Not - files.eba.gov.tr



EPIROJENEZ (KITA OLUŞUMU)
Kara ve denizlerde düşey doğrultudaki alçalma yükselme hareketlerine epirojenez denir. Başka bir
ifade ile, yer kabuğunun geniş alanlı yaylanma hareketleridir.
Farklı yoğunluktaki yer kabuğu parçaları manto üzerinde dengeli bir biçimde dururlar. Bu
olaya izostazi, dengeye ise izostatik denge denir. Herhangi bir yerde epirojenez olayının olabilmesi
için, izostatik dengenin bozulması gereklidir.
İzostatik dengeyi bozan olaylar şunlardır:
İklim değişiklikleri
Yeni bir dağ oluşumu
Engebeli yüksek yerlerin fazla aşınması
Deniz çukurluklarında tortulanmanın fazla olması
Not: Denge aslında bozulmaz,Epirojenezle sürekli korunur.

REGRASYON : (DENIZ GERILEMESI)
İzostatik dengeyi bozan yukarıdaki olaylar sonucu karalar hafiflemekte ve yükselmektedir. Karalar
yükselince deniz seviyesi gerilemekte, deniz altındaki alanlar kara haline gelmektedir. Bu şekilde,
deniz seviyesinin alçalması olayına regresyon denir.
Epirojenez de tabakaların durumu bozulmaz. Uzak sahalarda yükselmeler, alçalmalar olur.
Epirojenez yerkabuğunun yaylanması olarak ta adlandırılır.
Epirojenik hareketler yerkabuğunun izostatik dengesinin bozulması ile meydana gelir.


TRANSGRESYON : (DENIZ ILERLEMESI)
Karalardaki, lâvlar, birikmeler, buzullaşma, vb. olaylar sonucunda da karaların yükü artmakta ve
ağırlaşarak ya da iç kuvvetlerin etkisiyle çökmektedir.
Bu alçalma sonucunda denizler karalara doğru ilerlemekte ve kara parçaları sular altında kalmaktadır.
Bu şekilde, deniz seviyesinin yükselmesi olayına datransgresyon adı verilir.


Epirojenik hareketlere örnek olarak, İskandinav Yarımadası ve Kanada verilebilir. Buzul çağında
buralarda 1 – 2 km kalınlığında bir buz tabakası vardı. Sonradan buzullar eriyince, karaların
üzerindeki yük azaldı ve mağmaya doğru gömülen bu kara parçaları tekrar yükselmeye başladı. Bu
yükselme, günümüzde de yavaş yavaşdevam etmektedir.EPIROJENIK HAREKETLERE
ÖRNEKLER
1. İskandinav yarımadasındaki kalın buzulların erimesiyle hafifleyen yarımada, her yıl, 5cm.yükselir.
2. Hollanda çevresi alçalır.
3. Tokyo deprem olmadığı zaman yılda 2 cm çöker.
4. Venedik yılda 4 mm. alçalır.
5. Gröndland ve Antarktika kalın buzullardan dolayı mantoya gömülmüştür.TÜRKIYE’DE
EPIROJENEZ:
Anadolu bu hareketlerle, özellikle Ege ve İç Anadolu 10–15 milyon yıldan beri yükselirken Karadeniz
ve Akdeniz havzası Karadeniz ve Akdeniz deniz tabanları çökmekte yani bu denizler
gittikçe derinleşmektedir.
Türkiye’de yüksek ova ve platoların yaygın olmasının nedeni:
3.zaman sonları, 4.zaman başlarında Anadolu yarımadasının bütünüyle yükselmesidir.


TÜRKIYE’DE EPIROJENEZ SONUCUNDA;
Anadolu yarım adası yükselirken; çevresindeki
Akdeniz, Ege, Karadeniz çanakları ile Ergene havzası
alçalmıştır. İç Anadolu Bölgesi plato görünümünü
almıştır.Yükselen İç Anadolu platoları kademe kademe
akrsularla yarılmış,akarsu kıyılarında da taraçalar
oluşmasına neden olmuştur. Bu arada,Kuzey Anadolu
ve Toros Dağları yükselirken iç bölgelerden gelen
akarsularca yarılmış,yarıntılar bugünkü boğaz
vadilerimizi ortaya çıkarmıştır.
Toroslar'da ve Karadeniz
Dağları'nda yüksek düzlüklerin (Aşınım Platoları)
görülmesi bu dağlarımızın epirojenezle aşındıkça
yükseldiklerine kanıttır.

YERİN OLUŞUMU
Yer’in oluşumu sorunu,yüzyıllar boyunca insanı düşündüren ve düşündürmeye
devam etmekte olan,önemli bir bilimsel sorundur.Gerçi Yer’in oluşumu
konusunda,bugün geçmişe oranla ,daha çok şey bilmekteyiz.Ancak yine de,problemle
ilgili görüşler,hipotez düzeyindedir. Bunların delilleri güçlü olmakla birlikte,kesin
birtakım sonuçlara ulaşıldığı ileri sürülemez.Yer’in yaşının 4,5 ile 5 milyar yıl
dolayında olduğu sanılmaktadır.Bunun 10 milyar yılı bulduğunu ileri süren
kaynaklara da rastlanır.
Yer’in nasıl oluştuğu sorusunu cevaplamayı amaçlayan teoriler ve bunların
eksikliklerini daha iyi anlayabilmek için Güneş Sistemi’nin nasıl oluştuğu sorusuna
kısaca değinmek gerekir.Güneş sistemi bu sistemden çok daha büyük bir
sistemdir.Fakat güneş sistemini de içine alan daha büyük bir dev sistem vardır.Bu
sistemde pek çok sisteme ayıılmıştır.Bu sistemlerin herbirine Galaksi denir.Yer’in de
içinde yer aldığı insalığın Galaksi’sine (Yun.süt demektir.),Türkçe bir terim ola
Samanyolu denir.Batı kaynaklarda Samanyolu,Sütlü yol diye geçer.(Yani bu anlama
gelir.)
Samanyolu’nda bazı kaynaklara göre 100 milyar,bazı kaynaklara görede 200 milyar
gök cismi vardır.Kuşkusuz bunlardan biri de şimdiki bilgilerimize göre insan
barındıran tek gök cismi olan Dünya’mızdır.Yer Samanyolu’nun merkezi kabul
edilen Güneş’ten149,6 milyon km. uzaktır. Çapı hemen hemen 300 milyon km yi
bulan yörünge adı verilen bir düzlem üzerinde dolanır.Bu düzleme,eliptik düzlem
(tutunma düzlemi) denir.Bunun üzerindeki dolanımını,bir yılda 365 gün 6 saatte
tamamlar.

er’in oluşumu ile Samanyolu’nun oluşumu,aynı esaslara ve büyük bir
ihitimalle de aynı zaman dilimine rastlanmaktadır.Bu konudaki ilk
teori ünlü Franız gök bilimci Laplace (Laplaş;1749-1827) tarafından 1796
yılında ileri sürülmüştür.Teori’i ilme,Nebula kramı diye geçmiştir.
Laplace’ın varsayımına göre,Güneş ve gezegenler ile
Samanyolun’dakidiğer gök cisimleri, oluşum tarihinin (4.7 ile 5 milyar
yıl) ilk evresinde,kütle çekimi etkisi altında sıkışarak dönmeye
başlayan,bir toz kümesinin birleşmesi sonunucu oluşmıştur.İleri
sürülen bu teoriye Birleşme hipotezi adı verilir.Teorinin kabülüne
göre,nebula sıkıştıkça,halkalar teşkil etmeye başlamıştır.Oluşan
halkaların giderek yoğuşması sonucu,gezegenler oluşmaya
başlamıştır.Dolayısıyla iç gezegenler(Yer ile Güneş arasındakiler) önce
,dış gezegenler ise ,daha sonra oluşmuştur.
Kısaca söylersek,Laplace’ın görüşüne göre Samanyolu ,milyarlarca yıl
önce ,bir gaz ve toz kümesi idi.Ekseni çevresinde bir bulutsu,kütle
çekimi etkisi altında çevresine gaz ve toz saçabilir.

Esas kütleden uzaklaşan ve yine etkisi altında kalarak
dönmeye,yani dolanıma devam eden kümeler zamanla
yoğuşabilir.Gezegenler,bu esasa göre oluşmuştur.
Bulutsu, ya da birleşme teorisi;uzun yıllar geçerliliğini
korumuştur.Bundan sonra,gel-git kuramları diye ilme
geçen,Laplace teorisini redetmeyen,fakat matamatiksel
yanlışlıkların bulunduğunu doğrulayan bir dizi teori
ortaya atılmıştır.
Gel-git teorilerinin en güveniliri,ünlü İngiliz fizikçi ve
gök bilimcisi James Jeans tarafından 1901’de ilri
sürülenidir.Gerçi,matamatiksel olarak ispatı
yapılmamıştır.Ancak yine de akla en yakındır.O’na göre
gezegenler ve Yer Güneş’in çekim bölgesine girerek geçen
bir gök cisminin,yan, yıldızın,çekim gücü etkisi ile,Güneş
‘ten kopardoğı puro şekilli maddelerden oluşmuştur.

Gezegenler ve Güneş sistemi Galaksisi’ndeki diğer gök cisimlerinin Güneş’ten
koptuğu yani koparıldığı görüşü aslında söz konusu gel-git varsayımlarına
dayanır.Ancak hem bu görüş de kanıtlanmış değildir,hem de,buna karşı
savunulan,bir patlama-dağılma teorisi vardır.
Güneş’in manyetik çekim gücü,diğer Gökada cisimlerine göre,çok yüksektir.İlk
evrede oluşmuş dev bir Güneş’in nükleer enerji üretme evresinden sonra patlaması
sonucu,farklı büyüklüklerdeki kütleler onun çekim alanına dağılıp,belli yörüngeler
üzerinde dönmeye başlayabilirler.
Bütün modern teoriler,bütün gezegenlerin,gaz ve ince toz bulutundan oluştuğunu
Güneş’in,ilk evrede bu tür bir madde topluluğu olduğunu kabul ederler.
Ancak şunu iyi biliyoruz ki,evrenin sırrı,henüz çok bilinmeyenli bir denklem olma
özelliğni korumaktadır.Güneş ve gezegenlerin aslı kızgın gaz ve toz kümesi de
olsa,bilim ve teknik esasta var olup da bilinmeyenleri keşfetme çabasındadır.Örneğin
nebulaların maddeleri nasıl oluşmuştur;ya da uzay nerede başlar nerede biter;daha
sonrs ne başlar ve o da nerede biter gibi sonsuz denilen soruların cevabı henüz
verilmemiştir.Ama bu güçlükler,müspet ilmi reddetmeyi gerektirmez.Çünkü
ilim,sabırla düşünme-araştırma ve maraktan doğar;gelişir ve olgunlaşır.Peşin yargılar
ve mistik düşüncelerin,objektif ilim kuralları arasında yer yoktur.

Güneş sistemi elemanlarından biri olan
Dünya,sahip olduğu başlıca üç doğal küreden
oluşur.Bunlar ;katı yer kabuğu veya taşküre
,yaklaşık %71’lik payı sularla kaplı bulunan
suküre,800-900 km hatta dah çok seyrelmiş
şekilde,8000 km yüksekliğe kadar devam
eden,havaküredir.Bu doğal kürelerin hayat veren
şartlar sunması,bitkiler-hayvanlar ve
insanların,türemesi ve yaşamasını
sağlamıştır.Coğrafi yeryüzü terimi ile
tanımladığımız bu üç doğal kürenin
kesişmesi,madde ve enerji değişimi sürecinin
oluşmasına ve bu doğal süreç de,hayat
imkanlarının doğmasına yol açmıştır.

Yer ,dıştan içe-yüzeyden merkezine
doğru,başlıca üç farklı bölümden oluşur.
1-)Kabuk Bölgesi
2-)Manto Bölgesi
a)Üst Manto
b)Alt Manto
3-)Çekirdek Bölgesi
a)Dış Çekirdek
b)İç Çekirdek

Bunlardan Kabuk bölgesi,yaklaşık 30 ile 40 km lik ortalama bir kalınlık gösterir.Bu
değerler,yüksek sıra dağların derinliklerinde,70-75 km ye dek ulaşır. Okyanus kabuklarında
ise,yaklaşık 5 ile 10 km ye iner.Yapısının,daha çok granit ve bazaltik olduğu kabul edilmektedir.
Sismik hareketlerin odak noktaları,genel olarak bu bölge içindedir.Metalik madenler daha çok
masif bir yapı gösteren granitik ve bazaltik bölgelerede doğal gaz ile hampetrol ve kömürler ise,bu
kabuk içindeki tortul bölgelerinde rezerve olmuştur.
Kabuk bölümün altında,deriniği 2900 km dolayında kabul edilen Manto yer alır.Yaklaşık 800-900
km lik dış bölüme dış manto,2000 kmye varan derinliğe kadarki bölüme ise,alt manto
denilir.Radyometrik dalgalara uyarı vermesi nedeni ile bu bölümün de,katı yapıda olduğu
kesindir.
Teorik olarak,mantodan sonra,Yer’in çekirdeği diye adlandırılan bölüm gelir.Artık bu
bölge,akışkan-sıvımsı bir maddeden oluşur.Çünkü,elektrmanyetik dalgalara uyarı vermez.Bu
bölge de,dış manto(kalınlığı 5000 km ye uzanır.)ve iç manto diye ikiye ayrılır.Böylece,üzerinde
dolaştığımız katı bölgeden Dünya’nın merkezine dek,ortalama 6370 km lik bir derinlik
bulunduğu kabul edilmektedir.
Yer’in iç yapı bölgelerini oluşturan maddelerin,oran yüksekliğine göre de adlandırılmıştır.
Nitekim kabuk bölgesinin hakim maddeleri,daha çok silisyum ve alüminyumdur.Bu madde
adlarının ilk hecelerini kullanan kimi gök bilimci jeofizikçi ve coğrafyacılar,yerin kabuk bölgesini
Sial diye adlandırmışlardır.

er’in manto bölgesinin bileşiminde,en yüksek paylar,silisyum ve magnezyum
elementlerine aittir.Bu nedenle de,Sima diye adlandırılmıştır. Yanardağ
püskürmeleri,bu bölümden kaynaklanır.Dolayısıyla magma diye adlandırılır.
Aynı şekilde, çok daha ağır madenlerden oluşan çekirdek bölgesinin hakim
maddeleri,nikel ve demir madenleridir.Bundan dolayı,Nife şeklinde adlandırılmıştır.
Derinliklere inildikçe,belli basamaklarda sıcaklık değerleri çok belirgin bir şekilde
artar.Bu sıcaklığa,jeotermi denir.Jeotermide,her 33 m derinliğe inildikçe,yaklaşık 1 C
artış olur.Bu artış çizgilerine,jeotermi basamağı denir.
Jeotermi basamağı,genel olarak her 33 m de 1 C değişmekle birlikte,bu değişim,Yer’in
bazı iç bölgelerinde 145 m bulur.
Bu veriler esas alındığında,örneğin 40 km derinlikte sıcaklık yaklaşık 1200 C ,60 km
de 2000 C ve iç çekirdek’te,yaklaşık 200 000 C dolayında
bulunmaktadır.Kuşkusuz,derinliklere doğru sıcaklığın artışı kesin olmakla
birlikte,hesaplanan bu değerler,teorik sonuçlardır.Çünkü Yer’in iç yapısı
konusunda,şimdilik kısmen iyi tanına bilen iç bölge,kabuk bölgesi’dir.Öte yandan
Yer içi sıcaklığını ölçmek mümkün değildir.Bu nedenle de,şimdilik kaydıyla bu
konuda en iyi bilinen husus,Yer’in derin noktalarında sıcaklık derecelerinin,çok
yüksek oluşu gerçeğidir.Zaten,yanardağ püskürmeleri,gayzer,su-buhar ve kaplıca
gibi sıcak sularda,bu açıkça doğrulamaktadır.

Güneş sistemi ve bu arada Yer’in oluşumu milyarlarca yıllık bir zaman sürecinde
gerçekleşmiştir.Bu sürece,kısaca Güneş Sistemi ve Yer’in yaşı denir.
Yer yuvarlağının oluşumu ile uğraşan,bu sorunu aydınlatmaya çalışan ilimler,jeoloji
yani yerbilimi alanları,jeofizik,jeodezi ve kısmen de coğrafya gibi
ilimlerdir.Jeoloji,yer yuvarlağı üzerinde ve doğal olayları inceleyen bir bilimdir.Bu
bilimin,özellikle Palecoğrafya ve Paleontoloji bilimleri yerin yapısını incelerler.
Bunlardan Paleocoğrafya:yani jeoloji zamanlar ve devrelerinin coğrafya ilmi,Yer
tarihi boyunca her bir jeoloji devrinde oluşmuş kıtalar,okyanuslar,dağ sistemleri ve
jeosenklinaller gibi coğrafi ünitelerin dağılımlarını inceleyen bir bilim
dalıdır.Nitekim Paleocoğrafi araştırmaların sonuçlarına göre Arkeen veya Arkeozik
devrelerde günümüze dek,Yer’in Paleocoğrafyası’nda çok büyük değişiklikler
olmuştur.
Yer’in tarihi geçmişi ve gelişimini aydınlatan bir diğer bilim alanı da Paleontoloji’dir.
Bu dalın ana uğraşı konusu,fosil kalıntılarıdır.Yer kabuğunda doğal süreçlerle
oluşmuş fiziksel-kimyasal değişikliklere uğradığı halde,katmanlar arasında
korunarak günümüze ulaşmış zoolojik vefitolojik her türlü kalıntılara fosil
denir.Terim,jeoloji ilmi terimi olduğu kadaraleobiyoloji,Paleobotanik,
Jeomorfoloji,paleontoloji ve paleocoğrafya terimidir de.Yine terimle ilgili
olarak,fiziksel-kimyasal değişmeler geçirip taşlaşan hayvansal ve bitkisel kalıntıların
bu nihayi şekline,fosilleşme denir.

Fosiller,çok değişik özelliklerinin laboratuvar metodlarla
incelenmesi sonucu,ait oldukları jeolojik zaman ve
devirlerinin değişik coğrafi özellikleri hakkında,akıl
yürütme metodu ile de olsa,bazı bilimsel sonuçlara varıla
bilmektedir.
Yeryuvarlağının yapı,bileşim ve gelişimini inceleyen
bilim demek olan jeofizik de,Yer’in yapısı ve yaşının
belirlenmesine yardımcı olan bir ilimdir.
Örneğin,geliştirilen jeofizik metodlar ile,yeraltı yapı
özelliklerinin incelenmesi giderek
kolaylaşmoştır.Özellikle Sial bölümü hakkında,artık bu
sayede geçmişe göre çok şey bilinmektedir.Bununla ilgili
bir metod,radyoaktivite teorisi olarak ilme geçmiştir.

radyasyon,sıcaklık veya ışın yaymak demektir.Bu fiziksel olaya kısaca ışınımda
denir.Radyoaktif ise,nükleer sıcaklık veya ışınım etkinliği demektir.Terim,kısaca
radyoaktivite diye de ifade edilir.
Radyasyon’dan kaynaklanan yani nükleer ışınım yayma derecesinin ölçmeye yarayan
jeofiziksel alete radyometre denir.A.B.D’li jeofizikçi J.Jolly,
Rodyoaktiviteli,kayaçların parçalanma ayrışma hareketlerinin,yeryuvarı içinde
ısınmaya yol açtığı;bunun deriniklerindeki kayaçlarda daha yüksek ısınmalar ve
ergimelerle sonuçlandığını,Magma veya Sima’nın esas oluşma nedenin bu jeofiziksel
değişime dayandığını;yeryuvarı kabuğunun yani kabuk bölgesinin de,aslında bu
olayların eseri olduğunu ileri sürmüştür.
Bu görüşlere,radyoaktivite teorisi denir.Teori kanıtlanmış olmazsada zamanla yapılan
bir tür jeofizik ilmi çalışmaları ve radyometrenin kullanılması ile kayaçların
yaşlarının belirlenmesi metodlarına,radyometrik metodlar denir.Bu tür metodlarla
yapılan zaman belirlenmesi sonuçlarına göre Yer’in yaşı sorunu konusunda daha çok
şey bilmekteyiz.
Çok teknik bir dizi problem teşkil etmesine rağmen kayaçların yaşının belirlenmesi
temelde şu esasa dayanır:
En yüksek radyment,uranyum metalidir.Yer kabuğunun bileşiminde bütün
kayaçlardai,onlardan oluşmuş topraklarla ve denizlerin sularında bulunur.Ekonomik
olarak işletilmeyişini rezerv ve tenörler belirler.

Uranyum atomlarını oluşturan partiküller,binlerce-hatta milyonlarca yıllık bir zaman
sürecinde çözünürler ve sekiz elementin oluşmasını sağlar:
Uranitit,peblend,carnotit,otunit...gibi.Buılardan en sonuncusu,kurşun bileşiğidir.Bu
oluşum ve değişim çok,uzun bir zaman sürecinde gerçekleşir.Örneğin,1 g
uranyum’un radyoaktivitesini yitirerek 1 g kurşun’a dönüşmesi için geçmesi gereken
zaman sürecinin,7.6 milyar yıl olacağı hesaplanmaktadır.
Söz konusu ettiğimiz bu oluşum süresinden yararlana uranyum ve kurşun
elementleri bulunan kayaçların yaşlarını gerçeğe yakın bir şekilde hesaplaya
bilmektedirler.Gerçekten de bu yapıdaki kayaçların incelenmesi bileşimlerindeki
uanyum’un,kaç yılda kurşun2a dönüştüğü ve dolayısıyla da,
Yaşlarının hesaplanmasını sağlamıştır.Bu yolda yaşları hesaplanmış kayaçların,3.5 ile
5 milyar yıl’ı bulduğu anlaşımıştır.
Bu metodla yapılan hesaplamalar,Yer’in kabuk bölgesi’nin ilk şekillenmeye
başlamasının en az 4.5—5 milyar yıl eskiye dek uzandığını göstermiştir.Bunun 3.5-4.6
milyar yıl olabileceğini hesaplamış bilim adamlarınada rastlanır
YER KABUĞUNUN MALZEMELERİ (KAYAÇLAR) :
1) Püskürük Taşlar :
a)İç püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun
çatlak ve kırık kısımlarından tıkanarak soğumasıyla oluşan taşlardır.
(Granit)
b)Dış püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun
çatlak ve kırık kısmından yeryüzüne çıkması ve soğuması ile oluşur.
(Bazalt ve andezit) 2) Tortul taşlar : Diğer yüzüne dış güçler tarafından
getirilen maddelerin tortulanmasıyla (Üst üste birikmesiyle) oluşur.
İçerisinde yer yer fosiller bulunur.
a) Mekanik tortullar : Dış güçlerin etkisiyle getirilen çakıl, kum, kil
gibi malzemelerin yeryüzünün çukur yerlerine birikmesiyle oluşur.
(Kum taşı, kıl taşı)
b) Kimyasal tortullar : Suda erimiş halde bulunan minerallerin suyun
geçtiği yere çökelmesi veya tortulanması ile oluşurlar. (Kireç taşı, alçı
taşı)
c) Organik tortular : Hayvan, bitki gibi canlı kalıntılarının üst üste
birikip katılaşması ile oluşan taşlardır. (Tebeşir)
3) Başkalaşmış taşlar : Tortul ve püskürük taşları yüksek sıcaklık ve
basınç altında kalarak değişikliğe uğraması ile oluşur. (Mermer
oluşumu)

İÇ ve DIŞ KUVVETLER
- Enerjisini yerin içinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir. (dağ
oluşumu, kıta oluşumu ve volkanizma dır.)
- Enerjisini güneşten alan kuvvetlere ise dış kuvvetler denir. (akarsular,
rüzgarlar, dalgalar)
- İç ve dış kuvvetler birbiriyle sürekli mücadele halindedir.
- İç kuvvetler yeryüzünün kabartılarını meydana getirirken; dış
kuvvetler ise bunları aşındırarak ortadan kaldırmaya ve seviyesine
yakın az engebeli düzlüklere (peneplen) dönüştürürler.
- Dış kuvvetlerin yer yüzünün yüksek kesimlerinin aşındırmasıyla elde
ettiği malzemeler yer yüzünün çukur yerlerinde (okyanus, deniz)
biriktirmesi ile jeoseklinaller oluşur. Bunların kalınlığı binlerce
metreyi bulur.
Yer kabuğunun hareketleri :
- Yer kabuğu bir bütün değildir. Çatlaklardan ve kırık boşluklardan
oluşur. Yer kabuğu bir birinden ayrı parçalardan oluşur. Bu her bir
parçaya levha denir. Bu levhalar manto üzerinde yüzer haldedirler.
Yaklaşık yılda 1-2 cm hareket ederler.

DAĞ OLUŞUMU ve TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU
1) Dağ Oluşumu : - Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal)
kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan basınçlara maruz kalırlar. - Bu yan basınçlar
sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak yükselir ve yer yüzünün kıvrım dağlarını
oluşturur. (Toros dağı) - Jeosenklinal eğer sert yapıdaysa veya önceden yükselmiş kıvrım dağları
tekrar yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur. Yükselen bölümlere horst, alçakta kalan kısımlara
ise grabent denir. Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken, alçakta kalan kısımlar, daha sonra
akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur. (Ege bölgesi kıyı kesimleri. Burada yer alan boz dağlar
kırılma sonucu oluşan horstlardır. Bu dağlar arasında bulun ve üzerinde aynı isimli akarsıların
geçtiği bakırçay, b.menderes , ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır.)
2) Kıta Oluşumu : - Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir. Bu alçalma
ve yükselme hareketleri çeşitli biçimlerde olabilir. - Kıtaların yükselmesi sonucunda su seviyesi
geri çekilir. Bu olaya denizlerin çekilmesi yani reogresyon denir. Tam tersi durumuna da
transregsiyon denir.
3) Volkanizma : - Yer kabuğu altındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık
yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir. - Bu sırada yeryüzüne katı gaz ve akıcı maddeler çıkarır.
(karbondioksit, taş, kaya) - Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir.
(K.Ağrı, Tendirek, Nemrut vb.) - Volkan küllerinin yıllık birikmesiyle tüf tabakaları oluşur.
4) Deprem : - Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen
sarsıntılardır. - Oluşumlarına göre yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır. Yerel depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az olan sarsıntılardır. Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla tahrip gücü daha fazla olandır.

YERYÜZÜNÜN BİÇİMLENMESİ (DIŞ
KUVVETLER)
1) Mekanik (Fiziksel) Çözünme : - Günlük sıcaklık
farkının fazla olduğu yerlerde görülür. - Günlük
sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonra soğuması
sonucu oluşur. (Çöllerde görülebilir)
2) Kimyasal Çözünme : - Suyun taşları eritmesi,
aşındırması, ve çürütmesi sonucu oluşur. - Sıcaklığın
etkisiyle bu çözünme daha da artar. - Nemli
bölgelerde daha da yaygındır.
3) Biyolojik Çözünme : Bitki köklerinin, kayalarının
çatlaklarına girerek zamanla büyümesi ve bunun
sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir.

TOPRAK OLUŞUMU ve TOPRAK TÜRLERİ
- Toprağın oluşması için önce kayaların çözünmesi gerekir.
- Canlı kalıntılarıyla oluşabilir.
- Toprağın oluşumuna etki eden faktörler; iklim, bitki örtüsü, yer
şekilleri, taşların özelliğidir.
a) Taşınmış Topraklar :
- Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşur.
- Üç çeşittir;
Alüvyonlar : Kum ve çakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan
topraklardır.
Morenler (Buzul Taşlar) : Buzulların taşıyıp biriktirdikleri, üzerleri
çoğu kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur.
Lösler : Rüzgarların, kurak bölgelerden az çok yağışlı bölgelere taşıyıp
yığdıkları, katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak.
b) Yerli Topraklar : - Bu topraklar, kayaların çözüldüğü yerde oluşan
topraklardır. İki gruba ayrılır;
Nemli Bölge Toprakları : Bu topraklar nemin gür olduğu yerlerde, gür
bitki örtüsüyle kaplıdır.
Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır
topraklarıdır yani çöl toprakları.

YER GÖÇMELERİ ve KAYMALAR
Yer göçmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler :
Yer göçmesi : Kayaların, taş parçalarının, toprağın, büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer
değiştirme olayıdır
Yer Kayması : Üstteki geçirimli tabakaların, alttaki geçirimsiz ve kaygan tabakalar üzerinde, eğim
doğrultusunda kaynamasıdır. Yer kaymasının yaygın adı heyelandır.
Yer göçmeleri eğimin çokluğu, şiddetli yağış, sebeplerinden olur. Heyelan oluşumunu etkileyen
unsurlardan biride; toprakların yapısal özelliğidir. Heyelan olaylarının en çok görüldüğü mevsim;
ilkbahar sonrası kar erime zamanıdır.
************************************************** **
EROZYON
Toprak Erozyonu :
Toprak erozyonun oluşturan etmenler;
- Toprağın sular tarafından aşındırılması
- Rüzgarlar
- Bitki örtüsü
- Buzullar
- Sel
- Eğim
- Yangın
Korunma yolları :
Ağaçlandırma, Bitki örtüsü, Baraj gölleri yapma, Tarlalar eğime yatay sürülmeli , Ağaç kesimlerine
karşı tedbirler


Doğanın tarihi dünyanın oluşumdan bugüne
kadar geçen ve durmaksızın devam eden
kesintisiz bir süreç olsa da bilim adamları
çalışılmasını ve anlaşılamasını kolaylaştırmak
amacıyla dünyanın tarihini Jeolojik
Devirler denilen çeşitli dönemlere ayırır.









Bakterilerin ortaya çıkışı
İlk canlı algler ve radiolaria oluşmuştur.
En eski kıvrımlarla kıta çekirdekleri oluşmuştur.
. Zam Yer kabuğundaki şiddetli kırılma ve
kıvrılmalarla kıta çekirdekleri büyümüştür.
( Hersinyen ve kaledonyen kıvrımları ( Ural ve
İskandinav dağları )
Sıcak ve bol yağışlı iklim döneminde gür bitki
toplulukları oluşmuştur.
Sürüngenlerin ortaya çıkışı
Dönemin sonunda Taşkömürü yatakları oluşmuştur.
an (paleozoik)







. Zaman (Mezezoik):
Durgunluk dönemidir.
Büyük oranda tortulaşma olmuştur.
Yerkabuğunun kırıklarla parçalanarak ayrı
kıtalara bölünmeye başlaması.
Ekvatoral ve soğuk iklimlerin belirmesi
Alp orojenezinin başlaması
Türkiye'nin bulunduğu sahada Tetis
jeosenklinali oluşmuştur,









III. Zaman (Neozoik) ( Tersiyer )
Atlas ve Hint Okyanusları oluşmuştur.
Petrol, linyit, tuz ve bor yatakları oluşmuştur.
Alp-H Kıtalar bugünkü görünümünü kazanmaya
başlamıştır
Şiddetli volkanik olaylar ve depremlerin
görülmesi,
Türkiye'nin ana yer şekillerinin gelişmesi,
Toros ve Karadeniz dağları oluştu.
Üçüncü zamanı karakterize eden canlılar
nümmilit, hipparion, elephas ve mastadondur.
imalaya kıvrım dağları oluşmuştur.






V. Zaman (Antropozoik) ( Kuvaterner )
iki dönemden oluşur.
a)Buzul çağı : Özellikle Kuzey Yarım Kürede
şiddetli soğuma görülür. Bunun etkisiyle Batı
Avrupa, İskandinavya ve Kanada gibi karalar
buzullar altında kalmıştır.
İklimde büyük değişikliklerin ve dört buzul
döneminin (Günz, Mindel, Riss, Würm)
yaşanması,
Çeşitli hayvan ve bitki türlerinin ortadan kalkması.
Deniz sevyesinin alçalması






b)Buzul çağı sonrası dönem:
İklimde bugünkü benzer koşulların yaşanması
İstanbul –Çanakkale boğazları oluşmuştur.
Egeid karası çökmüştür.
İnsan yaratılmıştır.
Not: Jeolojik devirlerle ilgili bilgiler fosillerin
incelenmesiyle ve tortul tabakaların
özelliklerinden yararlanılarak bilgiler elde
edilir.