’ diyen, ‘yasak olanı içtim’ diyen, Sümer yazarları insanların fena kaderinin, yaptıkları günah ve hatalardan geldiğine ve hiç kimsenin suçsuz olmadığını düşünür ve inanırlardı. Suç daima insana yüklenmeli, tanrıya kabahat bulunmamalı idi.11 Sümerler kendilerinin tanrılara hizmet etmek için Samuel Noah Kramer, “Tarih Sümerde Başlar”, Kabalcı Yayınları İstanbul Kramer, a.g.e Ayrıca bk. BİR TUFAN İLK NUH Tufan hikayesi, gılgamış destanının 11. Tabletinde keşfedilip, çözümü yapıldıktan sonra anlaşıldı. Bu tabletin kapsamı yalnız ana konu olan tufan hikayesinden dolayı önemli değil, giriş olarak yazılan tufandan önceki olayları anlatması dolayısı ile de ilgili çekicidir. Metnin bu kısmı çok kırık olmasına rağmen, Sümerlerin evren ve yaradılış bilgileri bakımından önemi büyüktür. Orada, insanın yaradılışı, krallığın başlangıcını ve en az beş şehrin tufandan evvel var olduğunu açıklayan bir takım özler bulunuyor. Tabletin yalnız 1/3 bulunduğu için tahminen 37 satırlık bir açıklıktan sonra başlayacağımız nedeniyle efsanenin baş kısmının DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 10 - - - - yaratıldıklarına kesin olarak inanıyorlardı. Bu yüzden tapınaklar inşa etmek, sunaklar yapmak ve adaklar adamak ve bu yaptıklarını yazıya geçirmek ihtiyacı duyuyorlardı. Sümerler için evreni oluşturan öğeler gök ve yeryüzü idi. Evren için “gök-yer” anlamına gelen “an-ki” sözcüğü kullanılıyordu. Gök ile yer arasında “lil” adı verilen rüzgâr, hava, nefes, ruh anlamına da gelen bir atmosfer vardı. Güneş, ay, gezegen ve yıldızlar da bu maddeden yapılmış, ama el olarak parlaklık verilmişti. Bu temel kanılar üzerine geliştirilen Sümer kozmogonisinde başlangıçsa “ilksel deniz” vardı. Bu “ilksel deniz”de nasılsa düz bir yeryüzünün üzerine konmuş ve onunla bütünleşmiş bir evren (yani “gökyer”) oluşmuştur. Bu oluşma “gök” ile “yer”in ayrılması biçiminde anlatılır. Sümer panteonunda 4 yaratıcı tanrı, bunlara eklenen 3 tanrı ile birlikte “yazgıları belirleyen” 7 tanrı, ve “büyük tanrılar” olarak bilinen elli ilah vardı. Panteondaki tanrılar belli bir önem sırasına sahipti. Ancak bu önem sıralarının 3000 yıllık kültür boyunca değiştiği görülüyor. Başlangıçtaki “An” (gök baba) ve “Ki” (yer ana)nın çocuğu olan tanrı (sümerce “dingir”) nasılsa Sümer panteonunun en büyük tanrısı olmuştur. Enlil “tanrıların babası”, “yerin ve göğün kralı”, “bütün ülkelerin kralı”dır. Enlil'den önce ise (muhtemelen M.Ö. 2500'lere kadar) “An” panteonun ilk tanrısıydı ve binyıllar boyunca “An”a tapılmaya devam edildi, ancak panteon'da dördüncü sıraya kadar geriledi. Enki ve Ninhursag ise 4 yaratıcı tanrının diğer ikisidir. Enlil en büyük tarı sayılmasına karşın, işleri yapan tanrı Enki idi. Adeta bu tanrılar hükümetinin başbakanı gibiydi. Enki kültü Sümer’den sonra da Mezopotamya kavimlerinde etkisini sürdürmüş, biçim ve ad değişiklikleriyle nerdeyse günümüze kadar sürmüştür. (Başka bir kitabında Kramer sadece Enki'yi inceler. Adı Sami kavimlerinde Ea olarak geçer. 50 özelliğine atıfta bulunarak 50 ada sahiptir.) Sümer teolojisinde bir başka önemli kavram “me”lerdir. “Me, genelde, her kozmik varlığa ve kültürel görüngüye, onu yaratan ilah tarafından hazırlanmış planlar uyarınca sonsuza kadar işlemesi amacıyla atanan bir kurallar ve düzenlemeler dizisini ifade ediyordu.” “Me”lerin bir listesini 'İnanna ve Enki: Uygarlık Sanatlarının Eridu'dan Erek'e Aktarılması” mitinde buluyoruz. Bazılarını sayarsak: en-lik, tanrılık, yüce ve sonusuz taç, krallık tahtı, yüce kutsal mekân, son bulmayan hanımlık, rahiplik makamı, hakikat, ölüler diyarına iniş, su baskını, savaş sancağı, cinsel ilişki, fahişelik, yasa, iftira, sanat, müzik, yaşlılık, kahramanlık, metal işleme sanatı, bilgelik, deri işleme sanatı, zafer, öğüt. Liste uzayıp gidiyor. Adını verdiğimiz mitte tanrıça İnanna kurnaz Enki'yi kandırarak “me”leri Enki'nin kenti Eridu'dan kendi kenti olan Erek'e taşır. Bunun için bir “kayık” kullanır. “Enlil ve Ninlil: Ay-Tanrısının Doğumu” mitinde panteonun başı Enlil'in ölüler âlemine sürülüşü anlatılırken, ölülerin geçmesi gereken “insan yutan” ırmak ve ölüleri karşı tarafa taşıyan kayıkçı figürleri bütün eskiçağ Yakındoğusunda ve Akdeniz dünyasında yaygındı. Ölüler diyarı hakkında birçok birçok mit ve anlatım olmasına rağmen, tablo epey bulanık ve çelişkilidir. Ruhlar muhtemelen buraya mezardan iniyordu ve bütün önemli kent merkezlerinden ölüler diyarına girişler vardı. Ölüler diyarını Ereşkigal ve Nergal adlı tanrılar yönetiyordu. Ayrıca nasıl olduğunu tespit edemiyoruz. Anlaşılmaya başlanan yerinden, bir tanrı diğer tanrıya, insanları yok olmaktan kurtarmak istediğini, böylece insan da karşılığında tanrılara şehirler, mabetler yapabileceğini anlatıyor. Tevrattaki nuh karşığı olan ziusudra ile karşılaşıyoruz. O dindar, tanrı korkusu bilen rüyada veya fal ile devamlı olarak tanrısal bildirimleri (vahiyleri) alan bir kral olarak tasvir edilmiş. Zuisudra, tanrıların toplantısında bir tufan yapmaya ve insanlığın tohumunu yok etmeye karar verdiklerini bildiren bir tanrının sesini duyuyor. Metin Zuisdura’ya büyük gemi yapması ve kendisini yok olmaktan korumasına ait ayrıntılı bir talimatla devam etmiş olmalı. Burası kırık 40 satırlık bir açıklık var. Metnin anlaşılmaya başladığı yerden tufanın büyün şiddeti ile memleketi kapladığı ve yedi gün yedi gece devem ettiğini biliyoruz. Sonra güneş tanrısı değerli ışınlarını her tarafa ulaştırarak meydana çıkıyor. YER ALTI KRALLIĞI İLK ÖLÜMDEN DİRİLME HİKAYESİ Yer altı dünyası ölülerin yeri olmasına rağmen oradaki yaşamın bir canlı yönü de var. Büyük kral Ur-Nammu öldükten sonra Kur’a (ölülerin gittiği yer)geliyor. Orada yer atının yargıcı olan ölmüş gılgamış ona bulundukları yerde geçen kural ve kaideleri sunuyor. Fakat 7 gün geçince, 10 gün geçince, ona sümerin ağıtları ulaşıyor. Ölülerin gölgeleri çok özel durumlarda geçici olarak yeryüzüne çıkarılıyorlar. Kur ölümlülerin yeri olmasına rağmen, orada bir hayli miktarda ölümsüz olan tanrılar da bulunuyor. EJDERHANIN ÖLDÜRÜLMESİ İLK ST. GEORGE Ejderhanın öldürülmesi motifi hemen her halkın ve her devrin mitoloji yazarları tarafında çok sevilen bir konu olmuştur. Yunan ve ilk hiristiyanların ejderha masallarının dokusundaki bazı çizgilerin Sümer kaynaklarına uzandığı kabul edilebilir. GILGAMIŞ HİKAYELERİ İLK EDEBİ AKTARMALAR DESTAN EDEBİYATI İNSANLIĞIN İLK KAHRAMANLIK ÇAĞI DAMAT KRAL İLK AŞK TANRISI KİTAP LİSTELERİ İLK KÜTÜPHANE KATALOGLARI DÜNYA BARIŞI VE UYUMU İNSANLIĞIN İLK ALTIN ÇAĞI Klasik mitolojide altın çağı, tam bir mutluluk çağı olarak tasvir edilir. O zaman ne zulüm ne kavga vardır. Enmerkar ve Aratta beyi isimli destanda içindeki 21 satırda bir zamanlar barış ve güvenlik içinde bulunan bir ülke anlatılıyor. Bir zamanlar ne yılan vardı ne de akrep vardı, Ne sırtlan vardı, ne de aslan vardı, Ne vahşi köpek vardı ne de kurt, Ne korku vardı ne de işkence, Adamın rakibi yoktu. Bir zamanlar şubur ve hamazi ülkeleri, Çok ? dilli Sümer, prensiliğin büyük ülkesi, tanrısal kanunlar, Uri, bütün bu gerekenlerle donatılmış ülke, Martu ülkesi, emniyette duran, Bütün evren, birlik ? içinde olan insanlar, Enlil’i tek dilde öğdüler. Fakat sonra baba-bey, baba-prens, baba-kral, Enki baba-bey, baba-prens, baba-kral Kzıgın ? baba-bey, kzıgın? Baba-prens, kzıgın ? baba-kral DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 11 - - - - - çok sayıda “galla” adı verilen (islamdaki zebani benzeri) görevliler vardı. Gökteki tanrılar ve yeryüzündeki insanlar gibi burda da yiyeceğe, giyeceğe, çeşitli kaplara ve takılara ihtiyaç duyuluyordu. Sümer cenneti Dilmun ise “saf”, “temiz” ve “parlak” bir ülkedir. Orada ne hastalık ne de ölüm vardır. Burası İslamiyet’teki gibi ölümden sonra gidilecek yer değil, başlangıçta tanrıların yaşadığı yerdir. Kitab-ı Mukaddes'teki “Aden bahçesi” ile birçok koşutluk gösteren Dilmun, tanrılar bahçesi düşüncesinin de Sümer kökenli olduğunu gösteriyor. Sümerleri yenen ve Sami kökenli bir halk olan Babiller de kendi ölümsüzlerinin yurdu olan “yaşayanlar diyarını” aynı Dilmun'a yerleştirdiler. Sümer cennet öyküsü, Havva'nın Adem'in kaburga kemiğinden yaratılmasını aydınlatan bir içeriğe sahiptir. Sümerlerin büyük tanrıçası Ninhursag'ın ektiği sekiz bitkiyi Enki'nin yemesi üzerine Ninhursag Enki'ye sekiz hastalık verir ve ortadan kaybolur. Hiçbir tanrının iyi edemediği bu hastalıkları iyileştirmek için Ninhursag tekrar geri getirildiğinde her bir hastalık için birer küçük tanrıça yaratır. Bunlardan biri de Enki'nin kaburga'sındaki hastalığı iyi edecek olan 'Nin-ti' dir. Sümercede “kaburga kemiği hanımı” anlamına gelir. “ti” kaburga kemiği demektir. “Ti”nin bir diğer anlamı ise yaşatmak demektir. Yani “kaburga kemiğinin hanımı” anlamına da gelir. Bu güzel sözcük oyunu İbranice'de etkisini kaybetmiştir. İbranice “yaşatmak” ve “kaburga “ sözcükleri arasında hiç bir ilişki yoktur. Bunların dışında insanın “denizin dibindeki kilden” yaratıldığı şeklinde bir Enki-Ninhursag miti daha vardır. Sümer panteonunun yaratıcılarına göre, tanrıların sayısı artınca bu tanrıların yiyecek ihtiyaçları da artmış ve tanrıları bu külfetten kurtarmak için “insan” yaratılmıştır. Bu yüzden “insan”ların temel görevi tanrıların yiyecek ihtiyacını karşılamaktır. Ancak insanların yaptığı gürültü Enlil'i rahatsız eder ve tufan gönderir. Ancak Enki tufanı Sümer Nuh'u “Ziusudra”ya haber vererek insanları yok olmaktan kurtarır. Sümerlerin en sevdiği mitolojik öyküler ise aşk tanrıçası İnanna (Akadlarda İştar) ile kocası çoban-tanrı Dumuzi (sonradan Tammuz)arasındaki ilişkiler üzerinedir. Kitab-ı Mukaddes'teki Habil-Kain çekişmesine benzer şekilde Dumuzi çiftçilik tanrısı Enkimdu ile çekişir. Dumuzi'nin ölüler diyarına mahkum edilmesi ve sonrasında yaşanan trajik öykülerin sonunda Dumuzi'nin ölüler diyarından çıkıp İnanna ile buluşmasını sembolize eden bayramtören'ler Sümer halkının en sevdiği eğlencelerden biriydi. Bu törenlerde söylenen ilahiler Kitab-ı Mukaddes'teki “Ezgiler Ezgisi” ile büyük koşutluklar taşır. İnanna'nın bir gün yorgun bedenini dinlendirmek için yere uzanması ve bahçıvan Şukalletuda'nın ona tecavüz etmesi ve kaçması üzerine İnanna'nın Sümer'e gönderdiği felaketler de Kitab-ı Mukaddes'teki firavunun ülkesine gönderilen felaketlere benzer. Bütün kuyuların ve hurmalıkların kana boğulması, yıkıcı rüzgârlar ve fırtınalar gibi. M.Ö 5000 4000 35000 2800 2350-2200 2150 2000 1800-1600 Kaynak: Erken Dönem Sümer Uygarlığı: Sümer dili kullanılıyor Daha sonraki Babil’in bulunduğu yerde yerleşim kuruluyor Sümer dili yazılı halde ortaya çıkıyor İlk Sümer hanedanı I. Sargon’un hükümdarlığı ve Akad hanedanı Gutiler ve Amoritler Akad hanedanını düşürür Akad yönetimi Ur’un üçüncü hanedanı olarak geri gelir Babiller, Sümerler üzerinde hakimiyet kurarlar J.M Roberts, “Kısa Dünya tarihi” s.47 Coğrafya: (resim ektedir)vii 2) Sümerlerden sonra Mezopotamya: DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 12 •Mezopotamyaya istila •M.Ö 2400-2350 arasında Akad kralı I.Sargon Sümerlilere üstünlük kurmuştur •Sümerlilerin sonunu getirmemiştir, ara dönemdir Elam •M.Ö 2000 yıllarında ur'u ele geçirdiler •Amoritler Sümer üstünlüğünü sonra erdirmek için Elamlılara katılmıştır Akad •MÖ 1894 yılında kurulmuştur •3. Ur salamanasarının çöküşünden sonra kuzeyde büyük bir siyasi güç olarak Asur, güneyde ise din ve kültür merkezi olarak Babil öne çıkmıştır. Asur • Özellikle oluşturdukları geniş ticaret ağı onların Mezopotamya kültürünü farklı bölgelere yaymasına ve farklı kültürleri de Mezopotamya'ya taşımasına neden olmuştur • Asur kenti, İÖ 2000'den önce genellikle Babil krallarının denetimindeki güçsüz krallarca yönetiliyordu. Bu tarihten sonra Asur kralları güçlü bir ordu kurdular ve Babil ülkesinin bazı topraklarını da ele geçirdiler Babil 3) AKAD Kısa ve Öz: Akadlar, MÖ 4000'de Arap Yarımadası'ndan Mezopotamya'ya ilk gelen ve yerleşen Sâmî asıllı bir kavimdir. Mezopotamya bölgesini istila etmişlerdir. M.Ö 2400-2350 arasında Akad kralı I.Sargon Sümerlilere üstünlük kurmuştur. Bu Sümerlilerin sonunu getirmemiştir, ancak yeni bir ara dönem başlatmıştır. Daha sonra M.Ö 2100 yılında Sümerliler Akad İmparatorluğunun sonunu getirmiştir. Yaşadığı coğrafyada Fırat nehri boylarında ilk kurulu ve düzenli orduya sahip oldukları araştırmacılar tarafından iddia edilmektedir. Sümer dilinin yerine Akad dili o bölgeye hâkim olmuştur.12 Bununla birlikte Akad kültürü ve dini inanışları büyük oranla Sümerlilerden etkilenmişti. 4) BABİL Kısa ve Öz: Dönemin Özellikleri: 12 Amurru kökenli olan Eski Babil sülalesi, 5. kral Hammurabi ile dönemin diğer krallıkları üzerinde egemenlik kurmuştur. Bu sıralarda Anadolu'da Eski Hitit Devleti fetihlere başlamış ve sonunda Hitit Kralı I. Murşili MÖ 1595 yılında Babil'i alarak Babilin egemenliğine son vermiştir. Örf ve âdete dayanan bir hukuk anlayışları vardı. Dinî İnanışları: Gebhard J. Selz, “Sumerer und Akkader- Geschichte, Gesellschaft, Kultur” 2010 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 13 - - Baş tanrıları Marduk idi. Babil efsanelerinde Marduk, ejderha Tiamat ile dövüşüp onu yener. Yeri, göğü ve insanoğlunu yarattığına inanılan Marduk'un yeryüzündeki temsilcisi kraldı. Marduk dışında toprak, su, gökyüzü, Güneş ve Ay tanrıları gibi tanrılara tapılırdı. Asurlular da büyük ölçüde Sümerler'in ve Babilliler'in dinleriyle tanrılarını paylaşıyorlardı. Ama en büyük tanrıları adını imparatorluğun başkentine verdikleri Asur'du. Hem Babilliler hem de Asurluların baş tanrıçası ise Eski Yunanlar'ın aşk tanrıçası Afrodit'e çok benzeyen İştar'dı. Babil astrolojisi doğanın gözlenmesi konusunda ileri adımlar atmıştır. Yıldızları gözleyerek kaderi belirleme Evrenin yaratılışı ile ilgili düşünceleri Sümerlilerdeki gibi, sulu bir boşluktan kaynaklanır. 5) Asurlular 2. binyılın başlarında yükselen kavimlerden biri Asurlardır. Özellikle oluşturdukları geniş ticaret ağı onların Mezopotamya kültürünü farklı bölgelere yaymasına ve farklı kültürleri de Mezopotamya'ya taşımasına neden olmuştur. Anadolu'ya yazının gelmesi de yine bu dönemdeki Asurlu tüccarlar sayesinde olmuştur. Asurlular, Aslen Kuzey Irak'ta, Dicle kıyısında bulunan Aşur/Asur (Qalat Şarqat)şehri ve çevresinde yaşayan bir Sami toplulukken özellikle MÖ 2000 sonrası doğu-batı arası global ticaretten faydalanarak gelişmiş ve topraklarını genişleterek ülkelerini bir imparatorluğa dönüştürmüş eskiçağ halkı. Başkentleri Ninova'dır. Mutlak monarşi ile yönetilmişlerdir. B. ESKİ MISIRviii Kısa ve Öz: M.Ö 2800- 1000: İlk Uygarlıkların tohumunun Sümer’le atıldığını söylemiştik. Daha sonra Mezopotamya bölgesinden diğer bölgelerde de Uygarlıklar, Medeniyetler zuhur etmiştir. Eski Mısırlıların Sümerlilerden etkilendiği varsayılır. Ancak Mısırla Sümer arasında önemli farklılıklar vardı. Mısırlılar, Sümerler gibi toprak kazanmak için arazi ıslahına gerek duymuyorlardı.13 Nil dolayısıyla hem hayat, hem din, hem de ritüeller şekilleniyordu. Dönemin Özellikleri: Mısırlıların kendilerine özgün yazıları ve yazı materyalleri vardı. Neredeyse başından beri hiyeroglif denilen bir yazı biçimleri vardı. “Bu kökenleri itibariyle piktografik idi, yani şeylerin isimleri yerine geçen küçük resimlerden oluşmaktaydı ve zamanla bunları sesleri ifade eder hale geldiler.”14 Bunun haricinde bu yazıları çeşitli yapıtlarında, piramitler ve mağaralarda duvarlara yazmışlardır. Bu da onların çok erken dönemlerde bir yazı ve sanat kültürüne sahip olduklarını gösterir. Nil’in verimliliği insanların tıynetlerine de yansımış durumdaydı. Dinî İnanışları: 13 14 Roberts, a.g.e. s.56 Roberts, a.g.e. s.57 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 14 Nil, üretken ama aynı zamanda akıcı ve çok yönlü idi, dolayısıyla Mısırlıların inançları, tanrı inançları da bu şekildeydi. Çok yönlü, karmaşık bir tanrı anlayışı hâkimdi. “Mısır yaşamının her yönünü derin bir biçimde etkileyen Nil idi. Mısır’ın ırmağına bir tanrı gibi tapınıldı ve Nil, Mısır ritüellerinde ve mitolojisinde, Sümer ve Akad ülkesi ırmaklarında benzeri görülmeyen bir yere sahipti. Mısır dininin son derece akışkan, değişken oluşu ve mitosların ve çeşitli tanrıların birbiriyle karışmalarının yarattığı bulanıklık, Mısır mitolojisinin net bir tasvirinin sunmayı güçleştirmektedir.”15 Bu çerçevede de Mısır’da inanış biçimi, insan vücudunun kan dolaşım sistemi gibi (ve Nil nasıl bütün ülkeyi kapsayıp akıyor ise), her alanı kapsayan bir yapıya sahipti. Mısır panteonu hayvan merkezli idi. Mesela atmaca olan Horus hanedanın tanrısıydı. Daha sonra Horus bir dönüşüm geçirerek, ulusal kültün merkezî şahsiyeti Osiris ve refakatçisi İsis’in çocuğu olarak ortaya çıktı.16 III. ANADOLU UYGARLIKLARI: 1) HİTİTLER Kısa ve Öz MÖ. 2000 yıllarında Anadolu'ya göç ederek yerli Hatti beylikleri üzerinde hâkimiyet kurdukları bilinmektedir. Hititler, Anadolu’ya Kafkasya üzerinden göç etmiş bir Hint-Avrupa kavmidir. Ticaret ve hayvancılığın yanında özellikle tarımla uğraşırlardı. Hitit uygarlığın başkenti Hattuş M.Ö 17 ile 13. Yy arasında kenti idi. Dinî İnanışları ve Sosyal Yaşantıları: Hititlere ait çivi yazıları günümüze ulaşmıştır. Bu çivi yazılarında hem sosyal hayata dair, hem de dini inanışlara dair bilgiler edinmek mümkündür. Hitit dininden bahsedildiğinde, genelde “bin tanrılı halk” olduklarından söz edilir.17 Tanrılar ailesinden en önemli konuma sahip olan fırtına tanrısı ve onun eşi Arinna’nın Güneş tanrıçası, bu çiftin çocukları olan tanrılar ve tanrıçalar. Yani fırtına tanrısı ve onun âlinden olan bütün tanrı ve tanrıçalar en büyük öneme sahiptir. Fırtına tanrısının önemli bir konuma sahip olması, Hititlerin Anadolu’da yaşadıkları çevre ve iklim ile ilgilidir. Dağlık arazide rüzgârın çok ve şiddetli olduğu o Hitit topraklarında, mesela …, fırtınanın insanların üzerinde bıraktığı etki büyüktür. Arkaik insanlar açıklayamadığı, hayrete düştükleri olaylar karşısında zaman zaman çekinden ve korku içerisinde kalırlardı. Dolayısıyla özellikle doğal afetleri ya tanrısal bir fiil ya da demonik bir varlığın fiili olarak algılardılar. Burada fırtına tanrısına inanç ve onun önemli bir konuma haiz olmasının nedeni bundan dolayıdır. Tarımla uğraşmaları hasebiyle dinî inanışların da bu yönde şekillendiğini söylememiz mümkündür. Tanrı inanışları da devamlı iştigal oldukları iş gibi, doğa temelliydi. Ritüelleri, inanç esasları, tapınakları, putları vs. hep tarım toplumlarında olduğu gibi doğa ile özdeşleştirilmiş bir yapıya sahip idi. Yani genel olarak tüm tarım toplumlarında olduğu (genel olarak bütün toplumlarda) zihin yapıları amellerine, amelleri zihin yapılarını ve her ikisi hem dinî inanışlarını hem de 15 Samuel Henry hooke, “Ortadoğu Mitolojisi”, İmge Yayınları, s.81 daha sonra Horus Hıristiyan ikonogradisinde Bakire Meryem şeklinde tezahür etmiştir. 17 İsmail Güven (Editör),“Uygarlık Tarihi”, Degem Akademi, 3. Baskı, Ankara 2010, s.95 16 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 15 ritüellerine yansımıştır. Hava, su, toprak gibi unsurlara göre tapınma ve inançları şekillenmekteydi.18 Hitit dini inancı çok geniş bir panteona sahip idi. Hititlerin Eski Krallık döneminde Hint-Avrupa ve Hatti kökenli tanrıların yanında ayrıca Hurri ve Mezopotamya kökenli tanrıları da benimsedikleri aktarılır.19 Mesela Hititlerde Mezopotamya tanrıçası İştar da çeşitli adlarla anılırdı ve aynı zamanda önemli bir konuma sahip idi. “Hititlerde tanrılar tamamen insanlar gibi düşünülmüştür; buna göre tanrılar insanlara ait duyguları yaşayabilmekte, hatta acımakta, susmakta ve hastalanmaktadırlar.”20 Coğrafya: ekte ix 2) FRİGLER Frigler hakkında, tarihteki konumları ve göçlerinin tarihi hakkında net bir bilgi yoktur (karanlık ve tartışmalıdır). Friglerin Anadolu topraklarına göçleri bir çırpıda değil, M.Ö 1200 ile M.Ö 8. Yy’a kadar parsel parsel olmuştur. Küçük gruplar halinde Anadolu’ya girmişlerdir. Krallıkların başkenti Sakarya (Sangarios) kıyıları idi.21 Büyük İskener M.Ö 334’de Anadolu’ya girerek Granikos (Biga Çayı) savaşında Perslere karşı gelip gelmiş ve bütün Friga’yı egemenliği altına almıştır.22 Dinî İnanışları: Ölü gömme hadisesi önemliydi. Friglerin ölüleri gömme ile ilgili farklı yöntemleri vardır: a) Kayalara oyulmuş mezarlar b) Yığma tepe (Tümülüsler)x c) Yakılarak bir kap (URNE) içine konulur Bu Anadolu topraklarında görülmemiş bir uygulama olduğundan çok dikkat çekicidir. Friglerin inançları, “Ana Tanrıça Kybele” etrafında şekillenmektedir. 3) URARTULAR Anadolu topraklarında Hititler ve Frigler haricinde uygarlıklar arasında Urartuları da zikredebiliriz. Kalelerde yaşamış, sulama kanalları ve tesisleri inşa etmeleri ile tanınmış bir topluluktur. Bununla ilgili günümüze ulaşmış olan Şamranxi kanalı örnek olarak zikredilebilir. IV. ASYA VE UZAKDOĞU DİNLERİ 18 Bu ve genel olarak hem Hitit dini, hem de yaşam tarzı ile ilgili daha geniş bilgi için bk. İna Wunn, Patrick Urban ve Constant,n Klein, “Götter, Gene, Genesis- Die Biologie der Religionsentstehung” Springer Sprektrum Yayınları, Verlin Heidelberg 2015. 19 Johannes Lehmann, “Die Hethiter- Volk der tausend Götter”, Gondorm Yayınevi, Bindlach 1992. 20 http://www.alasayvan.com/inanc-ve-kultur/385327-hitit-dini-ve-inanclari.html 21 İsmail Güven, a.g.e. s.105 22 Güven, a.g.e. s. 103 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 16 Bu bölgede birçok uygarlık, medeniyet neş-u nema bulmuştur. Ancak genel olarak şunu diyebiliriz ki, Çin ve Hindistan’da ortaya çıkan uygarlıklar, Asya’nın bu iki büyük alt bölümüne hâkim olma eğiliminde olmuşlardır. Bu çerçevede özellikle İndui vadisi önemlidir. Tarımın ilk olarak İndüs’ün alüvyonlu ovalarında başlamış olması muhtemeldir.23 A. ERKEN DÖNEM HİNT UYGARLIĞI: Hindistan’da uygarlık Çin’de olduğundan daha eskidir. Ancak buna rağmen çok karmaşıktır. Önemli olan husus, belki hiçbir kadim uygarlıkta olmadığı kadar, bu uygarlığın izleri hala günümüze kadar sürülebilmektedir. Hindistan ‘da atalarının eski kültlerini ihya eden halklara rastlanılmaktadır. “Bugün birçok köyde bulunan öküz arabası ve çömlekçi çarkı, görülebildiği kadarıyla, dört bin yıl önce kullanılanların aynısıdır. Köylerdeki mabetler de kültleri taş devrine kadar geri götürebilen tanrılar ve tanrıçalara hala tapılmaktadır. Ana hatları M.Ö 1000 yılından çok önce belirlenmiş olan sosyal düzenlemeler hala Hinduların yanı sıra milyonlarca Hintli, Hıristiyan ve Müslümanın hayatını düzenlemektedir.”24 M.Ö 2000’li yıllarında İndüs uygarlığı sona ermiştir. Bu çerçevede Aryan Hindistan’ı önemlidir. Aryanlar bir nevi Hint dininin temellerini atmışlardır. Burada özellikle kurban ibadeti ön plandaydı. Aryanlar kendileri ve Aryan olmayanlar arasında bir ayrımda bulunmuşlardır. Bu daha sonraları toplumda farklı ayrımlara da yol açmıştır. Daha sonraları bu Hinduizm’de kast sistemi inancına kadar varmıştır. “Hindistan'ın dinlerinde bol miktarda Totemik ve Animist öğelere rastlamak mümkündür. Bu öğeler bazen tektanrıcılık, bazen de koyu bir tanrı-tanımazlığa (Ateizm) doğru yönelen birçok-tanrıcılık şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Hindistan'ın en önemli dinleri M.Ö. VII. yüzyılda beliren Brahmanizm ile M.Ö. VI. yüzyılda ortaya çıkan Cainizm ve Budizm’dir. Ancak Brahmanizm, kendinden önceki Vedizm dininin Brahmanlar tarafından uyarlanmış bir devamıdır. Sind bölgesinde kurulmuş ve belki de muhtemel bir Sümer-Dravid uygarlığının parçası durumunda olan Mohenco-daro ve Harappa uygarlıklarının ilkel Totemist ve Animist etkilerini taşıyan bu inanç, kurban, sihir ve büyü ile geniş halk kitleleri üzerinde gerektiğinde bir baskı vasıtası olarak kullanıldığından, daha sonraki zamanlarda bir tepki olarak Cainizm ve Buddhizm gibi Brahman hegemonyasına ve kast ayrılıklarına karşı çıkan dinlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu dinlerin ortaya çıkmalarına karşın, Brahmanizm varlığını koruyabilmek amacıyla, kutsal metinleri olan Vedalar, Brahmanalar ve Upanishadlara ek olarak, toplumun inanç, gelenek ve değer yargılarına sahip olan Mahabharata ve Ramayana destanlarını da içine alarak Hinduizm adı altında varlığını devam ettirmiştir.”25 1) Hinduizm:xii Hinduizm birçok bakımdan dinler tarihinde benzeri olmayan bir fenomen olarak görünür. Kelimenin kabul edilmiş anlamında onu bir din olarak adlandırmak güçtür. Çünkü Tanrı inancını kendisi için merkezi olarak kabul etmediği gibi tanrının doğası hakkında fikir yürüten sistematik bir teolojiye de sahip değildir. Hintliler tek bir tanrıya inandıklarını düşünürken bile, çoğunlukla birçok tanrıya tapıyormuş gibi görünürler. Herhangi bir şahsı kurucusu olarak görmedikleri gibi, herhangi bir kutsal metni tek başına bağlayıcı olarak da kabul etmezler 23 Roberts, a.g.e. s. 68 Roberts, a.g.e. s.68 25 http://www.hindoloji.com/index.php/dinler 24 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 17 Herhangi dini bir uygulamayı zorunlu görmedikleri gibi herhangi bir doktrini de dogma olarak kabul etmezler. Milattan önce 4000-2200 yılları arasıyla tarihlenen ve bugün genel olarak Harappa Medeniyeti olarak bilinen Indus Vadisi Medeniyeti kalıntıları, başka şeyler yanında özellikle bu dönemin dini inançları hakkında da bir takım sonuçlara ulaşmayı mümkün kıldılar Indus vadisi dini, bugün Hindistan’da bulunan dinin muhtemelen en erken şeklidir. Bu, Hinduizm’in temeli kabul edilen Veda dininden farklı tarafları olan ve birçok dalının varlığını hala devam ettirdiği Klasik Hinduizm’le yakın ve doğrudan ilişkileri olan bir dindir. Bu yüzden de Hinduizm’in tarih öncesi ilk dönemini temsil ettiği rahatlıkla söylenebilir Mohenjo-Daro’daki kazılarda elde edilen ve üzerinde birtakım İPEK YOLU hayvanlarla birlikte üç yüzlü ve yoga yapıyor olarak resmedilen çıplak bir Milattan yüzyıllar önce Mısırlılar daha erkek tanrının bulunduğu bir mühür, söz konusu dönemin dini hakkında sonra Romalılar, Çinlilerden ipek satın kısmen de olsa aydınlatıcı bilgi sunar. Buna göre, Mohenjo tanrısı, klasik almışlardır. Ulaşıra ise, daha sonra ipek Yolu adı verilen güzergahları Hinduzim’in tanrısı Şiva’ya benzemekte ya da onunla aynıdır izleyen kervanlarla sağlanmıştır. M.S. 555’te, Çin’deki bazı kesişler ilk ipek kozalarını Çin’den Bizans’a (Anadolu’ya) getirmişlerdir, ipek böcekçiliği İstanbul’dan Yunanistan’a 7. yüzyıldan itibaren de İtalya, ispanya ve Fransa’ya geçmiştir. İpekYolu’nu kullanan kervanlar Çin’in Şi an kentinden hareket etmişler, Özbekistan’ın Kaşgarkentine gelmişler ve buradan da iki farklı güzergah izlemişlerdir, ilk yol Afganistan’dan Hazar Denizi’ne, ikincisi ise İran üzerinden hareketle Anadolu’ya gelmiştir. Anadolu’ya ulaşan mallar deniz yoluyla veya Trakya üzerinden karayoluyla Avrupa’ya gitmiştir. Bu yollarda kervanlar ipek, porselen, kağıt, baharat ve değerli madenleri batıya taşımışlardır. Yollarda sadece mallar taşınmamış aynı zamanda Doğunun kültürü de Batıya taşınmıştır. Bu yol çağlar boyunca ona hakim olan, o yolu kullanan kültürlerin izlerini de taşımış ve buralarda olağanüstü bir tarihi ve kültürel zenginliğin oluşumuna da beşiklik etmiştir. Kaynak:https://www.nkfu.com/ipek-yolu-hakkindabilgi/#prettyPhoto 2) Budizm: Budizm bir kurtuluş yoludur; tanrıyla ya da dünyayla değil, özellikle akıllı varlıklar olan beşerin hayatıyla ve onun maruz kaldığı gene doğumun yol açtığı acının/ıstırabın kaldırılmasıyla ilgilenir. Kurtuluşa ulaşmak ne karşı çıktığı Brahmanların yönettiği ritüel kurbanlar, ne inanç ne de tanrısal iradeye değil, “eşyanın gerçek mahiyetinin ne olduğu”nu anlama yoluna dair derin bir anlayışa dayanır - TARİHSEL SÜREÇ - MÖ. Altıncı yüzyılda Brahmanların hâkim olduğu, kurbanın kurtuluşa götüren yegâne yol alarak kabul edildiği ve acımasız bir kast sisteminin bulunduğu bir dönemde alternatif kurtuluş yolları bulmak maksadıyla ortaya çıkan birçok hareketten bugün yalnızca ikisi varlığını devam ettirmektedir: Buda’nın yaşlı bir çağdaşı olan Mahavira tarafından kurulan Cayinizm ve Budizm B. ESKİ ÇİN: Kısa ve Öz DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 18 Yaklaşık 25000 yıldır Çin dili kullanan bir Çin ulusu mevcuttur. Kâğıt, kendine has yazı karakterleri ve kültürü ile dünya tarihinde önemli bir konuma sahiptir. Burada da tarım ileri kültürü ve dini ve sosyal terakkiyi sağlamıştır. Ancak tarım uzun zaman Kuzey Çin ile sınırlı kalmıştı. Daha sonraları bütün Çin topraklarına ulaştıktan sonra bu terakkî kendisini göstermiştir. Tarımla birlikte ticarette de ileri bir seviyeye sahiptiler. Öyle ki İpek yolu vasıtasıyla dünyanın çoğu yeri ile ticaret halindeydiler. Bunun yanında ayrıca sanatta da çok ileri bir seviyede oldukları hem ipek yolu üzerinden yürüttükleri ticaretlerden, hem de kâğıdı bulmalarından mütevellit günümüze kadar ulaşan eserlerden görebilmekteyiz. Dönemin Özellikleri: Çin toplumlarında Aile klanı, ailenin yaşlısı, reisi çok büyük bir konuma ve değere sahip idi. Bununla birlikte aile kavramı da çok önemliydi. “Aile, klanın hukuki anlamda rafine hale getirilmiş alt bölümüydü(...) Klan ailelerin ve önemli hanelerin pederşahi reislerinin, üyeler üzerinde özel otoriteleri vardı. Her biri zor ve zaman alıcı ritüelleri yürütebilecek ve evreni kontrol eden güçlerle klanın lehine aracılık etmek için ruhları etkileyebilecek yetkinlikteydi.”26 Bunun yanında her bir ailenin (klanın) tanrı tarafından kurulduğuna inanılmaktaydı. Konfüçyüs ve Çin Kültürü: Çin’de çok saygınlık gören bir filozof ve düşünür idi. M.Ö 6. Yy ’da doğan Konfüçyüs Çin’deki düşünce ve inanışları anlamlandırabilmede önemli bir konuma sahiptir. Çin geleneklerini derleyip toparlayarak yeni kuşaklara aktarmak isteyen Konfüçyüs, kendisine özgü yöntemleriyle öğretimi halka yaymış ve öğretmenliği bir uğraş haline getirmiş bir düşünürdür. Misyonunu, “Ben eskiye inanan biriyim; bir kurucu değil bir aktarıcıyım.” sözleri ile tarif etmiştir. Bütün eski Çin metinlerini gözden geçirmiş, daha önceki Çin filozof ve düşünürlerinin yazılarını derleyerek yorumlamıştır. Ona 26 Roberts, a.g.e. s 81 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 19 büyük bağlılık gösteren ve ondan edebiyat, tarih, felsefe-ahlak öğrenen öğrencileri, ölümünden sonra onun sözlerini ve görüşlerini toplamışlardır.27 C. Japonya: Japonya bir ada ülkesi olması hasebiyle, deniz tarafından korunmuş bir vaziyettedir. Bundan dolayı ıstıla edilmesi güç bir ülkedir. Bunun yanında denizcilikte ve balıkçılıktan uzman konuma gelmişlerdir. Özellikle Çin’in Japonya’ya etkisi önemlidir. Zira hem kültürel hem de dini etkileşim olmuştur. Bunun haricinde tarihöncesi zamanlarda bronz teknolojisinin Çin üzerinden Japonya’ya intikal etmiş olması muhtemeldir. Tabiki Japonya’ya has dinsel inanışlar ve fikirler de vardır. “İlk Japon tarihleri (8.Yüzyılda derlenmiştir) Japon ülkesi ve halkının tanrılar tarafından nasıl meydana getirildiği anlatılır”.28 Dinî İnanışları: Bu çerçevede çokça dinî inanışlar zikretmemiz mümkün olsa da burada örnek teşkil etmesi ve en önemli günümüze ulaşmış dinlerden olması hasebiyle “sadece” Şintoizm’i örnek olarak zikredeceğiz: Şintoizm: - - V. Şintoizm, dünyanın en eski dinler arasında yer almaktadır. M.Ö 7. Yy’a kadar dayandırılan Kadim bir din olan Şintoizm, aynı zamanda bir bakıma Japonların milli dinidir. Bundan dolayı da herhangi bir kurucusu yoktur. Bunun yanında ayrıca tabiata tapınmaya önem veren bir dindir. Japonya’nın Milli Dini olduğundan, Japon halkının millî şuur ve zihin yapısını da aksettirmektedir. Etrafı denizle kuşatılmış, kendi içine kapalı bir halkın dininin de çevresel yapıdan etkilenmemesi kaçınılmazdır. Dolayısıyla din tabiata dayalı olup beraberliği pekiştiricidir. Şintoistler kendilerini güneşin çocukları olarak görürler. Çokça tanrıları vardır. Dağ, ırmak, ateş, gök gürlemesi, fırtına, yağmur, vb. ilahlar dışında her meslek sahibinin de ayrı bir ilahı vardır. Ölüler yaşayanlara muhtaçtır. Kendilerine ikram yapıldığı, mezarın üzerine yiyecek, içecek, eşya vs. konulduğu sürece mesut olurlar. Ailenin, köyün, klanın ve imparatorun atalarının ruhları en başta gelen ruhlardır. İmparator Güneş ilahesinin torunudur. Genellikle Japonlar dünyanın iyi ve kötü ruhlarla dolu olduğuna inanırlar. Şintoizm 'de tapınak ve evde yapılabilir.29 AKDENİZ UYGARLIKLARI: 27 Selahattin Fettahoğlu, “Konfüçyüs ve Öğretisi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, 2003 28 29 Roberts, a.g.e. s.221 http://dunyadinleri.com/sintoizm.html DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 20 A. Ege ve Eski Yunan 1) GİRİT: Girit’te Paleolitik çağın izleri, yani iskânı yoktur. Adaya gelen ilk insanlar Neolitik çağı kültürü insanlardı. Bunların adaya muhtemelen M.Ö 6000 yılında geldiği tahmin edilir. Ticaretle uğraştıkları ve sütün konuma sahip oldukları bilinir. “Muhtemel İ.Ö 6 bin yılda odaya gelen bu Neolotik insanları, İ.Ö 3. Bin yılın ikinci yarısı başlarında adaya yeni gelenlerle birlikte ürettikleri seramik, taş, fildişi ve madeni (özellikle üç köşe hançerler) eşyaları pazarlarda değiş-tokuş arzına sundular.”30Daha sonraları Girit’liler denizcilikte ustalaşıp, gemicilik vasıtasıyla ticarette güçlü bir ses haline gelmişlerdir. Dolayısıyla Girit’te ekonomik bir kalkınma oluşunca, toplumda huzur ve refahla birlikte rehavet ve lüks yaşam ihtiyacı oluşmuştur. Bununla birlikte “boş vakit” anlayışı oluşmuş, bu “boş zamanı” değerlendirme ve kullanma için farklı mecralara meyil edilmiştir. Özellikle lüks ve görkemli mimarisi ile farklı (ihtişamlı-süslü) sanat algısı bu bağlamda zikredilebilir. “Boş vakit” algısının tezahürü olarak sanat ve mimaride gelişmeler görülür. Fresk sanatı, ihtişamlı saraylar, süsler, eğlence ve sportif resim ve heykeller şekillenir. Dinî İnanışlar: Toplumsal ve ekonomik refah ve ihtişam, dinî inanışlarına da yansıdığını da görmekteyiz. Yüksek tepelerde tapınma ve ibadetler olsa da, bunlar çoğu zaman “açık alanda müzikli danslar eşliğinde, zaman zaman toprağa secde etmek biçiminde icra ediliyordu.”31 Bunun yanında tüm eskiçağ çok tanrılı dinlerinde olduğu gibi Girit’te de hayvan kurban ibadeti vardı. “Ayrıca adak olarak sunulan meyve, çiçek, içki ve çeşitli eşyalar da bir ibadetti. Çift ağızlı balta, öküz başı titonu, yılanlı tanrıça, mühürlerdeki hayvan tasvirleri, Giritlilerin dininde hayvanların da kutsallığının olduğuna işaret etmektedir.”32 2) MİKENLER (AKALAR) İhtişamlı Girit uygarlığının çöküşünden sonra Mikeniler tarih sahnesinde ortaya çıkarlar. Eski dünyanın yeni uygarlık merkezleri, Girit’in çöküşü ile birlikte Yunanistan anakarasında ortaya çıkmaya başlamıştır. Mikene bu bağlamda önemli bir konuma sahiptir. “Mykenai, Homeros destanlarından ‘Akhaioi’, Hitit çivi yazılı tabletlerinden ‘Ahhiyyavaklar’, Mısır hiyeroglif yazıtlarından ‘Akayivaşlar’ adlarıyla bilinen, bizim ise Akalar ( ya da Akhalar) adıyla dilimize mal etmiş bulunduğumuz halklar tarafından kurulmuş olan bir kentidir.”33 Akalar, M.Ö 2. Bin yıllarında Yunanistan’ı istila etmeye başlayan ve bunu tedricen sürdüren bir Hint-Avrupa kavmidir. Akalar Girit’li tüccarla zaman zaman refakatçi rolünü üstlenmiş, zaman zaman Girit’e korsan saldırılar düzenlediler. Dolayısıyla Girit’te karşılıklı bir etkileşim söz konusu olmuştur. Girit’in çöküşüyle de birlikte Orta Akdeniz ve Ege’nin en uygar halkları arasında yer almışlardır. Böylelikle, zor coğrafi koşullara rağmen “Geç Hellas” dönemi ve kültürünü tetiklemişlerdir. Kültürel yaratıcılık (Girit’lerden aldıkları seramik ve sanat kültürünü devam ettirdiklerinden) ve kentleşme girişimlerinde bulunduklarından dolayı çok farklı ve zengin bir dönem başlatmışlardır. “İlk kentler bu dönemde gelişip büyüdü”34Dönemin son iki yüzyılına Miken/Aka kahramanlığı damgasını vurgu yapmıştır. Bu nedenle M.Ö 14. Ve 13. Yüzyıllara Aka kahramanlık çağı denilmektedir.35 Mykenia 30 Güven, a.g.e., s.131 Güven, a.g.e. s.133 32 Güven, a.g.e. s.133 33 Güven, a.g.e. s.135 34 Güven, a.g.e. s.136 35 A.g.e. s.136 31 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 21 ketinin krallarının en ünlüsünü Homeros “İlyada” adlı eserinde tanıtır. Bu ünlü kral Agamemnon’dur ve dünya edebiyat ve mitoloji tarihinde önemli yere sahip olan Truva savaşı çerçevesinde anlatılır. 3) BÜYÜK İSKENDER VE HELLENİZM: Büyük İskender M.Ö 334 yılındaki Granikos savaşında Perslere karşı zaferi ile başlayan büyük fetihlerine kadar, Makedonya güçlü bir krallık değildi. İskender Perslere karşı savaşların ve Pers kralının ölüm haberiyle birlikte kendisini “Asya Kralı” ilan etti. Onun bu ilanının üzerine emrindeki Yunan askerlerini terhis etti. Ordusunu Asyalılardan oluşturdu ve bu orduyla Hindistan’a kadar uzanan bir sefer yaptı. Tâ İndus nehrine kadar yakınlaşan İskender, . 323 yılında ölmüştür. Büyük İskender bir nevi ortak kültür yaratmak istemişti. Bununla ilgili askerlerini doğulu kadınlarla evlenmeye teşvik etmesi kayda değer bir özelliktir. Helenistik dönemde dinî alanda da İskender’in siyasî ve sosyal alandaki yenilikçi ve farklılıkları kendini göstermiştir. Dinî alanda gelenek ile yenilikçi ruh arasında var olan bir karışım görmekteyiz. Bunda şüphesiz Büyük İskender’in diğer dinlere karşı hoşgörülü ve müsamahakâr davranması önemli bir rol oynamıştır. B. ROMA UYGARLIĞI: i. Kısa ve Öz: Roma devleti yedi yüzyılı aşkın bir süre boyunca dünyayı şekillendirdi. Trajan döneminde, (M.S.115-117) yani devlet sınırlarının en geniş olduğu dönemde doğuda Mezopotamya ve Mısır, batıdaysa Britanya ve İber yarımadasına kadar uzanan bu medeniyet, doğuşundan batışına kadar birçok dönemden geçti. Bu dönemleri kısaca dörde ayırmak mümkündür. Krallar dönemi (M.Ö 753-509), Cumhuriyet Dönemi (M.Ö 509-M.S. 27), Sezarlar Dönemi (M.S 27-284), Geç Antik dönem (285- 6./7. Yüzyıl). Roma devleti M.S 476 yılında sona erdikten sonra kültürel mirası yedinci yüzyılda Bizans devletine intikal etmiştir. Roma devletinin birçok kültürü coğrafyasında barındırması aynı zamanda birçok farklı din mensuplarını da içerisinde bir araya getirdiğini gösterir. Nitekim Hint- Avrupa din unsurlarıyla Oryantal din unsurlarını aynı zamanda barındırmıştır. Bunun en önemli nedeniyse bilhassa son dönemlerine doğru Roma devletindeki hâkim olan çoğulcu yaklaşımdır. Roma dini başlangıç evresinde Hint-Avrupa dinlerine yakın durmaktadır diyebiliriz. Roma dinsel düşüncenin diğer yönleri de milli, ampirik, görselleştirişi ve siyasi olmalarıdır. Tarihselleştirme onların metafizik karşıtı eğilimini gösterir, nitekim onlar aynı zamanda tarihte olan şeylere dinsel ilgi göstermekteydiler ve pragmatizmlerinden dolayı da ileride tarihlerinde olacak şeyleri alametler ve ritüeller vasıtasıyla öğrenebilmeye merak salmışlardı. Erken dönem Romalılar anlayamadıkları tabiat olaylarında tanrıların fillerini görürler. Etrüsk etkisinin altında kalan Roma uygarlığı, bu filleri belli bir tabiat olayı terimi altında toplamaya başlar ve isimlendirilir. Böylelikle kendi işlev çerçevesiyle sınırlı kalan tanrılar oluşur. Örneğin Etrüsklerdeki yıldırım DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 22 tanrısı Volta Jüpiter’ e dönüşür ve Roma’nın koruyucusu konumunu alır. Örnekten de anlaşıldığı üzere erken dönem Roma dinini daha iyi anlayabilmek için, Etrüsklerin dini inançlarını incelemek gerekmektedir. ii. Etrüskler ve Dini inançları Etrüskler tam olarak nereden geldikleri hala belli olmayan36 M.Ö. 8. Yüzyıl ile 1.yüzyıl arası orta İtalya’ da, Alplerin yamacında ve Toskana’ da yaşamış olan bir millettir. M.Ö 750 ile 250 yılları arası şehirlerarası antlaşma şeklinde bölgede hâkim kültürü oluşturmuşlardı. Roma’nın kuruluşundan itibaren genişlemesi Etrüsk hâkimiyetinin zayıflamasına ve tek tek şehirlerinin Roma hâkimiyeti altına girmesini beraberinde getirdi. Roma’daki dinsel hayat ve özellikle kırsal alandaki din anlayışı Etrüsk din anlayışı tarafından etkilendi. Etrüskler dindar bir millet olarak tasvir edilirler. Kendisini çeşitli türlerle gösteren genel bir tanrısallık inancı zamanla yunan etkisiyle birlikte antropomorfik tanrı tasvirleri olarak geliştirilmişti. Büyük Tanrı ve tanrıçalar antropomorfik bir surete kavuşurken, demonlar ve küçük tanrılar chtonik olma vasıflarını ve kişiliksiz olmalarını korumuşlardı. Etrüsklerin en ulu tanrısı Voltumna idi, , bitkilerin büyümesinden sorumlu olan tanrıydı. Tin isimli tanrı da önemli bir yere sahiptir, zira o yıldırımları atar ve baba figürüne benzer biçimde tasvir edilmişti, aynı zamanda o Romalılarda yunan etkisiyle birlikte Jüpiter adlı ulusal tanrıya dönüşmüştü. Onun eşi olarak tasvir edilen Uni, Romalılarda şehrin koruyucusuydu ve yunan tanrıçası Hera’ya benzetilerek Iuno adını almıştı. Baş tanrıların yanısıra birde küçük tanrılar vardı, arkaik toplumlarda her küçük iş için Tanrı vardı. Bu Tanrılardan bir kaçı sonraları Romalılar tarafından da adapte edildi, Larlar Manlar ve Penatlar ve Novensiles bilhassa ev tapımında önemliydiler. Etrüsk inancı bir nevi vahiy diniydi, Tanrılar isteklerinin nasıl bilineceğini topraktan çıkmış olan çocuk görünümlü bir ihtiyara bahşetmişlerdi. Bu düşünce aynı zamanda Etrüsklerde hâkim olan ahiret inancı ve determinizmle alakalıdır. Her şeyin tanrılar tarafından öngörülmüş olduğuna inanan Etrüskler, tanrısal iradenin keşfedilebilmesi için sırlar içeren kitaplara ( ’’libri acheruntici’’, ’’fulgurale’’ ve ’’agrimensores’’) sahiptirler. Bu kitapta hem yaşamın her alanını düzenleyen hem de genel ismiyle la disciplina etrusca olarak bilinen, kehanet ritüelleri vardır. Roma efsanesinde de geçen kuş seyri (auspicia), yıldırımların düştüğü yerlerin kutsal atfedilmesi (fulgurales) ve yeni kurban edilmiş hayvanın iç organlarını okuma (haruspicia) vardı. Bu kültler de Romalılar tarafından öylece adapte edildi.37 Etrüsk dininin Roma dini üzerindeki bir diğer etkisi ise, Tanrıların var olmalarının tek tezahürünün zamanı belirlenebilen filleri yapabilmeleri olduğudur. Numen olarak da bilinen bu olgu, hem Tanrısal filleri hem de Tanrı’nın kendisi için kullanılır. Eski Roma dini arkaik ve tarımsal olması ve ayrıca Etrüsk etkisi altında olması hasebiyle Tanrıların tasvirlerini tanımazdı, tasvir etme daha sonra Yunan etkisiyle ortaya çıkmıştır. Etrüsk ve dolayısıyla Romalı dini inanç sisteminde Tanrı’nın antropomorfik tasviri yoktu ve sadece kültler ve Tabiat işaretleri (kehanetler) vasıtasıyla anılabilirdi. Buna karşılık Yunan düşüncesi Tanrıları mitler ve kültsel imgeler 36 37 Hitilerden oldukları varsayılmaktadır. Mircea Eliade, a.g.e., s.137-139 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 23 yardımıyla tasavvur edebiliyordu.38 Sonuç olarak animistik dönemden sonra (numen) Romalılar Grek tanrılarıyla tanışmışlar ve mitolojik düşünceyi devralmışlardır.39 Tüm bunların sonucu Romalı’ nın dini, insanların temel ihtiyaçlarının da üstünde kozmik ve soyut güç olarak görmemesidir. Romalı’ ya göre din pragmatiktir, ve güncel hayatın ve devlet işlerinin bir nevi hizmetindedir.40 Bir diğer önemli nokta Roma’ nın yabancı kültür ve Tanrılara karşı olan hoşgörürlüğüdür. Zira yukarıda zikredilenlerden hareketle Roma dinin tanrılarının bir kısmının yerli, bir kısmının Grek menşeili ve bir kısmının Etrüsk olduğu söylenebilir. Romalıların bu konuda yelpazeyi geniş tuttukları ileriki dönemlerde de müşahede edilecektir. iii. Roma’da din anlayışı 1.Devlet dini (Sacra Publica) Roma’ nın kuruluşundan itibaren devlet din işlerini denetim altında tutmuş ve bunun için özel müesseseler geliştirmiştir.41 Bunlardan bazıları: Flamen adlı rahipler, başrahiplerdi, bunların alanları kısıtlı idi. Örneğin Jüpiter’e ait işleri Flamen Dialis, Quirinus’ ait işleri Flamen Quirinalis vs. görmekteydi. Bunların dışında bir de kutsal devlet ocağının koruyucuları olan 6 Vesta rahibesi (Vestales) vardı. Ayrıca Etrüsk etkisinin ürünü olan kâhinler grupları mevcuttu: augures ve haruspices. Harp ilanlarını onaylayan veya fesheden rahiplere Festiales denilirdi. Din işlerinin baş sorumlusu Pontifex Maximus idi. Onun altında da din işleri heyetini oluşturan Pontifexler yer alıyorlardı.42 2. Özel din (Sacra privata) Roma’ nın ana tanrılarının yanı sıra tasvir edilmeyen tanrıların olduğu vurgulanmalıdır. Örneğin fides (sadakat), fortuna (şans), Honor (şeref), pietas (dindarlık) gibi manevi fikirler de Tanrısal şahsiyetler olarak düşünülmüşlerdi.43 Bir diğer önemli Tanrı grubu ev veya ocak tapınımında ortaya çıkar. Bunlar Larlar, Menatlar ve Penatlar gibi. Bu tanrılar bir ailenin aile tapınağı etrafında tapınırlar ve atalar kültüyle de birleşmiştiler. Her ailenin kendine mahsus özel tanrıları vardı ve bu Larlar aileyi korumaktaydılar. Aile tanrılarının tümü Dii familienses olarak adlandırılırdı. (Roma)-Sonuç: Roma dini asırlar boyunca birçok evreden geçmiş ve başka dinsel düşüncelerle temasa girmiştir. Başlangıçta animistik bir tarım toplumu dini özelliklerini taşıyan sonraları ise Etrüsk ve Grek inanışlarıyla tanrı anlayışında mitselleşen ve antropomorfizmi benimseyen bir din anlayışına dönüşmüştür. Manevi tanrı kavramına özellikle vurgu yapan Romalı ahlaki değerleri de bu şekilde kutsamış, Tanrıların tarihi 38 Sabahat Atlan, Roma Tarihi’ nin Ana Hatları, s. 18, İstanbul Üniverstesi Edebiyat fakültesi No. 1529 Sabahat Atlan, a.g.e., s. 18 40 Heinrich Krefeld: Res Romanae. Ein Begleitbuch für die lateinische Lektüre. 3. Auflage. Hirschgraben Verlag, Frankfurt am Main 1962 41 Hasan Gürsoy, Roma imparatorluğunda senkretik inançlar, s. 17, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010s. 16 42 Sabahat Atlan, a.g.e., s. 20 43 Sabahat Atlan, a.g.e., s.19 39 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 24 yönlendirdikleri ve bu yüzden iradelerinin açığa vurmuş hallerinin bir disiplin olarak aktarılması gerektiğini savunmuştur. Asırlar boyunca pragmatizmini ve hoşgörürlüğünü korumuş bulunan Roma dini, kendi menfaati için kendisine tamamen uzak olan doğu dinlerinden de unsurlar almaktan çekinmemiştir. Bu gibi gelişmeler son dönemlerde insanların devlet dininden uzaklaşıp, kendilerini İsis ve Mithras kültü gibi mistik, gizemli ve yabancı dinlere vermeleriyle sonuçlanmıştır. Bununla birlikte yunan felsefesinin şüpheciliği ve rasyonalizmi bilhassa eğitilmiş kesimlerde revaç görmüştür. İmparatorluk kültü de bu çerçevede Helen kültüründen esinlenerek Roma’ya taşınmıştır. Bu kült sadece tanrısallaştırılmış Sezar’la kısıtlı kalmayıp tüm Roma devleti ve vatandaşlarına yayılmış ve Republica Romana kutsal atfedilmiştir. Tanrısallaştırma kültüne karşı çıkan Yahudilik ve yeni gelişen Hıristiyanlık monoteizmlerinden dolayı bastırılmaya çalışılmış, fakat Trajan ve Konstantin olmak üzere iki Sezar tarafından religiii licitae olarak kabul edilmiştir. VI. YAKINDOĞU UYGARLIKLARI: PERSxiii M.Ö 4000’li yıllar. Persler, Hint-Avrupalı göçebeler, İskitlerin mirasçısı, büyük bozkırların halkıydı. Perslerle birlikte dünya tarihine farklı bir renk ve estetik anlayış katılmıştır. Hem sanat, hem dinî inanışların yanında savaş teknolojisi, stratejileri (şah oyunu) ve ticaretleri ile tarih sahnesinde önemli bir yere sahip olmuşlardır. Birçok dünya tarihi ansiklopedilerinde Pers İmparatorluğunun Avrasya’nın ilk imparatorluğu olduğu iddia edilir.44 Dinî İnanışlar: Erken dönem İranlıların dini, Vedik Hinduizm’e benzerdi. Hindistan’da (Aryan kültüründe özellikle) olduğu gibi Mithra ve Varina inancı hakimdi. Daha sonra bu Zerdüştlüğe sürüklemiştir.45 Perslerin kendi dinleri Mazdeizm/Mecusilik (Tanrılarının adı Ahura- Mazda’dan gelir), Yahudilerinkine de ilham veren Peygamberleri Zerdüşt (Nietzsche’nin Zerdüşt’ü) ve Avesta adlı bir kutsal kitapları vardır.46 Daha sonra, “dinden sapan bir Peygamber olarak ortaya çıkan Mani, iyilik Tanrısı ve kötülük Tanrısını karşı karşıya tutacaktır. Bu iyilik ve kötülüğün karşıtlığı, Maniheizm, Perslerin dininin derinden koşuyordu”.47 44 Felipe FErnandez-Armesto, “The World- A History”, tufts University, 2007, sç177 An Encyclopedia of World History, ed. William L. Langer, Boston : Houghton Mıfflın, 1940. S.39 46 William Mc Neill, “Dünya Tarihi”, İmge kitabevi 2. Baskı, 1989 Ankara, s.45 47 Jean Claude Barreau Guillaume Bigot, “Tarih Öncesinden Günümüze- Bütün Dünya Tarihi”, Dharma Tarih, İstanbul, 2006. S.45 45 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 25 VII. YENİ DÜNYA UYGARLIKLARI: “Yeni Dünya” kavramı, Amerika kıtasının tarihî veriler açısından geç bir dönemde “Avrupalılar” (Batılılar) tarafından 1492 yılında keşfedilmesinden dolayı kullanılır. Yeni dünya tarihi, birçok nedenden dolayı, “Eski Dünya” tarihinden farklı dönemlendirilir. “Eski dünya tarihinin Paleolitik ve Neolitik kavramları, Yeni Dünya için de kullanılabilirse de, ötesi (uygarlık) dönemleriyle ilgili Eski Dünya tarihi kavramları, kolaylıkla kullanılamaz. Örneğin Tunç Çağı, bilindiği gibi, Eski Dünya’da Neolitik’ten uygarlığa geçiş dönemine denk düşer. Taş araç kullanımından metal araç kullanıma geçmemiş (Yeni Dünyalı) kültürler için Tunç Çağı döneminden söz edilemez.”48 A. ORTA AMERİKA: Dönemleri: a) Klasik Öncesi Dönem (Preclassic): M.Ö 1800- M.S 300 b) Klasik Dönem (Classic): 300- 900 c) Klasik sonrası Dönem (Postclassic): 900- 800 1) MAYALAR:xiv Kısa ve Öz: - Orta Amerika’nın klasik uygarlığı olarak bilinen Mayalar ciddi bir kültür ve geleneğe sahip idiler. OrtaAmerika’nın Yunanistan’ı (Grekleri) olarak da vasıflandırılır.49 M.Ö yaklaşık 2000 yılında Mayalar Meksika’nın güneyinde Yucatan’da tarih sahnesinde çıkmıştır. Mayalar hem tarım, hem zanaatkâr hem de sanatkârlardı. Dinî İnançları: - Mayaların başında rahipler- din görevlileri vardı. Bütün Maya ülkesi Mayalarca tanrılar adına inşa edilmişti. Dolayısıyla burada Mayaların tanrılara olan düşkünlüğünü görmekteyiz. Tanrılarının tapınmanın yanında kurbanlara da ihtiyaçları olduğuna inanılırdı. Bu kurbanlar sadece hayvanlardan değil, insanlardan da seçilirdi. - Maya dininin üç temel özelliği vardır: Eski Mayalar’ın din adamlarının uygulamaları onların birer şaman olduğunu da göstermektedir. Mayalar, sonradan Kızılderililer’de görülen Amerika Şamanizmi’nin özgün hallerinden birini oluşturmuşlardır. Asya Şamanizmi’yle pek çok bakımdan paralellik gösteren Maya Şamanizmi’nin en önemli farklarından biri, Asya Şamanizmi’nde transa geçmede uyuşturucu maddelerin kullanılmamasına karşın, Maya Şamanizmi’nde halüsinojen ve psikoaktif maddelerin[101] kullanımıdır. 48 Alaeddin Şenel, “Kemirgenlerden Sömürgenlere- İnsanlık Tarihi”, İmge Kitabevi, İstanbul 2006 Arthur Demarest, “Ancient Maya. The Rise and Fall of a Rainforest Civilization”. Cambridge University Press, Cambridge 2005 49 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 26 2) AZTEKLERxv Kısa ve Öz: - - Aztek İmparatorluğu, Orta Amerika’nın geç uygarlıklarındandır. Aynı zamanda bugünkü adıyla Meksika’nın en güçlü ve tanınmış halkıdır50. Efsane ’ye göre, Aztekler “Atzlan” dan gelir.51 Oradan 14.yy’da Meksika bölgesine göç ederler. Yine Efsane’ye göre kendilerine “Mexica” adını verirler. Mexica halkı 1325’de Texoco denizin kıyılarında Tenochtitlan şehrini kurarlar. Kendilerine özgün yazı ve din, inanışları vardır. Gökyüzüne varan piramit şeklinde yapıtları vardır. Bu aynı zamanda onların dini merkezleridir Aztek diyarında altın, gümüş gibi zengin yer altı madenleri var olsa da, bütün halk bundan faydalanamamıştır. Sadece elit tabaka lüks ve ihtişamlı bir hayat sürdürmüş, işçi, çiftçi ve genel olarak avam tabakası zor şartlarda yaşamıştır. Burada yer altı madenlerde söz etmişken “kakao” madenini de ayrıca zikretmemiz gerekir. Azteklerin Altını olarak bilinen kakao o zamanlarda çok değerli ve zenginlere has bir şeydi. (CHOCOLATL) Dinî İnanışları: - - - Azteklerin başlıca tanrıları: i. Savaş ve Güneş Tanrısı= Huitzilopochtli, ii. Yağmur Tanrısı= Tlaloc iii. yarı tanrı-yarı kahraman Tüylü Yılan= Quetzalcoatl Kan akıtma töreni de yaygındı Dinle yakından ilişkili Aztek Takvimi, rahiplerin uğraşı olan kapsamlı bir ayinler ve törenler döngüsünün temeliydi. Dini inançların merkezleri, piramit şeklinde merkezî konumda olan yapıt ve tapınaklarıydı. Buralarda toplum içerisinde önemli ve saygın konuma sahip olan din görevlileri (rahipler) görev alıyordu. Tanrılar adına ibadetleri yönetiyor, adakları, sunakları ve kurbanları takdim ediyorlardı. Kurbanlar ise sadece bitki ve hayvanlardan değil, insanlarda da seçiliyordu. Aztek kralı tanrı konumundaydı adeta. İhtişamlı ve lüks bir hayata sahipti B. GÜNEY AMERİKA: Dönemleri: a) Biçimlenme: M.Ö 3000- 400 b) Çiçeklenme: M.Ö 300-800 50 Grisel Gómez Cano ed., El Regreso a Coatlicue: Diosas y Guerreras en el Folklore Mexicano, México. (2011). Xlibris Corporation, s. 296 51 James Lewis Thomas Chalmbers Spence, The Myths of Mexico and Peru: Aztec, Maya and Inca, 1913 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 27 İNKALARxvi: İnka İmparatorluğu Güney Amerika’nın geç uygarlığıdır. Aslında Azteklere benzer bir yönetim tarzları toplumsal yapı vardı. Toplumun başında İnka-kralı vardı. Kral toplumsal düzeni ihya edebilmek için bir takım valiler-görevliler tayin ederdi. Dinî inanışları da bu çerçevede şekillenirdi. Dinî İnançları: - - - İnkaların tapındıkları tanrılardan oluşan çok tanrılı bir dinleri vardı. Yaratıcı konumunda bir tanrı ve onun yarattığı birçok başka tanrı vardı. Ayrıca toprak ana ve deniz ana konumunda bulunan tanrıçalar da vardı Bu tanrılardan bir kısmı: i. Viracocha - Yaratıcı tanrı ii. İnti - Güneş tanrısı iii. Mama Quilla - Ay Ana , Ay tanrıçası iv. İlyapa - Hava durumu tanrısı (iklim tanrısı) İnkalar altının güneşten gelen bir çeşit şekerleme olduğunu düşünürlerdi. Altın ancak çeşitli kutular, mücevherler gibi törensel eşyalar ya da süslü mezar taşları veya tapınaklar yapmak amacıyla kullanıldığında bir değere sahipti C. KUZEY AMERİKA: Uygarlıktan yoksun denilebilir. Yeni Dünya’nın Kuzey Amerika kıtası halkları, Avrpalılar geldiklerinde ilkel topluluk döneminde yaşamaktaydılar. Sulama, ekonomik çok geri bir durumda, tarım ve tarıma uygun bitki eksikliği.52 Yeni Dünya’nın Mezopotamyası: MEZOAMERİKA: “Mezoamerika, uygar toplumların geliştiği Orta Amerika’nın, 1 milyon kilometrekarelik bir alanda, sekseni aşkın dilin ve lehçenin konuşulduğu bir kültür geleneğinin paylaşıldığı bölümdür.”53 52 Şenel, a.g.e. s.917 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 28 SONUÇ: Bu çalışma çerçevesinde dünya halklarının tarihini ve bununla birlikte dinî inanışların teşekkülü ve tarihini ele almaya çalıştık. Burada özellikle bütüncül ve çok boyutlu bakış açısıyla olaylara bakmak gerektiğini vurguladık. Burada son olarak tarihten yola çıkarak günümüz dünyasının temellerini, dünya halklarının ve dinlerin oluşumunda önemli rol oynaman temel unsurları kısaca zikretmek istiyoruz: 53 Şenel, a.g.e. s.920 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 29 Kaynakça: o o o o o o o o o o o o o o o o o o o An Encyclopedia of World History, ed. William L. Langer, Boston : Houghton Mıfflın, 1940. Atlan, Sebahat, “Roma Tarihi’ nin Ana Hatları”,İstanbul Üniverstesi Edebiyat fakültesi No. 1529 Bigot, Jean Claude Barreau Guillaume, “Tarih Öncesinden Günümüze- Bütün Dünya Tarihi”, Dharma Tarih, İstanbul, 2006. Cano, Grisel Gómez (Ed), « El Regreso a Coatlicue: Diosas y Guerreras en el Folklore Mexicano », México. (2011). Demarest, Arthur, “Ancient Maya. The Rise and Fall of a Rainforest Civilization”. Cambridge University Press, Cambridge 2005 Fernandez-Armesto, Felipe, “The World- A History”, tufts University, 200 Fettahoğlu, Selahattin, “Konfüçyüs ve Öğretisi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, 2003 Gürsoy, Hasan, “Roma imparatorluğunda senkretik İnançlar”,Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010 Güven, İsmail (Editör),“Uygarlık Tarihi”, Degem Akademi, 3. Baskı, Ankara 2010. Hooke, Samuel Henry, “Ortadoğu Mitolojisi”, İmge Yayınları. İna Wunn, Patrick Urban ve Constantin Klein, “Götter, Gene, Genesis- Die Biologie der Religionsentstehung” Springer Sprektrum Yayınları, Verlin Heidelberg 2015. Kramer, Samuel Noah “Tarih Sümerde Başlar”, Kabalcı Yayınları İstanbul Krefeld, Heinrich, “Res Romanae. Ein Begleitbuch für die lateinische Lektüre. 3. Auflage. Hirschgraben Verlag, Frankfurt am Main 1962 Lehmann, Johannes, “Die Hethiter- Volk der tausend Götter”, Gondorm Yayınevi, Bindlach 1992. Mc Neill, William, “Dünya Tarihi”, İmge kitabevi 2. Baskı, 1989 Ankara. Roberts, J.M, “Kısa Dünya Tarihi”, İnkılap yayınları, İstanbul 2014 Selz, Gebhard J, “Sumerer und Akkader- Geschichte, Gesellschaft, Kultur” 2010Hooke, Samuel Henry, “Ortadoğu Mitolojisi”, İmge Yayınları. Şenel, Alaeddin “Kemirgenlerden Sömürgenlere- İnsanlık Tarihi”, İmge Kitabevi, İstanbul 2006 Spence, James Lewis Thomas Chalmbers, “The Myths of Mexico and Peru: Aztec, Maya and Inca, 1913 İnternet Kaynakları: http://dunyadinleri.com/sintoizm.html http://www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/TR,77778/paleolitik-cag.html http://www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/TR,77779/neolitik-yeni--cilali-tas-cag.html http://www.alasayvan.com/inanc-ve-kultur/385327-hitit-dini-ve-inanclari.html http://www.hindoloji.com/index.php/dinler DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 30 EK: i ii Paleolit Devir: Currently agreed upon classifications as Paleolithic geoclimatic episodes [17] Age (before) America Atlantic Europe Maghreb Mediterranean Europe Central Europe 10,000 years Flandrian interglacial Flandriense Mellahiense Versiliense Flandrian interglacial 80,000 years Wisconsin Devensiense Regresión Regresión Wisconsin Stage 140,000 years Sangamoniense Ipswichiense Ouljiense Tirreniense II y III Eemian Stage 200,000 years Illinois Wolstoniense Regresión Regresión Wolstonian Stage 450,000 years Yarmouthiense Hoxniense Anfatiense Tirreniense I Hoxnian Stage 580,000 years Kansas Angliense Regresión Regresión Kansan Stage 750,000 years Aftoniense Cromeriense Maarifiense Siciliense Cromerian Complex 1,100,000 years Nebraska Beestoniense Regresión Regresión Beestonian stage 1,400,000 years interglaciar Ludhamiense Messaudiense Calabriense Donau-Günz Gamble, Clive (1990), El poblamiento Paleolítico de Europa, Barcelona: Editorial Crítica. ISBN 84-7423-445-X. DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 31 iii NEOLİT iv DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 32 v DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 33 vi Mezopotamya Mezopotamya DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 34 vii viii DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 35 DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 36 ix DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 37 x xi Şamran Kanalı (Anadolu Uygarlıklarından Urartulara ait olduğu söylenir xii DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 38 xiii DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 39 xiv xv DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT 40 xvi DÜNYA HALKLARIN VE DİNLERİN KISA TARİHİ TUĞRUL KURT
