Asya Tipi Üretim Tarzı`na Veda

Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
Yard. Doç. Dr. Suna Başak AVCILAR
Gazi Üniversitesi İİBF
Özet: Bundan otuz hatta kırk yıl kadar Önce Osmanlı toplum
yapısı konusunda başlayan tartışma henüz sonuçlanmamıştır.
Osmanlı toplum yapısı tartışmalarında yapının ne olmadığı (bu
makalede sadece ATÜT olmadığı) belirlenmiş fakat ne
olduğuna ilişkin henüz tatminkâr bir sonuca ulaşılamamıştır.
Bu çalışma gerek akademik gerekse entelektüel ve ideolojik
sebeplerle Osmanlı toplum yapısını açıklama gayreti içinde
olanların, özellikle Osmanlı'yı ATÜT'le açıklama çabası sarf
edenlerin ve ATÜT'ün teorik, emprik ve ideolojik açıdan
sorgulanışının ele alındığı ATÜT'e veda yazısıdır.
Anahtar Kelimeler: Toplumsal yapı, ATÜT, Feodalite, Doğu
Despotizmi
____________________________________________________
Giriş
Osmanlı toplum yapısı üzerinde daha önceleri yapılan tartışmalarda Osmanlı için
"Feodal mi, Asya Tipi Üretim Tarzı (ATÜT) mı?" ikilemi, Türkiye'nin
entelektüel gündeminin odak noktasını oluşturmaktaydı. Sencer Divitçioğlu'nun
"Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu" adlı eseri, konuya farklı yerlerden
bakanları farklı yönleriyle etkilemiştir.
bilig ♦ Yaz 2002 ♦ Sayı 22:1-28
1
bilig 2002 Yaz Sayı 22
ATÜT teorik içlemleriyle genel olarak Doğu toplumlarının (özel olarak
da, Osmanlı toplumunun) Batı toplumlarından farklı olduğunu; Doğu'nun statik, Batı'nınsa dinamik süreçlerle belirlendiğini; bu yüzden de
Asya'nın bir tarihi olamayacağı tezini getirmekteydi. Bu tez o yıllarda
hem Marksist olmayı hem de Osmanlı'nın Batı'dan farklı bir yapısı
olduğunu savunabilmeyi mümkün kıldığından cazip bir teorik dayanak
olarak görülmüştür. Birçok kimseyi o yıllarda tarihsizlikten çok kendine
özgülük etkilemiştir. Divitçioğlu, Osmanlı toplum yapısının Avrupa
feodalitesinden farklı olduğuna işaret ediyor; tımar sistemini feodal
malikane sisteminden ayırıyor; sipahinin senyörden serfin reayadan
temelli olarak ayrıldığını bildiriyordu.
Batı'da Asya Toplumlarının çözümlenmesinde daha 1930'lu yıllarda
ATÜT terk edilirken otuz yıl sonra ATÜT'ü Batı literatüründe keşfeden
sosyal bilimcilerimiz kavramı Osmanlı için kullanmışlardır. Yine o yıllarda
Ömer Lütfi Barkan bazı uyanlarda bulunmaktadır; ancak ATÜT'ün
cazibesi her şeyin üstündedir. Daha sonra yapılan çalışmalar ATÜT'ün
Ö.L. Barkan'ın deyişiyle 'müşahhas tarihi realite' ye tekabül etmediğini
göstermiş ve ATÜT'ün deneysel teorik ve ideolojik açıdan geçerliliği
sorgulanmıştır. Işte bu çalışma gerek akademik gerekse entelektüel ve
ideolojik sebeplerle Osmanlı toplum yapısına duyulan ilginin ve
Osmanlıyı ATÜT'le açıklama çabası sarf edenlerin ele alındığı ATÜT'e
veda yazısıdır.
Osmanlı Toplum Yapısı ile İlgili Farklı Çözümlemeler
Akademik olduğu kadar entelektüel ve ideolojik sebeplerle Osmanlı
Devleti ve toplumu üzerine yapılmış inceleme ve araştırmalardan oluşan
dikkate değer bir literatür mevcuttur.
Literatürde yer alan ve her biri farklı teori ve metodolojiye dayanan bu
çalışmaları bir sınıflandırmaya tabii tutmak bize değerlendirme1 kolaylığı
sunacaktır. Bu tasnifi vermeden önce belirtmek istediğimiz birkaç husus
var. Literatürde Osmanlı toplum yapısı ile ilgili farklı çözümlemelerin
sınıflandırılmasına ilişkin başlıca iki çalışma vardır. Bunlardan ilki M. Sencer'e ait olup, kendisi Osmanlıyı ATÜT'le açıklamanın uygun olacağını
belirtirken; diğeri H. Berktay'a aittir ve kendisi sonuçta Osmanlıyı
feodalizmle açıklar.
2
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
Bu iki temel çalışmanın ve birkaç makalenin dışındaki çalışmalarda,
Osmanlı toplum yapısı ile ilgili farklı çözümlemelerin sınıflandırması bir
iki sayfa veya paragrafla sınırlıdır. Bu sınıflandırmaların bazılarına ise
katılmak mümkün değildir. Mesela E. Kongar'a göre (1981:309–311) bu
konuda ikili tasnif yeterlidir. Kongar "Feodalizm" ve "kendine Özgü"
ayrımını yaparak ilkinin temsilcisi olarak sadece M. Kıray'ı göstermekle
yetinir. Osmanlının kendine özgü bir toplumsal yapıya sahip olduğunu
savunanlar arasında da S. Divitçioğlu'nu, Ş. Mardin'i, M. Sencer'i, H. Çin'i,
M. Doğan'ı aynı başlık altında ele alır. Hâlbuki bu sosyal bilimcilerimizi
aynı başlık altında değerlendirmek mümkün değildir. Çünkü M. Sencer
ve S. Divitçioğlu ATÜT'ü savunurken H. Cin ve Ş. Mardin bunu söz
konusu bile etmezler.
Ayrıca tüm bu çalışmalarda, çözümlemelerle ilgili belli bir zaman kesitinde
ve sınırlı sayıda kişiler ele alınmış olduğu için, günümüz sosyal
bilimcilerinin görüşlerine değinilmemiştir. Bu sosyal bilimcilerden konuyla
ilgili olarak fikrini değiştirenler olmuştur. Bunun dışında Osmanlı'da
"kendine özgü bir toplum yapısı" olduğu hususunda tarihçilerin dışında
onlarla aynı görüşü paylaşan sosyologlar yok farz edilmektedir. H.
Berktay ve M. Sencer özellikle Weber'den hareketle Osmanlıyı çözümleyen
sosyal bilimcilerin görüşlerine hiç değinmemişlerdir. Literatürde farklı
yönelişteki bu çalışmaların değerlendirilebilmesi için ortak bir zemine
ihtiyaç vardır. Bu ortak zemin kullanılan teorik ve metodolojik yaklaşımdır.
Bunlar belirlendiği takdirde bu tartışmaların ortak bir zemin üzerinde
değerlendirilmesi kolaylaşacaktır.
Literatürde yer alan farklı yönelişteki çalışmalarda, en genel anlamıyla
"kendine özgü oluş yaklaşımı" ile "Marksist tarih yaklaşımı" Osmanlı
toplum yapısının değerlendirilmesinde iki ayrı uç olarak görülmektedir.
1933 ile 1960 yılları arasında Ö. L. Barkan ve H. Inalcık'ın yaptığı
çalışmalarla şekillenmiş olan ve Osmanlı toplum yapısının kendine özgü
olduğunu benimseyen ilk görüşe karşılık, 1960'îarda Marksist tarih
yorumculuğunun kazandığı canlılık ile "feodalizm" ve "ATÜT"
tartışmaları gündeme gelmiştir. "Feodalizm" ve "ATÜT"ün dışında
Osmanlı toplum yapısı ile ilgili tartışmalar "Doğu Despotizmi", "DünyaEkonomi Sistem Yaklaşımı", "Kerim Devlet", "Patrimonyalizm",
"Prekapitalizm", "Prebendalizm", "Protofeodal", "Köylü Üretim Tarzı",
"Vergisel Üretim Tarzı" gibi kavramlar çerçevesinde dönmüştür.
3
bilig 2002 Yaz Sayı 22
Osmanlı toplumsal yapısı ile ilgili bu kavramlar, ATÜT'ün Doğu
toplumları bağlamında Osmanlı toplumsal yapısını çözümlemede teorik
açıdan yetersiz, ampirik açıdan ise geçersiz olduğu tesbit edildikten2 sonra
ortaya çıkmıştır.
Sosyal bilimler tarihimizde Osmanlı toplum yapısının ne olduğu sorusu
na ATÜT ve feodalizm cevabını verenlerden çok önce Osmanlı'nın kendi
özgüne bir yapıda olduğu görüşü, 1930'lu yıllarda özellikle tarihçilerin
yaptıkları çalışmalarla filizlenmeye başlamış ve günümüzde bazı sosyo
loglar arasında da kabul görmüştür. Cevdet Paşa'dan bu yana Türk top
lum tarihinin tabanına inerek araştırmalar yapan tarihçilerimiz, Türk sos
yolojisinin gelişmesine sağlam bir zemin hazırlamışlardır. Ömer Lütfi
Barkan, Mustafa Akdağ, Cengiz Orhonlu, Halil Inalcık, Tayyip Gökbilgin,
Fuat Köprülü, Halil Sahillioğlu ilk akla gelenler olup, araştırmalarla Osmanlı konusuna ışık tutmuşlardır.
Çağdaş Türk tarihi ve iktisat tarihi literatüründe klasik dönem olarak kabul
edilen onbeş ve onaltıncı yüzyıllarda Osmanlı toplumunun feodal
olmadığı görüşü genel kabul görmüştür (Berktay 1983a: 2470). Werner'e
göre de "Türk tarih yazımı Osmanlı Imparatorluğu'nda feodal bir üretim
tarzının varlığını kuşkuyla karşılar" (1988:198). ATÜT tezi karşısında ise
tarihçilerimiz sessiz kalmışlardır. Bize göre sessizliğin sebebi feodalizme
verilen cevabın ATÜT için de geçerli olmasındandır. H. Cin ise meseleyi
hukuki yönden ele alarak Osmanlı toplum yapısının kendine özgü
olduğunu ortaya koyanlardandır3.
Osmanlı toplum yapısının kendine özgü olduğu mutabık olan sosyal
bilimcilerimiz diğer yaklaşıma sahip olan sosyal bilimciler gibi tarihçilerin
çalışmalarını temel alırlar fakat onlardan farklı sonuçlara ulaşırlar.
Marksist yaklaşımda olanlar ekonomik faktör ve üretim ilişkileri ağırlıklı
açıklamalar getirirken kendine özgü görüş yaklaşımında yer alanlar
Weber'in iktidar, prestij, statü, hakimiyet kavramlarında hareketle
Osmanlı'yı açıklamışlardır. S. Ülgener, Ş. Mardin, M. Heper, O.
Türkdoğan, A. Kurtkan, B. Sezer, M. Erkal, C. Meriç, Ü. Meriç, A.
Tabakoğlu, N. Vergin, A. Güner Sayar bu görüşün temsilcilerindendir.
Bu görüş H. Berktay tarafından bir makalesinde "Partikülarist Ottomanizm4" terimiyle ifade edilirken başka bir çalışmasında "Dar Hukuksal
Formalist Ekol5" ve "Sui Generis6" terimleriyle ifade edilmektedir. H.
Berktay'la aynı çizgide olan I. Üşür'de " Hukuki Siyasi Ölçüt7" terimini
4
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
kullanır. Biz bu gruba girenler için Ö. L. Barkan ve A. Tabakoğlu'nun
deyişiyle "Nev-i Şahsına Münhasır8" veya "Kendine Özgü Oluş" demeyi
tercih ediyoruz.
Marksist Tarih Yaklaşımı
1960'lı yıllar ve hatta 1970'li yılların ortasına kadar Osmanlı devleti ve
toplum yapısı Türk solunun ilgi odağında yer alır. Türk solu bu dönemde
dünyayı değiştirmek projesine katılmak amacıyla yola çıkmıştır. Bu
amacı gerçekleştirmek için ise, önce içinde yaşanılan toplumun analizi ve
bunun için de var olan toplumun üstünde yükseldiği geçmiş ilişkileri yani
Osmanlı'yı anlamak ve yorumlamak gerekiyordu. Bu sebeple Marksizmin
temelinde yer alan değişimi gerçekleştirebilmek, 1960'lı yıllarda Osmanlı
Türk solu için temel araştırma ve tartışma alanını teşkil etmiştir. 1960'h
yıllar Osmanlı tarihi çalışmaları için olduğu kadar sosyoloji açısından da
oldukça önemlidir. Ü. Oskay'a göre (1990: 23), Türk solunun sosyolojiye
merak sarması İsmail Hüsrev'e kadar götürülebilir. Ancak bu merak
sarma asıl filizlerini 1960'ların ortalarında vermiştir. Yine bu yıllarda sol,
Osmanlı toplum yapısına ışık tutan analizleri ile Ş. Mardin'den
faydalanmıştır. Godelier'den S. Hilav'ın çevirileri, K. Tahir'in Osmanlı'ya
ilişkin düşünce üretmeye başlaması hep bu döneme rastlamıştır. Farklı
yaklaşımda olanlar yaptıkları çalışmalarla belli bir dönem kıt malzeme ile
de olsa bazı genel hükümlere varmaya çalışmışlardır. Araştırmalarda farklı
yaklaşımlara sahip olanların gönderme yaptıkları şahısların ise aynı
olduğunu görüyoruz. İnalcık, Barkan, Köprülü ve Akdağ'ın yanı sıra Gibb
ve Bown, Hammer, Gibbons, Toynbee gibi yabancı tarihçilerin eserleri ana
kaynağı oluşturmaktadır.
Marks'ın Atüt Kavramını Oluşturması
Marks'ın ATÜT'ü kavramsallaştırması, kavramın kendi tarihselliği göz
önüne alınarak incelenmelidir. Marks'tan sonra Perry Anderson gibi
yazarlar Batı'nın, tarih boyunca Asya'yı salt kendi toplumsal yapısını
daha iyi anlamak amacıyla araştırdığını gösterdiler (1974:261). Marks'ın
ATUT forrnülasyonu (Anderson 1974: 462-549) Aristotales'e kadar uzanan
Doğu-Batı karşılaştırmasına dayanır. Aristotales'e göre Asya devletleri
Avrupa'dakilere göre aşağı bir konumdadır, aykırı sesin çıkmadığı bu
toplumlar despotik idareye katlanmak zorundadır. Aydınlanma Çağı'na
gelindi-
5
bilig 2002 Yaz Sayı 22
ğinde Doğu-Batı düşüncesi sistematize edildi. Montesquieu, Doğu
toplumlarını keyfi zorbalık ve değişmezlik terimleriyle tanımlayan ilk
yazardır.
Kavramın geliştirilmesinde Marks, yukarıda sözü geçen düşünürlerin
yanı sıra, Doğu'da seyahat eden Fransız doktoru François Bernie'in on
sekizinci yüzyıl, "Travels Containing a Description of the Domination of
the Great Moğol" adlı kitabından faydalanmıştır (Kazancıgil 1986: 178).
Marks, Bernier'den hareketle Doğu'daki bütün olayların temelini toprakta
özel mülkiyetin yokluğuna bağlayarak bunu Doğu cennetinin gerçek
anahtarı olarak tanımlıyor. Engels'de Marks'la olan fikir alış verişlerinde
kavramı daha da geliştirerek ATÜT'ü doğunun iklim şartları ve devletin
bu çerçevedeki görevleriyle açıklıyor. Daha sonra Marks bir gazete
makalesinde iklim ve bölgesel şartların, kanal ve su yolları ile yapılan
yapay sulamanın doğu tarımının temeli olduğunu, tüm Asya'da kamu
işleri için merkezi bir hükümetin şart olduğunu belirtecektir (Divitçioğlu
1981:17,18).
Özetle Turner'a göre (1991a: 27-28; 1991b: lll) ATÜT'ün isim babası olan
Marks'ın ATÜT'e (ATÜT'ün özelliklerinden birisi olarak ele aldığı Doğu
Despotizmine) ilişkin düşüncelerinde, Montesquieu, ve Hegel'in etkisi
kadar, Doğu'da kapitalist gelişmeye engel olan durağan ekonomik
şartların varlığına dikkat çeken İngiliz klasik iktisatçı ve faydacı
filozofların etkisi de vardır.
Atüt'ün Özellikleri
Teorik, ampirik ve ideolojik açıdan eleştirisine daha sonra yer verilecek
olan ATÜT'ün genel özellikleri yedi noktada toplanabilir. Osmanlı
toplum yapısını açıklamada kullanılan ATÜT yaklaşımı aşağıda
görüleceği gibi, Doğu Despotizmi9 yaklaşımının birçok varsayımını da
içinde taşımaktadır. Despotizmde vurgu, yönetenler ve kanun yokluğu
yani üst yapısal unsurlar üzerinde odaklaşırken, ATÜT'de vurgu Doğu
toplumlarındaki tabakalaşma düzeninin üretim biçimi yani altyapısal
unsurlar üzerinedir.
1-Özel Mülkiyetin Yokluğu: Bu tip toplumların en önemli özelliği
mülkiyetin müşterek ya da devlete ait olmasıdır. Kavramın
geliştirilmesinde Marks, Engels'e yazdığı bir mektupta "Doğu'daki bütün
olayların temelini toprakta özel mülkiyetin yokluğunda aramalıdır... Bu,
Doğu cennetinin
6
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
gerçek anahtarıdır" (Divitçioğlu 1981:17) demektedir. Özel mülkiyetin
yokluğunu oluşturan sebep ise, Asya'daki iklim ve karasal şartların yol
açtığı, tarımsal işlerin yapılabilmesinin ancak devletin ön ayak olabileceği
büyük ölçekli sulama tesisleri ile mümkün olabildiği bir üretim
gerektirmesidir (Turner 1991a: 128; İslamoğlu 1991: 18). 2-Doğu
Despotizmi: Marks Doğu despotizminin temelini toprağın devlet
mülkiyetinde olmasına bağlamıştır. Toprak üzerinde özel mülkiyetin
olmayışı, aynı zamanda devlete meydan okuyacak toprak sahibi bir
sınıfın var olmayışını da açıklamaktadır. Bu yapı içinde ortak çıkarları
olduğu halde bu sınıf çıkarlarını gerçekleştirecek sosyo-ekonomik
bağlardan yoksun birbirinden yalıtılmış köy toplulukları despotik devletin
otoritesine karşı çıkamıyorlardı (Kışlalı 1987:44-45, İslamoğlu 1991:18-19).
Devlet-toplum ilişkileri açısından ATÜT'de küçük komünal yapılar
üzerinde yer alan ve bunları kapsayan devlet (despot), son tahlilde bu
özgün toplulukların babası rolünde ortaya çıkmaktadır (Poulantzas, 1992:
24). Fakat bu baba despot bir babadır. Çünkü artı değerin büyük bir
kısmını kendine ayırır ve yönetici sınıfın baskı aracı olmakla kalmayıp,
aynı zamanda ekonomik sömürünün baş sorumlusu olan despotik bir
devlettir (Anderson 1974:483).
3-Ara sınıfların yokluğu: ATÜT kavramının temellerinden birisi de "ara
sınıfların"10 yokluğudur. Devlet ile kırsal taban arasında boşluk vardır.
Devletin otoritesini sınırlayacak ara yapılar yani sınıfların bulunmaması
aynı zamanda Asya'nın durgunluğu ve tarihsizliği açıklamalarına da
temel teşkil etmektedir.
4-Kendi Kendine Yeterli ve Çevreden Soyutlanmış Köy Birimlerinin
Varlığı: ATÜT'e temel niteliğini bağımsız köylü üretimi vermektedir.
Kendi kendine yeterli köy birimlerinden oluşan bir kırsal toplumun
varlığı ve devletin üzerine almış olduğu kamu işleri toprakta devlet
mülkiyetini doğurmakta olup, kendini destekler köy topluluklarından elde
edilen artık ürün devlete aktarılmaktadır (Divitçioğlu 1981: 24–27). 5Genel Kölelik : Bu modelde toprağın tasarruf hakkına sahip olan birey,
kölelik üretim tarzının "köle"sinden farklı olduğu gibi, feodal üretim
tarzının "serf'inden de farklıdır. Bu iki üretim tarzında emek, üretim
aracının kendisidir. ATÜT'de ise, birey, üretim aracı değildir, emek hürdür.
Birey burada, toprağın tasarruf hakkına sahip olduğundan dolayı hür ise
7
bilig 2002 Yaz Sayı 22
de, topluluğun birliğini temsil edenin yani devletin "genelleşmiş
kölesi"dir (Divitçioğlu 1981: 41). ATÜT'de üretici köylü devlete vergi
biçiminde yolladığı artık-ürün, devletin tarımsal artığı toplamasını
mümkün kılan ideolojik-hukuki aygıt ve Marks'ın "genel kölelik" diye
adlandırdığı biçimde sistemde yerini almaktadır (İslamoğlu, Keyder
1977:56).
Batı'da Atüt Tartışmaları ve Türkiye'ye Yansımaları
Marksist gelenek içinde Osmanlı toplumunda feodal bir yapının varlığını
ileri sürenlerin yanı sıra ATÜT'ün varlığını ileri sürenler ayrı bir grup
oluşturmaktadır. Çatışmacı teoriyi benimseyenlerin Osmanlı toplum
yapısını "feodalizm" kavramıyla çözümlemede karşılaştıkları güçlükler
aynı teoriden hareket eden Türk sosyal bilimcilerinin bir kısmını ATÜT
kavramını kullanmaya yöneltmiştir. Kavram 1960'lı yıllarda Osmanlı
toplum yapısı tartışmalarına yeni bir canlılık kazandırmıştır. S. Hilav, S.
Divitçioğlu, İ. Küçükömer ve M. Sencer ATÜT'çü yaklaşımın
öncülerindendir. 1960'lı yılların özellikle ikinci yarısında yayımlanan
çalışmalar konuya yeni bir boyut getirmiştir. Yaklaşımın daha sonraki
ikinci dalgasını Ç: Keyder, H. İslamoğlu oluşturur. H. İslamoğlu daha
sonra bu görüşünü değiştirmiştir. N.Ş. Kösemihal ve D. Ergun gibi
konuya uzaktan ilgi duyarak katılanlar da olmuştur.
Türk sosyal bilimcileri içinde tek çizgili /Marksist /Çatışmacı tarih görüşü
taraftarları, bu çizgiye uymayan toplumların yapısının açıklanışında
ATÜT'le rahatlarken, Batı'da "1931 Leningrad Konferansı, çoğu Avrupa
toplumunun çözümlenmesinde ATÜT'ü reddetmiştir." (Turner 1984:62).
Batı'da 1930'lu yıllarda ATÜT'ün bazı kesimlerde reddedilmesine karşılık,
Batı Marksizminin kendini yenileme çabalarıyla 1960'larda ATÜT
tartışmaları11 yeniden gündeme gelmiştir (Timur 1989:35-36). Özellikle
"1960'larm başında Fransa'da canlanan ATÜT tartışmaları kısa sürede...
Türkiye'ye ulaşmıştır" (Toprak 1986:437). Türkiye'ye ulaşan bu dalganın
edebiyat alanındaki temsilciliğini Kemal Tahir yaparken, akademik
düzeyde S. Hilav, S. Divitçioğlu, İ. Küçükömer, M. Sencer ilk temsilciler
olup, ATÜT' terimi ile sosyal bilimcilerimizi tanıştırmışlardır. 1960'h
yıllarda ATÜT'ü Batı literatüründe keşfeden sosyal bilimcilerimiz
kavramı Osmanlı toplum yapısının açıklanmasında kullanmaya
başlamışlardır. Batı'da 1930'lu yıllarda tartışma konusu olan terim bizde
1960'h yıllarda konuşulmaya başlanmıştır.
8
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
Batı Marksizmi tartışmalarının odak noktasını ATÜT'ün evrensel gelişme
aşamaları içinde sayılıp sayılamayacağı oluştururken, bizde 1960'lı
yılların ikinci yarısında bu tartışmaların etkisiyle yeni bir döneme girilmiş
ve bu dönemde tarihimizle ilgili Marksist yaklaşımlar Batı Marksizminin
kendini yenileme çabalarında esinlenmiştir. Feodal olarak isimlendirilmesinde büyük güçlüklerle karşılaşılan Osmanlı toplumunun ATÜT'le
isimlendirilip isimlendirilemeyeceği Türk entelektüelleri içinde hararetli
tartışmalara yol açmış ve Osmanlı toplum yapısı ile ilgili tartışmaları
yinelemiştir.
Osmanlı Toplum Yapısı Tartışmalarında Atüt'ün Yükselişi
ATÜT tartışmalarının yükselişinde iki önemli sebep vardır, ilki, toplumsal
araştırmalardan çok daha fazla olan tarihi araştırmalarla, yani teke ait
özelliklere önem veren bilgilerle, toplumsal araştırmalar birleşince
ATÜT'çü yaklaşım birden önem kazanmıştır (Kıray 1982:118). İkinci sebep
ise Feodalizm açıklamalarının yetersizliğidir. 1960 ve 1970'li yıllarda
Osmanlı toplum yapısı üzerine yazılan eserlerin hemen hepsinde
ATÜT'çü yaklaşımın bir muhasebesinin yapıldığı görülmektedir. Ünsal
Oskay, 1970'lerin ikinci yarısında Kemal Tahir, Sencer Divitçioğlu ve Idris
Küçükömer'in başlattığı bu akımın Birikim dergisinde odaklaştığını
(1990:23) belirtir. Ancak Birikim dergisinden daha da önce 196ö'lı yıllarda
çıkan ve B. Boran, N. Berkes, D. Avcıoğlu, C. Tanyol, S. Divitçioğlu gibi
sosyal bilimciler in de yazılarının yer aldığı12 haftalık Yön gazetesinde
ATÜT, önemli tartışmalara yol açmış ve sosyal bilimcilerimiz arasında
konuyla ilgili önemli tartışmalar meydana getirmiştir. Özellikle D.
Avcıoğlu, S. Divitçioğlu'nu ATÜT'le ilgili sert bir dille eleştirerek kendisini
bilimsel olmamakla suçlar. Türk solu kendi içinde ATÜT-feodal
zıtlaşmasını yaşarken, Türk sağı her iki kavramı da eleştirir. Şimdi de
Osmanlı'yı ATÜT bakış açısıyla irdeleyen belli başlı sosyal
bilimcilerimizin görüşlerine yer vermek istiyoruz.
Osmanlı toplumunu ATÜT çerçevesi içinde ele alan ve sorunu derli toplu
etkin bir biçimde ortaya koyan ilk eser S. Divitçioğlu'na aittir (İnalcık
1993:6;Kıray 1982:130; Sencer 1969: 73). İktisat tarihçisi olan, yerli ve
yabancı çeşitli gazete ve dergilerde makaleleri yayınlanan S. Divitçioğlu
(1993)13 bu alanda ilk olma özelliğine sahip Asya Üretim Tarzı ve Osman-
9
bilig 2002 Yaz Sayı 22
lı Toplumu" adlı eserinde14 Osmanlı toplum yapısını klasik Marksist
şemanın dışında görür.
Divitçioğlu'na göre (1981:154), idareci sınıf sermaye ve ticaretle ilgisi
olmayan bir müsrifler kalabalığıdır. İmparatorlukta askeri tımar sistemi
hâkimdir. Tımar sahibi ne toprağın mülkiyetine ne de tasarruf hakkına
sahipti. Timar verasetle geçmez mutlak hakka sahip olan sultandır.
Dolayısıyla Divitçioğlu, Osmanlı toplumunda toprağın devletin malı ve
sipahinin de devletin temsilcisi olan bir memur olduğu sonucuna varır.
O'na göre timar sahipleriyle Orta çağdaki Avrupa senyörleri arasında bir
paralellik kurup Osmanlı sisteminin klasik tipte bir feodal sistem
olduğunu söylemek hatalıdır.
Divitçioğlu bu tesbitinden sonra Osmanlı toplumunu Asya Üretim
Tarzıyla karşılaştırarak özetle şu sonuçlara varıyor (Divitçioğlu
1981:119-125);
1- Her İki Modelde Toprak Mülkiyeti: Marks, Asya üretim tarzında
toprakların mülkiyeti hususunda bazen özel mülkiyetin yokluğu, bazen
müşterek mülkiyet, bazen komün mülkiyeti, bazen de devlet mülkiyeti
deyimlerini kullanmıştır. Osmanlı toplumunda ise topraklar miridir,
murakabesi devlete aittir.
2- Her İki Modelde Sınıflaşma: Marks'a göre Asya tipi devlet birleştirici,
ulu bir varlığa sahiptir. Halk ise genelleşmiş köledir. Osmanlı
toplumunda, çoklukla kullanılan devlet ve sultan üstün otoriteyi temsil
eder. Kullar ve ulema seçkin sınıfı oluşturur. Tabi ya da sömürülen sınıf
asıl üretici olan reayadır.
3- Her İki Modelde Sınıf Çatışması: Asya toplumlarında hakim ve tabi
sınıflar arasındaki sınıf çatışmasını üreticiler tarafından yaratılan artıkürün gasp edilme şekli belirler. Artık ürün vergi, haraç ve angarya olarak
devlete geçer. Osmanlı toplumunda reaya tarafından yaratılan artık ürün,
mükemmel bir vergi sistemi yoluyla devlete ve sipahiye geçer. Angarya
genelleşmiştir. Devlet artık ürünü kendi keyfince kullanmakta serbesttir.
4- Her İki Modelde devletin Yaptığı Kamu İşleri : Asya üretim tarzında
devlet kamu işleri yapmakla görevlidir. Osmanlı toplumunda da kamu
işleri ve hizmetleri devlet ve devleti temsil eden hakim sınıf tarafından
yapılır.
5- Her İki Modelde Köy Üretim Şekli: Asya üretim tarzmda köy
ekonomisi tarım ile el sanatları arasındaki iş bölümünü oldukça gelişmiş
oldu-
10
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
ğu bundan dolayı kendini destekler karakterli bir ekonomidir. Osmanlı
ekonomisinde köyün kendini destekler olduğu muhakkaktır.
6- Her İki Modelde Köy ve Şehir İş Bölümü : Asya üretim tarzında şehir
ve köy farklılaşmamıştır. Osmanlı ekonomisinde ise ikili ekonomi belirgin
bir şekilde ortaya çıkar. Bir yandan gelişmiş şehirler, öte yandan köylü
ekonomilerinin hâkim olduğu bir kır kesimi vardır. Şehir ve köy
birbirlerinden kopmuştur.
7- Her İki Modelde Durağan Hal : Marks'a göre Asya üretim tarzında
ekonomi, bir yandan kendini destekler köy ekonomilerinin varlığı, öte
yandan devletin yaptığı kamu işleri dolayısıyla içten dinamikten yoksun,
sağlam ve dayanaklı durağan ekonomiler halindedir. Osmanlı toplumunda
ise hâkim sınıf yapmak zorunda olduğu kamu işleri içinde hiç biri üretken
yatırım değildir.
Divitçioğlu birinci, ikinci ve üçüncü başlıklar altında belirtilen hususlarda
ise farklılık olduğundan bahsederek Osmanlı toplumunun Asya üretim
tarzına yaklaştığı sonucuna varıyor. S. Divitçioğlu mülkiyet biçimi, köy
ile kent arasındaki işbölümünü ele alarak Osmanlılarda ATÜT' paralelinde
bir ekonomik model tasarımlamaktadır.
S. Divitçioğlu'nun yanı sıra ATÜT konusunu ilk işleyenler arasında adını
sayacaklarımızdan birisi de Selahattin Hilav'dır. S. Hilav "Asya Tipi
Üretim Nedir? Yön 18 Şubat 1966 yazısıyla konuyu açıyor" (Kıray
1982:130). Yazar ve çevirmen olan (1928) dergi ve gazetelerde deneme ve
inceleme yazılarıyla tanınan S. Hilav15, bu konuda yazdığı yazı ve çevirileriyle konuya ilgi uyandırmıştır (Sencer 1969:73). K. Marks'm "Şark
Meselesi", E Engels'in "Sosyalist Düşüncenin Gelişmesi" (1964), Henri
Lefebre'nin "Marks'ın Sosyolojisi" (1968) adlı çalışmalarını çevirerek
konuyu odak noktası haline getirmiştir. Ayrıca ATÜT'le ilgili çeşitli
makaleleri bulunmaktadır. Yine bu konuda ilkler arasında
zikredebileceklerimizden birisi de İdris Küçükömer ve Muzaffer
Sencer'dir. İktisatçı olan İdris Küçükömer Osmanlı'dan "Asyagil Tımarlı
Üretim Biçimi" (1977:28) terimiyle söz eder. Ona göre (1969:11-28)
Osmanlı'nın tarihi oluşumu içinde bir sınıf yapısı oluşmamıştır. Ne alt
gruplar, ne de yönetici bürokratlar sınıfa dönüşebilmiştir. Yönetici
bürokratların elde ettikleri ürün, üretim araçları sahipliğini sağlamaya ve
yatırıma kullanılmamış, tüketime gitmiştir. Ayrıca toplumun tüm
katlarından yönetici gruba girip oarada rütbe alabilme yolu açıktır.
Osmanlı üretim ilişkilerinin mer-
11
bilig 2002 Yaz Sayı 22
keziliği, batıdaki gibi otonom tüccar şehirlerinin ortaya çıkmasını
engellemiştir.
M. Sencer ise ATÜT kavramının batı yazımında gereğince işlemediğini,
bunun sebebinin ise ATÜT'ün batı evrim şemasının dışında kaldığını
belirtir. Bizde ise ATÜT kavramının amaçlı ya da amaçsız saptırılıp
yozlaştırıldığını bu nedenle kavramın yeterince geliştirilemediğine değinir.
Ona göre (1969:377)feodal kökenden üretilen bir tarihle ATÜT'ten üretilen
bir tarihten günümüze aktarılacak kalıtlar çok değişiktir. ATÜT odaklı bir
tarih bakışının, bugüne değin feodal gözlükle bir türlü seçilemeyen
gerçekleri gün ışığına çıkarabilmekte yardımcı olacağına kuşku yoktur.
Feodal tarih yaklaşımıyla çözümünde güçlük çektiğimiz sorunların ATÜT'
yaklaşımıyla doğru konarak cevaplama ihtimali çok daha yüksektir. Bu
sebeple ATÜT kavramı yeterince geliştirilip açıklandığı takdirde Osmanlı
toplum yapısını açıklayacak en iyi teorik bağlamdır. ATÜT'ü
benimseyenlerin akademik çevrede yer aldıklarını görmekteyiz. Şimdi ele
alacağımız Huricihan İslamoğlu ve Çağlar Keyder de üniversitedendir.H.
İslamoğlu ve Ç. Keyder, özellikle Osmanlı'nın toplumsal kuruluşunda
egemen üretim tarzının ATÜT olduğu, bu görüşe karşı ileri sürülen
merkezi feodalizm görüşünün ise yetersiz olduğunu (İslamoğlu, Keyder
1977:56) belirtirler. Birlikte yazdıkları makalelerinde16 tarih yazımının
gelişme şekli ve yönünü çizmek amacının yanı sıra, ATÜT kavramının
salt teorik tartışmanın ötesinde nasıl kullanılabileceğini anlatmaktadır.
Makalenin Osmanlı tarihini araştıran ve okuyanların kullanabilecekleri
kavramsal bir çerçeveyi geliştirmek amacıyla yazıldığını belirten Ç. Keyder'e göre (1983:108-126) Osmanlı tarihi Asya Tipi Üretim Tarzının hakim
tarz olduğu bir dünya imparatorluğundan, kapitalist dünya* ekonomisi
içinde geçişi anlatacak biçimde yazılmalı. Ona göre Osmanlı toplumsal
kuruluşunda egemen üretim tarzı ATÜT'tür. Bu toplumsal kuruluş sonraki
dönemlerinde feodalleşmiş bölgeleri de kapsar.; ama bu bölgeler
ATÜT'ün devlette somutlaşan egemen sınıfın kendilerine yüklediği iş
bölümüne tabi olurlar.
Buraya kadar ele aldığımız sosyal bilimcilerimiz Osmanlı'yı asıl ilgi
alanlarında tutarak bu konuda yoğunlaşmışlardır. Şimdi kısaca ele
alacağımız son iki sosyal bilimcimiz özellikle Osmanlı üzerinde
yoğunlaşmış olmayıp, tartışmalara dışardan ilgi duyarak eserlerinde
birkaç paragraf ya da
12
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
cümleyle de olsa konuya değinmişlerdir. Doğan Ergun ve Nurettin Şazi
Kösemihal konuya dışardan ilgi duyanlardır.
Sosyologlarımızdan D. Ergun ATÜT nitelemesini Osmanlı toplumu için
uygun bulanlardandır. Ona göre (1984:163-164) özellikle 1960 yılından beri
ülkemizde yayınlanan bazı kitaplarda ileri sürülen bazı düşünceler son
derece yanlış ve yetersizdir. Çünkü kendi tarihi ve ekonomik
gerçeklerimizi açıklamak için ilmi araştırmalar yapmadan yani olgulara
dayanmadan ya da pek az olguya dayanarak açıklamalar yapılmaktadır.
Bunlar en bilimsel yöntem olan diyalektik yöntemi bildikleri halde, onu
kendi tarihi ve toplumsal gerçeğimize uygulamadan yani derin ilmi
araştırmalar yapmadan ya da en çok olguyu açıklayabilecek varsayım
kurup araştırma yapmadan, o yöntemin açıkladığı bazı batı toplumlarının
belirleyici kalıplarına kendi özel tarihi ve toplumsal gerçeğimizi
zorlayarak sığdırmaya çalışmaktadırlar. Bu hem tembellik hem de siyaseti
ilmi gerçeğin önüne geçirenlerin çalışmalarıdır,
Türk tarihi ve toplum üzerine yapılan araştırmaların yetersizliğine daha
sonraki sayfalarda da değinen D. Ergun'a göre (1984:165-166) yapılan bu
araştırmalar içinde Kemal Tahir'in Türk toplumu ile ilgili düşünceleri çok
önemlidir. O tarihi evrim içinde Türk toplum yapısını açıklamak için,
klasik tarihi maddeciliğin, ya da ancak Avrupa'yı açıklayabilen tarihi
maddeciliğin yeterli olmadığını ileri sürmektedir. Ve özellikle Kemal
Tahir Türk toplumunun tarihini incelemek için batı gelişme çizgisinin
dışında yer alan başka bir üretim biçimi açısının yani ATÜT kavramına
yakın bir kavramın "bir varsayım değeri taşıması" gerektiğini ileri
sürmektedir. Kemal Tahir'in bu açıklamasından yola çıkan D. Ergun, Türk
toplumunun tarihini daha doğrusu, Türk toplumundaki sınıflaşmayı
açıklayabilmek için K. Tahir'in düşüncesi doğrultusunda kurulacak
varsayımın, başka varsayımlara oranla en çok olguyu açıklayabilen ve
gerçeği akla dayanan bir biçimde kavramamızı sağlayan bir varsayım
olacağı inancında olduğunu belirtir.
Kemal Tahir'in kaleme alınmış sohbetlerinde sık sık Osmanlı'nın Batı'dan
farklı olduğuna dair tesbitlere rastlamak mümkün. Bu fark o kadar barizdir
ki "Bizi ters çevirdikleri zaman Batı, Batıyı ters çevirdikleri zaman biz
çıkarız" (Bozdağ 1980:139). Her açıdan iki toplum birbirinden farklıdır.17
Oskay, K. Tahir'in iki toplum arasındaki farkı vurgulamasının bizim onu
ATÜT'cüler arasında zikretmemizi engellemesi gerektiğini belir-
13
bilig 2002 Yaz Sayı 22
tir. Ona göre (1990: 23-24), K. Tahir'in kendi ATÜT'cü açıklama
girişimlerine ters düşen Devlet Ana'daki "rahman devlet" anlayışı K.
Tahir'in18 yanlış anlaşılmasına sebebiyet vermiştir.
Ünsal Oskay'ın bu açıklamasına karşın H. Berktay, K. Tahir için "bize
ATÜT'cü olmaktan çok sui generis'çi gözüküyor" (Berktay 1989,292)
diyerek tereddüdünü belirtir ve bu konuda kesin bir ifade kullanmaktan
kaçınır. Biz de K. Tahir'i ATÜT' grubu içinde andık. K. Tahir'in ilk
çalışmalarında ideolojik ortamın da etkisiyle Osmanlı'yı belli kalıplara
sığdırmaya çalıştığını, fakat daha sonra sık sık Osmanlı'nın özgünlüğünü
vurguladığını söyleyebiliriz.19
N. Şazi Kösemihal'in ise, D. Avcıoğlu'na ait "Türkiye'ni Düzeni" adlı eseri
tahlilinde Osmanlı'nın ATÜT'e bağlı olduğu konusunda karar kıldığını
görüyoruz. Kösemihal'e göre (1969, 7-8), imparatorluğun kalkınmamasında ve geri kalmasında Avcıoğlu'nun belirttiği, batı kapitalizminin ve
emperyalizminin etkisi kadar Avcıoğlunun sözünü etmediği, ATÜT'e
bağlı oluşumuzun, İslam uygarlığına girmemizin ve Osmanlıların milli
burjuva sınıfının doğmasını engellemesinin de etki oranı büyüktür.
Kösemihal, Osmanlı'nın ATÜT'e bağlı olduğu düşüncesinin henüz teori,
varsayım düzeyini aşamadığını belirtmekle birlikte ATÜT'e bağlılığı bir
faktör olarak belirtir.20
Üniversite çevresi dışında yer alan ve Osmanh tarihine Marksist bir
yorum getirerek ATÜT'ü kullanan Hikmet Kıvılcımlı'dır21 Askeri tıbbiyeyi
bitiren, siyaset adamı ve yazar olan Kıvılcımlı (1902-1971) Marks ve
Engels'in çeşitli eserlerini yayınlamış, Tarihsel Maddecilik Yayınevini
kurmuştur. Bir çok eseri bulunan Türk Solu Dergisi ile Aydınlık
Gazetesi'nde de yazıları çıkan Kıvılcımlı'nın konumuzla ilgili olarak
"Osmanlı Tarihinin Maddesi" adlı eseri bulunmaktadır. Eserde Marks'ın
teorisi kullanılarak, Osmanlı'nın toplum yapısı tahlil edilir ve çeşitli
tabakalar tek tek ele alınır.22 Kıvılcımlı (1974:33-37) ATÜT'e duyduğu
yakınlığı üstü kapalı bir tarzda da olsa ifade eder. Osmanh toplum
yapısını Marksist bir yorumla çözümleme iddiasında bulunan iktisatçı ve
sosyologların yanı sıra bir siyaset adamı da böylelikle yerini almış olur.
Atüt'ün Teorik, Empink ve İdeolojik Açıdan Sorgulanışı
Osmanlı toplum yapısı ile ilgili tartışmalar bizi "benzerlikler mi yoksa
farklılıklar mı ön plana çıkarılmalı?" problemine getirir. Osmanlı'nın
14
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
"kendine özgü bir toplum yapısı" olduğunu vurgulayanlar farklılıkları
Marksist bakış açısına sahip olanlar benzerlikleri ön planda tutmuşlardır.
Marksist bakış açılı ve benzerlikler konusunda ısrarlı olanlardan D. Avcıoğlu, H. Kıvılcımlı, D. Perinçek gibi Osmanlı'yı inceleyen bir dönem
araştırmacılarının aynı zamanda siyasi parti mensubu, fikir babası olduğu
da unutulmamalıdır. Bunlar legal ya da illegal faaliyet gösteren parti
liderleri arasında yer alan isimler olup, asıl amaçları dünyayı ve
Türkiye'yi değiştirecek projeler üretmektir.
Benzerlikler konusunda ısrarlı olanlardan M: Sencer, H. Berktay ve I.
Üşür'ün aynı çizgide olduklarını görüyoruz. Her üçü de Ö. L. Barkan ve
akademik ottornanistleri eleştirirken sözbirliği etmişçesine Ö. L. Barkan'ın şu satırlarını ele alırlar.
"Bir tarihçi için bilhassa lazım gelen nokta bir içtimaiyatçı gibi umumi ve bir
kaç dereceli tecridlerle ulaşılabilecek müşahadeler değil, umumi kanuniyet ve te
kamül istikametlerinin zamana ve yere ait hususiyetlerinin muayyen tarihi şart
ların tesiri altında aldıkları hususi şekillerdir."
(Sencer 1984:26; Berktay
1983a:2470;Üşür 1992:469-470)
Bu satırlardan sonra M. Sencer ATÜT"de H. Berktay ve İ. Üşür
feodalizmde karar kılarak, izlenen metodun klasik tarihçi metodu
olduğunu, yapının temellerini ortaya koyarak soyutlamalara gitmekten
çok, malzemenin sonsuz zenginliği içinde farklılıkların ön plana
çıkartılarak, tipleştirmelere gidilemediğini belirtirler. Bu sosyal
bilimcilerimiz genel tipleştirmeler uğruna özelin göz ardı edilmesini göze
alırlar. Yani benzerlikler"" uğruna farklılıklar önemsiz sayılır.
Osmanlı'da feodal tezini savunanlar genelcilik ve Osmanlı'nın özgül
yönleriyle ilgilenmemek hatasına düşerken ATÜT taraftarları bu
özgüllüğü batıdan çıkan kavramla açıklama çabası içine düşmüşlerdir.
ATÜT ve Doğu Despotizmi gibi batılı kavramlarla Osmanlı'yı açıklama
çabası içinde olanlar, İ. Ortaylı'ya göre (1978a:126), birbirinden farklı görülseler de temelde; merkeziyetçi devlet, sınıfsal farklılaşmanın olmaması,
merkezi devletin kendine özgü örgütlenmesi ve toplam artı ürüne el
koyması, artı ürüne el koymanın değişmeyi engellediği durağan bir
toplum yapısı yarattığı noktasındaki tezler üzerinde fikir
yürütmektedirler. İ. Ortaylı <1978b: 123-124), şehir-köy ilişkileri, sermaye
birikimi ve şehirlerin sınıfsal yapısı iyice bilinmeden bu konu üzerinde
hüküm vermenin güç olduğunu, köyün otarşik (içine kapalı, kendini
destekler) yapılı olma-
15
bilig 2002 Yaz Sayı 22
sı niteliğinin tüm tarımsal toplumlarda görülebileceğini, köylerin kapalı
ekonomi düzeninden kurtulmasının Avrupa feodalitesinde dahi, çok
sonradan çözülme içine girdiğini açıklayarak, aslında Marks'ın bile çok
emin olmadığı ATÜT'ün Osmanlı toplumuna uygulanamayacağını
belirtir. ATÜT'ün Osmanlı toplum yapısının çözümlenmesinde
kullanılması savunucularını bile oldukça zorlamıştır. Nitekim
"İktisadi temel, değişik toplumsal yapı şartlarından dolayı Avrupa Feodalitesini
yaratırken, başka toplumsal şartlar Osmanlı toplumunda, diyelim, Asya Üretim
Tarzını yaratmış ohbilir...Osmanh toplumunda sınıfların aldığı şekil, birleşim ve
sınıflar arasındaki ilişkiler Avrupa Feodalitesinden çok, Asya üretim tarzına
yaklaşmaktadır" (Divitçiğolu 1981:134-135)
Şeklindeki satırlarda görüldüğü gibi S. Divitçioğiu'nun ilgili eserinin bir
çok yerinde kullandığı "ATÜT'e benziyor", "yaklaşmaktadır", "onu
andırıyor", "feodal sistemden farklı görünüyor" gibi ifadeler konuyla ilgili
tereddütleri ortaya çıkarmaktadır. Osmanlı toplum düzeni ve ATÜT
arasındaki farklılıklar ve çelişki Sencer Divitçioğlu'nu kesinlikten ziyade
ifadeyi yumuşatmak zorunluluğu içine itmiştir.
ATÜT taraftarlarıyla ilgili olarak bir de araştırma yöntemleri üzerinde
durmak gerekir. Y. Sertel'in (1977:76) S. Divitçioğlu'na eleştirisi şu
şekildedir: S. Divitçioğlu23 çalışmasına Marks'm Asya ülkeleri ile ilgili
olarak birkaç gözlemini temel alıp bir ATÜT sistemi kuruyor. Bu katı
şemadan yola çıkarak Osmanlı toplum yapısını araştırıyor. Benzeşim
noktalarını bulmak için nesnel gerçekliği oldukça zorluyor.imparatorlukta
toprağın özel mülkiyetinin olmayışını mutlak olarak kabul ediyor. Yeterli
bir açıklıkla ortaya koymadan, Osmanlı toplumunda Asya tipi kendi
kendine yeterli köylerin ağır bastığında ısrar ediyor.
Bu konuda S. Akşin'de (1990:42,43) toplumun değişmezliğini ve
durağanlığını kabul eden ATÜT'ün diyalektik gelişmeyi öngören
Marksizme aykırı düştüğü için kabul edilemez olduğunun altını
çizerek,ATÜT'de devletin üstlendiği işlerin sadece sulama ile sınırlı
tutulduğu halbuki Osmanlı toplumuna devletin gerçekleştirdiği
fonksiyonların çok yönlü olduğunu dile getirmektedir.
Baykan Sezer ise Asya'daki su boyu ovaları ve bozkır uygarlıkları ile ilgili
çalışmanın sonucunda Osmanlı'nın ATÜT olarak nitelendirilmesinde
dikkatli olunması gerektiğini belirtir. 0(1979:5-6)' na göre Osmanlı'da
feodalizmin yokluğu ATÜT'ün olmasını gerektirmez. Çünkü ATÜT'deki
16
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
geniş sulama işlerine tekabül edebilecek bir ekonomik görevi Osmanlı
devleti yüklenmemiştir. Ayrıca Osmanlı ekonomik teşkilatlanmayı
yönetimi altındaki halklara bırakmış ve belirleyici bir rol oynamamıştır.
ATÜT tüm Asya toplumlarını kapsamamaktadır.
ATÜT'ün yıldızının en parlak olduğu dönemde Ö. L. Barkan'ın daha sonra
ise H. İnalcık'ın konu ile ilgili uyarılarda bulunduğunu görüyoruz. Barkan
çalışmalarında batı Avrupa feodalizminin belli başlı özelliklerini ortaya
koyarak bunları Osmanlı toplumunun özellikleriyle karşılaştırır. Barkan'a
göre (1980,873) sosyal bilimcilerimiz arasında bir taraftan zamanını
şaşırmış bir "Osmanlı Feodalitesi" tezi, diğer taraftan da feodal düzenin
tam bir inkarı olan ATÜT' tezi işlenmekte ve Marksçı genel gelişim şeması
takip edilmektedir. Yeterli bilgiye sahip olmadan yapılmış ideolojik
modellerle oynamaktan ve olayları doktrin uğruna dar kalıplar içine
sıkıştırma çabasından vazgeçilmelidir. H. İnalcık ise kendisiyle yapılan
bir konuşmada24 Osmanlı toplum yapısının ATÜT'le anlaşılıp
anlaşılmayacağına ilişkin soruya verdiği cevabında Barkan'ın uyarılarına
benzer uyanlarda bulunur. İnalcık'a göre tarih modellerin, duyguların
değil, aklın ışığında belgelerin bize gösterdiği dünyadır. Zaman zaman
ATÜT gibi modellerin öne geçtiği tarih yorumları olmuştur. Modelin
doğruluğunu ispat için tarihi hakikatleri çarpıtmak, modele uydurmak
gerçek tarihçilikle bağdaşmaz. Bu hipotez ve modellere karşıtlık değildir.
Kavram ve model hadiselerin kavranmasında ancak bir çerçeve olabilir.
Bu uyanlara rağmen 1960 ve 1970'li yıllarda ATÜT'ün cazibesinden pek
bir şey kaybetmediğini görürüz. Berktay'a göre (1993:7), Islamoğlu ve
Keyder'in birlikte yazdıkları "Agenda for Ottoman History/Osmanlı
Tarihi Nasıl Yazılmalı?" adlı makale 1977'de ABD (review,1) ve Türkiye'de
(Toplum ve Bilim,1) eş zamanlı yayınlanmasının hemen ardından çeşitli
dillere çevrilerek üne kavuştu. Ancak kendinden sonraki yönelimler
açısından ne normatif ne de prediktif anlamda gündemde belirleyici bir
rol oynayabildi. 1970'li yılların sonlarına gelindiğinde ise hem oryantalist
özcülüğün Marks'taki izdüşümü olarak hem de aşırı indirgemeciliği ve
somut durumları analizlerden geçirmesine yatkın ve yardımcı bir araç
olmayışı nedeniyle ATÜT'ün yaygın bir terk edilişe uğradığını
görüyoruz. Örneğin İslamoğlu 1991'de yayınlanan "Osmanlı
Imparatorluğu'nda Devlet ve Köylü" adlı eserinde ATÜT'ü terk etmiştir.
Ona göre (1991, 18-24) imparatorluğun klasik çağında kırsal ekonomide
ciddi bir dinamizm söz konusudur. "Doğu Despotizmi" vb. gibi
kavramlaştırmalarla ve salt
17
bilig 2002 Yaz Sayı 22
zora dayalı baskıcı otoriter faktörlerle Osmanlı ilişkiler sistematiğini
açıklayabilmek mümkün değildir. Bu çalışmada ATÜT ve Doğu
Despotizmi sıkı bir sorgulamadan geçirilmektedir.
Batılı bilim adamlarının yaptıkları çalışmalar Barkan ve İnalcık'ın
uyarılarının yerinde olduğunu göstermiştir. îslamoğlu ve Yavuz'a göre
Perry Anderson ("lineages of the Absolutıst State", 1974) ATÜT'ün teorik
açıdan geçersizliğini ortaya koydular. Ancak asıl problem ATÜT'ün
ideolojik açıdan geçerliliğinin sorgulanmasıdır. Bu hususta iki kaynak
vardır. Biri Perry Anderson'un yukarıda sözü geçen kitabı, diğeri ise,
Shloma Avineri'nin " Modernisation and Arab Society" adlı çalışmasıdır.
Anderson, ATÜT'ün empiirk yönü kadar ideolojik yönünü de sorgular ve
İslamoğlu'nun (1991) çalışmasında üstünü çizdiği konulara açıklık getirir.
Ancak son kertede bir söylem olarak ATÜT'ün geçerliliği de (Avineri)
geçersizliği de (Anderson) Avrupa'nın dinamik gelişme süreci karşısında
Doğu'nun durağanlığını vurgulayarak oryantalizmi, yani Batı'ran
farklılığını ve üstünlüğünü 25 temellendirmede kullanılmıştır. B. S. Turner'a
göre (1991a,36,729), ATÜT tezinin son tartışmalarla Marksist kategoriler
listesinden çıkarılması önerilmiştir. Sebep ATÜT'ün Marks'm gazetecilik
ve bilim öncesi dönemine ait olduğu ve yukarıda belirtildiği gibi teorik
olarak tutarsız ve ideolojik olarak kusurlu görülmesidir.
Değişen Bilim Anlayışı Çerçevesinde Atüt Çözümlemesinin
Yorumu ve Sonuç
Osmanlı toplum yapısı konusunda başlayan tartışma henüz
sonuçlanmamıştır. Osmanlı toplum yapısı tartışmalarında toplumsal
yapının ne olmadığı (bu makalede sadece ATÜT olmadığı) belirlenmiş
fakat ne olduğuna ilişkin henüz tatminkar bir sonuca ulaşılamamıştır.
Bunun iki sebebi vardır, ilki Osmanlı hakkında yeterli bilgi birikimine
sahip olunmaması ikincisi ise araştırmalarda kullanılan yöntemin bir
başka düşünsel ve kültürel havzanın özel tarihi şartlarında oluşmuş
toplumsal yapıyı açıklamak üzere geliştirilmiş olmasıdır.
Osmanlı toplumsal yapısını, Marksist teoriden hareketle Doğu Despotizmi
ve ATÜT kavramlarıyla inceleyen sosyal bilimciler, toplumun derinlerine
nüfuz etmeyi sağlayabilecek bir okuma/anlama içerisine girmeyip, daha
çok kaynağı batılı olan kurumsal-metinsel çözümlemelerle yetinmişlerdir.
18
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
Bu dönemde Divitçioğlu'nun ATÜT kavramının yanı sıra sosyal
bilimcilerimiz Osmanlı konusunda tartışmalara yol açan ve kavram
şemasında belirttiğimiz bir çok yeni terim ortaya attılar. Bu yaklaşımlar
başka bir makalenin konusunu oluşturabilirler. Bu tezlerin ortak paydası,
Osmanlı'yı sosyolojik anlamda bir "toplum yapısı" kavramsalı içinde ele
almak ve bu yapının ancak batı toplum yapısını ve tarihsel gelişimini
açıklamak üzere geliştirilen teorileri Osmanlı'ya uygulamaktır.
Osmanlı toplumsal yapısı ile ilgili çözümlemelerde başlangıçtaki yani
"benzerlikler mi farklılıklar mı?" sorusuna dönecek olursak, her toplumsal
yapıyı diğerlerinden ayıran özel görünüşleri ve ikincil özellikleri
ayıklayıp bir takım genel tiplere varmanın bazı mahsurları vardır.
öncelikle düşünceyi belli kalıplar içine hapsetmesi ve realiteyi hep o
kalıplar içinde algılamamız bizi hatalı bir takım sonuçlara itebilir. Burada
hiçbir zaman genel tiplere varmayalım demek istemiyoruz ama belirlemek
istediğimiz istisnaların kaideleri bozmayacağı değil bozabileceğidir. Bu
sebeple geri plana alman bu özel görünüşleri ve ikinci 1 özellikleri bir
istisna olarak zihnimize kaydedip, toplumların yapıları için ileri
sürdüğümüz teorilerin her zamana yanlışlanabilir yanlarının
bulunabileceğini hesaba katmaktır.
K. Popper'a göre, biz yanlışlama yöntemiyle daha az genel bir teoriden daha
genel teorilere ilerleyerek bilginin içeriğini genişletiriz. Böylelikle gittikçe
daha fazla olgu keşfedilerek kurulan yeni teorilerle açıklanır. R K.
Feyerabend insan bilgisinin genişlemesinde eski ve yeni teorinin önemini
ele alır. (Feyerabend 1991:188); Bugün Feyerabend'in "teoride boşluk
ilkesi" yani hiçbir teorinin külli olmadığı görüşü yaygın bir kabul
görmektedir. Yeni hipotezlerin kabul edilmiş kuramlarla uyuşmasını şart
koşan tutarlılık koşulu, daha iyi kuramı değil de, eski kuramı
koruduğundan akla uygun değildir. Sıkı sıkıya pekiştirilmiş hipotezlerle
çelişen kuramlar, bize başka türlü elde edilemeyecek apaçık ipuçları verir.
Kuramların çoğaltılması bilime yararlıdır. Çünkü tek kuramın egemenliği
eleştiri gücünü zedeler (Feyerabend 1991:41).
Toerik çokluk ilkesini savunan Feyerabend tek ve kesin olarak geçerli bir
bilimsel yöntemin olmayışı ve herhangi bir alanda birden fazla teoriye yer
verilmesi gerektiği hususunda ısrarlı olmuştur. Sosyal bilimler tarihimizde
de özellikle altmışlı yıllarda Osmanlı toplum yapısı ile ilgili
çözümlemelerde tek teorinin egemenliğinden söz edebiliriz. Marksist
teorinin açıklamaları, gayet cesur genelleştirmelere malzeme olarak
kullanılmıştır. Burada belirtmek istediğimiz, girişilen bu gayretlerin
tamamen boşa git-
19
bilig 2002 Yaz Sayı 22
tiğini faydasızlığını ortaya koymak değildir. Aksine Marksist yaklaşımda
olanlar önemli bir görevi yerine getirmişlerdir. Çünkü, "...1960-1980
dönemi ürünlerinin -kitap, makale, gazete yazıları vb. yöntemleri, tahlilleri ve
ileriye dönük tahminleri ile tutarlı olsun veya olmasın irfan hayatımızda, sosyal
ve insani bilimler alanlarında ayağı yere basmış bir ilgi ile yakın tarihimize
bakmayı, ondan hakikatler dermeyi cazip hale getirdiler ve tabanda bir ses
bıraktılar" (Sayar 1986:2).
Fakat teorinin önemli bir bölümü özellikle tarihçilerin ortaya koydukları
örneklerle yanlıştandı.
G. Sayar, 1960'lı yıllarda özellikle sol literatürde, giderek artan yayınların
önemli bir atılım olduğunu; fakat Osmanlı'ya yönelik bu yayınların
önemli bir kısmının hem akademik kuluçka dönemini yaşamadığını, hem
de tek yanlılığın tutsağı olup sert bir determinizme bağlandıklarını
belirtir. Sayar'a göre (1986:2), soldaki bu ses 1980'lerle başlayan ikinci
dalga araştırmalarla boğulmaya yüz tutmuştur. Tarihçilerin özele yönelik
çalışmaları ve arşivlere inmeleri sonucu ortaya çıkan bulgular, spekülatif
eserlerin dayandığı metodolojik temeli ve bu metodolojiden hareketle
tahlilleri yerinden oynattı. Özellikle 1980'lerin ikinci yarısında tutarlı bir
bilim felsefesi meyvelerini vermeye başladı.
".Fikri spekülasyona açık kalem tecrübesinin kati bir mutlaklıkla (absotutely absolute) doğru olmayacağı, yanlışlanabilirliğin söz konusu olması, hatta en revaçta
olan çalışmaların bile nisbi mutlaklıkla (relatively absolute) ele alınması
düşüncesi ağır basıyor, dahası yanlışlanamayan bu tür çalışmaların bilimsel
dogmatizme dönüşeceği fikri artık sosyal bilimciyi etki ve itaati altına alıyordu"
(Sayar 1986,3).
A. G. Sayar, M. Tuncay'ın, Popper çevirisinden, S. Divitçioğlu'nun
samimi ve sıcak yanlışlanabilirlik vurgusundan ve H. Berktay'ın
yanlışlanabilirlik anlayışını ihmal etmemesinden tazimle söz eder. Bu
tanışma eski zincirleri koparmıştır.
Osmanlı toplum yapısının "kendine özgü" olduğunu benimseyen görüşün
giderek güçlenmesinde değişen bilim anlayışı önemli bir katalizör
olmuştur, denilebilir. Pozitivist paradigmaya alternatif olarak gelişmeye
başlayan bütüncü bilim anlayışında bilim, genelleyicidir; ancak genel
teoriye uymayan olgu veya olguları göz ardı etmez.
Bu açıklananlar çerçevesinde düşünecek olursak, Osmanlı toplum
yapısının ATÜT'de farklılıkları ve özel görünüşleri ile ilgili olarak farklı
bakış açısına sahip sosyal bilimcilerin ortaya koyduğu veriler konuyla ilgili
bilgilerimizin genişlemesine ve Osmanlı'nın Marksçı tarihsel
materyalizmin
20
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
sunduğu evrim yasalarının dışında bir yürüyüşü gerçekleştirdiğini bize
göstermektedir. Ayrıca yeni bilim anlayışına göre bilimin genelleyici olma
özelliği, belli bir toplumun belli bir zaman dilimi içindeki özgün
niteliklerini kavramamıza engel olmamaktadır. Çünkü genelleyici olmak
tanım gereği, her zaman her yerde geçerli olandır. Her zaman her yerde
geçerli olan ise belli bir zamanda belli bir toplumda olup bitenlerin, o
topluma ve
O zaman dilimine ilişkin özgün niteliklerini vermez. Genelleyiciliğin ge
rektirdiği şartlarda en önemlisi de özelin gözden kaçırılmaması ve teori
nin sınanması aşamasında yanlışlama süreciyle bilinen alanın genişletil
mesi olmalıdır.
Açıklamalar
1 Osmanlı toplum yapısı tartışmaları çerçevesinde, toplum yapının
unsurlarından biri olarak gruplar bağlamında Osmanlı tabakalaşma
sistemini ifadede kullanılan kast, zümre, sınıf, tabaka gibi terimlerin
farklı kullanım manaları, terimin Osmanlı toplumsal yapısını
çözümlemedeki yaygınlığı ve uygunluğu, toplum yapıda yer alan
tabakaların tasnifi için oluşturulmuş kavram şemaları ve açıklaması
için bkz. (Başak Avcılar. 1999:55-59)
2 Bkz. (Anderson 1974:462-549)
3 Bkz. (Cin 1978:111-114)
4 Bkz. (Berktay 1983a: 2470)
5 Bkz. (Berktay 1989: 291)
6 Bkz. (Berktay 1989: 292)
7 Bkz. (Üşür 1992: 469)
8 Bkz. (Barkan 1980: 787) (Tabakoğlu 1993:183)
9 Doğu Despotizmi Osmanlı toplum yapısı analizlerinde çatışmacı
teoriyi benimseyenler tarafından kullanılan bir kavramdır. Kavramı ilk
ortaya atan Montesquieu'dur. Marks'ın Doğu despotizmi ile ilgili
düşüncelerinde Montesquieu ve Hegel'in katkısı için bkz. (Turner
1991a:lll).
10 E. Kongar Osmanlı toplum yapısını açıklarken Marksist
terminolojiden hareketle "ara sınıf terimini kullanır. Marksist
terminolojide yer alan "orta sınıf" yerine "ara sınıf" terimini"
kullanma sebebi olarak, Batıda bu sınıfın maddi gücü eline geçirerek
toplumsal yapıyı dönüştürdüğünü, Osmanlı'da ise maddi gücü ele
geçiremediklerini ve mad-
21
bilig 2002 Yaz Sayı 22
11
12
13
14
15
16
17
18
19
di gücü kısmen ele geçirdiklerinde de yapıyı dönüştüremedîklerini
belirtir (Kongar 1999:64).
Tartışmalarla ilgili ileriki sayfalarda bilgi verilecektir.
Bkz. Yön Gazetesi (Boran 1962a), (Boran 1962b), (Boran 1968), (Tanyol
1965)
"Sencer Divitçioğlu" Büyük Larousse,VH,(1993),3238.
Yukarıda adı geçen bu eserin yanı sıra ayrıca "Asya Üretim Tarzı ve
Az Gelişmiş Ülkeler" (1965: 10-30) adlı eserinde verilen sayfalar
arasında Marks'ın ATÜT ile ilgili görüşlerini bir model olarak
toparlamış ve ikinci bir modelle ATÜT tipolojisinin Az Gelişmiş ülkeler
çözümlemesinde katkılarını çıkarmak amacını gütmüştür. Az Gelişmiş
ülke halkları, onların derebeylik sistemi üzerine kurulmaları, toplumda
bireyler arasında menfaat birliklerinin iktisadi grup veya sınıfların
doğuşuna sebep olması konusunda bkz. (Divitçioğlu 1964: 1-6). Genel
teori kurma çabaları için bkz. (Divitçioğlu 1981:133).
"Selahattin Hilav", Büyük Larousse, X (1993), s.5272
H. İslamoğlu ve Ç. Keyder'in "Osmanlı Tarihi Nasıl Yazılmalı? Bir
Öneriye Yanıt" makalesine karşılık yöneltilen eleştiriler için bkz. (Ateş
1978: 92-102) Toktamış Ateş bu makalesinde s. 96'da Asya Tipi Üretim
Tarzı teorisinin tam olarak oluşturulamamasına ve Osmanlı'nın bu
çerçeve içinde yerini alamamasına rağmen Osmanlı toprak düzeninin
feodalite olmadığı konusunda H. İslamoğlu ve Ç. Keyderle hemfikir
olduğunu ancak diğer konularda onlardan ayrıldığını belirtir.
Feodalite ve derebeyi kavramlarının birbirine karıştırıldığı, feodal
toplumun özellikleri ve bunun Osmanlı ile taban tabana zıtlığı
konusunda K. Tahir'in fikirleri için bkz. (Bozdağ 1980:135). Osmanlı
reayası, padişah, soyluluk, zenginlik ve ticaretin Osmanlı'daki
şekillenişi konusundaki fikirler için bkz. (Bozdağ 1980: 58-64), ayrıca
bkz.(Sezer,1992, 12, l4-20).
K. Tahir'in Osmanlı ile ilgili görüşleri için ayrıca bkz. (Tahir 1992)
K. Tahir'in Osmanlı ile ilgili görüşlerinde nereye yerleştirileceğine
ilişkin farklı kişilerce farklı mütalaalarda bulunulmasının bir nedeni
de şudur " Kemal Tahir tarihsizleştirmeye karşı Tarih'i savunduğu
için resmi tarihçileri; tarihlileştirmeye karşı Tarih'i savunduğu için de
gayrı resmi tarihçileri ürküttü . Resmi tarihçileri ürküttüğü için biraz
fazla Osmanlı, gayrı resmi tarihçileri ürküttüğü için de biraz fazla antimarksist olmakla suçlandı" (Yavuz 1996)
22
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
20 Türk iktisat tarihi yazının, Osmanlı üretim tarzı tartışmalarına 1960'lı
yıllarda bir hatayla başladığı, bunun da tarz yerine biçim kavramını
kullanmak olduğu, biçim kavramının değişmeyi içermediği konusunda
ve sonuçlan için bkz. (Kılıçbay 1985:360).
21 "Hikmet Kıvılcımlı" Büyük Larousse XIII, (1993),6736
22 Bkz. (Kıvılcımlı1974, 99-154 ve 241-312).
23 Ayrıca S. Divitçioğlu'nun ATÜT modeli eleştirisi için bkz. (Avcıoğlu
1966a:lî). (Avcıoğlu 1966b:12), S. Divitçioğlu'nun cevabı için bkz. (Divitçioğlu 1966: 11-12). Osmanlı'yı ATÜT'le açıklamanın yanlışlığı ve
bu çabaların fikir egzersizleri olmaktan öteye gidemeyeceği
hususundaki açıklamalar için bkz. (Belli 1968:69) Ayrıca Türkiye'de
ATÜT bakış açılı toplumsal yapı analizlerinin Kemal Tahr'in Devlet
Ana perspektifinde bir analizi için bkz. (Oskay: 1990: 20-25).
24 Bkz. (İnalcık 1996,9)
25 ATÜT'ün Batı'nın Doğu üzerindeki üstünlüğünü vurgulayan bir
ideolojiye hizmet ettiği hususunda 1960Tı yıllardaki bir açıklama için
bkz. (Sencer 1969a:7). C. Meriç'te "Bu Ülke" adlı eserinde konuya vurgu
yapar. "Marks'la Weber sosyolojinin iki düşman kardeşidir. Ama doğu
söz konusu oldu mu, rakipler anlaşmazlıklarını unuturlar, coğrafi
kaderciliği bilimsel bir hakikat gibi sergilerler. Marks, Doğu'nun
sömürülmesinden vicdan azabı duymasınlar diye bir de kurt masalı
uydurur ATÜT1 (Meriç 1985,158).
Kaynaklar
AKŞİN, Sina (1990), "Osmanlı Toplumu Gerçek Anlamda Bir statü
Toplumudur", Toplum ve Bilim" II, yaz: 42-45
ANDERSON, Perry (1974), lineages of the Absolutist State, London: New
Left Books,
ATEŞ, Toktamış (1978), Osmanlı Tarihi Nasıl Yazılmalı? Bir Öneriye
Yanıt", Toplum ve Bilim", 4: 93-102
AVCIOĞLU, Doğan (1966a), "Sencer Divitçioğlu'nun Kitabı Üzerine"
Yön, 5.yıl. 169,24 Haz: ll
AVCIOĞLU, Doğan (1966b), "Avcıoğlu'nun Notu", Yön, 5.yıl.l71,8
Temmuz: 12
BARKAN, Ömer Lütfi (1980) Türkiye'de Toprak Meselesi, İstanbul, Gözlem
Yayınları
BAŞAK, Avcılar Suna (1999), "Osmanlı Tabakalaşma Sistemine ilişkin Bir
Değerlendirme", Osmanlı Toplum 4. Cilt, Ankara, Yeni Türkiye Yay.
s. 55-68
23
bilig 2002 Yaz Sayı 22
BELLİ, Mihri, (1968), "Asya Üretim Tarzı Üzerine Birkaç Not", Aydınlık,
1-7: 279-286
BERKTAY, Halil (1983a), "Tarih Çalışmaları", Cumhuriyet Dönemi Türkiye
Ansiklopedisi, IX, İstanbul, İletişim Yayınları, 2456-2474
BERKTAY, Halil (1983b), "Tarih Çalışmaları Kaynakçası", Cumhuriyet
Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, IX, İstanbul, İletişim Yayınları, 2475-2478
BERKTAY, Halil (1989), Kabileden Feodalizme, İstanbul, Kaynak Yayınları
BERKTAY, Halil (1993) " Onaltı Yıl Sonra Osmanlı Tarihinin Gündemine
Yeniden Bakış", Osmanlıdan Cumhuriyete Problemler Araştırmalar
Tartışmalar, Ankara, Tarih Vakfı Yayınları
BORAN, Behice (1962a) "Metod Açısından Feodal ve Mülkiyet I. Marksist
Metod Nedir?" Yön 1. Yıl,50,28 Kasım:13
BORAN, Behice (1962b), "Metod Açısından Feodalite ve Mülkiyet II.
Osmanlılarda Mülkiyet Meslelesi" Yön, 1. Yıl,51, 5 Arahk:13
BORAN, Behice (1968), Türkiye ve Sosyalizm Sorunları, İstanbul, Gün
Yayınları
BOZDAĞ, İsmet (1980), Kemal Tahi'in Sohbetleri, Ankara, Bilgi Yayınevi
CİN, Halil (1978), Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Ankara
Kültür Bakanlığı Yayınları
DİVİTÇİOĞLU, Sencer (1964) "İktisadi Mesele, Sistemler ve Sınıflar",
Eylem Dergisi,1,2: 1-6
DİVİTÇİOĞLU, Sencer (1965), Asya Üretim Tarzı ve Azgelişmiş Ülkeler,
İstanbul, Elif Yayınları
DİVİTÇİOĞLU, Sencer (1966), "D. Avcıoğlu'nun Yazısı Üzerine",Yön,,
5,171,8 Temmuz,lî-12
DİVİTÇİOĞLU, Sencer (1981), Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu,
Kırklareli, Sermet Matbaası
ERGUN, Doğan(l984), Sosyoloji El Kitabı, İstanbul, Gerçek Yayınları
FEYERABEND, Paul K.(1991), Yöneteme Hayır,(çev. Ahmet İnam),
İstanbul, Ara Yayınları
HİLAV, Selahattin (1965), "Asya Tipi Üretim Biçimi Üzerine Açıklamalar",
Azgelişmiş Ülkeler ve Sosyalizm (Der. Fethi Naci),
HİLAV, Selahattin (1966), Diyalektik Düşüncenin Tarihi, İstanbul, Sol
Yayınları
İNALCIK, Halil (1996), "İmparatorluğun Kilidi: Fetih", Zaman Gazetesi, 26
Mayıs 1996 Pazar
24
Başak Avcılar, Asya Tipi Üretim Tarzı'na Veda
İNALCIK, Halil (1993), Osmanlı imparatorluğu, İstanbul, Eren yayıncılık
İSLAMOĞLU, Huricihan İnan (1991) Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve
Köylü, İstanbul, İletişim Yayınları
İSLAMOĞLU, Huricihan İnan- Çağlar Keyder (1977) "Osmanlı Tarihi
Nasıl Yazılmalı? Bir Öneri", Toplum ve Bilim-1 49-80
KAZANCIGİL, Ali (1986) "Türkiye'de Modern Devletin Oluşumu ve
Kemalizm" Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, Der. E. Kalaycıoğlu, A. Y.
Sarıbay, İstanbul, Beta Yayınları
KILIÇBAY, Mehmet Ali (1985), Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim
Tarzı, Ankara, Teori Yayınları
KIRAY, Mübeccel (1982), "Toplum Yapısındaki temel Değişmelerin Tarihsel
Perspektifi: Bugünkü ve Yarınki Türk Toplum Yapısı", Toplumbilim
Yazıları", Ankara, GÜ İİBF Yayınları, 116-132
KIŞLALI, Ahmet Taner (1987), Siyaset Bilimi, Ankara, AÜ BYYO Yayını
KIVILCIMLI, Hikmet (1974), Osmanlı Tarihinin Maddesi I, İstanbul, Tarihsel
Maddecilik Yayınları
KONGAR, Emre (1999), 21. Yüzyılda Türkiye, Remzi Kitabevi, İstanbul
KONGAR, Emre (1981), Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği,
İstanbul, Remzi Kitabevi
KÖSEMİHAL, Nurettin Şazi (1969), "Türkiye'nin Düzeni Üzerine",
Sosyoloji Dergisi 21-22: 7-9 İstanbul, İÜ Ed. Fak. Yay. Fakülteler
Matbaası Ayrıbasım
KÜÇÜKÖMER, İdris (1977), "Asyatipi Üretim Biçimi, yeniden Üretim ve
Sivil toplum", Toplum ve Bilim,2;Yaz: 4-30
KÜÇÜKÖMER, İdris (1969), Düzenin Yabancılaşması, İstanbul, Ant Yayınları
MERİÇ Cemil (1985), Bu Ülke, İstanbul, İletişim Yayınları
MİHRİ Belli (1968), "Asya Üretim Tarzı Üzerine Birkaç Not" Aydınlık, 1-7,
279-286
ORTAYLI, İlber (1978a), Türkiye İdari Tarihi, Ankara, TODAİ
ORTAYLI, İlber (1978b), "Osmanlı Toprak Düzeninin Kaynaklan", Toplum
ve Bilim, 4: 72-77
OSKAY, Ünsal (1990) "Kemal Tahir ve Diğer ATÜT Bakış Açılı Yazarların
Geriye Yönsemeci Olmayışları Üzerine", Türkiye Günlüğü, 11, Yaz.
20-25
25
bilig 2002 Yaz Sayı 22
OYA, Sencer(1969a), Türk Toplumunun Tarihsel Evrimi, İstanbul, Habora
Kitabevi
OYA, Sencer(1969b), Türkiye'de İşçi Sınıfının Doğuşu ve Yapısı, İstanbul,
Habora Kitabevi
POULANTZAS, Nicos (1992), Siyasal İktidar ve Toplumsal Sınıflar, (çev. Ş.
Süer- L. F. Topçuoğlu), İstanbul, Belge Yayınlan
SAYAR, Ahmet Güner (1986), Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması,
İstanbul, Der Yayınları
SENCER, Muzaffer (1969), Osmanlı Toplum Yapısı, Ankara, May Yayınları
SERTEL, Yıldız (1977) "Asya Tipi Üretim Tarzı Kavramı ve Osmanlı Tarihi
İle İlgili Yorumlar" Özgür İnsan, 45, Temmuz: 63-76
SEZER, Baykan(1979), Asya Tarihinde Su Boyu Ovaları ve Bozkır Uygarlıkları,
İstanbul, İÜ Ed. Fak. Yay.
SEZER, Baykan(1992), "Kemal Tahir, Türk Sosyolojisi ve Doğu Batı
Çatışması, Dergah Dergisi, II. 25: 12-14
TABAKOĞLU, Ahmet (1993) "Osmanlı İktisat Sistemi", Osmanlı
Ansiklopedisi, İstanbul, Ağaç Yayıncılık, 7-195
TAHİR, Kemal (1992), Notlar, Osmanlılık, Bizans, C. Yazoğlu ve B. Sezer
(Der.), İstanbul, Bağlam Yayınları
TANYOL, Cahit (1965), "Tehlike Çanı II, Yön, 4.Yıl, 122,30 Temmuz:7
TİMUR, Taner (1989), Osmanlı Çalışmaları, Ankara, V Yayınları
TOPRAK, Zafer (1986), "Türkiye'de Çağdaş Tarihçilik (1908-1970)"
Türkiye'de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi, Sevim Ataoğuz (Der.),
Ankara, Türk Sosyal Bilimler Deneği Yayınları, 439-446
TURNER, Bryan S. (1984), Marx ve Oryantalizm Sorunu, (Çev. H. Çağatay
Keskinok), Ankara
TURNER, Bryan S. (1991a) Max Weber ve İslam, (Çev: Yasin Aktay),
Ankara, Vadi Yayınları
TURNER, Bryan S. (1991b) Oryantalizm, Kapitalizm ve İslam, (Çev. Ahmet
Demirhan), İstanbul, İnsan Yayınları
ÜŞÜR, İşaya (1992), "Osmanlı Toplum Yapısı", GÜ İİBF Dergisi, VIII,
2:467-474
WERNER, Ernest (1988), Büyük Bir Devletin Doğuşu, (çev. Yılmaz Özer),
İstanbul, Alan Yayınlan
YAVUZ, Hilmi (1996), "Kemal Tahir: Bir Aykırı Birey", Zaman Gazetesi, 2
Temmuz 1996
26
A Farewell to Asiatic Mode
of Production
Assis. Prof. Dr. Suna BAŞAK AVCILAR
Gazi University
Faculty of Economics and Administrative Sciences
Abstract: The dispute on the nature of Ottoman social forrnation, which began thirty, even fourty, years ago, has not reached a
conclusion yet. In this debate, what has been done is that the
Ottoman social formation has been described in terms of what
it is not, despite with no much agreeable conclusions. This
study argues that the Ottoman social formation can not be
identified with the Asiatic mode of production. It criticizes the
theoretical, empirical and ideological basis of the Asiatic mode
of production. This is a farewell to those who have academically, intellectually as welî as ideologically tried to explain the
Ottomans in the context of the Asiatic mode of production.
Key Words: Social Formation, Asiatic Mode of Production,
Feudalism, Oriental Despotism
_______________________________________________________________
27
_______________________________________________________________
28