Document

SÖZLÜK
Manto :
4. ÜNİTE
YER YUVARLAĞININ YAPISI ve YER ŞEKİLLERİNİN OLUŞUMU
1) Yer Yuvarlağının yapısı
:
- Yer yuvarlağının yapısı; güneş sisteminin ve evrenin oluşumu ile açıklanabilir. 15
milyar yıl önce evren çok yüksek sıcaklık ve yoğunluktaki bir yapıdan, patlama
sonucunda oluşmuştur.
2) Yer Kabuğunun yapısı
:
- Yer, zamanla soğumaya başlamıştır. Ve yerin iç kısmı ise hala sıcaktır. Yer
soğumaya başladıkça yeryüzü yavaş yavaş şekillenmiştir.
- Yer yüzünden yerin içine doğru inildikçe her 33 metrede 1 C sıcaklık artmaktadır.
- Yer kabuğu dünyayı dıştan kuşatan bir tabakadır. Taş kürenin en üst katını
oluşturur.
- Yer kabuğunun alt katmanı ise bazalt birleşimindeki taşlardan oluşmuştur. Bu
yapıya sima denir.
YER KABUĞUNUN MALZEMELERİ (KAYAÇLAR) :
1) Püskürük Taşlar
:
a)İç püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve
kırık kısımlarından tıkanarak soğumasıyla oluşan taşlardır. (Granit)
b) Dış püskürük taşlar
: Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun
çatlak ve kırık kısmından yeryüzüne çıkması ve soğuması ile oluşur. (Bazalt ve
andezit)
2) Tortul taşlar
: Diğer yüzüne dış güçler tarafından getirilen
maddelerin tortulanmasıyla (Üst üste birikmesiyle) oluşur. İçerisinde yer yer fosiller
bulunur.
a) Mekanik tortullar : Dış güçlerin etkisiyle getirilen çakıl, kum, kil gibi
malzemelerin yeryüzünün çukur yerlerine birikmesiyle oluşur. (Kum taşı, kıl taşı)
b) Kimyasal tortullar
: Suda erimiş halde bulunan minerallerin suyun
geçtiği yere çökelmesi veya tortulanması ile oluşurlar. (Kireç taşı, alçı taşı)
c) Organik tortular : Hayvan, bitki gibi canlı kalıntılarının üst üste birikip
katılaşması ile oluşan taşlardır. (Tebeşir)
3) Başkalaşmış taşlar : Tortul ve püskürük taşları yüksek sıcaklık ve basınç altında
kalarak değişikliğe uğraması ile oluşur. (Mermer oluşumu)
-
1
YER YUVARLAĞININ İÇ YAPISI
Yer yuvarlağının dış kısmını oluşturan katı tabakanın altında manto denilen
bölüm yer alır. Manto, yer çekirdeğinin örtüsü durumundadır.
Yer küre hacminin %80’nini manto oluşturur.
-
-
-
Mantodan sonra yer yuvarlağının iç kısmını çekirdek oluşturur.
Çekirdekte sıcaklık 4500 C bulur.
Mantonun katı olan üst bölümü yer kabuğu ile birlikte taş küre olarak
adlandırılır.
Taş küre levha denilen büyük parçalar halindedir
JEOLOJİK DEVİRLER
Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya değin değişik evrelerden geçmiştir.
Birbirinden farklı bu evrelerden her birine jeolojik zaman denir.
Jeolojik zamanlar dört tanedir ve yaklaşık 570 milyon yıl sürmüştür. Bu
dönemde oluşan tortul taşlar, o dönemde yaşayan canlıların fosillerini içerir.
İÇ ve DIŞ KUVVETLER
Enerjisini yerin içinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir. (dağ oluşumu, kıta
oluşumu ve volkanizma dır.)
Enerjisini güneşten alan kuvvetlere ise dış kuvvetler denir. (akarsular,
rüzgarlar, dalgalar)
İç ve dış kuvvetler birbiriyle sürekli mücadele halindedir.
İç kuvvetler yeryüzünün kabartılarını meydana getirirken; dış kuvvetler ise
bunları aşındırarak ortadan kaldırmaya ve seviyesine yakın az engebeli
düzlüklere (peneplen) dönüştürürler.
Dış kuvvetlerin yer yüzünün yüksek kesimlerinin aşındırmasıyla elde ettiği
malzemeler yer yüzünün çukur yerlerinde (okyanus, deniz) biriktirmesi ile
jeoseklinaller oluşur. Bunların kalınlığı binlerce metreyi bulur.
2) Kıta Oluşumu :
- Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir. Bu alçalma
ve yükselme hareketleri çeşitli biçimlerde olabilir.
- Kıtaların yükselmesi sonucunda su seviyesi geri çekilir. Bu olaya denizlerin
çekilmesi yani reogresyon denir. Tam tersi durumuna da transregsiyon denir.
3) Volkanizma
:
- Yer kabuğu altındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık
yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir.
- Bu sırada yeryüzüne katı gaz ve akıcı maddeler çıkarır. (karbondioksit, taş,
kaya)
- Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir.
(K.Ağrı, Tendirek, Nemrut vb.)
- Volkan küllerinin yıllık birikmesiyle tüf tabakaları oluşur.
4) Deprem
:
- Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla
hissedilen sarsıntılardır.
- Oluşumlarına göre yerel depremler ve tektonik depremler olarak
ikiye ayrılır.
- Yerel depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az
olan sarsıntılardır.
- Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla
tahrip gücü daha fazla olandır.
TÜRKİYE’DE OVALAR VE PLATOLAR
Ova ve Türkiye’de Ovalar
:
Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya, varsa da az olan
çevresine göre alçakta olan düz yerlere ova denir.
1) Oluşumlarına Göre Ovalar :
a) Aşıntı Ovalar
: Dış güçler tarafından aşırı dereceden
aşındırıp, düzleştirilmesi sonucu oluşur. Bu ovalara Türkiye’de
rastlanmaz. Doğu Avrupa bu konuya en belirgin örnek olarak
bilinmektedir.
b) Çöküntü Ovalar
: Yeryüzündeki çöküntü hendeklerin, dış
güçlerin taşıyıp getirdiği taklarla dolması sonucu oluşur. (Iğdır ovası)
c) Birikinti Ovası
: İç kesimlerdeki ya da kıyılarda ki çukur
alanların, dış güçlerin taşıyıp getirdiği tortulların dolması sonucu oluşur.
(Konya ve Malatya ovaları)
Yer kabuğunun hareketleri
:
- Yer kabuğu bir bütün değildir. Çatlaklardan ve kırık boşluklardan oluşur. Yer
kabuğu bir birinden ayrı parçalardan oluşur. Bu her bir parçaya levha denir.
- Bu levhalar manto üzerinde yüzer haldedirler. Yaklaşık yılda 1-2 cm hareket
ederler.
DAĞ OLUŞUMU ve TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU
1) Dağ Oluşumu :
- Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal)
kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan basınçlara maruz kalırlar.
- Bu yan basınçlar sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak
yükselir ve yer yüzünün kıvrım dağlarını oluşturur. (Toros dağı)
- Jeosenklinal eğer sert yapıdaysa veya önceden yükselmiş kıvrım dağları tekrar
yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur. Yükselen bölümlere horst, alçakta
kalan kısımlara ise grabent denir. Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken,
alçakta kalan kısımlar, daha sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur.
(Ege bölgesi kıyı kesimleri. Burada yer alan boz dağlar kırılma sonucu oluşan
horstlardır. Bu dağlar arasında bulun ve üzerinde aynı isimli akarsıların geçtiği
bakırçay, b.menderes , ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır.)
2
d) Karstik Ovalar
: Çökebilir taşların uzandığı alanlarda, suyun
taşları çözümlemesi sonucunda oluşan ovalardır. Bu çanakların tabanının
tortullarla dolup düzleşmesi ile karstik ovalar oluşur. (Teke ve Taşeli
platoları)
2) Bulunduklarına göre ovalar :
- Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına göre kıyı ovalar ve
iç ovalar diye ikiye ayrılır.
- Kıyı ovalar; Bafra, Finike vb.
- İç ovalar; Eskişehir, Muş vb.
3) Yükseltilerine göre ovalar :
- Bazı ovalar deniz seviyesine yakın iken, bazı ovalarda denizden
1000-2000 metre yüksektir. Bunlar grubuna göre ikiye ayrılır.
- Alçak ova; Çukurova, Çarşamba vb.
- Yüksek ova; Konya, Malatya vb
PLATOLAR
a) Aşıntı Platoları
: Dış güçler tarafından yüzeyi aşındırılmış,
akarsuların derin vadiler kazdığı düzlüklerdir.
b) Kırılma (Tektonik) Platolar : Dikey yönlü basınçların etkili olduğu
alanlarda, eski kütlelerin kırılması ile oluşur. (İç Batı Anadolu platoları)
c) Volkanik Platolar
: Geniş alanlara yayılan tüf ve akışkan lavların
düzleştirdiği alanların, akarsularla yarılması sonucu oluşur.
d) Karstik Ovalar
: Kireç taşı gibi çözünebilen taşların bulunduğu
alanlarda oluşmuş platolardır. (Obruk, Taşeli platoları)
3) Biyolojik Çözünme : Bitki köklerinin, kayalarının çatlaklarına
girerek zamanla büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların
çatlamasına denir.
TOPRAK OLUŞUMU ve TOPRAK TÜRLERİ
- Toprağın oluşması için önce kayaların çözünmesi gerekir.
- Canlı kalıntılarıyla oluşabilir.
- Toprağın oluşumuna etki eden faktörler; iklim, bitki örtüsü, yer
şekilleri, taşların özelliğidir.
a) Taşınmış Topraklar :
- Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşur.
- Üç çeşittir.
Alüvyonlar : Kum ve çakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan
topraklardır.
Morenler (Buzul Taşlar) : Buzulların taşıyıp biriktirdikleri, üzerleri
çoğu kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur.
Lösler : Rüzgarların, kurak bölgelerden az çok yağışlı bölgelere
taşıyıp yığdıkları, katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak.
b) Yerli Topraklar
:
- Bu topraklar, kayaların çözüldüğü yerde oluşan topraklardır.
- İki gruba ayrılır.
Nemli Bölge Toprakları
: Bu topraklar nemin gür olduğu
yerlerde, gür bitki örtüsüyle kaplıdır.
Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır
topraklarıdır yani çöl toprakları.
YERYÜZÜNÜN BİÇİMLENMESİ (DIŞ KUVVETLER)
1) Mekanik (Fiziksel) Çözünme
:
- Günlük sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde görülür.
- Günlük sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonra soğuması sonucu
oluşur. (Çöllerde görülebilir)
2) Kimyasal Çözünme :
- Suyun taşları eritmesi, aşındırması, ve çürütmesi sonucu oluşur.
- Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar.
- Nemli bölgelerde daha da yaygındır.
-
3
YER GÖÇMELERİ ve KAYMALAR
Yer göçmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler :
Yer göçmesi : Kayaların, taş parçalarının, toprağın, büyük kütleli
tabakaların birbirine kayarak yer değiştirme olayıdır
Yer Kayması : Üstteki geçirimli tabakaların, alttaki geçirimsiz ve
kaygan tabakalar üzerinde, eğim doğrultusunda kaynamasıdır.
Yer kaymasının yaygın adı heyelandır.
Yer göçmeleri eğimin çokluğu, şiddetli yağış, sebeplerinden olur.
Heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; toprakların yapısal
özelliğidir.
Heyelan olaylarının en çok görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası kar
erime zamanıdır.
EROZYON ve KORUNMA YOLLARI
Toprak Erozyonu : Toprak erozyonun oluşturan etmenler;
- Toprağın sular tarafından aşındırılması
- Rüzgarlar
- Bitki örtüsü
- Buzullar
- Sel
- Eğim
- Yangın
Korunma yolları
:
- Ağaçlandırma, Bitki örtüsü, Baraj gölleri yapma,
- Tarlalar eğime yatay sürülmeli
- Ağaç kesimlerine karşı tedbirler
AKARSULAR
a) Akarsuyun oluşumu :
Yeryüzündeki
yatakların
değişik
büyüklüklerdeki yataklar içerisinde su toplanır ve bu yatak boyunca
akmasına akarsu denir.
- Akarsuların, küçüklerine dere denir. Büyüklerine ise çay, nehir denir.
- Akarsuyun, çıktığı yere kaynak. Akarsuyun aktığı yere yatak denir.
- Akarsuyun birim zamanda aldığı yola akarsuyun hızı denir. Bu hız
mualine denilen araçla ölçülür.
b) Akarsuyun ağları, Su bölümü ve Akarsu Havzaları
:
- En küçük dereden ana ırmağa kadar bir akarsuyun beslenme havzası
içinde tüm kollarıyla birlikte oluşturduğu su yolu örgüsüne akarsu
ağı denir.
- Havzaları birbirinden ayıran doğal sınıra su bölümü çizgisi denir.
- Akarsuyun denize ulaştırabilen havzalara açık havza, ulaştıramayan
havzalara ise kapalı havza denir.
c) Akarsuyun debisi ve rejimi :
- Bir akarsuyun her hangi bir yerindeki enine kesitinde bir saniyede
geçen suyun m3 cinsinden miktarına debi denir.
- Bir akarsuyun debisinde yıl boyunca değişmeye rejim denir.
d) Selintiler ve Akarsular
:
- Yüzeyleri kaplarcasına akan sulara selinti denir.
- Bir akarsuyun aşındırma gücü; su miktarı, eğim, bitki örtüsü, akış
hızı, yük miktarıdır.
A) TÜRKİYE’DE SELİNTİLERİN OLUŞTURDUĞU AŞINDIRMA
ve BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
:
a) Kırgıbayır
: Kimi yerleri yüksekçe, kimi yerleri yarıntılar
biçiminde olan şekillere denir. (Nevşehir yöresi)
b) Peri Bacaları : Volkan tüflerinin yaygın olduğu bir arazide sellenme
sonucu oluşmuş yer şekilleridir. Üstteki dirençli kayalar aşınmadığı için
şapka şeklinde bir görünüm oluşmuştur. (Afyon)
c) Birikinti Konileri
: Bir dağ yamacında aşağıya inen akarsuyun
eğimi azaldığında taşıma gücüde azalır ve taşıdığı alüvyonları koni
şeklinde biriktirir. Buna denir.
- Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan ovalara Dağ eteği ovası
denir.
B) AKARSULARIN AŞINDIRMASI İLE OLUŞAN YER
ŞEKİLLERİ
a) Vadiler : İçinde akarsuların aktığı, kaynaktan ağza doğru sürekli inişli
olan uzun çukur alanlarıdır. Dört çeşit vadi vardır
- V vadi; V harfi biçimindeki vadilere denir.
- Tabanlı vadi; orta çığırlarda;eğim az, su miktarı fazladır.
Derinlemesine hem de yanlamasına aşındırma yapar.
- Yayvan Vadi; yanlama, aşındırma ile vadi yamaçları aşınıp
yatıklarşır.
- Yarma vadi; Bir düzlükte akmakta olan akarsu, önüne çıkan
kabarıklığı dar ve derin bir biçimde yardıktan sonra yeniden düzeyi
çıkarsa olur.
- Kanyon vadi; çözünebilir taşların bulunduğu arazilerde akarsu bir
yandan aşındırma yaparken bir yandan da taşlar çöker. Sonuçta dar
derin ve dik duvarlı vadiler oluşur.
b) Dev Kazanı : Akarsuların, çağlayan ve çavlanların yaparak
döküldükleri yerlerde, aşınma sonucu oluşan çukurluklara dev kazanı
(büğet) denir. Türlü Büyüklükte olabilir.
c) Sekiler : Akarsuların iki yakasındaki yamaçlarda görülen basamak
biçimindeki yer şekilleridir.. bu derinleştirme sonucu eski vadi tabanı
yukarıda bir basamak halinde kalır ki buna seki denir.
d) Yontuk düzler (Peneplen) : Akarsuların aşındırma faaliyetlerinin
son döneminde oluşan dalgalı düzlüklere denir.
4
C) AKARSU BİRİKTİRMESİ İLE OLUŞAN YERŞEKİLLERİ
Akarsu biriktirmesi sonucu oluşan başlıca şekiller şunlardır;
a) Deltalar
: Akarsuyun göle yada deniz ulaştığı yerde, taşıdığı
alüvyonları biriktirmesi sonucu oluşur.
Bir deltanın oluşabilmesi için;
- Akarsuyun belli büyüklükte olması
- Denizin çok derin olması
- Kıyı boyunca güçlü akıntıların olmaması gerekir. (Çukurova, Bafra)
c) Birikinti Ovası : İç kısımlardaki alanların alüvyonlarla dolması sonucu
oluşur. 2 çeşittir.
- Dağ içi ovaları : Dağlık alanların iç kısımlarda az eğimli yerlerde,
karstik çanaklarda ya da tektonik çöküntülerde birikme sonucu
oluşur. (Erzincan ovası)
- Dağ eteği ovaları : Bir dağın yamacından aşağı inen akarsu ve
sellenme sularının oluşturduğu birikinti ovasıdır.
c) Birikinti Konileri
: Akarsuyun taşıdığı alüvyonların yelpaze
biçiminde çökelir. Bu çökmeye denir.
- Menderesler: Akarsuyun aşındırma ve biriktirme sonucu faaliyetlerin
ortak sonucu oluşan yer şekillerinin en yaygın olanları
mendereslerdir.
- Yatak eğimi azalmış olan bir akarsu, düzenli büklümler yaparak sağa
sola dolana dolana akar. Buna menderes denir. (Gediz nehri,
B.Menderes)
-
a)
-
-
YER ALTI SULARI ve KAYNAKLAR
Dağınık tortulların içerisinde ya da kaya oyuklarında toplanmış suya
rastlanır. Buna yer altı suyu denir.
Kaynaklar : Yer altı sularının kendiliğinden yer yüzüne çıkmasına
denir. IV çeşittir.
Kırıklı yapıların bulunduğu yerlerde fay kaynağı, yamaçların yer altı
suyu tablasını kestiği yerlerde yamaç kaynağı, kalkerli yapıların
bulunduğu yerlerde ise karstik kaynaklar, yer altı sularının
bulunduğu yerlerde, insanların sondaj yapmasıyla artezyen
kaynaklar oluşur.
b)
c)
d)
e)
5
TÜRKİYE’DE KARSTİK SULAR, AŞINDIRMA VE
BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
Kolayca çözünen taşların yaygın olduğu yerlerde oluşan yer
şekillerine karstik şekiller denir. (Toroslar)
Yanları dik, ağız kısımları türlü genişlikte olabilen, derin doğal
kaynaklara obruk denir. (Obruk gölü)
Dolinler (düdenler, koyaklar) : Kalkerli arazilerde çözünmeler ya
da çözünme ile birlikte çökmeler sonucu oluşmuş çukurlardır.
Çapları birkaç yüz metre arası değişir. Bunun diğer adı da “su
yutan”dır.
Dolinlerin genişleyip birleşmesi sonucu göl-ovalar (polyeler) oluşur.
Kör Vadiler : Suların bir su yatağından yer altına daldığı vadilerdir.
Karstik arazilerin yaygın şekillerinden biri de lapyalardır.
Kireç taşlarının çözünmesiyle mağaralar oluşur.
Mağaralarda sarkıt ve dikitler bulunur.
Yer altı sularının çözündürdüğü maddelerin çökelmesi sonucu oluşan
yer şekillerine travertenlerdir.
Bunların beyaz olmasının nedeni üzerinde kalker tüflerinin olmasıdır.
GÖLLERİN OLUŞUMU
Karalarda ki çanak ve tekne gibi küçük alanlarda birikmiş sulara
denir.
Kara içerisinde ne kadar çok büyük olursa olsun, eğer denize bağlı
değil ise göl olur. Göller oluşumlarına göre beş gruba ayrılır.
Tektonik göller : Yer hareketleri sırasındaki kırılmalar, kıvrılmalar
ve epirojenik hareketler sonucu oluşur. (Hazar gölü)
Volkanik göller : Volkanik çanaklarda biriken suların oluşturduğu
göllerdir. Bu göller sönmüş volkanların kraterlerinden oluşur.
Karstik göller
: Çözünebilir taşlardan oluşmuş çanaklarda
biriken suların oluşturduğu göllerdir. Bu göller kireç taşı ve alçı
taşının olduğu yerlerde görülür (Dalmaçya)
Buzul ve sirk gölleri
: Örtü buzulları ile dağ buzullarının
oluşturduğu çanaklarda yer alan göllerdir. (İsviçre’de var)
Karma yapılı göller
: İç ya da dış gücün etkisiyle oluşan çanak,
bir başka gücün etkisiyle büyütülüp derinleştirilmesine denir. (Van
gölü)
-
Karma yapılı göllerin çoğu, bir çanağın önünün; dış güçler, iç güçler
ve insanlar tarafından kapatılmasına set gölleri denir.
Karma yapılı göller arasında altı gruba ayrılır;
Volkan, Akarsu, Kıyı, Heyelan, Buzul taş, Baraj gölleri gibi.
1) Tektonik-volkan set gölleri ; Bir çanağın, volkanlardan çıkan
lav ve katı maddelerin kaplanması ile oluşan göllerdir. (Van
gölü)
2) Akarsu set gölleri ; Akarsuların, taşıdıkları alüvyon ve
tortulların bir çanağın önünü tıkaması sonucu oluşur. (Çamiçi)
3) Kıyı set gölleri ; Dalga biriktirmesi ile oluşan kıyı okların
veya kordonların kıyı önünü kapatmasıyla oluşur. (B.Çekmece
gölü)
4) Heyelan set gölleri ; Yer göçmeleri ve kaymaların bir çanağın
önünü kapatması ile oluşur. (Tortum, Abant vb.)
5) Buzul taş set gölleri ; Buzul taşların bir çanağın önünü
kapatması ile oluşur.
6) Baraj gölleri ; insanların bir vadinin önüne set yaparak
oluşturduğu gölleridir.
6
7
8
9