Halkların Dünya Tarihi – Chris Harman
advertisement
C h r is H a r m a n (8 K asım 1942 - 7 K asım 2009)
B ritanyalı M arksist gazeteci ve siyasetçi.
Sosyalist İşçi P a rtisi’n in liderlerindendi. U zun
yıllar International Socialism d erg isin in ed itö r­
lü ğ ü n ü y ü rü ttü . 2009 y ılın d a b ir konferans için
g ittiğ i K ahire’de öldü.
Y ayınlanm ış eserlerinden bazıları şun lard ır:
The First Last Time: 1968 and After, Explaining
the Crisis, Economics o f the M adhouse, How
M arxism Works, The Lost Revolution: G erm any
1918 to 1923, Revolution in the 21st Century.
E serin O rijin a l Adi:
A People’s H isto ry o f the W orld
From the Stones Age to the N ew M illen n iu m
(V erso, L o n d ra, 2008)
HALKLARIN DÜNYA TARİHİ
Taş Ç a ğ ı n d a n Ye n i B i n y ı l a
Chris H a r ma n
İngilizceden Ç eviren
Uygur Kocabaşoğlu
Yordam Kitap: 122 • H alk ların D ünya T arih i • Chris H arm an • ISBN-978-605-5541-24-8
Çeviri: U ygur Kocabaşoğlu • Redaksiyon: Selin Dingiloğlu - Zeynep Hale A kman
Kapak ve İç Tasarım: Savaş Çekiç • Sayfa Düzeni: G önül G öner
Birinci Basım: Ekim 2010 • Yayın Yönetmeni: Hayri Erdoğan
© Verso, 2008; © Yordam Kitap, 2009
Y ordam K itap Basın ve Yayın Tic. Ltd. Şti.
Çatalçeşme Sokağı No: 19 Kat: 3 Cağaloğlu 34110 İstanbul
T: 0212 528 19 10 F: 0212 528 19 09 W: www. yordam kitap. com
E: info@ yordamkitap. com
Baskı: Pasifik Ofset
Baha tş Merkezi
H aram idere - İstanbul
Tel: 0212 412 17 77
HALKLARIN DÜNYA TARİHİ
Taş Ç a ğ ı n d a n Ye n i B i n y ı l a
İÇİNDEKİLER
G İR İŞ ....................................................................................................................................................... 9
B İR İ N C İ K IS IM : S IN IF L I T O P L U M L A R I N D O Ğ U Ş U
P r o l o g : S i n i f t a n Ö n c e .................................................................................................................... 17
1. N k o i.İ t îk D e v r i m ........................................................................................................................ 24
2 . İLK UYGARLIKLAR.......................................................................................................................... 30
3 . İLK SINIFSAL AYRIŞMALAR.......................................................................................................... 35
4 . KADINLARIN E ZİLİŞİ.................................................................................................................... 41
5 . İ l k ‘K a r a n l i k Ç a ğ l a r ’ .............................................................................................................. 44
İ K İ N C İ K IS IM : A N T İ K D Ü N Y A
1. D e m İr v e İ m p a r a t o r l u k l a r ................................................................................................ 55
2 . ESKİ H İN D İSTAN ............................................................................................................................ 58
3 . İ l k ÇİN İ m p a r a t o r l u k l a r i .................................................................................................... 64
4 . Y u n a n Ş e h i r D e v l e t l e r İ ........................................................................................................ 72
5 . R o m a ’n in Y ü k s e l i ş i v e Ç ö k ü ş ü ............................................................................................. 79
6. H r İSTİYANLIĞIN YÜKSELİŞİ.........................................................................................................94
Ü Ç Ü N C Ü K IS IM : ‘O R T A Ç A Ğ L A R ’
1. K a o s Y ü z y i l l a r i ........................................................................................................................ 109
2 . ÇİN: İ m p a r a t o r l u ğ u n Y e n İ d e n D o ğ u ş u ....................................................................... 112
3 . B iz a n s : Y a ş a y a n F o s il................................................................................................................122
4 . İ s lâ m î D e v r İ m l e r .................................................................................................................... 128
5 . A l'R İK A UYGARLIKLARI............................................................................................................ I4O
6. A v r u p a F e o d a l İ z m İ .................................................................................................................... 144
D Ö R D Ü N C Ü K IS IM : B Ü Y Ü K D Ö N Ü Ş Ü M
1. Y e n i İ s p a n y a ’n in F e t h İ .......................................................................................................... 165
2 . R ö n e s a n s ’t a n R e f o r m a s y o n ’a ........................................................................................... 176
3 . Y e n i D ü z e n in D o ğ u m S a n c i l a r i ...................................................................................... 196
4 . A s y a İMPARATORLUKLARININ S o n YÜ KSELİŞİ................................................................. 220
B E Ş İN C İ K IS IM : Y E N İ D Ü Z E N İN Y A Y G I N L A Ş M A S I
1. B i r T o p l u m s a l B a r i ş D ö n e m i ............................................................................................. 233
2 . H u r a f e d e n Bİi.İm e.................................................................................................................... 237
3. AYDINLANMA.................................................. .............................................................................. 242
4. KÖLELİK VE ÜCRETLİ KÖLELİK
.......................................................................................... 246
5. KÖLELİK VE IRKÇILIK.................................................................................................................. 248
6 . ‘ÖZGÜR EMEĞİN’ EKONOMİSİ..................................................................................................... 256
A L T IN C I K IS IM : A LT Ü ST O L A N D Ü N Y A
1. A m e r İ k a n P r o i . o ğ u .................................................................................................................... 263
2. F r a n s i z D e v r İ m İ ........................................................................................................................ 274
3. F r a n s a D i ş i n d a J a k o b e n l İ k ...................................................................................................298
4. A k l i n G e r İ Ç e k İ l İ ş İ ................................................................................................................ 310
5. SANAYİ D e v r İ m İ .......................................................................................................................... 313
6 . M a r k s İ z m İ n D o ğ u ş u ................................................................................................................ 321
7. 18 4 8 ......................................................................................................................................................329
8 . A m e r İ k a n İç S a v a ş i.....................................................................................................................338
9. D o ğ u ’n u n F e t h İ .......................................................................................................................... 347
10. Ja p o n y a I s t İ s n a s i .................................................................................................................... 357
11. C e n n e t İ n Z a p t i : P a r İ s K o m ü n ü .......................................................................................360
Y E D İN C İ K IS IM : U M U T V E D E H Ş E T Y Ü Z Y IL I
1. SERMAYENİN DÜNYASI.................................................................................................................37°
2. D ü n y a Savaşi
ve
D ü n y a D e v r İ m İ .......................................................................................394
3. A v r u p a K e ş m e k e ş İ ç İ n d e ........................................................................................................ 416
4. SÖMÜRGE DÜNYASINDA İSYAN.................................................................................................433
5. ‘A l t i n Y İ r m İ l e r ’ .......................................................................................................................... 446
6 . B ü y ü k B u n a l i m ............................................................................................................................ 451
7. B o ğ a z l a n a n U m u t: 19 3 4 -19 3 6 ............................................................................................... 471
8 . Y ü z y i l i n G e c e Y a r i s i ................................................................................................................ 489
9. S o ğ u k S a v a ş ...........................................................
518
10. Ye n İ D ü n y a n in B o z u k D ü z e n İ ......................................................................................... 55°
S O N U Ç : Ç A Ğ IN Y A N IL G IS I
573
N O T L A R ................................................................................................................................................ 588
K İŞİLE R , Y ERLER V E T E R İM L E R SÖ Z L Ü K Ç E S İ............................................................. 617
İL E R İ O K U M A Ö N E R İL E R İ....................................................................... ^............................... 635
GİRİŞ
Yedi kapılı Teb şehrini kuran kim?
Kitaplar yalnız kralların adını yazar.
Yoksa kayaları taşıyan krallar mı?
Bir de Babil varmış boyuna yıkılan,
kim yapmış Babil’i her seferinde?
Yapı işçileri hangi evinde oturmuşlar
altınlar içinde yüzen Lima’nın?
Ne oldular dersin duvarcılar Çin Şeddi bitince?
Yüce Roma’da zafer anıtları dikenler?
Sezar kimleri yendi de kazandı bu zaferleri?
Yok muydu saraylardan başka oturacak yer
dillere destan olmuş koca Bizans’ta?
Atlantid’de, o masallar ülkesinde bile,
boğulurken insanlar uluyan denizde bir gece yarısı,
bağırıp imdat istedilerdi kölelerinden.
Hindistan’ı nasıl aidiydi tüysüz İskender?
Tek başına mı aidiydi orayı?
Nasıl yendiydi Galyalıları Sezar?
Bir ahçı olsun yok muydu yanında onun?
Ispanyalı Filip ağladı derler,
batınca tekmil filosu.
Ondan başkası acaba ağlamadı mı?
Yedi Yıl Savaşını İkinci Frederik kazanmış ha?
Yok muydu ondan başka kazanan?
Kitapların her sayfasında bir zafer yazılı.
Ama pişiren kimler zafer aşını?
Her adımda fırt demiş fırlamış bir büyük adam.
Ama ödeyen kimler harcanan paraları?
İşte bir sürü olay sana
ve bir sürü soru.
“Okum uş Bir İşçi Soruyor”, Bertolt Brecht*
Brecht’in şiirinde sorulan sorular cevap bekliyor. Bu cevapları vermek
tarihin görevi olmalıdır. Bu iş, küçük bir uzm an grubunun av sahası ya
da onu göze alabilenlerin lüksü değildir. Seri otomobil üretim inin öncü*
Çeviri: A. Kadir, Halkın Ekmeği içinde, evrensel kültür kitaplığı, 1997.
10 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
sü, sendikacılığın kararlı düşm anı ve Adolf Hitler’i ilk takdir edenlerden
H enry Ford, ‘tarih boş laftır’ diye iddia etmişti.
Tarih, bugün yaşadığımız hayatların ardındaki olaylar dizisi hakkın­
dadır. Bizim nasıl biz olduğumuzun öyküsüdür. Onu anlamak, içinde
yaşadığımız dünyayı değiştirebilmenin anahtarıdır. George Orwell’in
1984’ünde devleti kontrol eden totaliter yönetim yanlılarının sloganla­
rından birisi, ‘Geçmişi kontrol eden, geleceği de kontrol eder’dir. Bu, sa­
raylarda yaşayanlar ve Brecht’in Sorular’ında anlatılan ziyafetlerde yemek
yiyenler tarafından ciddiye alınm ış bir slogandır.
Yirmi iki yüzyıl kadar önce, bir Çin im paratoru, ‘günü eleştirmek için
geçmişi kullananlara’ ölüm cezası hükm etm işti. Aztekler, 15. yüzyılda
Meksika V adisini fethettiklerinde daha önceki devletlerin belgelerini yok
ettiler ve İspanyollar bölgeyi 1520’lerde ele geçirdiklerinde bütün Aztek
belgelerini yok etmeye kalktılar.
Son yüzyılda da işler pek farklı değildi. Stalin ya da Hitler’in resmi ta­
rihçilerine kafa tutm ak hapis, sürgün ya da ölüm demekti. Bundan yalnız­
ca otuz yıl öncesine kadar İspanyol tarihçilerin Bask şehri Guernica’nın
bom balanm asını araştırm alarına ya da Macar tarihçilerin 1956 olayları­
nı irdelemelerine izin verilmiyordu. Daha da yakınlarda, Birinci Dünya
Savaşında Makedonya’nın ilhakına ilişkin resmi görüşe itiraz eden
Yunanistan’daki arkadaşlarım , hapis cezasıyla karşı karşıya kalmışlardı.
Batılı sanayi ülkelerinde açık devlet baskısı pek görülen bir şey de­
ğildir. Ama çok daha kurnazca kontrol yöntemleri hep vardır. Ben
bunları yazarken, Yeni İşçi Partisi hüküm eti, okullarda Britanya tari­
hinin ve Britanya’nın başarılarının okutulm ası ve öğrencilerin Büyük
Britanyalıların adlarını öğrenmeleri gerektiği konusunda ısrar ediyordu.
Yükseköğretim kurum larında hâlâ resmi söylemi devam ettiren tarihçiler
takdir edilirken, bu söylemi sorgulayan kesim önemli mevkilerden uzak
tutulabiliyor. ‘Uzlaş, uzlaş, senin için yükselm enin yolu budur’.
İlk Firavunların zam anından (5.000 yıl önce) bu yana, yöneticiler ta­
rihi kendilerinin ve atalarının ‘başarılarının’ bir listesi olarak sunm uşlar­
dır. Bu ‘Büyük Adam lar’, şehirler ve anıtlar inşa etmişler, refah getirm iş­
ler, büyük eserler ve askerî zaferlerin sorum luluğunu üstlenmişlerdir; ve
tersine, dünyadaki iyi olmayan her şeyden ‘Kötü Adam lar’ sorum lu tutul­
muştur. İlk tarih çalışmaları ‘Kralların Listesi’ diye bilinen m onark ve ha­
nedan listeleriydi. Benzer listeleri öğrenmek, kırk yıl önce Britanya’daki
okullarda okutulduğu şekliyle tarihin hâlâ önemlice bir kısm ını oluşturu­
yordu. Hem Yeni İşçi partisi, hem de m uhafazakâr (Tory) muhalefet bunu
empoze etmekte kararlı görünüyor.
Giriş
l
11
Bu tü r bir tarih anlayışında bilgi, böyle listeleri, M astermind yarışm a­
sının m üsabıkları ya da ‘Bellek Adam’ gibi ezberleyebilmekten ibarettir.
Bu, tarihin, ne geçmişi ne de günüm üzü anlam ada hiçbir işe yaramayan
Abesle İştigal uyarlamasıdır.
Tarihe, ‘Büyük Adam’ yaklaşımına bilinçli şekilde muhalefet ederek
başka bir şekilde bakm ak da m üm kündür. Bu, belirli olayları sıradan in ­
sanlar açısından alır ve onların öyküsünü anlatır. Bu, insanları büyüleye­
bilir. Televizyon program ları -h atta tüm kanallar- büyük seyirci kitleleri
için bu tü r bir malzemeden yararlanabilirler. Okul çocukları, kendilerine
sunulduğunda buna, ‘krallar, tarihler ve olaylar’ yöntemine olmadığı ka­
dar ilgi gösterebilirler.
Ama bu tü r bir ‘aşağıdan ta rih ’ çok önemli bir şeyi, olayların birbirine
karşılıklı bağım lılığını, gözden kaçırabilir.
Bir olayda yer alan insanlara yakınlık duymak, kendiliğinden, onla­
rın hayatlarını ve hatta bizim hayatımızı biçimlendiren daha kapsamlı
güçleri anlam am ıza yetmez. Örneğin, Hristiyanlığın yükselişini, Roma
İm paratorluğunun yükselişini ve çöküşünü anlam adan anlayamazsınız.
Rönesans’ta sanatın gelişmesini, Avrupa feodalizm inin büyük şehirleri­
ni ve de Avrupa dışındaki kıtalarda uygarlığın ilerlemesini anlam adan
anlayamazsınız. 19. yüzyıldaki işçi hareketlerini, sanayi devrim ini anla­
m adan anlayamazsınız. İnsanlığın mevcut durum a nasıl geldiğini, bu ve
benzer pek çok olayın karşılıklı ilişkisini anlam adan anlayamazsınız.
Bu kitabın amacı böyle bir bakış açısı sunmaktır.
İnsanlık tarihinin eksiksiz bir öyküsünü anlatacağımı iddia etm iyo­
rum.
Herhangi bir dönem in ayrıntılı tarihi için zorunlu olan pek çok kişi ve
pek çok olay eksik kalabilir. Ancak, günüm üze ulaşan yapıyı anlam ak için
insanlığın geçmişinin her ayrıntısını bilmeniz gerekmez.
Bu genel öyküyü kavram am ızı sağlayan Karl M arx oldu. İnsanların bu
gezegende ancak hayatlarını idame ettirm eye dönük kolektif bir çaba sa­
yesinde var olabildiklerini ve bu tü r bir varoluşun her yeni yolunun, daha J
geniş bir ilişkiler ağında değişikliği zorunlu kıldığını o gösterdi. ‘Üretim
güçleri’ dediği şeylerdeki değişikliğin ‘üretim ilişkileri’ndeki değişikliliklerle bağlantılı olduğunu ve son tahlilde bunların genel olarak toplum daki
daha yaygın ilişkileri dönüştürdüğünü o söyledi.
Bununla birlikte bu tür değişiklikler, m ekanik bir şekilde oluşmaz.
İnsanlar her noktada, şu ya da bu yoldan devam etmeye ilişkin seçim­
ler yaparlar ve bu seçimler için büyük toplumsal çatışmalara girerler.
Tarihte belirli bir noktadan sonra insanların seçimlerini nasıl yapacakla­
rı, onların sınıfsal konumlarıyla ilgilidir. Kölenin köle sahibinden, feodal
12 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
zanaatkârın feodal lorddan farklı bir seçim yapması olasıdır. İnsanlığın
geleceği üzerindeki büyük mücadeleler, sınıf mücadelesinden unsurlar ta­
şır. Bu büyük mücadelelerin akışı, tarihin etrafında geliştiği iskeleti verir.
Bu yaklaşım bireylerin ya da onların savundukları düşüncelerin rolü­
nü inkâr etmez. Bu yaklaşımın yaptığı şey, toplum un daha önceki maddi
gelişmesi, insanların hayatlarını kazanış biçimi ve de sınıfların ve devlet­
lerin yapısı nedeniyle birey ya da düşüncenin, yalnızca belirli bir rol oy­
nayabileceği konusunda ısrar etmektir. İskelet, yaşayan vücutla aynı şey
değildir. Ama iskelet olm adan vücut belirli bir sağlamlığı kazanam az ve
varlığını sürdüremez. Tarihin maddi ‘tem el’ini anlamak, başka her şeyi
anlam ak için bir önkoşuludur, ama yeterli değildir.
Dolayısıyla bu kitap, dünya tarihine giriş niteliğinde bir çerçeve sunm a
girişim idir; ötesi değil. Ancak, um uyorum ki, bu kim ilerinin hem geçmiş­
le hem de bugünle uzlaşm alarına yardımcı olacaktır.
^ Kitabı yazarken sürekli iki önyargı ile yüzleşeceğimin farkındaydım.
Birincisi, birbirini izleyen töplum ların ve insanlık tarihinin önde gelen
figürleri, ‘değişmez’ bir insan doğasının ü rünü sayılmıştır. Bu, akadem ik
yazılara, ana akım gazeteciliğe ve popüler kültüre aynı şekilde yayılmış
bir önyargıdır. Bize, insanoğlunun, her zaman açgözlü, rekabetçi ve sal­
dırgan olduğu ve bunun da savaş, sömürü, kölelik ve kadınların ezilmesi
gibi korkunçlukları açıkladığı söylenmiştir. Bu ‘mağara adam ı’ imgesi, bir
dünya savaşında Batı Cephesinde dökülen kanın, bir başka dünya sava­
şında ise Holocaust’un açıklaması olmaktadır. Ben çok farklı bir şeyi sa­
vunuyorum. Bizim bugün bildiğimiz şekliyle ‘insan doğası’ tarihim izin
bir ürünüdür, nedeni değil. Bizim tarihim iz, kendinden önce gelenleri bü­
yük ekonomik, siyasi ve ideolojik savaşlarla bertaraf etmeye çalışan farklı
insan doğalarını içerir.
Son on yılda çok fazla propagandası yapılan ikinci önyargı ise insan
toplum unun her ne kadar geçmişte değişmişse de artık değişmeyeceği yö­
nündedir.
Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığının bir danışm anı,
Francis Fukuyama, bu mesajı 1990’da dile getirdiğinde uluslararası bir
şöhret kazanm ıştı. Bütün dünyada, gazetelerde pek çok dilde tekrarlanan
makalesinde iddia ettiği gibi ‘tarihin sonunun geldiğine’ tanık oluyorduk.
Büyük toplumsal çatışmalar ve büyük ideolojik mücadeleler geçmişte kal­
mıştı; ve binlerce gazete editörü ve televizyon sunucusu aynı görüşteydi.
London School of Economics’in m üdürü Antony Giddens ve
Britanya’nın Yeni İşçi P artisinin başbakanı 1998 yılında aynı mesajı,
çok sözü edilen ama az okunan Üçüncü Yol adlı kitapta tekrarlıyorlardı.
Fukuyama, ‘kapitalizmin alternatifinin olmadığı bir dünyada yaşıyoruz’
G i r i ş | 13
diye yazıyordu. Çok yaygın bir varsayımı kabul ediyor, tekrarlıyordu. Bu
ispat edilemeyecek bir varsayımdı.
Bir ülkenin tüm üretim ini düzenlemenin yollarından biri olarak kapi­
talizm en çok üç ya da dört yüzyıllıktı. Bütün dünyanın üretim ini düzen­
lemenin yollarından biri olarak ise en çok 150 yıllıktı. Sanayi kapitalizmi,
şehirlerin muazzam gelişmesi, yaygın okur-yazarlık ve pazarlara evrensel
bağlılık açısından ancak son elli yılda dünyanın her tarafında geniş alan­
lar bulmuştu. Bununla birlikte, insan türleri bir milyon yıldır ve modern
insan 100.000 yıldan biraz fazla bir süredir dünya yüzündeydi. Eğer bir
insanın yaşam süresinin yüzde yarım dan daha az bir süre boyunca işle­
ri yürütm e şekli, yaşam ının geri kalanında da geçerli olsaydı -b u yaşam
süresi çok kısa olmamak kaydıyla- bir hayli ilginç olurdu. Fukuyama ve
Giddens’in bütün yazdıkları, Kari M arx’ın en azından bir konuda haklı
olduğunu kanıtlıyordu: ‘Burjuvazi için tarih vardır ve başka bir şey yoktur’.
Türüm üzün yakın geçmişi, yukarıya doğru öyle yum uşak bir gelişme
seyri izlemez. Korkunç savaşlar, kanlı iç savaşlar, şiddetli devrim ler ve
karşı devrimlerle damgalanm ıştır. İnsanlığın geniş kesimleri için bir iyi­
leşme anlam ına gelen dönemleri, hemen hemen her zaman, kitlesel yok­
sulluk ve korkunç yıkım onyılları, hatta yüzyılları izlemiştir.
Bütün bu felâketler içinde insanoğlunun doğa güçlerini kontrol etme
ve yönetme yeteneği konusunda önemli atılından olduğu doğrudur.
Bugün, bu kapasiteye bin yıl öncesinden çok daha fazla sahibiz. A rtık
doğa güçlerinin insanları açlıktan ya da soğuktan öldürdüğü bir dünyada
yaşamıyoruz; bir zam anlar insanları dehşete düşüren hastalıklar çoktan
yeryüzünden silinmiş olmalıydı.
Ama bu kendi başına, yüz milyonlarca insanın dönemsel olarak açlık,
yetersiz beslenme ve savaşlar nedeniyle mahvolmasını sona erdirmedi.
Yirminci yüzyılın sicili bunu gösteriyor. Bu yüzyıl, sanayi kapitalizm inin
bütün dünyayı sardığı, en ücra noktadaki köylü ya da çobanın bile artık
şu ya da bu ölçüde pazara bağlı olduğu bir yüzyıl oldu. Bu, geçmişteki
hiçbir dönemle boy ölçüşemeyecek bir savaş, katliam ve yoksulluk yüzyılı
oldu; o kadar ki, liberal filozof Isaiah Berlin bu yüzyılı ‘Batı tarihindeki
en korkunç yüzyıl’ olarak tanım ladı. Yüzyılın son on yıllarında d uru­
mun bir bütün olarak insanlık için sihirli bir şekilde düzeldiği yolunda
herhangi bir işaret yoktu. Bu yıllar, eski Doğu Bloğunun toptan yoksul­
laşmasını, Afrika’nın değişik yörelerinde sonu gelmeyecek gibi görünen iç
savaşları ve tekrarlanan kıtlıkları, Latin Amerika halklarının neredeyse
yarısının yoksulluk sınırı altında yaşadığını, Irak ’la İran arasında sekiz
yıl süren savaşı ve dünyanın en güçlü devletlerinin koalisyonunun Irak ve
Sırbistan’a yönelik şiddetli saldırılarını gördü.
14
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
Tarih sona erm edi ve onun temel özelliklerini anlam a ihtiyacı her za­
m an olduğu gibi büyük. Bu kitabı yazmamdaki amaç, insanların bu duru­
mu anlam asına yardımcı olmaktır.
Bunu yaparken, bundan önceki çok sayıda eserden yararlanm ak zorun­
da kaldım. Örneğin, sınıflı toplum un doğuşuyla ilgili bölüm, AvustralyalI
büyük arkeolog V. Gordon Childe’ın yazdıkları olm adan m üm kün ola­
mazdı. Onun kitabı Tarihte Neler Oldu?, kim i önemli ayrıntıları eskimiş
olsa da, defalarca okunm ayı hak eder. Aynı şekilde, O rta Çağ dünyasına
ilişkin bölüm Marc Bloc’un klasik eserine ve Fransız Annales O kulunun
tarihçilerine, erken 20. yüzyıl tarihine ilişkin bölüm Leon Troçki’nin
eserlerine ve yirm inci yüzyılın daha sonraki bölümü Tony Cliff’in ana­
lizlerine çok şey borçludur. Bu kitabın malzemesine aşina olan okurlar,
bir kısmı m etinde ya da dipnotlarda açıkça zikredilmiş, bir kısm ına ise daha az önemli olmasalar d a - açıkça göndermede bulunulm am ış pek çok
etkinin farkına varacaktır. Bunlar arasında ilk akla gelenler Christopher
Hill, Geoffrey de Ste Croix, Guy Bois, Albert Soboul, Edward Thompson,
James McPherson ve D. D. Kosambi. Um arım kitabım onların çalışmala­
rının okunm asını özendirir. Belirli dönemleri izlemek isteyecek okuyucu­
lar için kitabın sonuna ileri okum a için bir liste ekledim.
Tarihler, tarihin olmazsa olmazı değildir. Ama olayların sırası kim i za­
m an çok önemlidir ve kimi zaman okuyucular (ve hatta yazarlar) için ta­
rihleri dikkatle takip etmek kolay değildir. Bu nedenle, her bölümün başın­
da belirli dönemlerin belli başlı olaylarının kısa bir kronolojisi yer almak­
tadır. Benzer nedenlerle kitabın sonunda isimler, yerler ve iyi bilinmeyen
terim ler için birer sözlükçe bulunm aktadır. Bunlar çok detaylı değildir;
ama her bölümde başka bölümlerde daha ayrıntılı bir şekilde ele alınan in­
sanlar, olaylar ve coğrafi m ekânların okuyucular tarafından daha iyi anla­
şılmasını amaçlamaktadır. Son olarak, ham bir müsveddeyi tam am lanm ış
bir kitaba dönüştürm ede bana yardım eden pek çok kişiye, lan Birchall,
Lindsay German, Talat Ahmed, Hassan M ahamdallie, Serth Harman, Paul
McGarr, Mike Haynes, Tithi Bhattacharya, Barry Pavier, John Molyneux,
John Rees, Kevin Övenden ve Sam Ashm an’a, müsveddenin tüm ünü ya
da bölümlerini okudukları, pek çok hataya dikkat çektikleri ve kimi za­
m an beni yazdığım şeyleri bir kez daha değerlendirmeye zorladıkları için
teşekkür borçluyum. Kuşkusuz bu insanların hiçbiri, kim i yerlerde tarih
hakkında verdiğim hüküm lerden kaynaklanabilecek hatalardan sorumlu
değildir. Müsveddeyi basıma hazırlayan lan Taylor’a ve kitabın basımını
denetleyen Rob Hoveman’a özel teşekkür borçluyum.
Bİ RÎ NCİ KI SI M
SINIFLI T O P L U M L A R I N
DOĞUŞU
K r o n o l o ji
4 m ily o n y ıl önce
tk i ay ak ü z e rin d e y ü rey en ilk m a y m u n la r
P iram itler.
A ustralopithecus.
eğ ilim leri.
‘B ronz Ç ağ ı’. K a d ın ın erkeğe göre aşağı g ö rü n m e si
1.5 - 0 .5 m ily o n y ıl önce
4 .5 0 0 -4 .0 0 0 y ıl ön ce (M. Ö. 2 .5 0 0 -2 .0 0 0 )
A çıkça in sa n tü rle ri, ho m o erectus,
İn d u s V a d isin d e ş e h ir d e v le tlerin in gelişm esi.
Taş, ağaç ve k em ik aletler. E rken ‘Eski Taş D e v ri’.
O rta d o ğ u ’yu
b irle ştirm e k için Sargon ilk im p a ra to rlu ğ u kuruyor.
4 0 0 .0 0 0 - 3 0 .0 0 0 y ıl önce
A v ru p a’d a ve O rta d o ğ u ’d a N e a n d e rth a l in s a n la r
Batı A v rupa’da
Taş y ü z ü k le rin yapım ı. M ısır’ın g ü n e y in d e m u h te ­
K ü ltü r b e lirtile ri ve m u h te m e l d il k u lla n ım ı.
m elen N übye uygarlığı.
15 0 .000 y ıl önce
4 .0 0 0 y ıl ö n ce (yak laşık M .ö . 2.000)
M u h tem elen A frik a ’d a o rta y a çıkan
‘K a ra n lık Ç ağ’ - M ezopotam ya İm p a ra to rlu ğ u ve
ilk ‘M o d ern İn s a n la r’ (H om o sapiens sapiens)
M ısır’da
(k ü ç ü k g öçebe g ru p la r h a lin d e sın ıf, d evlet ya da
Eski K ra llığ ın çö k ü şü . K üçük A sya’d a d e m irin
cinsel b ask ı o lm a d a n ) to p lay ıcılık la y a şa n in s a n la r
erg itilm esi.
O rta ‘Eski Taş D evri).
4 .0 0 0 -3 .6 0 0 y ıl ön ce (M .Ö . 2 .0 0 0 -1 .6 0 0 )
8 0 .0 0 0 - 14.000 y ıl önce
M o d ern in is a n O rta -D o ğ u ’ya geliyor (80.000 yıl
G irit’te M in o s u y g a rlığ ın ın yükselişi; M ısır’da
‘O rta K ra llık ’ ve H a m m u ra b i ile
önce);
A v u straly a’ya geçiyor (40.000 y ıl ön ce);A v ru p a’ya
M ezo p otam ya u y g a rlığ ın d a y eniden c an lan m a .
ulaşıy o r (30.000 y ıl önce); A m e rik a la rı k u ru y o r
k a zan ıyor; Y u n a n ista n ’d a M iken uygarlığı.
K uzey Ç in ’d e kentsel d e v rim h ız
(14.000 y ıl önce).
G eç Eski Taş D evri.
3 .6 0 0 y ıl önce (M . ö . 1.600)
M ısır’d a O rta K ra llığ ın çöküşüyle k riz , ‘ik in c i ara
13.000 y ıl önce
d ö n e m ’.
İk lim in s a n la rın b irk aç y ü z n ü fu slu köylere
G irit, İn d u s ve d a h a so n ra M iken u y g a rlık la rın ın
yerlem esin e o la n a k v eriyor bu ara d a to p lay ıcılığ a
çöküşüyle
dev am ediyorlar.
‘K a ra n lık Ç ağ ’. Bu yörelerde o k u r-y az a rlığ ın o rta ­
‘O rta Taş D e v ri’ {'Mesolithic').
d a n k alkışı.
10.000 y ıl önce
Şang İm p a ra to rlu ğ u ile Ç in ’d e ‘B ronz Ç ağ ı’.
İlk ta rım d e v rim i. H a y v a n la rın ve b itk ile rin
3.0 0 0 y ıl ö n ce ( M . Ö. 1.000)
e v cilleştirilm esi.
E th io p ia ’d a (H abeşistan) U xum uygarlığı. A k deniz
N eo lith ic (‘Yeni Taş Ç ağ ı’) D aha gelişm iş aletler,
Ç ev resin d e F enike şe h ir d e v le tlerin in gelişm esi.
‘O rta A m e rik a ’da
kap k a ca k k u lla n ım ı.
Köy y a şa m ın ın yay g ın laşm ası. G ru p la r a ra sın d a ilk
sistem li savaş. H enüz
O lm ec k ü ltü rü , A nd bölgesinde C h av in k ü ltü rü ile
‘kentsel d e v rim ’.
sın ıfla r ya d a d ev letler o la ra k b ir a y rım yok.
2 .8 0 0 -2 .5 0 0 y ıl önce ( M . Ö. 8 0 0 -5 0 0 )
7.000 y ıl önce
H in d is ta n , Y u n a n ista n ve İta ly a ’da yeni u y g a rlık la r
A vrasya ve A frik a ’d a sab an k u lla n ılm a y a b a şla n ı­
o rta y a çıkıyor.
yor.
N übye’de M eroe uygarlığı.
T a rım K uzey B atı A v ru p a’ya ulaşıyor. K im i g ru p la r
a ra sın d a k abile reisliği, am a s ın ıf ve devlet yok.
2 .5 0 0 -2 .0 0 0 y ıl önce (M . Ö. 4 0 0 - 1)
O rta A m e rik a ’d a k i O lm ec uygarlığı k en d i yazı
6 .0 0 0 -5 .0 0 0 y ıl önce
O rta d o ğ u ’n u n n e h ir v a d ile rin d e ve N il V a d isin d e
‘K entsel D e v rim ’, b a k ır k u lla n ım ın a b aşlan m ası.
b iç im in i icat ediyor.
2 .0 0 0 y ıl önce (M. S. 1. Y üzyıl)
M eksika V adisinde T e o tih a u c an - s e r t m a d e n le rin
5 .0 0 0 y ıl önce (M .ö . 3.000)
M ısır ‘Eski K ra llık ’ta ve M ezo p o tam y a’d a d ev letler
k u lla n ılm a m a sın a
ra ğ m e n - m u h tem elen d ü n y a d ak i en b ü y ü k şehir.
o rtay a çıkıyor.
400 yıl so n ra terk ediliyor.
G ü n ey M eksika ve G u a tem ala ’d a M onte A lban ve
İlk alfabeler, b ro n z b u lu n u y o r; açık o larak
to p lu m sa l sın ıflara, d in sel h iy erarşilere
b ö lü n m e le r ve m abetler. Y aklaşık M .Ö. 2.8 0 0 ’d e ilk
M aya u y g a rlık la rı izliyor.
Pr olog
SiNiFTAN Ö
nce
Biz 21. yüzyıla girerken dünya; açgözlülük, zenginle yoksul arasında
m uazzam eşitsizlikler, ırkçı ve milliyetçi şövenist önyargılar, barbarca
uygulam alar ve korkunç savaşların dünyasıdır. İşlerin her zaman böyle
olduğuna, dolayısıyla başka türlü olamayacağına inanm ak çok kolaydır.
Böyle bir mesaj çok sayıda yazar, düşünür, politikacı, sosyolog ve psikiyatrist tarafından etrafa yayılmaktadır. Bunlar hiyerarşi, itaat, açgözlü­
lük ve zorbalığı, insan davranışının ‘doğal’ özelliğiymiş gibi sunm akta­
dırlar. Gerçekten de bunları, tüm hayvanlar âleminde sözde genetiğin
‘yasaları’nca empoze edilen sosyo-biyolojik zorunluluklar olarak görenler
vardır.1 Çok sayıda popüler, sözde ‘bilimsel’ ucuz kitap bu tür bir görü­
şün propagandasını yapar: insanlardan ‘çıplak m aym un’ diye söz ederek
(Desmond M orris)2, ‘öldürücü zorunluluk’ diyerek (Robert Ardrey)3, ve
daha karm aşık bir üslupta, tüm bunların ‘bencil gen’ tarafından prog­
ram landığını ileri sürerek (Richard Dawkins).4
Bununla birlikte, insan davranışının bu Taş Devri karikatürleri, yazılı
tarihten önceki sayısız nesil boyunca atalarım ızın hayat deneyimlerince
onaylanamıyor. Bilimsel kanıtların toplamı, atalarım ızın toplum larının
rekabet, eşitsizlik ve zulümle nitelenemeyeceğini gösteriyor. D ünyanın
her yerinde insan davranış kalıpları hakkında arkeolojik kazılardan elde
edilen kanıtlar yalnızca 5000 yıl öncesine kadar geri gidiyor. Antropolog
Richard Lee bulguları şöyle özetlemiştir:
Devletin ortaya çıkışı ve toplumsal eşitsizliğin yerleşmesinden önce, insanlar
binlerce yıl boyunca küçük çaplı, akrabalık temelli toplumsal gruplarda ya­
şıyorlardı ve bunların ekonomik hayatındaki temel kurum lar, toprak ve kay­
nakların kolektif ya da ortak mülkiyetini içeriyor; yiyeceklerin dağıtım ında
genelleştirilmiş bir karşılıklılık uygulanıyor ve görece eşitlikçi siyasal ilişki­
ler kuruluyordu.5
Bir başka deyişle insanlar, yöneten ve yönetilen, zengin ve yoksul ol­
m adan birbirleriyle paylaşıyorlar ve birbirlerine yardım ediyorlardı. Lee,
18 ! H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
1880’lerde Friedrich Engels tarafından bu dönemi anlatm ak için kullanı­
lan ‘ilkel kom ünizm ’ terim ini tekrar kullanm aktadır. Bizim türüm üzün
(modern insanlar, Homo sapiens sapiens) yaşı 100.000 yılın üzerindedir.
Bu sürenin yüzde 95’inde, bugün ‘insan doğası’ olarak nitelenen davranış
biçim lerinin pek çoğu kesinlikle görülmüyordu. Günüm üz toplum larını
bugün oldukları gibi yapan, biyolojimize işlenmiş herhangi bir şey yok­
tur. Yeni bir binyıla girerken karşı karşıya bulunduğum uz musibet buna
bağlanamaz.
Türüm üzün başlangıcı 100.000 yıldan çok daha önceye, zam anın ka­
ranlıklarına kadar gider. Uzak atalarım ız Afrika’nın kim i bölgelerinde
dört ya da beş milyon yıl önce yaşamış bir maymun türünden, evrimleşmiştir. Bilinmeyen bir nedenle bu tü rü n üyeleri, en yakın hayvan akraba­
larım ız, sıradan şempanze ve (çoğu kez pigme-şempanze denilen) bonobo
gibi ağaçlarda yaşamayı bırakm ışlar ve iki ayakları üzerinde yürümeye
başlamışlardır. Bunlar yeni çevrelerinde herhangi bir memeli türünden
çok daha fazla işbirliği yaparak ve (bazen şempanzelerin de yaptığı gibi)
kökleri kazıp çıkarmak, yüksek meyvelere ulaşmak böcek ve tırtılları top­
lam ak için temel aletleri üretirken yardım laşarak varlıklarını sürdürm eyi
başarm ışlardır. Burada değerli olan şey birbirlerine karşı rekabet etmeleri
değil, yardımlaşmalarıydı. Bu tü r yardım laşma biçimlerine ve bunlarla el
ele giden yeni zihinsel davranış kalıplarına kendilerini uyarlamayı başa­
ram ayanlar ölüp gidiyorlardı. Başarabilenler ise varlıklarını sürdürüyor
ve ürüyorlardı.
Milyonlarca yıl içinde bu durum , genetik mirası diğer memelilerden
çok farklı olan bir memeli tü rünün evrimiyle sonuçlandı. Bu tü r öteki
memelilerin kendilerini korum ak için (büyük dişler ve pençeler), ısınm ak
için (kalın kürk) ve kaçmak için (uzun bacaklar) sahip oldukları hayli ge­
lişmiş fiziki özelliklere sahip değildi. Bunların yerine ilk insanlar, genetik
olarak çevrelerindeki dünyaya son derece esnek tepkiler verebilecek şekil­
de program lanm ışlardı. İlk insanlar nesneleri tutm ak ve biçimlendirmek
için ellerini kullanabiliyorlar, birbirleriyle iletişimde bulunabilm ek için
seslerini kullanabiliyorlar ve çevrelerindeki dünya hakkında araştırm a,
inceleme ve genelleme yapabiliyorlardı. Ve uzun yıllar süren çocuk yetiş­
tirm e sayesinde bu becerilerini ve öğrendiklerini yeni nesillere aktarabili­
yorlardı. Bütün bunlar büyük beyinlerin ve toplum sallaşm ak için istek ve
yeteneğin gelişmesini gerektirdi. Bu ayrıca, insanların herhangi bir başka
hayvandan niteliksel olarak farklı iletişim yolları (dil) geliştirmesine ve
bunun yanı sıra m addi olmayan şeyleri kavramsallaştırabilmelerine, yani
etraflarındaki dünyanın ve onun içinde kendilerinin bilincine varma ye-
Sınıflı T o p lu m l a r ı n D o ğu ş u
J
19
teneğinin gelişmesine yol açtı.6 Muhtemelen Afrika’da 150.000 yıl önce
m odern insanların ortaya çıkışı, bu sürecin tepe noktasıydı.7
İzleyen 90.000 yıl boyunca atalarım ız yavaş yavaş Afrika’dan ayrıla­
rak ve bu arada Neandearthaller gibi öteki insan türlerinin yerini alarak,
dünyanın diğer bölgelerine yerleşmeye başladılar. En geç 60.000 yıl önce
O rtadoğu’ya ulaşmışlardı. 40.000 yıl kadar önce Batı Avrupa’da yerleri­
ni alm ışlar ve bir şekilde Güneydoğu Asya adalarını Avustralya’dan ayı­
ran deniz şeridini aşmayı başarm ışlardı. En geç 12.000 yıl kadar önce,
donm uş Bering Boğazını geçerek Am erika’ya ulaşm ışlar ve A ntartika
dışındaki bütün kıtalara dağılmışlardı. Değişik yörelere yerleşen küçük
gruplar çoğu kez binlerce yıl süreyle birbirlerinden hemen hemen tam a­
men kopuk yaşadılar (eriyen buzlar Bering Boğazını geçilmez kılm ış ve
su seviyesini yükselterek Güneydoğu Asya’dan Avustralya’ya geçişi zor­
laştırmıştı). Bu insanların dilleri çok farklı bir şekilde gelişti ve her biri
kendi bilgi dağarcığını oluşturdu, belirgin toplumsal örgütlenme ve kül­
tür biçimleri geliştirdi. Kimi küçük (göz rengi, kıllılık, deri rengi vs. gibi)
kalıtsal özellikler kim i gruplarda diğerlerine göre daha belirgin bir hâl
aldı. Ancak, değişik grupların genetik mirası birbirine son derece ben­
zer olmayı sürdürdü. Grup içi farklılıklar her zaman gruplar arasındaki
farklılıklardan büyüktü. Bütün gruplar birbirlerinin dilini öğrenmede
eşit derecede yetenekliydi ve hepsinde aynı entelektüel yetenek dağılım ı
gözleniyordu. İnsan türleri, birbirlerinden oldukça uzak bölgelere dağıl­
mışlardı. Ama tek bir tü r olarak kaldılar. Her grubun kendi gelişim seyri­
ni belirleyen, genetik yapılarındaki herhangi bir özellik değil, yaşam larını ^
kazanm ak için ellerini kullanm a becerilerini ve işbirliğini somut çevresel
koşullara uyarlama biçimleri oldu. Bu uyarlam anın aldığı biçim ortaya
çıkan değişik toplum ların her birinin kendine özgü adet, tutum , mitos ve
ritüelleri arasındaki farkları belirledi.
Yaklaşık 10.000 yıl öncesine kadar değişik toplum lar belirli ortak te­
mel özellikleri paylaşıyordu. Bunun nedeni hepsinin yiyeceklerini, barı­
naklarını ve giysilerini aşağı yukarı aynı şekilde, ‘toplayıcılık’ yoluyla elde
etmeleri; yani meyve, kabuklu yemişler, kökler, yabanıl hayvanlar, balık
ve deniz kabukluları gibi doğal ürünleri aynı şekilde toplam aları ve aynı
şekilde kullanım a hazırlamalarıydı. Bu toplum lar doğal olarak ‘avcı ve
toplayıcı’ ya da ‘toplayıcı’ olarak adlandırılan toplum lardır.9
Bu toplum ların birçoğu dünyanın geniş kesiminde yalnızca birkaç
yüzyıl öncesine kadar varlıklarını sürdürdüler ve daha az sayıda bazıları­
nın bakiyeleri ise bu kitabın yazıldığı sırada hâlâ varlığını sürdürüyordu.
Richard Lee gibi antropologlar bu toplum ları inceleyerek türüm üzün tü-
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
m ünün tarihinin en az yüzde doksanlık bir bölümünde hayatın nasıl bir
şey olduğu konusunda sonuçlara ulaşmayı başarm ışlardır.
Ulaşılan gerçek, geleneksel Batı imgesinden çok farklıydı: Bu insanlar
ne bir “doğa durum unda” yaşayan kültürsüz “vahşiler”di, ne de acı dolu
ve kanlı mücadeleler içinde “herkesin herkesle savaştığı” ve hayatı “iğrenç,
vahşi ve kısa” yapan zor ve sefil hayatlar sürdürüyorlardı.11
İnsanlar, 30 ya da 40 kişilik gevşek-bağlı gruplar halinde yaşıyor, za­
m an zaman öteki gruplarla bir araya gelerek 200 kişiye varan topluluklar
oluşturabiliyorlardı. Ancak bu tü r ‘sürü toplum ları’nda hayat, tarım sal ya
da sanayi uygarlıklarındaki milyonlarca insanın hayatından kesinlikle
daha zor değildi. Seçkin bir antropolog bunları, ‘ilk refah toplum u’ olarak
bile adlandırm ıştır.12
Bu toplum larda yönetici, patron ya da sınıf bölünmeleri bulunm u­
yordu. Turnbull, Kongo’daki M buti pigmeleri hakkında ‘Reisleri, yoktu,
biçimsel kurulları yoktu. Hayatın çeşitli yönleriyle ilgili olarak, ama ge­
nellikle haklı pratik nedenlerden ötürü diğerlerinden daha önde gelen bir
ya da iki erkek ya da kadın bulunabilirdi... H ukukun korunm ası ortak
bir işti...’ diyor.13 Geçim kaynaklarını elde etmek için insanlar bir büyük
öndere boyun eğmeden ya da birbirleriyle sonsuz didişmelere girm eden
işbirliği yapıyorlar. Ernestine Friedl, çalışm alarına dayanarak, ‘Erkek ve
kadın fark etmeksizin her günü nasıl geçireceklerine özgürce karar ve­
rirlerdi: avlanmaya mı yoksa toplamaya mı çıkacaklar ve kimlerle çıka­
caklar’ diye yazıyor.14 Eleanor Leacock kendi bulguları hakkında şunları
söylüyor: ‘Toprakta özel mülkiyet yoktu... Cinsiyet dışında işte uzm an­
laşma yoktu... İnsanlar, hangi faaliyetten sorum lu olacaklarına kendile­
ri karar veriyordu. Kolektif etkinliği hangi grubun üstleneceğine ilişkin
kararlarda görüş birliğine ulaşılırdı’.15 Davranışları, bencillik yerine cö­
m ertlik belirlerdi ve bireyler birbirine yardım eder, yiyecekleri kendileri
alm adan önce öteki zümre m ensuplarına ikram ederlerdi. Lee şöyle an­
latıyor: ‘Yiyecek, hiçbir zaman bir aile tarafından tek başına tüketilmez:
M utlaka yaşayan grubun ya da sürünün üyeleri arasında paylaşılır. (...)
Bu genelleştirilmiş karşılıklılık ilkesi her kıtadaki ve her çevredeki avcıtoplayıcılar hakkında da aktarılm ıştır’.16 Lee ayrıca, incelediği grubun Kalahari’nin Kung17 halkı (Bushmen denilenler)- ileri derecede eşitlikçi
bir halk olduğunu ve erdem lerini devam ettirebilm ek için bir dizi önemli
kültürel pratik geliştirdiklerini, küstah ve palavracıları önce hizaya geti­
rip daha sonra onlara yeniden oyuna katılm aları için yardım ettiklerini
aktarır.18 Bir eski Cizvit misyoneri, bir diğer avcı-toplayıcı halk, Kanadalı
M ontagnais hakkında şunları not ediyor: ‘Biz Avrupalıların pek çoğu için
cehennemi ve işkenceyi bulup çıkaran iki tiran, yani ihtiras ve hırs... on-
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u | 21
ların büyük orm anlarında hüküm sürmez... İçlerinden hiçbiri, zenginlik
elde etmek için kendini şeytana satm am ıştır’.19
Friedl’in göstermiş olduğu gibi, savaş olarak tabir edilebilecek çok az
şeye rastlanır:
Komşu toplayıcı grupların erkekleri arasında bir bölge için mücadele görül­
memiş değildir... Ama genelde erkeklerin dövüşme eğitimi için ayırdıkları
enerji m iktarı ya da savaş keşifleri için avcı-toplayıcılar arasında harcanan
zaman fazla değildir... Sürülerin içindeki anlaşmazlıklar normal olarak taraf­
lardan birinin ayrılmasıyla çözülür.20
Bu tü r kanıtlar, Ardrey gibi insanların, Australopithecus’tan (iki ayağı
üzerinde yürüyen ilk maym un benzeri hayvan) okum a-yazm anın ortaya
çıkışına kadar geçen döneme ilişkin iddialarını tam am en çürütm ektedir:
İnsanın tüm tarih öncesi hakkındaki “öldürücü zorunluluğa dayanıyor­
du”; “avcı-toplayıcı gruplar, yakıcı Afrika güneşi altında sık sık kurum a
eğilimi gösteren su kuyuları için savaşırlardı”; biz hepim iz Kabil’in ço­
cukları olduğumuz için “insanlık tarihi ... genetik zorunluluk nedeniyle
daha mükemmel silahların geliştirilmesine tanık olm uştur” ve dolayısıyla
“katliam, kölelik, iğdiş etme ve yam yam lıktan alınan içgüdüsel ‘hazzı’ sa­
dece ince bir ‘uygarlık’ yaldızı gizlemektedir” iddiaları yanlışlanm aktadır.21
‘İnsan doğası’ hakkındaki herhangi bir tartışm a için bu muazzam
önem taşım aktadır. Eğer böyle bir doğa mevcutsa, bu, uzun avcılık ve top­
layıcılık evresindeki doğal ayıklanma sırasında ortaya çıkmış olmalıdır.
Richard Lee ısrar etmekte oldukça haklıdır:
Bizim geçmişimizi şekillendiren uzun süren eşitlikçi paylaşım deneyimidir.
Hiyerarşik toplumlardaki hayata görünürdeki uyumumuza ve dünyanın pek
çok yerindeki insan hakları sicilinin oldukça karanlık izlerine rağmen, insanlığın, kökleri derinde bir eşitlikçilik duygusunu, kökleri derinde karşı­
lıklılık norm una bağlılığı, kökleri derinde... bir topluluk ruhunu koruduğu
yolunda işaretler vardır.22
M argaret Thatcher’in gözde ekonomisti Friedrich von Hayek, “insan
d o ğ asın ı tersi bir noktadan eleştiriyordu: İnsanoğlunun onları “tanıdık
insanlara iyilik yapmak için” yönlendiren “uzun süre gizli kalmış, doğuş­
tan gelen içgüdülerinden” ve “küçük gruplar için iyi olan duygulara” da­
yalı “ilkel coşkuları’ndan şikayet ediyordu.23
Aslında ‘insan doğası’ son derece esnektir. Günüm üz toplum unda en
azından bazı insanları Hayek’in coşkuyla savunduğu hırs ve rekabete ka­
tılmaya sevk edebilir. Sınıflı toplum larda bu ayrıca en korkunç barbarlık­
lara -işkence, kitlesel tecavüz, şehirleri yakma, zevk için insan öldürm eyol açmıştır. Toplayıcı halklar arasındaki davranış ise çok farklıydı, çünkü
iX
22 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
yaşamak için gerekli olan şeyleri elde etmek, eşitlikçiliği ve diğerkâmlığı
gerektiriyordu.
Avcılar ve toplayıcılar zorunlu olarak birbirlerine sıkı bir şekilde ba­
ğımlıydılar. Toplayıcılar genellikle en güvenilir yiyecek kaynaklarını te­
m in ederlerdi, avcılarsa en değerli olanları. Dolayısıyla avcılıkta uzm anla­
şanlar günlük yaşam larını toplayıcıların cömertliğine borçluydular; buna
karşılık toplayıcılıkta uzm anlaşanlar -ve geçici olarak avcılıkta başarı
sağlayamayanlar- yiyeceklerine yapacakları değerli katkılar için hayvan­
ları öldürmeyi başarabilenlere m uhtaçtılar. Av, erkek bir kahram anın bi­
reysel olarak bir hayvan öldürmesi demek değildi; bir grup erkeğin (kimi
zam an kadın ve çocukların da desteğiyle) bir avı kovalamak ve yakalamak
için kolektif çabasıydı. Her noktada gözetilen şey, işbirliği ve kolektif de­
ğerlerdi. Bunlar olmadan hiçbir toplayıcı sürüsü varlığını birkaç günden
fazla sürdüremezdi.
Bununla bağlantılı bir başka şey de, erkeklerin kadınlardan üstün
olmamasıydı. Cinsiyetler arasında her zaman, erkeklerin avlanmayı, ka­
dınların toplayıcılığı üstlendiği bir işbölümü vardı. Bunun nedeni, hamile
olan ya da çocuklarını emziren kadınların, ava katıldıkları takdirde kendi
hayatlarım ve dolayısıyla da sürünün üretkenliğini riske atma ihtim alle­
riydi. Ama bu işbölümü, bizim anladığım ız anlam da erkek egemenliğine
yol açmadı. Hem erkekler hem de kadınlar, kampı nakledecekleri yer ya
da bir sürüden ayrılıp diğerine katılm a gibi temel konularda karar alma
süreçlerine katılırlardı. Evlilik bağının kendisi gevşekti. Çiftler kendileri­
nin ya da çocukların hayatlarını ani olarak tehlikeye atm am ak koşuluyla
ayrılabilirlerdi. Sık sık ‘insan doğasının bir parçası varsayılan erkek üs­
tünlüğü yoktu.24
Son olarak, bugün bizim m utlak kabul ettiğim iz özel mülkiyet takın­
tısı söz konusu değildi.
Toplayıcı sürülerin normal büyüklüğü, her zaman, o gün için o kam pın
civarında yeterli yiyeceği bulabilmesiyle sınırlıydı. O bölge içinde bireysel
üyeler yiyecek için sürekli olarak bir bitki kaynağından diğerine ya da av
peşinde hareket ediyorlardı ve bu arada sürünün bütünü de besin kaynak­
ları için sık sık yer değiştirmek zorunda kalıyordu. Bu sürekli hareket, her
şeyin kolaylıkla taşınması gerektiği için, herhangi bir sürü m ensubunun
her türlü servet biriktirm esini olanaksız hale getiriyordu. Bir birey, en çok
bir mızrak, ok ya da yaya sahip olabiliyor, bir torba ya da birkaç ufak süs
eşyası taşıyabiliyordu. Kişisel servet biriktirm e diye bir mefhum yoktu.
İnsanoğlunun içinde yaşadığı maddi koşullar, bugün m utlak kabul edilen
egemen düşüncelerden çok farklı düşünceler ve çok farklı toplum lar üret­
mek için elbirliği yapıyordu. Tarih, her biri kendisi, arkadaşları ve sevdik­
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u | 23
leri için düzgün bir hayat yaratmaya çalışan, kim i zaman dünyayı olduğu
gibi kabul eden, kim i zaman onu değiştirmek için çırpınan, çoğu kez ba­
şarısız, kim i zaman başarılı çok sayıda erkek ve kadının eylemlerinden
oluşmuştur. Bununla birlikte, birbiriyle bağlantılı bu sonsuz öykülerde iki
şey ortaya çıkar. Bir yanda, insanoğlunun doğadan bir “hayat” çıkarma
yeteneğinin artarak çoğalması, ‘ilkel kom ünizm ’ koşullarının bir parçası
olan ilkel m addi koşulların üstesinden gelinmesi; öte yanda, insanların
çoğunluğunu küçük, ayrıcalıklı bir azınlığın yararına baskı altında tutan
ve sömüren toplum örgütlenme biçim lerinin ardı sıra ortaya çıkışı.
Eğer bu birbirine paralel gelişme dizilerini izlersek, sonuçta, yirm i bi­
rinci yüzyılın başında karşı karşıya olduğumuz dünyanın nasıl oluştuğu­
nu görebiliriz. Bu, zenginliğin büyükanne ve büyükbabalarım ız tarafın­
dan bile hayal edilemeyecek çapta üretilebildiği, buna karşılık aynı za­
m anda sınıf egemenliğinin, baskının ve şiddetin her zam ankinden daha
fazla yerleşmiş olduğu bir dünyadır. Bir m ilyar insan um utsuz bir yoksul­
luk içinde yaşar; milyarlarca başkaları yerleşik hale gelmiş güvensizlik,
savaş ve iç savaş musibetiyle karşı karşıyadır ve insan hayatının temelleri,
kontrol edilemeyen teknolojik değişimin tehdidi altındadır. Herkesin şu
soruyu sorması gerekiyor: Baskıcı yapıları ortadan kaldırarak, tüm zen­
ginliği, atalarım ızın yüzlerce nesil süren ilkel kom ünizm ini belirleyen
değerlere tabi kılacak bir toplum kurm ak ve temel insan ihtiyaçlarını kar­
şılamak m üm kün müdür?
Ama önce, sınıf egemenliğinin ve devletin nasıl ortaya çıktığına bak­
m am ız gerekir.
1. Böl üm
NEOLİTİK DEVRİM
13SÖ
İnsanların hayatlarında ve zihinlerindeki ilk büyük değişiklikler sade­
ce 10.000 yıl önce oluşmaya başladı. İnsanlar dünyanın belirli yerlerinde,
özellikle O rtadoğu’nun ‘Verimli Hilal’ bölgesinde hayatlarını kazanm ak
için yeni bir yola girdiler.25 Bitkisel besinler tem in etmek için doğaya ba­
ğımlı olmak yerine ekin yetiştirm eyi ve hayvanları yalnızca avlamak ye­
rine evcilleştirmeyi öğrendiler. Bu onların bütün yaşam biçimlerini dö­
nüştürecek bir yenilikti.
Bu dönüşüm bu insanların zorunlu olarak kendilerinden öncekilere
göre daha kolay bir yaşam sürm elerini sağlamadı. Ama iklim değişiklik­
leri, bu insanların bir kısm ına fazla seçenek bırakm ıyordu.26 İki ya da üç
bin yıldan beri kendilerine yiyecek olarak bol bol yabani bitkiler ve avlaya­
cak hayvanları sunan yerlerdeki hayata alışmışlardı; örneğin Türkiye’nin
Güneydoğusundaki bir bölgede, bir ‘aile g rubunun ‘çok da fazla çabala­
m adan’ üç haftada toplayacağı yabani tahıl ona bir yıl yetebiliyordu. Öteki
insanlar gibi sürekli hareket halinde olmak zorunda değillerdi.27 Eski
derme çatma kamplarını, düzinelerle insan yerine, yüzlerce insanı barın­
dıran kalıcı köy yerleşimlerine dönüştürerek, yiyecek maddelerini taş ya
da pişmiş kil kaplarda saklayarak ve bir dizi gelişmiş taş aletler edinerek
aynı yerde yıllarca yaşamayı başarabildiler. Eski R om anın kuruluşundan
günüm üze kadar geçen süreden daha uzun bir süre, toplayıcı toplum lara
özgü düşük iş yükünü durağan köy yaşam ının avantajlarıyla birleştirmeyi
başarabildiler.
Ancak daha sonra dünyanın iklim inde meydana gelen değişiklikler,
bu insanların hayatlarını bu şekilde sürdürm elerini önledi. Verimli Hilal
bölgesindeki koşullar daha kurak ve soğuk olmaya başlayınca, doğal ola­
rak yetişen yabani tahılın ve antilop ve geyik sürülerinin m iktarında bir
azalma oldu. Avcı-toplayıcı köyler bir krizle karşı karşıya kaldılar. A rtık
eskiden yaşadıkları gibi yaşayamıyorlardı. Eğer açlıktan ölmek istemiyor­
larsa ya küçük gruplara ayrılıp uzun süredir unuttukları göçebe yaşam
biçimine dönecekler ya da doğanın bıraktığı boşlukları kendi emekleriy-
Sınıflı T opl um lar ın D oğuş u
25
le telafi etm enin bir yolunu bulacaklardı. Bu yol, tarım ı getirdi. İnsanlar
yüzlerce nesil yabani bitkilerle beslenerek bitki hayatı hakkında muazzam
bilgi biriktirm işlerdi. Şimdi kim i gruplar bu bilgiyi yabani bitkilerin to ­
hum larını ekerek yiyecek stoklarını garanti etmek için kullanmaya başla­
dılar. Gözlemleri onlara belirli bitkilerin tohum larının diğerlerinden çok
daha verimli olduğunu öğretm işti ve bu tü r bitkileri seçerek, kendileri
için yabani bitkilerden çok daha yararlı olacak yeni, evcilleştirilmiş türler
yetiştirmeye başladılar. Düzenli olarak elde ettikleri hasatlar onlara ya­
bani koyun, keçi, sığır ve eşeklerin daha evcil türlerini bağlayıp besleme
olanağı ve daha da evcil hayvanlar yetiştirm e olanağı verdi. Tarım ın, çoğu
kez ‘bahçecilik-çapa tarım ı’ diye adlandırılan ilk biçimi ağaçları ve fun­
dalıkları balta ile keserek ve geriye kalanları yakarak araziyi temizlemeyi,
daha sonra tohum ları ekerek hasadı kaldırm ak için çapa ve kazma çubu­
ğu kullanılm asını gerektirdi. Birkaç yıl sonra toprak genellikle verim ini
kaybediyordu. Dolayısıyla oraların boş bırakılm ası ve yeni alanların ekim
için hazırlanm ası gerekiyordu.
Hayatın bu şekilde kazanılması, çalışma ve birlikte yaşama kalıpla­
rında radikal değişiklikleri gerektirdi. İnsanlar, köysel yerleşimlerine her
zam ankinden daha sıkıca bağlı hale geldiler. Ekimle hasat arasında ü rü n ­
leriyle ilgilenmeleri gerektiğinden avarelik yapamıyorlardı. Ayrıca, arazi­
yi temizlemek, ürünün düzenli bakım ını yapmak (zararlı otları temizle­
mek, sulam ak vs gibi), haşatı saklamak, stokları paylaşmak ve çocukları
yetiştirm ek için birbirleriyle işbirliği yapmanın yeni yollarını geliştirmek
zorundaydılar. Bütünüyle yeni toplumsal hayat kalıpları gelişti ve onlarla
birlikte de çeşitli mitoslar, törenler ve ritüellerle ifade edilen yeni dünya
görüşleri ortaya çıktı.
Bu dönüşüm den genellikle ‘neolitik devrim ’28 olarak söz edilir; ‘neo­
litik’ (Yeni Taş Devri) artan oranda karm aşık aletlerden hareketle kulla­
nılan bir terim dir. Bu durum insanların çalışma ve yaşama şekillerinin,
uzun bir sürece yayılmış olsa da, tam amıyla yeniden örgütlenmesini ge­
rekli kıldı.
Verimli H ilal’den elde edilen arkeolojik kanıtlar, insanların küçük
köylerde ayrı haneler şeklinde yaşadıklarını bize gösteriyor; ama bu hane­
lerin tem elinin ne olduğunu (örneğin, birbirinden ayrı çiftler ve çocukla­
rından mı oluşuyordu, yoksa bir anne, kızı ve onların eşlerinden, ya da bir
baba, oğulları ve onların karılarından mı oluşuyordu?) bize söylemiyor.29
Yine de tarım a geçilmesinden binlerce yıl sonrasına kadar sınıfa ve dev- < w
let otoritesine benzeyen herhangi bir şey görünmüyor. ‘Urbaid dönemin
sonlarında (M. Ö. 4000) ‘zenginlik açısından önemli bir farklılaşma hemen
hemen hiç yoktu’ ve hatta protoliterate (okuma-yazma öncesi) dönemde (M.
j Ha l k la r ı n D ü n y a Tarihi
Ö. 3.000’e doğru) bile ‘toplumsal tabakalaşma sürecinin çok fazla ilerledi­
ği’ konusunda herhangi bir işaret yoktu.30 Ayrıca erkeklerin üstünlüğü ko­
nusunda da hiçbir kanıt bulunmuyordu. Kimi arkeologlar, kil ya da taştan
yapılma kadın doğurganlık heykelciklerinin varlığından hareketle kadının
statüsünün yüksek olduğunu, dolayısıyla erkeklerin kadınlara dua etmeyi
‘doğal’ saydıklarını ileri sürüyorlar.31 Bununla birlikte, savaş ve avda kulla­
nılan silahların çok daha yaygın hale gelmesi önemli bir gelişmeydi.
Çok daha yakın çağlara kadar dünyanın değişik yörelerinde varlığını
sürdürm üş -k im i istisnai durum larda ise 20. yüzyıla bile ulaşm ış- çapa
tarım ı temelli toplum larda, aynı kalıba benzer bir yapının olduğu anlaşı­
lıyor. Bu toplum lar birbirlerinden önemli ölçüde farklıydılar; ama belirli
genel özellikleri paylaşıyorlardı.32
Hane halkları belirli arazi parçalarını işlemek eğilimindeydiler. Ama
ne bugün bizim anladığım ız anlam da toprakta özel mülkiyet vardı, ne de
bireylerin ya da hane halklarının başkaları zararına kişisel eşya stokları
yapma eğilimi. Bunun yerine, tek tek hane halkları daha geniş toplumsal
gruplara, aynı atayı paylaşan (ya da paylaştığını iddia eden) ‘soylara’ en­
tegre olmuşlardı. Bunlar bireylere ve hanelere bazı açıkça tanım lanm ış
haklar sağlıyor ve evlilik ya da ‘yaş grubu’ yoluyla doğrudan akraba ol­
dukları kişilere karşı kim i yüküm lülükler getiriyordu. Her biri diğerleriy­
le yiyeceğini paylaşmak zorundaydı; böylelikle hiçbir hanenin haşatının
yetersizliği ya da daha fazla çocukları olması nedeniyle sıkıntı çekmemesi
sağlanmış oluyordu. İtibar, bireysel tüketim den değil, başkalarının yeter­
sizliklerini tam am lam ak için onlara yardım etme yeteneğinden geliyordu.
Pek çok temel değer, sınıflı toplum larda bugün bizim m utlak kabul
ettiğim iz değerlerden çok, avcı-toplayıcı toplum ların değerlerine yakın­
dı. Nitekim, 18. yüzyılda Iroquois bahçe tarım cılarını gözlemleyen birisi
şunları kaydediyordu: ‘Eğer aç bir Iroquiois hanesi, yiyecekleri tam am en
tükenm em iş başkalarına rastlarsa, İkinciler, her ne kadar yardım ettikle­
riyle aynı yok olma kaderini paylaşacak da olsalar, ellerinde kalm ış pek
az şeyi, istenmeden yeni gelenlerle paylaşırlardı.’33 Nuer’lerle ilgili klasik
bir çalışma şunu not ediyor: ‘Genel olarak bir Nuer köyünde hiç kimse,
herkes açlıktan ölmedikçe açlıktan ölmez.’34
Bir kez daha, böylesi bir ‘diğerkâm lığın’ açıklaması, yaşam kazanm a
koşullarında yatar. Örneğin işgücü fazla ama doyurması gereken boğaz
sayısı az olanlar, işgücü az fakat doyuracak boğazı (özellikle de küçük ço­
cukları) fazla olanlara yardım eder.35 Çocuklar bir bütün olarak köyün
gelecekteki işgücü arzını temsil ederler. Büyük aileler lehine bu tü r ‘yeni­
den dağıtımcı’ mekanizmalar, eğer grubun ölüp gitmesi önlenm ek isteni­
yorsa zorunluydu.
Sınıflı T o plum la rın D oğu ş u
Avcılık ve toplayıcılık koşullarında çocukları günlük toplama turları­
na götürm e zorunluluğu ve de bütün kam pın sürekli olarak hareketi çok
düşük doğum oranlarına yol açıyordu. Kadınlar, aynı anda taşınması ge­
rekecek birden fazla çocuğa sahip olmayı göze akm ıyorlardı; dolayısıyla
doğum lar her üç ya da dört senede bir şeklinde (gerekirse cinsel perhiz,
çocuk düşürm e ya da çocuk öldürme yoluyla) ayarlanıyordu. Tarıma da­
yalı yerleşik bir köy hayatında çocuk, birkaç aylık olduktan sonra taşın­
m ak zorunda kalm ıyor ve de çocukların sayısı ne kadar çoksa, temizlene­
cek ve gelecekte kullanılacak arazinin m iktarı da o kadar büyük oluyor­
du. Daha büyük aileler prim yapıyordu. Üretim yönetim indeki değişiklik,
üreme sistemi üzerinde de muazzam bir etki yaptı. Nüfus artm aya başladı.
Her ne kadar nüfus artış hızı bugünkü standartlara göre çok düşükse de
(yılda yüzde 0.1)36 iki bin yılda nüfus dörde katlandı ve neolitik devrim
zam anında belki 10 milyon olan nüfus, kapitalizm in başlagıcında 200
milyona ulaşmıştı.
Bahçe tarım ı temelli toplum larda avcı-toplayıcı toplum lara göre başka
büyük değişiklikler de oldu. Avcı-toplayıcı toplum da büyük bir anlaşm az­
lık, basitçe ya bölünme ya da bireylerin topluluğu terk etmesiyle çözülebiliyordu. Bu seçenek, araziyi temizleyen ve ekim i gerçekleştiren tarım cı
gruplar için söz konusu değildi. Köy daha büyüktü ve avcı-toplayıcı toplum dakinden daha karm aşık ve örgütlü etkileşime gereksinme duyulu­
yordu. Aynı zamanda, avcı-toplayıcılar için söz konusu olmayan bir so­
runla da karşı karşıya kaldılar: Yiyecek ve eşya stokları, silahlı akıncıların
saldırılarına bir hedef teşkil ediyordu. Avcı-toplayıcılar için esas itibariyle
yabancı bir olgu olan savaş, çapa tarım ı yapan pek çok toplum için sıra­
dan bir olguydu. Bu durum , toplum sal kontrolü sağlayacak karar alma
m ekanizm alarına (örneğin her soydan yaşlılardan oluşan heyetlerin) ek
bir hız kattı.
İnsanlar onuncu binyılda dünyanın değişik yerlerinde -O rta Amerika
(günüm üzdeki Meksika ve Guatemala), Güney Amerika’nın And bölgesi, Afrika’nın en az üç belirgin yeri, Çinhindi, O rta Papua Yeni Gine’nin
yüksek vadileri ve Çin’d e- birbirlerinden bağımsız olarak, avcı-toplayıcı
toplum lardan tarım cı toplum lara geçtiler.37 Her ne kadar evcilleştiril­
meye m üsait çeşitli bitki ve hayvan türlerinin varlığı, değişimin na­
sıl ve ne derecede yaşanacağını belirlemiş olsa da, bunların her birinde
Mezopotamya’dakine benzer değişiklikler meydana geldi. Kanıtlar, kim i
‘ırk ’ ya da ‘kültür’lerin insanlığın geri kalan kısm ını ileriye götürecek özel
bir ‘dehaya sahip olduğu iddialarını çürütm ektedir. Aksine, dünyanın
farklı yerlerinde iklim ve ekolojideki değişikliklerle karşı karşıya kalan
farklı insan grupları, eski yaşam biçimlerine benzer bir hayatı sürdürebil­
27
J
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
mek için yeni tekniklere başvurm ak zorunda kaldılar ve yaşam biçimleri­
nin hiç de öngörmedikleri bir şekilde değişmeye başladığını gördüler. Her
durum da, gevşek olan topluluk yerini, toplumsal davranış konusunda katı
norm lar ve karm aşık dinsel ritüel ve mitoslarla, soy gruplarınca güçlü bir
şekilde yapılandırılan köy yaşamına terk etti.38
Tarım ın bağımsız gelişiminin tipik bir örneği, Yukarı Papua Yeni
Gine’de görüldü. Burada insanlar çeşitli ürünleri -şeker kamışı, çeşit­
li türden muzlar, bir tü r fındık ağacı, dev bataklık kulkası, yenebilir ot
sapları, kökler ve yeşil sebzeleri- evcilleştirip yetiştirmeye yaklaşık M. Ö.
7000 yıllarında başladılar. Başka yerlerde olduğu gibi, bu yetiştiricilikle
birlikte göçebe ya da yarı göçebe avcı-toplayıcı hayattan tarım hayatına
geçtiler. Toplumsal örgütlenme eşitlikçi akrabalık gruplarına dayanıyor­
du ve toprakta özel mülkiyet yoktu. İnsanlar uzak ve kıyıdan ulaşılması
hemen hemen imkânsız bu vadilerde, dışarıdan bir müdahale olmaksızın,
Batılılar tarafından 1930’ların başlarında ‘keşfedilinceye’ kadar, bu şekil­
de yaşadılar.
İlk toplum lardan pek çoğu tarım a geçmedi. Kimisi, avcılık-toplayıcılık
yoluyla rahat bir hayat yaşayabiliyorken gereksiz, ağır ve sıkıcı bir iş ola­
rak gördükleri şeye direnç gösterdiler. Kaliforniya, Avustralya ve Güney
Afrika gibi, evcilleştirilmesi kolay ne bitki ne de hayvan sağlayan ortam ­
larda yaşamayı sürdürdüler.39 Bu ortam larda binlerce yıl yaşayan grup­
ların, başka yerlerden evcil türler getirilene kadar avcılık ve toplayıcılık
yoluyla geçinmekten başka çareleri yoktu.40
Bununla birlikte, dünyanın herhangi bir yerinde tarım bir kez başla­
dıktan sonra yaygınlaşmaya devam etti. Kimi zaman tarım ı uyarlayanların elde ettikleri başarılar, başkalarını onları taklit etmeye teşvik etti.
Nitekim, Verimli H ilal’den gelen ürün türlerinin Nil Vadisinde, İndus
Vadisinde ve Batı Avrupa’da tarım ın gelişmesinde rol oynamış olduğu
anlaşılıyor. Kimi örneklerde tarım ın yaygınlaşması, halihazırda tarım la
geçinen toplulukların, nüfus arttıkça yeni köyler kurm ak üzere daha önce
tarım a açılmamış arazilere göç etm esinin kaçınılm az bir sonucuydu. Batı
Avrupa’da Bantu konuşanların O rta Afrika’ya ve sonunda da kıtanın gü­
neyine yayılması ve Güneydoğu Asya’dan Polinezyalıların Afrika açık­
larındaki M adagaskar’a, (Güney Amerika kıyısından yalnızca 1.500 mil
uzaklıktaki) Easter A dasına ve Yeni Zelanda’ya geçişleri bu yolla oldu.
Tarım cı bir toplum un varlığı çoğu kez, onlarla tem as eden avcıtoplayıcı insanların hayatını da değiştirdi. Y akınlarındaki tarım cılar­
la balık, av hayvanı ve hayvan derisi karşılığında tahıl, dokunm uş ku­
maş ve ferm ante edilm iş içkileri değiş-tokuş ederek hayatlarını radikal
şekilde iyileştirebileceklerini gördüler. Bu durum , kim ilerini, tarım ın
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u | 29
yalnızca bir yönüyle uğraşm aya, tahıl yetiştirm eksizin yalnızca hayvan
yetiştirm e ve beslemeye teşvik etti. Avrasya, Avrupa, Afrika ve Güney
A m erika’nın Güney And D ağlarında tarım yerleşimleri arasında dola­
şan, kim i zam an onlara saldıran, kim i zam an onlarla ticaret yapan ve
kendilerine özgü bir toplum sal hayatın tipik kalıplarını geliştiren bu tü r
‘çoban halklar’ görüldü.
Kimi durum larda tahıl üretim i ve hayvancılığın yaygınlaşması, top­
lumsal hayatta önemli bir nihai değişikliğe -toplum sal tabakalaşm aya-,
yol açtı. Kimi bireylerin ya da soyların ötekilerden çok daha büyük prestije
sahip oldukları ve bunun da kalıtsal reislik ve reislere bağlı soylar yarattı­
ğı, antropologların tabiriyle ‘kabile reisliği’ ya da ‘büyük adam lar’ ortaya
çıktı. Fakat bu tabakalar bile bizim bugün m utlak kabul ettiğim iz sınıfsal
farklılaşmaya, yani toplum un bir kesim inin emeğiyle üretilen artığın (ar­
tık ürünün) diğer bir kesim tarafından tüketilm esine benzemiyordu.
Eşitlikçilik ve paylaşım her tarafta yaygındı. Yüksek statüye sahip
olan o kişiler diğerlerinin sırtından geçinmez, topluluğun geriye kalan
kısm ına hizm et ederdi. Richard Lee’nin işaret ettiği avcı-toplayıcı toplum larda olduğu gibi, ‘kom ünal mülkiyet kavram ları’ geçerliydi: ‘Reisin
elde ettiği haraç, topluluk üyelerine yeniden dağıtılır ve reisin iktidarı,
halka ait kurum lar ve kanaatlerce sınırlandırılırdı’.41 Nitekim, Güney
Am erika’nın Nambikwara halkı arasında ‘Cöm ertlik ...iktidarın olmazsa
olmaz öz niteliklerinden birisiydi’ ve ‘reis’, kendi kontrolü altındaki ‘yiye­
cek, aletler, silahlar ve süs eşyalarının fazlasını’ ‘bir bireyin, ailenin ya da
bütün olarak topluluğun isteklerine’ ve onların ihtiyaçlarına göre kullan­
mak durum undaydı.42 Bu durum liderin, m addi olarak, kendisine bağlı
olanlardan daha zor durum da kalmasına yol açabilirdi. Dolayısıyla Yeni
Gine Busama’ları arasında lider, ‘yiyecek stoğunu hazır bulundurm ak için
herkesten fazla çalışmak zorundaydı... Onun sabahın en erken saatinden
akşam ın en geç saatlerine kadar çalışması gerektiği kabul edilirdi - ‘elleri
hiçbir zaman topraksız olmazdı ve alnından sürekli ter dam lardı’.43
Tarıma geçen ‘Yeni Taş D evri’, köy yaşayışını ve savaşı yaygınlaştıra­
rak insanların yaşam ını dönüştürdü; Bu noktaya kadar o, gerçekten bir
tü r ‘devrim ’di. Ama toplum bugün bizim itirazsız kabul ettiğim iz öğe­
lerin hâlâ pek çoğundan yoksundu. Sınıf bölünmeleri, tam zamanlı bü­
rokratlara silahlı adam lara dayanan yerleşik devlet aygıtının kurulm ası
ve kadının ikincilleştirilmesi henüz ortaya çıkmamıştı. İnsanların hayat­
larını kazanm a biçimlerinde ikinci dizi değişiklikler, “neolitik devrim ”in
üzerine Gordon Childe’ın “kentsel devrim ” dediği şey eklenene kadar da
ortaya çıkmayacaktı.
2. Böl üm
Î LK U Y G A R L I K L A R
Dar tanım ıyla şehirde yaşayan insanlar anlam ına gelen medeniyetin
geçmişi, yalnızca 5000 yıl öncesine gider. Bunun ilkbelirtileri dünyanın çok
değişik yerlerinde bulunan büyük yapılardır: M ısır ve O rta Amerika’nın
piram itleri, Irak’ın ziguratları (katlı tapınak kuleleri), G irit’teki Knossos
Sarayı, Yunanistan anakarasındaki Miken Kalesi ve İndus’un grid planlı
4.000 yaşındaki Harappa ve Mohenjodero şehirleri. Bu nedenle arkeolog
Gordon Childe bu değişimi ‘kentsel devrim ’ olarak adlandırdı.44 Bu dö­
nemden günüm üze kalanlar hayret vericidir. Daha hayret verici olan ise
bunların daha birkaç nesil önce oldukça temel düzeyde bir tarım a dayalı
basit kır hayatından başka bir şey bilmeyen insanlar tarafından inşa edil­
miş olmasıdır. Önce büyük kaya parçalarını çıkarmak, taşımak, dikmek
ve oymak gibi ayrıntılı iş gerektiren inşaat becerilerine sahip oluyorlar
ve daha sonra da bunları ince ince sanat eserleriyle süslüyorlardı. Kimi
durum larda ise (Mezopotamya, Mısır, Ethiopia, Çin ve O rta Amerika’da)
yazıyı geliştirerek davranışlarını ve hislerini anlatıyorlardı. Avrasya’da
ve Afrika’da bu aşamada kaya oksitlerinden bakır ve kalay elde etmeyi
öğrenmişler ve bir süre sonra da bunları daha sert bir metale, bronza dö­
nüştürerek kim i süs eşyaları ve silahlar yapmışlardı. Bu dönem için sık sık
kullanılan ‘Bakır’ ve ‘Bronz Çağı’ nitelemesinin nedeni budur.
İnsanların hayatlarını kazanm a biçimlerinde daha önce meydana ge­
len bir değişim, başlangıçta tarım a dayanan bir değişim, olm adan b u n ­
ların hiçbiri gerçekleşemezdi. Oldukça basit teknikler kullanan ve doğal
olarak var olan bitki ve hayvanların kullanılm asını gerektiren bu ilk tarım
biçimleri, nesiller boyunca tarım ın verimliliğinde yavaş artışlara yol aça­
biliyor, (kimi) insanların tatm inkâr bir yaşam elde ederken hatırı sayılır
bir boş zam andan yararlanabilm elerini sağlıyordu.45 Ancak koşullar, hiç­
bir şekilde, yerli halkların rom antikleştirilm iş ‘soylu barbar’ öykülerin­
de ileri sürüldüğü gibi, saf ve sevimli değildi. Besin m iktarındaki artışın
nüfustaki artışı ancak karşıladığı pek çok örnek söz konusuydu. İnsanlar,
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u | 31
kendi kontrolleri dışındaki kuraklık ya da sel, fırtına ya da don, kavurucu
rüzgârlar ya da dolu firtınası gibi doğal olaylar nedeniyle ani kıtlıklara
m aruz kalıyorlardı.46 Örneğin O rta Amerika’nın İspanyollardan önceki
halkları, kendilerini, kolaylıkla beslendikleri dönemleri kesen, beklenm e­
dik ve harap edici kıtlıkların ortasında buldular.47
Eğer bu topluluklar yerleşik hayatlarına devam edeceklerse yalnızca
iki seçenek vardı. Birisi, yiyecek için diğer tarım cıları talan etm ekti ki;
bu tü r toplum larda savaş, yaygınlaşan bir özellik oldu. Taştan savaş bal­
taları ve çakm aktaşından kam alar örneğin Avrupa’da neolitik devrim in
daha sonraki aşam alarında artan oranda yaygınlaştı. İkinci seçenek, daha
entansif ve verimli tarım sal yöntemler geliştirmekti. Teknolojik yenilik
prim yapıyordu. Bunu başarabilen tarım cı gruplar açlık tehdidine göğüs
gerebiliyordu. Başaramayanlar sonunda ya ölüyorlar ya da dağılıyordu.
Yenilik, basit olarak, mevcut tahıl türlerini geliştirm ek ya da evcilleş­
tirilm iş hayvanların daha etkili bir şekilde sem irtilm esini öğrenmekti.
Ama bunlar çok daha uzun erim li değişiklikler anlam ına da gelebiliyor­
du. Bunlardan biri, Avrasya ve A frika’da evcilleştirilmiş büyük memeli­
lerin (başlangıçta öküz ve daha sonra at) şekil verilmiş bir odunla (saban)
toprağı sürm esinin, araziyi ekime açmada elle yapılan çapalam adan çok
daha etkili olduğunun keşfedilmesiydi. Bir başkası, ürünleri taşkınlar­
dan korum ak ve suyu k uru ve verimsiz alanlara yönlendirm ek için setler
ya da hendekler yapılmasıydı. Daha sonra, hayvan dışkısının gübre ola­
rak toplanm ası ve her yıl yeni alanlar açm aktansa toprağın verim inin
artırılm ası öğrenildi. D ünyanın şu ya da bu bölgesinde keşfedilen öteki
teknikler, bataklıkların kurutulm ası, kuyular açılması, yam açların teras­
lanm ası ve (Güney Çin’de) pirinç yetiştirilip ve daha sonra tohum larının
ekilmesiydi.
Tüm insan emeği gibi bu yeni tekniklerin de iki yönü vardı. Bir yandan
insanlara ek geçim kaynaklan sağlıyordu. Daha önce yalnızca yaşamalarına
yetecek kadar üretebilen gruplar, artık elde etmeye başlayabiliyorlardı. Öte
yandan, insanların toplumsal ilişkilerinde de değişiklikler yaşanıyordu.
Yeni teknikler, insanlar arasında değişik işbirliği biçimlerine bağlıy­
dı. Örneğin sabanın kullanılışı, cinsiyetler arasındaki işbölüm ünün ar­
tışını teşvik etti; çünkü bu, karnında çocuk taşıyan ya da çocuğa bakan
bir kadın tarafından kolaylıkla yapılamayacak kadar ağır bir işti. Düzenli
su kanallarının yapımı ve bakım ı düzinelerce, hatta yüzlerce hane halkı­
nın işbirliğini gerektiriyordu. Bu ayrıca işe nezaret edenlerle işi yapanlar
arasında da bir bölünmeyi teşvik etti. Yiyeceklerin saklanması, yiyecek
stoklarını yönetecek ve bunlardan sorum lu olacak grupları ortaya çıkardı.
A rtık ürünün varlığı ilk kez olarak birtakım insanların tarım sal faali­
32 | H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
yetlerden ayrılıp, savaş için hazırlık yapan zanaatlar ya da yerel ürünleri
başkalarınkiyle değiştirmeye yoğunlaşm asını sağladı.
İnsanlar 5000 ve 6000 yıl önce, Mezopotamya’da Dicle ve Fırat nehir­
lerinin vadilerine yerleşirken meydana gelen bu dönüşümü Gordon Childe
anlatmıştır. Son derece verimli bir toprak buldular; ama burada ancak ‘ko­
lektif çaba’ gerektiren ‘drenaj ve sulama’ yoluyla tarım yapılabiliyordu.48
Daha sonra Maisels de insanların nehirler arasındaki setlerde küçük ge­
dikler açarak geniş arazileri sulayabileceklerini veböylece üretimi ciddi ola­
rak artırabileceklerini keşfettiklerini anlattı. Ancak, fazla haşatın tüm ünü
hemen tüketmeyi göze alamıyorlar, dolayısıyla bunun bir kısm ını hasat ye­
tersizliklerine karşı kendilerini korum ak üzere bir kenara koyuyorlardı.49
Tahıl çevredeki arazide yükselen oldukça büyük binalarda depolanır­
dı ve bunlar toplumsal hayatın devamlılığını ve korunm asını temsil eder
oldular. Tahıl am barlarını yönetenler, artık ürünü toplar, depolar ve da­
ğıtırken nüfusun geri kalanını da yöneterek toplum daki en prestijli grup
haline geldiler. Am barları ve onları denetleyenleri kontrol edenler toplu­
m un üzerinde bir güç, onun başarısının anahtarı gibi görünmeye başladı
ve bu da geniş kitlenin onlara itaatini ve saygısını gerektiriyordu.
Neredeyse insanüstü bir özellik kazandılar. Bu am barlar ilk tapınakla­
rı ve onlara nezaret edenler de ilk rahipleri oluşturdu.50 Diğer toplumsal
gruplar tapınakların etrafında toplandılar ve inşaat işleri, uzmanlaşm ış el
zanaatları, tapınak uzm anlarının yemek ve giyecekleri, tapınaklara yiye­
cek taşınması ve de ürünlerin uzak mesafelerde değiş-tokuşuyla ilgilendi­
ler. Yüzyıllar içinde tarım sal köyler kasabalara, kasabalar da Uruk, Lagaş,
Nippur, Kiş ve (kutsal kitapların din büyüğü İbrahim ’in geldiği yer olarak
varsayılan) Ur gibi ilk şehirlere dönüştü.
Az çok benzer bir süreç yaklaşık iki bin beş yüzyıl kadar sonra O rta
Amerika’da görüldü. M ısır (darı) iyi yıllarda sulama olm adan da bol artık
sağlayan bir ü rü n olduğundan, en azından başlangıçta, burada sulam anın
o kadar merkezî bir rol oynadığı görülmüyor.51 Ama hasat yetersizlikle­
rinden etkilenme olasılığı, artık ürünün depolanm asını ve farklı iklimleri
olan yöreler arasında bir tü r eşgüdümü teşvik etmiştir. Eğer uzm an bir
grup, üretim i koordine eder, mevsimleri takip eder ve am barlara neza­
ret ederse, bunun nüfusun bütünü bakım ından büyük yararları oluyordu.
Burada da yiyecek depoları zamanla tapınaklara ve onların yöneticileri de
rahiplere dönüştü ve muazzam heykelleri, görkemli piram itleri, tapınak­
ları, törensel tuğladan oyun avluları ve ayrıntılı bir şekilde planlanm ış şe­
hirleri (Teotihuacan’ın nüfusu M. S. ilk yüzyıllarda muhtemelen 100.000’e
ulaşmıştı) ile birbiri ardı sıra Olmec, Teotihuacan, Zapotek ve Maya kül­
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u | 33
türlerini yarattılar.
Hem O rtadoğu’da hem de O rta Am erika’da tarihsel önemi olan bir
başka şey daha yaşandı. Tapınaklara ait stok edilmiş ürünleri toplayan
ve dağıtan rahip-yönetici gruplar, giren ve çıkan ürünlerin kaydını tu ­
tabilmek için taş ya da kil üzerine işaretler yapmaya başladılar. Zam anla
belirli şeylerin resimsel imgeleri standartlaştı, kim i zam an temsil ettiği
şeyin sesini de ifade etmeye başlayarak sonunda insanların cümlelerinin
ve düşüncelerinin kalıcı bir görsel ifadesi ortaya çıktı. Bu yolla yazı bu- .
lundu. Tapınak m uhafızları ayrıca geceleri gökyüzünü ayrıntılı bir şekilde
gözlemleyecek boş zamanı da buldular ve ayın, gezegenlerin ve yıldızların
hareketlerini güneşin hareketi ile ilişkilendirdiler. Ay ve Güneş tutulm a­
sı gibi gelecekte meydana gelecek hareketleri ve olayları önceden kestirebilmek neredeyse büyücülüğe benzer bir statü kazandırdı. Bunlar ayrıca,)
ürünlerini ekmek için en iyi zam anı kestirmede insanlara yardımcı olan
Ay ve Güneş takvim lerini geliştirdiler. Bu tü r olaylar matematiğin ve sihirsel astroloji biçiminde de olsa astronom inin tapınaklarda kök salma­
sına yol açtı. Gordon Childe’ın söylediği gibi, ‘Tapınak hâzinelerinde, ya
da daha doğrusu am barlarında, önemli m iktarda toplum sal artının bi­
riktirilm esi, aslında bizim uygarlığın kıstası olarak gördüğümüz kültürel
ilerlemelerdi.’52
Yazı, Mezopotamya ve O rta Amerika’nın ilk medeniyetleri tarafından
bir kez geliştirildikten sonra, onlarla temasa geçen pek çok başka halk
da yazıyı kendi diline uyarladı. Yazı, 5.000 yıl kadar önce O rtadoğu’da
ve daha sonra Orta, Doğu ve Güney Asya’da, Kuzeydoğu Afrika’da ve
Akdeniz Avrupa’sında büyük bir hızla yayıldı. Olmec’lerden itibaren bü­
tün O rta Amerika halkları tarafından kullanıldı. Bununla birlikte, konu­
şulan sözün aktarılabileceği bir yazı geliştirmese de, hafızaya yardımcı
olması için işaretler kullanan, oldukça gelişkin başka medeniyetler de özellikle Güney Am erika’d a- görüldü.
Burada entansif tarım a ve şehir hayatına geçişi göstermek için yalnızca
birkaç örneğe yer var. Bu geçiş, dünyanın değişik yerlerinde, insanlar ha­
yatlarını kazanm ak için yeni yollar bulduklarında meydana geldi. Ayrıca
bu yolun ancak bir kısm ını kateden ve etkileyici taş yapılar dikmek için
yüzlerce hatta binlerce insanın harekete geçirilebildiği tarım toplumu ör­
nekleri de vardı: M. O. dördüncü ve üçüncü binyıllarda Malta’daki taş
tapınaklar (en iyi bileneni Stonegenge); Batı Avrupa’nın taştan dairele­
ri; Easter A dasının dev heykelleri ve Tahiti’nin basam aklı platformları
gibi.53 Kimi zaman ‘uygarlığa’ doğru yürüyüş, bir ölçüde, başka yerlerdeki
gelişmelerden etkilenir.54 Ama bu kasabaların ve şehirlerin oluşmasına ve
34 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
çoğu kez yazının bulunm asına giden sürecin, birbirinden bağımsız olarak
birkaç değişik yörede, tarım ın belirli bir noktaya ulaşm asından sonra top­
lum un iç dinamikleriyle meydana geldiği gerçeğini değiştirmez. Bu, bazı
halkların ‘medeniyet e daha erken ulaştıkları için diğer halklardan ‘üstün’
oldukları yönündeki iddiaların saçmalığını gösterir.
3. Böl üm
İ LK S I N I F S A L A Y R I Ş M A L A R
XB*£>
Uygarlığın gelişmesinin bir bedeli oldu. Kentsel toplum un ortaya çıkı­
şını anlatırken Adams der ki, yaklaşık M. Ö. 3000’de, ön-okuryazarlık dö- X-nem inin tam sonunda’ “köle kız” işareti taşıyan tabletler görülür. ‘Erkek
köle’ işaretleri bir süre sonra ortaya çıkar. Bunu ‘tam , özgür yurttaş ve
‘halktan olan kişi ya da aşağı sta tü y ü ifade eden değişik terim ler izler.55
Bu döneme gelindiğinde, ‘sınıf farklılaşm alarının kanıtları artık çok açık­
tır’. Eski Eshnunna’da* ‘yolların üzerindeki büyük evler ...çoğu kez 200
metrekare ya da daha büyük bir zemine sahipti. Öte yandan, ana yollara
yalnızca dolambaçlı dar sokaklarla çıkışı olan evlerin çoğunun yüz öl­
çümleri çok daha küçüktü... Pek çoğu toplam 50 metrekareyi geçmezdi.’56
Adams devam ediyor:
Toplumsal hiyerarşinin en altında, alınıp satılabilen bireyler, köleler vardı...
Tekbir tablet, muhtemelen merkezileşmiş bir dokuma kuruluşunda istihdam
edilen 205 köle kızın listesini veriyordu... Erkek kölelerden genellikle ‘kör
olanlar’ diye söz edilir ve bunların bahçe işlerinde istihdam edildiği anlaşı­
lıyor.57
Uygarlığın ortaya çıkışı genellikle insanlık tarihindeki adımlardan
biri ve tarihi tarih öncesinden ayıran adım olarak düşünülür. Ancak, ne­
rede olduysa orada, ilk kez olarak sınıf bölünmelerinin ortaya çıkma­
sı, ayrıcalıklı bir azınlığın diğerlerinin sırtından geçinmesi ve bu azınlık
yönetiminin toplumun geri kalan kısmına kabul ettirilmesi için silahlı
grupların -askerler ve gizli polisler- bir başka deyişle devlet mekanizma­
sının oluşturulması gibi olumsuz değişiklikleri de beraberinde getirmiştir.
Yalnızca Mezopotamya’da değil pek çok eski uygarlıkta, kölelik, bazı in­
sanların başkalarının fiziki varlığına sahip olması, bunun açık kanıtıdır.
Toplumsal farklılaşmanın, akrabalık temelli toplumlar ve köy toplulukları
zam anından beri ne kadar ilerlediğini gösterir. Ancak kölelik, erken dönem
Mezopotamya yönetici sınıfları için görece düşük önem taşıyordu. Daha da
*
M o d e r n I r a k ’ta b u g ü n T eli A s m a r o la r a k b ilin e n D iy a la V a d is in d e k u r u lu b ir a n t i k ş e h ir.
-çev.
36 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
önemlisi, tapınaklara ve üst sınıflara kendi emek gücünü sunmaya zorla­
nan köylülerin ve diğer emekçilerin sömürülmesiydi. “Bau tapınağı ya da
malikânesinin arazilerinde takım halinde çalışan, gemileri çeken, sulama
kanallarını kazan ve şehir m ilisinin nüvesi olarak hizmet eden, ‘shub-lugals’
benzeri statüsü ve özgürlük derecesi düşük’ insanlar vardı. Yılın dört ayın­
da işgücü arzı karşılığında yaşayacak kadar tayın alırlardı ve ‘tapınağın ya
da devletin arazilerinde kendilerine küçük arazi parçaları tahsis edilirdi.”58
Bu gruplar bir zamanlar bağımsız köylü aileleriydi; ama sonra daha güçlü
gruplar, özellikle de tapınaklar tarafından bağımlı olmaya zorlanmışlardır.
Gordon Childe, yaklaşık M. Ö. 2500 yılında Lagaş şehrinde imtiyazlı
rahiplerin değişik zorbalık yöntemleri (örneğin cenazeler için fazla para
almak) uyguladıklarını ve tanrının (yani topluluğun) arazisini, sığırını ve
hizm etçilerini sanki kendi özel mülkleri ve kişisel köleleriymiş gibi kul­
landıklarını anlatan bir fermanı özetler. “Yüce rahip, yoksulların bahçe­
sine geldi ve oradan odun aldı... Eğer büyük bir adam ın evi sıradan bir
yurttaşının eviyle yana yana ise”, birincisi, sahibine herhangi bir tazm inat
ödemeden bu mütevazı yere el koyabilirdi. Childe şu sonuca varır: ‘Bu ka­
dim metin bize gerçek sınıf çatışmasının tartışm a götürmez görüntülerini
sunar. >59
Söm ürünün ölçeği muazzam boyutlara ulaştı. T. B. Jones, M. Ö. yak­
laşık 2100’lerde Lagaş şehir devletinde bir düzine ya da daha fazla tapı­
nak kurum unun ekilebilir arazinin çoğunu işlemekten sorum lu olduğunu
anlatır: “...Ürünün yaklaşık yarısı üretim m asraflarına (işçilerin ücretleri,
yük hayvanlarının beslenmesi vb.), dörtte biri vergi olarak krala giderdi.
Geriye kalan yüzde 25 rahiplerin hissesiydi.”60
C. J. Gadd, Sümerlerin ünlü Gılgamış destanında, ‘Kahram an kısa
süre önce inşa ettirdiği U ruk’un surlarına bakar ve nehrin üzerinde yüzen
cesetleri görürken anlatıldığına işaret eder; en yoksul yurttaşların sonu
gerçekten de böyle olmuş olabilirdi.’61
O rta Amerika’da esas itibariyle aynı kalıp sözkonusu idi. İlk uygarlık
Olmeclerle ilgili olarak bile Katz, ‘zengin arm ağanlarla süslenmiş göste­
rişli mezar yerleri’, ‘zengin giysiler içinde diz çökmüş bir adam ın önünde
bir başkasının... soylu biri ile ona bağlı adam ının görüntülerinde ‘göze
çarpan bir toplumsal tabakalaşm a’ olduğuna işaret eder.62 M ayalarda ‘çok
odalı binaların ya da sarayların’ varlığı, toplum un ‘keskin bir şekilde seç­
kin ve sıradan insan tabakalarına’ bölünmüş olduğunu ispat eder.63
Daha önce başkalarını sömürmeyen ve ezmeyen insanlar niçin birden­
bire böyle davranmaya başlamışlardı ve toplum un geri kalan kısmı niçin
bu yeni söm ürü ve baskıya taham m ül ediyordu? Avcı-toplayıcı topluma
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u j 37
ait yüz binlerce yıllık ve erken tarım toplum larına ait binlerce yıllık kayıt­
lar, ‘insan doğasının bu tü r bir davranışa otomatik olarak yönelmediğini / göstermektedir.64
Bu değişikliğe uyum sağlayan toplum ların tek izahı 1840 ve 1850’lerde
Karl Marx tarafından ana çizgileriyle ortaya konmuş ve Friedrich Engels
tarafından geliştirilmişti. M arx ‘üretim ilişkileri’ ile ‘üretim güçleri’ ara­
sındaki etkileşimin gelişmesine vurgu yapıyordu. İnsanlar yaşam için ge­
rekli olan şeyleri üretm ek için yeni yollar, m addi sorunları kolaylaştırır
gibi görünen yollar buluyorlardı. Ancak bu yeni üretim tarzları grup üye­
leri arasında yeni ilişkiler yaratmaya başladı. Belirli bir noktaya gelindi­
ğinde ya birbirleriyle olan yeni ilişki biçimlerini kabul etmek ya da yeni
hayatı kazanm anın yeni yollarını reddetmek zorunda kalıyorlardı.
Sınıflar, hayatı kazanm a yollarındaki bu yeni değişikliklerden ortaya
çıktı. Üretim yöntemleri, yaşam ak için gerekli olandan fazla ürün ürete­
bilecek olan gruplara açıktı. Ama yeni yöntemler, bazı insanların grubun
faaliyetlerini koordine edebilmeleri için tarlalarda çalışma yüküm lülü­
ğünden azat edilmelerini ve artığın hemen tüketilm eyip gelecek için am ­
barlarda depo edilmesini gerektiriyordu.
Üretim koşulları hâlâ istikrarsızdı. Kuraklık, güçlü bir fırtına ya da
çekirge felaketi ürünleri mahvedebilir ve artığı açığa dönüştürerek, genel
açlık tehdidi karşısında insanları am barlarda saklanan ürünü tüketmeye
yöneltebilirdi. Bu gibi koşullarda üretim i denetlemek için bedensel çalış­
m adan azat edilmiş olanlar, bu işi başarabilmenin tek yolu olarak başka
herkesi yorulduklarında ve aç olduklarında çalışmaya ve açken bile bir
kenara yiyecek stoklamaya zorladılar. A rtık “liderler”, kaynaklar üzerin­
deki kontrollerini toplum un bütününün çıkarı gibi gören “yöneticilere”
dönüşebilirlerdi. Başkalarına eziyet etmek pahasına da olsa, toplumsal ge­
lişmeyi kendi zindelik ve refahlarına bağlı görmeye ve kendilerini dönem
dönem tüm toplumu tehdit eden açlık ve yoksulluktan korum aları gerek­
tiğine inanm aya başladılar. Kısaca, bir şekilde toplum un geniş kesim inin
çıkarı için hareket etmekten, sanki kendi çıkarları değişmez bir şekilde
toplum un bütünün çıkarıym ış gibi hareket etmeye başladılar.
Sınıf bölünmeleri, bir artık yaratan üretim in devreye sokulmasında
madalyonun öteki yüzüydü. İlk çiftçi toplulukları olağanüstü verimli top­
raklarda sınıf ayrılıkları var olm adan yaşadı. Ama topluluklar genişle­
dikçe hayatta kalabilmek çok daha güç koşullarla baş edebilmeye bağlı
olmaya başladı ve bu da toplumsal ilişkilerin yeniden örgütlenmesini ge­
rektirdi.65
Daha önceki sınıfsız toplum larda yüksek prestije sahip olan gruplar,
sulama tesisleri yaparak ya da yeni geniş arazileri temizleyerek tarımsal
38 | H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
üretim i artırm ak için gerekli işgücünü örgütlemeye başladılar. Artığın
kendileri tarafından kontrolünü ve bunun bir kısm ını doğal felaketlere
karşı kendilerini korum ak için kullanmayı, herkesin çıkarı olarak gördü­
ler. Böylelikle bu ilk gruplar, toplum un tüketim i için kullanılabilecek şey­
lerin çeşitliliğini artırabilecek geniş çaplı ticareti yürüten ve savaş yoluyla
başka gruplardan artık (ürün) ele geçirmede en becerikli gruplar oldular.
Doğal felaketler, toprağın verimsizleşmesi ve savaşlar, sınıfsız tarım
toplum larında keskin kriz koşulları yaratabiliyor ve eski düzenin deva­
m ını güçleştiriyordu. Bu, yeni üretim tekniklerine bağımlılığı cesaretlen­
diriyordu. Ancak bütün bunlar, ancak kim i varlıklı haneler ve soylar eski
yüküm lülüklerinden tam am en kurtulabilirlerse geniş ölçüde m üm kün
olabilirdi. Prestij için başkalarına dağıtılabilecek servet, başkaları acı çe­
kerken tüketilebilecek servet haline geldi: Kabile reisliğinin ileriki biçim ­
lerinde, lider kabul edilen kişinin kendi üretim ini başkalarının yararına
kullanmasıyla başlayan süreç, başkalarının kendi üretim lerini şefin yara­
rına tahsis etmesine varır.66
Aynı zam anda savaş, kim i bireylerin ve soyların başka toplum lardan
haraç ve ganim eti kendi ellerinde toplayarak büyük prestij sahibi olmala­
rına olanak verdi. Hiyerarşi, başkalarına bir şeyler verme yeteneğine bağlı
bir hiyerarşi olmayı sürdürse bile, daha aşikâr bir hale geldi.67
Bu süreçte otom atik hiçbir şey yoktu. D ünyanın pek çok yerinde top­
lum lar m odern zam anlara kadar ağır pulluk ya da yaygın sulama tesis­
leri gibi emek yoğun yöntemlere başvurm adan da gelişmeyi başardılar.
Bu durum , yanlış bir tabirle ‘ilkel’ toplum lar olarak nitelenen Papua Yeni
Gine, Pasifik Adaları, Afrika, Amerika ve Güneydoğu Asya’nın oldukça
yakın zam anlara kadar varlığını sürdüren toplum larını açıklıyor. Ama
başka bazı koşullarda, hayatta kalma, yeni teknikleri benimsemeye bağlı
hale geldi. Yönetici sınıflar, bu tü r etkinliklerin ve onlarla birlikte şehir­
lerin, devletlerin ve genellikle bizim uygarlık dediğimiz şeyin örgütlen­
mesinden doğdu. Bu noktadan itibaren toplum un tarihi kesinlikle sınıf
mücadelesinin tarihi oldu. İnsanlık doğa üzerindeki kontrolünü artırdı;
ama bunun bedeli de insanların çoğunun ayrıcalıklı azınlık gruplarının
kontrolüne ve söm ürüsüne tabi olmaları oldu.
Bu tü r ayrıcalıklı grupların artığı kendi ellerinde tutm alarının tek
yolu, toplum un bütünü büyük zorluklara katlanırken baskıcı yapılar devletler- kurarak kendi iradelerini toplum un geri kalanı üzerinde ege­
men kılm aktı. A rtık ürün üzerindeki kontrol, onlara bunun araçlarını
sağladı: Silahlı adam lar istihdam ederek ve metal işçiliği gibi pahalı tek­
niklere yatırım yaparak, öldürm enin en etkin araçlarını kendi tekellerine
aldılar.
Sınıflı T o plum la rın D oğuş u
Silahlı güç, yönetici sınıfın iktidarını halkın varoluşunun kaynağı gibi
gösteren yasalar ve ideolojiler tarafından desteklendiğinde, çok etkili olur.
Örneğin Mezopotamya’da ‘İlk krallar kanallar açmak, tapınaklar inşa
ettirm ek, Suriye’den kereste, U m m an’dan bakır ve granit ithal etmekle
övünürler. Onlar kim i zaman abidelerde, taş ustalarının ya da tuğla dö­
şeyenlerin kıyafetleri içinde ve tapınağın planlarını tanrılardan alırken
temsil edilirler’.68
Yöneticileri toplum un en yüksek değerlerinin temsilcisi olarak gören­
ler sadece kendileri değildi; kim i koşullarda, sömürülenler de onları böyle
görebiliyordu. Toplumun artık ürününü zapt ettikleri, toplum un kendini
yeniden üretm esinin araçlarını kontrol ettikleri için, tam da bu sayede,
yöneticiler kendilerinden altta olanlar için toplum un gücünü temsil eder­
lerdi - tanrı gibi ya da en azından toplum ile tanrılar arasındaki zorunlu
aracılar olarak görünebilirlerdi. M ısır firavunlarının tanrı benzeri özel­
liklerinin ya da Mezopotamya ve O rta Am erika’nın ilk yönetici sınıfları­
nın rahip niteliği edinm elerinin nedeni budur.
Sınıf öncesi toplum larda her türlü dinsel nosyon varlığını sürdürüyor­
du. İnsanlar, kim i bitkilerin çiçek açarken kim ilerinin açmaması, bol avlı
yılları açlık yıllarının, beklenm edik ve ani ölümlerin izlemesi gibi güya
gizemli olayları sihirli varlıklara atfediyorlardı. Sınıfların ve devletlerin
ortaya çıkışıyla insanlar, kendi kontrolleri dışındaki toplumsal güçlerin
varlığı ile de uzlaşmak zorundaydılar. Bu aşamada örgütlü din k urum lan
ortaya çıktı. Tanrılara tapınm ak, insanlar kendi başarılarına yabancılaş­
tıkları için başlı başına bir tü r toplumsal tapınm a halini aldı. Bu ise, söz
konusu başarılardan sorum lu olduğunu iddia eden, üretici kitlelere düzen
veren, artık ürünü kendi tekeline alan ve iddialarını kabul etmeyen herke­
se karşı silahlı güç kullananların denetim ini daha da artırdı.
Bir kez bu tü r devlet yapıları ve ideolojiler ortaya çıkınca, belirli bir
grup tarafından artığın kontrolü artık üretim i arttırm a amacına hizm et
etm iyor olsa da, ebedileşti. Üretim in gelişmesini tahrik ettiği için ortaya
çıkan bir sınıf, artık bu tahrik görevini yapmadığında da varlığını sür­
dürdü.
ilk S ınıflı T oplum ların N iteliği
Çoğunlukla sınıflı toplum ların özel mülkiyet temeli üzerine kurulduğunu düşünürüz. Ama özel mülkiyet, sınıflara bölünmüş bütün toplumların bir özelliği değildir. Karl Marx, özel m ülkiyetin hiç var olmadığı
‘Asyatik’ sınıflı toplum lara değindi. Onun iddiasına göre, yöneticiler,
devlet aygıtı üzerindeki m utlak kontrolleri sayesinde, özel mülkiyet ol-
39
40 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
m adan toprağı ortaklaşa işleyen tüm köy topluluklarını sömürebiliyordu.
Bu tablonun İngiltere’nin 18. yüzyılda H indistan’ı fethettiği sırada Hint
toplum una da uyduğuna inanıyordu. M odern araştırm aların çoğu onun
hiç değilse kısmen yanıldığını gösteriyor.69 Ancak Mezopotamya, Mısır,
Çin, Hint, O rta Amerika ve Güney Amerika uygarlıklarının ilk dönemleri
bu modele uyuyor.
Toplumsal artık, tapınakları yöneten rahiplerin ya da kral liderliğin­
deki saray yöneticilerinin ellerindeydi. Bunu, üretim in çeşitli yanlarını
yönetmeleri, sulama ve taşkın kontrol işleri, tapınak ve saray arazilerinde
bağımlı köylülerin çalıştırılm ası ve ticaret üzerindeki kontrol sayesinde
ele geçirmişlerdi. Ancak ne rahipler ne de saray yöneticileri özel denetim
ya da mülkiyete sahip değildi. O nlar sınıf sömürüsünden, ortak yönetici
bir grubun parçası oldukları ölçüde yararlanıyorlardı.
Toplumun temelinde, köylü üretim inin de özel mülkiyet esasına da­
yanmadığı anlaşılıyor. Sınıf öncesi tarım sal toplum ları niteleyen, eko­
nom ik hayatın kom ünal örgütleniş biçimleri, halkın çoğunluğu artığın
kontrolünü kaybettiği için her ne kadar biraz bozulm uş biçimde de olsa,
varlığını sürdürm üş görünüyordu. İnsan emeğinin örgütlenişinde, kar­
şılıklı yüküm lülük temeline dayalı akrabalık ve soy bağları varlığını
sürdürüyordu. Nitekim Mezopotamya’da ataerkil klanlar, tapınakların
elinde olmayan arazileri kontrol ederken, Meksika’daki üretici köylü kit­
lesi, Aztek dönemine (15. yüzyıl) kadar calpulli’ler (liderlerinin yönetici
sınıftan gelen talepleri diğer gruplara dayattığı, kendi içinde ileri derecede
tabakalaşmış soy grupları70) ve İnkalarda ‘aylulli’ler içinde örgütlenm iş­
lerdi.71 Bu tü r grupları tanım lam ak için arkeolog ve antropologlar çoğu
kez ‘konik klanlar’ terim ini kullanm ışlardır. Bunlar, çekirdek aile grupla­
rını ortak bir ata efsanesine bağlayarak72 sınıf öncesi toplum daki soyların
biçimsel görünüm ünü koruyan, ama artık sömürülen sınıfların işgücünü,
sömüren sınıflar çıkarına örgütleyen ve hem üretim birim i hem de top­
lumsal kontrol aracı olan örgütlenmelerdi.
Avrasya’nın pek çok yerinde ve Afrika’da özel mülkiyet, hem yönetici
sınıf ve köylülük arasında hem de yönetici sınıflar içinde derin ayrılıklar,
kanlı savaşlar, sömüren ve sömürülen sınıflar arasındaki keskin çatışma­
larla ancak uzun yüzyıllar içinde gelişecekti.
4. Böl üm
K A D I N L A R I N EZİLİŞİ
Kadınlar toplum un sınıflar halinde kutuplaşması ve devletin ortaya
çıkışıyla her yerde kaybettiler. O nların statüsünde, Engels’in yüz yıldan
fazla bir süre önce, ‘kadın cinsinin dünya çapında yenilgisi’ olarak nitele­
diği bir değişiklik oldu. Erkeklerle ortak karar veren olma konum undan,
bağımlı ve boyun eğen konum una sürüklendiler. Söz konusu boyun eğ­
m enin kesin doğası, bir sınıflı toplum dan diğerine ve her toplum içinde
bir sınıftan diğerine büyük değişiklikler gösterdi. Bu öylesine evrensel bir
şey oldu ki bugün bile genellikle, insan doğasının değişmez bir ürünüy­
müş gibi ele alınır.
Bu değişim, artık-ürün üretim inde insanlar arasında oluşan yeni iliş­
kilerden kaynaklanıyordu. Yeni entansif üretim teknikleri, ilk kez erkeğin
emeğine kadınınkine göre öncelik tanım a eğilimindeydi. Avcı-toplayıcı
toplum ların en önemli beslenme kaynağı olan toplayıcılık, hamilelik ve
çocuk emzirmeyle tümüyle bağdaşıktı. Aynı şekilde çapaya dayanan er­
ken tarım biçimleri de öyleydi. Ancak ağır saban, çobanlık ve atlar öyle
değildi. Kadınların bu tür işleri yaptıkları toplum larda doğum oranla­
rı düşük ve nüfus durgundu; kadınların çoğunluğunu bu rollerden uzak
tutan toplum lara karşı kaybediyorlardı. Gordon Childe çok önce işaret
etm işti ki, sadece tarım la uğraşan halklar, yani “barbar”lar arasında ‘nor­
mal olarak kadınlar tarlaları çapalarken, sabanı kullananlar erkeklerdi.
Ve en eski Sümer ve M ısır belgelerinde sabancılar gerçekten erkeklerdi.’73
Childe hatırlatıyordu; ‘Saban... en ağır ve sıkıcı işten kadınları k u rtar­
dı; ama tahıl ürünün üzerindeki tekelden ve onun getirdiği toplumsal
statüden de onları m ahrum etti.’74 Hane halkının ya da soyun geleceği
hakkındaki temel kararlar, erkeklerin kararları haline geldi; zira bunları
uygulayacak olanlar erkekler olmuşlardı. A rtık ürünün artışıyla birlikte
gelen diğer değişikliklerin de benzer bir etkisi oldu. Kadınlar yerel tica­
retle uğraşabiliyorlardı ve savaşta rol oynayan kadınlara ilişkin örnekler
de vardı. Ama uzun mesafe ticareti ve ciddi askerlik görevleri erkeklerin
tekeline geçti. Savaşçılar ve tacirler karşı konulmaz bir biçimde erkeklerdi
42
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
-ve artık - ürün üzerindeki kontrollerini artırdıkça, mülkiyet ve iktidar,
erkeklerin önceliği haline gelmeye başladı. Eski klan soylarının dağılması
bu eğilimi güçlendirdi. Yetişkin bir kadın artık, üretim araçlarının kulla­
nım ı üzerinde onu da söz sahibi kılan daha geniş ilişkiler ağının bir par­
çası değildi ve keyfi muameleye karşı herhangi bir güvencesi kalmamıştı.
Bunun yerine yalnızca bir ‘eş ve yabancı bir hane ikinci plandaki kişiydi.75
Yönetici sınıfın kadınları, giderek, artık ürünü kontrol eden erkeklerin
sahip oldukları şeylerden bir diğeri, bir süs eşyası, cinsel haz kaynağı ya
da vâris yetiştiricisi olarak muamele görmeye başladılar. Güçlüklerden ve
dış tehlikelerden korunacaklar; ama daha geniş toplumsal hayatla etki­
leşimden uzak tutulacaklardı. Tarımcı ve zanaatkârların hanelerindeki
kadın için hayat çok daha değişikti. O nların hâlâ üretici bir rolleri var­
dı ve sonu gelmeyen meşakkatlerle boğuşacaklardı. Yine de, kadınlar ve
çocuklar üzerinde hane halkının devamını sağlayacak önlemleri (kadın
için birbirini izleyen gebelikler de dâhil) alarak ev ile toplum un geri kalan
kısmı arasındaki ilişkileri denetleyen kocalarıydı.76 Sömüren ya da sömü­
rülen sınıftan olması fark etmiyordu; bütün ailelerde tam anlamıyla patriarki (ataerkillik) hakim di, tüm aile fertleri üzerinde babanın hakimiyeti
söz konusuydu. Bunun izleri kısa sürede bütün ideolojilerde ve bütün din­
lerde görülecekti. Kadın tanrılar ve rahibeler giderek daha ikincil bir rol
oynamaya başladılar; kadınlar, dünyanın yaratılışında ve örgütlenişinde
aktif katılım cılar olmak yerine ana figürü ya da güzelliğin sembolleri ola­
rak varlıklarını sürdürdüler.
Kadınların rolleri, bütün sınıflarda ve bütün toplum larda sabit değil­
di. Kadının köylülükteki ezilmişliği, aristokrasideki ezilmişliğinden çok
farklı biçimler alabiliyordu - keza kendilerine ait hanelerde yaşam alarına
izin verilmeyen erkek ya da kadın olsun kölelerin durum u da çok farklıy­
dı. Genç yetişkinler arasındaki yüksek ölüm oranı nedeniyle dullar her
yerde çok yaygındı ve çoğu kez bir köylü ya da zanaatkâr hanesini hatta
bir krallığı bile erkekler gibi yönetmelerine yol açabiliyordu. Kimi top­
lum larda kadınlar her türlü haklardan m ahrum du; başka toplum larda
m ülk ve miras edinmelerine ve boşanma işlemlerini başlatm alarına izin
veriliyordu. Kadınların her yerde ezilmiş olduğu gerçeği, 1980’lerde femi­
nist akademisyenlerin çok yaygın olan ‘ataerkillik’ teorilerinin ima ettiği
şekilde, ezilmişlik biçim lerinin her yerde aynı olduğu anlam ına gelmi­
yordu. Bununla birlikte, durum larının, ilkel kom ünizmdeki durum larına
göre daha kötü olduğu anlam ına geliyordu.
İlk sömürücü sınıfların güçlenişi, tüm toplum daki gelişmeleri etki­
lemeye devam etti. Sömürücülerin kendi iktidarlarını pekiştirm ek için
kullandıkları yöntemler toplum un kaynaklarının önemli bir kısm ını
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u j 43
kemirmeye başladı. Kendi güçlerini yüceltmek için hizmetçilere, profes­
yonel polis ya da askeri birliklere, muazzam tapınaklara, saraylara ya da
anıt mezarlara yapılan harcam alar kitlelerin daha fazla sömürülmesini ve
ezilmesini zorunlu kılıyor, bu da toplum un sürdürülebilmesi için sömürü
ve baskının tek yol olduğu düşüncesini haklılaştırıyordu. Ayrıca başka
toplum ların kaynaklarını ele geçirmek amaçlı savaşlar için ek bir teşvik
edici dürtü de söz konusuydu. Bununla birlikte bölgesel savaşlar, insan
kitlelerinin daha da fazla acı çekmesine neden oluyordu. Bu durum ayrı­
ca, komşu halklar arasında yönetici sınıfların ve devletlerin ortayı çıkışı­
nı teşvik ediyordu; çünkü kendilerini savunma olanağının yalnızca artık
ürünün belirli ellerde toplanmasıyla m üm kün olabileceğini kabul etmeye
başlıyorlardı.77 Genelde, bir yönetici grup bir zam anlar toplum un bütünü
için ne kadar ‘işlevsel’ olmuş olsa da, bir noktadan toplum a ayakbağı ol­
maya başlıyordu. Bu durum , Ortadoğu, îndus Vadisi ve Doğu Akdeniz’de
ilk uygarlıkların ortaya çıkışından 1.000 ila 1.500 yıl sonra yaşanan olay­
larla, sarsıcı bir şekilde görülm üştü.
5. Böl üm
İ l k ‘K
aran lik
Ç
ağlar
’
İlk uygarlıkların piram itlerini, tapınaklarını, saraylarını ya da m uaz­
zam heykellerini gören hiç kimse etkilenm ekten kendini alamaz. O ralarda
yalnızca bu heybetli yapılar yoktu. Kimi durum larda su ve kanalizasyon
sistemleri de olan, yağm uru ve rüzgârı dışarıda tutan taş evler de aynı
derecede etkileyiciydi. Dahası, bunları inşa eden insanlar sertleştirilmiş
metallere ilişkin bilgi sahibi olmadan, bu evleri taştan, ağaçtan, kim i za­
m an da bakır ya da bronzdan aletlerle yapıyorlardı.
Bu şehirlerin, içinde ya da etrafında yaşayan insanlar üzerindeki et­
kisi daha da büyük olmalıdır. Giza ya da Teotihuacan piram itleri, Ur ya
da U ruk’un ziguratları, Empire State Binası ya da Eiffel Kulesinden daha
fazla, devletin gücü, istikrarı ve kalıcılığının bir sembolü olarak ufuk çiz­
gisini egemenliği altına alıyordu. Bunlar yönetici sınıfın, kendi iktidarı­
nın güneş ve yıldızların hareketi gibi m utlak olduğuna inanm asına yol
açarken, halk kitlesi arasında da güçsüzlük ve önemsizlik duygularının
pekişmesine neden oluyordu.
B ununla birlikte piramitler, heykeller ve kim i zam an binalar kalıcı
olabiliyorsa da, onları meydana getiren toplum lar er ya da geç derin kriz­
lere giriyorlardı. Mezopotamya’nın şehir devletleri, M.Ö. 2300 dolayların­
da kuzeyli bir fatihin -Sargon’u n - Verimli H ilal’i büyük bir imparatorluk
altında birleştirm esinden önce, birbirleriyle bitmez tükenm ez savaşlara gi­
rişmişlerdi. M ısır’da Gizza ve Sakkara78 piram itlerinin ‘Eski Krallığı’, bir
buçuk yüzyıl süren (M. Ö. 2181’den 2040’a ‘ilk ara dönem’ adı verilen) bir
iç savaş ve muazzam toplumsal yarılm alar sonucunda parçalandı. İndus
şehirleri Harappa ve M ohenjo-dero bin yıllık bir süreden sonra M. Ö. yak­
laşık 1500 yıllarında terk edildi. Aşağı yukarı yüzyıl sonra, Knossos’daki
muazzam sarayla hatırlanan Girit uygarlığı dağıldı ve kısa süre sonra onu
Yunanistan’da egemen olacak Miken uygarlığı izledi. O rta Amerika’da
uygarlıkların ortaya çıkışları gibi, çöküşleri de ani oldu. İnsanlar sırasıyla
Teotihuacan, Monte Alban ve güney Maya merkezlerini terk edip, bütün
Sı nı flı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u
şehirleri birer boş abide gibi bırakarak, sırasıyla Aztekleri, İspanyol fatih­
leri ve bizleri hayrete düşürdüler.
Bu ilk uygarlıkların her birinin bunalım ına neyin sebep olduğu pek
çok tarihsel spekülasyona yol açmıştır. Ama açıklama konusundaki farklı
girişimlerde belirli etkenler öne çıkar.
Bir kere, kaynakların giderek artan ölçüde yönetici sınıfa ve onun
abidelerine harcandığı konusunda kayıtlar var. Tapmaklar, saraylar ve
m ezarlar yüzyıllar geçtikçe daha da çok yaygınlaşmış, üst sınıfların lüks
tüketim i giderek artm ış, üreticilerden artık ürünü elde etmek için ortaya
konan çabalar yoğunlaşmış ve nadir ürünleri tem in eden ticaret ağları
giderek daha muazzam uzaklıklara erişmiştir.
Günüm üze kalan metinler, M ısır’da devlet yönetim inin “esas itibariyle
tarım sistemini sürdürm ek yerine ürünleri saraya bağlı çeşitli merkezle­
re ulaştırm akla ve inşaat işleriyle uğraştığını, bu nedenle tarım sal artık
üzerinde ciddi baskılar oluştuğunu” göstermektedir.79 Mezopotamya’daki
tablo da çok benzer görünm ektedir; ancak buna değişik şehir devletleri
arasındaki savaşlar kadar, uygarlıklarının kıyılarındaki topluluklarla ya­
pılan savaşların baskısını da eklemek gerekir.
Yönetici sınıfın gücü ve zenginliğindeki artış, geniş kitlelerin yaşam
standardını, hayatta kalm ak için gerekli asgari düzeye ve kim i zaman
daha bile aşağılara çekmiştir. Dolayısıyla saraylar ve tapınaklar için çalı­
şan zanaatkârlar yeni teknikleri, özellikle de bakır ve bronz kullanım ını
geliştirmiş olsalar bile, artık ürünün elde edildiği köylü kitlelerinin yeni
aletlere erişemiyordu. M ısır’daki yetiştiriciler ve taş ocaklarında çalışan­
lar neolitik araçlarla yetinmek zorundaydılar. Sümer’de yün, makasla ke­
silmiyor, yolunuyordu. İndus şehirlerinde bile metal aletlerin yetersizliği­
ni düşündüren kuvarslı (taştan) bıçaklar çok yaygındı.80
Kaynakların yönetici sınıf tarafından giderek artan şekilde yutulm a­
sına, insanlığın doğal dünyayı anlama ve kontrol etme yeteneğinin büyük
ölçüde yavaşlaması eşlik ediyordu. Gordon Childe, ‘kentsel devrim e gi­
den ilk aşam alarda görece yoksul ve cahil toplulukların gerçekleştirdiği
muazzam atılım ları, büyük devletlerin kurulm asını izleyen dönemle kar­
şılaştırır:
M. Ö. 3000’den önceki ilk iki binyıl, uygulamalı bilimde, milyonların refa­
hını doğrudan ya da dolaylı biçimde etkileyen ve türüm üzün biyolojik sağ­
lığını gözle görülür şekilde geliştiren icatlara tanıklık etmişti... kanalları ve
hendekleri kullanarak yapay sulama; saban, hayvanların devindirici gücünü
kontrol altına alma, yelkenli tekneler, tekerlekli araçlar, meyve bahçesi tarı­
mı, fermantasyon, bakır üretim i ve kullanımı, tuğla, kemer, cam, m ühür ve
devrimin erken aşamalarında güneş takvimi, yazı ve rakamlarla gösterme ve
45
46 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
bronz... Devrimden sonraki iki bin yıl insanlığın gelişmesi bunlarla kıyasla­
nabilir önemde çok az şey kattı.81
Meydana gelen ilerlemeler (demir, su çarkları, alfabetik yazı, nazarî
matematik) büyük uygarlıklar içinde değil, onların çevresindeki ‘barbar
halklar’ arasında gerçekleşti.82
Bruce Trigger, ‘büyük yaratıcılık ve icatların dönemi olarak görülen’
M ısır’daki erken hanedan dönemi (M. Ö. 3000-2800) ile ‘kâtiplerin ve
bürokratların kontrolündeki’, üretim m etotlarındaki değişikliklere sekte
vuran dolayısıyla ‘gelişmenin durduğu’ sonraki dönemi karşılaştırır.83
Geniş kitlelerin söm ürüsünün -yani tapınakların, sarayların, mezarla­
rın ve yönetici sınıfın yaşam tarzına ilişkin her şeyin büyüklüğüyle doğru
orantılı olarak artan söm ürünün- boyutları, tüm toplum un geçim araçla­
rının üretilm esindeki durgunluğu beraberinde getirdi.
Toplumun tarladaki günlük çalışmadan kurtulan kesimi, artık in­
sanlığın doğa üzerindeki kontrolünün geliştirilmesine ilgi duymuyordu.
İnsanlığın ilerlemesindeki pek çok devrimci adım (hayvanların devindirici gücünün kontrol altına alınması, yelken, metal aletler), esas itibariyle
“emekten tasarruf sağlama’ya yönelik olarak ortaya çıkmıştı. Ama şimdi
neredeyse sınırsız işgücü kaynaklarına egemen olan yeni yöneticiler, artık
emekten tasarruf eden buluşlara bir gereksinme duymuyorlardı’.84
Kitleler üzerindeki iktidarlarını, hurafeler (Sümer kralları ve Mısır
firavunları kendilerine tanrı benzeri güçler atfediyorlardı) yayarak güç­
lendiren yöneticiler, toplum un az sayıdaki okur-yazarı ve tam zamanlı
bürokratları arasında artık bilimsel çabaları teşvik etmeye gerek gör­
müyorlardı. Kentsel devrim in erken aşam alarında geliştirilen bilgi stoğu
ile sınırlı kalm ışlardı ve bunu neredeyse dinsel bir hürm etle ele alıyor,
m etinleri kopyalayıp yerleşmiş düşünceleri yayıyorlardı; ama artık yeni
araştırm a yolları geliştirmeye girişmiyorlardı. Dünyada son kez olmasa
da bilim, skolastisizm şeklinde, skolastisizm de yüzyıllar ilerledikçe büyü
şeklinde dejenere oldu.85 Okur-yazar seçkinler, insanoğlunun doğa üze­
rindeki kontrolünü geliştirecek yerde onu sınırlandırır hale geldiler.
İnsanoğlunun üretim kapasitesindeki ilerlemelerden doğan bir yöne­
tici sınıf, şimdi yeni ilerlemeleri engelliyordu. Ancak bu tü r ilerlemeler
olm adan geçim kaynakları nüfusun geniş kitlesi için yeterli olmayacağı
için kendi açgözlülüğü, zorunlu olarak toplum un kaynaklarını tüketecek­
ti. Gelinen noktada iklimdeki küçük bir değişiklik, insanların aç kalması
ve toplum un temellerine kadar sarsılması için yeterliydi. Bu durum , ‘Eski
K rallık’ın sonunda, M ısır’da, N il’in su seviyesindeki bir azalm anın sula­
ma işlerinde güçlükler yaratması şeklinde vuku buldu. Willey ve Skimkin,
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u | 47
yönetici sınıfın benzer bir ‘aşırı söm ürüsünün, O rta Am erika’nın ‘klasik’
Maya uygarlığının M. O. 1200’lerde yıkım ına yol açtığına ileri sürerler:
Çeşitli hizm etkârları ve yeni yeni ortaya çıkan ‘orta-sınıf’ın öteki mensupla­
rıyla büyüyen bir yönetici sınıf, toplum un bütünü üzerindeki baskıyı artıra­
caktı... Kötü beslenme ve hastalık sorunları sıradan nüfus içinde yaygınlaştı
ve onların çalışma kapasitesini daha da azalttı... Bu iç baskılara rağmen geç
klasik dönemin Mayası teknolojik ya da toplumsal açıdan uyarlayıcı yenilik­
ler yapamamış görünüyor... Aslında Maya seçkinleri çökme noktasına kadar [ K
geleneksel yöntemlerinde ısrar ettiler. 86
İlk U ygarlıklarda S ın ıf M ücadeleleri
Toplumun geri kalan kısm ını beslemekten sorum lu olan sömürülen
sınıfların yoksullaşması, zorunlu olarak değişik sınıflar arasında bir çıkar
çatışması doğurdu.
En temel sınıf bölünmesi yönetici azınlıkla, bağım lı köylü yetiştiriciler
kitlesi arasında bölünmeydi. Yöneticilerin artan baskı, bu iki sınıf arasın­
da çatışmaya yol açmış olsa gerek. Ama, doğrusunu söylemek gerekirse,
bunlar hakkında çok az şey biliyoruz. Mezar resim lerinin ya da tapınak
kitabelerinin gösterdiği kadarıyla, geniş kitleler kendilerinden ‘üstün
olanlar’ın karşısında eğiliyor ve onlara hizm et ediyorlardı. Bu şaşırtıcı de­
ğildir; ... çünkü tarih boyunca bütün yönetici sınıflar, kitleleri bu şekilde
resmetmeyi tercih etmiştir.
Bununla birlikte, bir grup arkeolog ve tarihçi, ‘Ipuwer’in Ö ğütleri’ adıy- \
la bilinen daha sonraki bir metne dayanarak M ısır’daki ‘Eski K rallık’ın
çöküşünün bir ‘sosyal devrim le ilgili olduğunu ileri sürerler. Bu metin,
‘hizmetçi kızların hanım larının yerine geçtiği, görevlilerin kaba adam ­
ların emirlerini yerine getirdiği ve de prenslerin çocuklarının duvarlara
çarpıldığı’ bir durum betimler.87
Az çok benzer bir şekilde, O rta Amerika’daki Teotihuacan, Monte
Alban ve güney Maya uygarlıklarının çöküşü de çoğu kez köylü ayaklan­
m alarına bağlanır.88
Ancak ortaya çıkan gerginlikler yalnızca yöneticiler ve sömürülen
köylüler arasında değildi. Bütün ilk uygarlıklardan elde edilen kanıtlar,
yönetici sınıf içinde de artan çatlaklara işaret eder.
Mezopotamya’da ve O rta Amerika’da ilk yönetici sınıflar, tapınak ra- V/
hipleriymiş gibi görünüyor. Ancak Mezopotamya’da, din dışı yönetim ve
savaşlar önem kazandıkça ... rahiplere ek olarak krallar ortaya çıkmış; ta­
pınakların ve kral saraylarının yanı başında, kendi m ülkleri (ve bağımlı
köylü yetiştiricileri) olan rahiplerden başka, yeni bir aristokrasi oluşmuş­
H a l k l a r ı n D ü n y a Tarihi
tur. Aynı şekilde, O rta Am erika’da savaşçı seçkinler, artan bir güce sahip
olmuş görünüyorlar.89
«j^Mısır’da krallar, 500 m illik Nil V adisinin yönetimi ve kraliyet başken­
tine yiyecek, malzeme ve işgücü akışını sürekli kılabilmek için yerel ra­
hiplere ve yöneticilere bağımlıydılar. Bu grupların sadakatini kazanm ak
için toprak hibe ediliyor ve onlar da bu sayede toplam artığın bir kısm ını
kendileri için ayırarak, merkezdeki m onarktan bir ölçüde bağımsız bir
iktidar kullanıyorlardı. Bunun bir göstergesi, rahiplerin ve sivil yönetici­
lerin, onlarınkinden epeyce küçük olsa da firavunların m ezarlarını taklit
eden gösterişli m ezarlar yaptırmaya başlamış olmalarıdır.
Eskilerin yanı sıra yeni sömürücü grupların ortaya çıkışının ikili bir
etkisi oldu. Bu, bir yandan daha fazla sayıda insanın artıktan m ahrum
kalması ve yetiştiriciler üzerindeki yapılan baskının artm ası anlam ına ge­
liyordu. Diğer yandan ise, kaynakları, silahlı gücü ve fikirlerin yayılımını
bizzat kontrol eden yeni bir iktidar odağının, eski tek başlı iktidara kafa
tutabileceği anlam ına geliyordu. Dolayısıyla M ısır’da Eski Krallığın bu­
nalım a sürüklenmesi, en azından kısmen, taşradaki yöneticilerin ve baş
rahiplerin kendi çıkarlarını merkezi m onarşinin çıkarlarının önüne koy­
malarıyla ilgiliydi. Kemp’e göre bu durum gayeleri bütünüyle geleneksel
nitelikte olan insanlar arasında ... iç savaşa yol açtı’.90
Yönetici sınıf içindeki ayrılıklara, yeni bağımlı sınıfların gelişmesi
eşlik etti. A rtan verimlilik, tarlalarda çalışan insanların bir kısm ını ser­
best bırakınca, uzm an zanaatkâr işçi grupları (marangozlar, taş ustala­
rı, deri ustaları, dokumacılar, metal işçileri) ortaya çıkmaya başlamıştı.
Yönetici sınıfların elinde giderek daha fazla biriken artık, buna ayrı bir
itici güç verdi. Rahipler ve krallar kendileri ve hizm etkârları için saraylar,
m ezarlar ve tapınakların yanı sıra artan oranda lüks eşya talep etmeye
başladılar. Yeni şehirlerdeki nüfus nüvesinin bir parçası olarak yeni bir
zanaatkârlar sınıfı ortaya çıktı.
Giza’daki piram itleri inşa eden ve M ısır’ın ‘Krallar Vadisindeki m e­
zarları oyanlar buna bir örnektir. ‘Halk arasındaki yaygın inanışın aksi­
ne’, bunlar ‘köleler ya da gizli hâzineleri korum ak için daha sonra öldü­
rülen adam lar tarafından inşa edilmemişlerdi.’91 Büyük kaya parçalarını
taşım ak için çok sayıda köylü, angarya olarak çalıştırılm ış olabilir. Ancak
Thebes’de (günümüzdeki Luxor) M. O. ikinci binyılın ortalarından kalan
yazılar, taş ocakları, oymacılık ve m arangozlukta nitelikli zanaatkârların
çalıştığını gösteriyor. Bunlar taş evleri olan özel bir köyde oturuyorlar ve
tahıl, yağ ve balık olarak on kişilik bir aileye yetecek, ortalam a bir tarım
işçisine göre üç kat fazla ücretler alıyorlardı. Sekiz saatlik işgünleri, ek
Sınıflı T o pl u m la r ın D oğ uş u
işler yaparak kendi hayat standartlarını geliştirmelerine olanak veriyor­
du ve bunlardan bazıları çok az sayıdaki okur-yazar insanlar arasına gi­
recek kadar nitelikliydi. Bunlar tam am en özgür değillerdi. Başlarındaki
ustabaşılar ve kâtiplerin keyfî baskılarına m aruz kalıyorlardı. Hatta bir
olayda, firavunun vezirinin ihtiyaçlarına ‘a rtık ’ aktarm ak zorunda olan­
lar angaryaya zorlanmışlardı.92 Ama M. Ö. 1170’de, payları gecikip aileleri
açlıkla karşı karşıya kalınca, karılarının desteğini alarak, tarihin kayıtla­
ra geçen ilk grevini gerçekleştirdiler.93
Bunlar m odern anlam da ücretli işçi değillerdi; zira kim in için çalışa­
caklarına kendileri karar veremiyor ve geçimleri için devlet tarafından
merkezi olarak dağıtılan ayni ödemeye bağımlıydılar. Bu, onların dev­
letten bağımsız hareket etme ya da devlete kafa tutm a olanaklarını sınır­
landırıyordu. M anidar bir şekilde, kendi tanrılarını seçtikleri gibi, krali­
yet ailesinin tanrılarına da ibadet ediyorlardı. Her şeye rağmen, coğrafi
yoğunluk ve okur-yazarlık, ezilen ve sömürülen bir sınıfa, bin beş yüz
yıllık bir krallığın yöneticilerine kafa tutabilecek özgüveni verebiliyordu.
Bu gelecekte sayıları yüz milyonları bulacak olan bir sınıfın habercisiydi.
îlk uygarlıkların pek çoğunda zanaatkâr sınıfın yanı sıra bir tüccar
sınıfı da gelişmeye başlamıştı. Ticaret, sınıf öncesi toplum larda zaten baş­
lamıştı: örneğin, bir yerde çıkarılan çakm aktaşları yüzlerce mil ötede kul­
lanılıyordu. Ama şimdi, yeni gelişen yönetici sınıfın lüks eşya tüketimiyle
ve tapınakların ve sarayların inşası için ham madde arayışıyla birlikte,
ticaretin önemi artıyordu. Bunların pek çoğu yalnızca kişi ya da grup­
ların uzun, zahm etli ve çoğu kez tehlikeli yolculukları göze almalarıyla
elde edilebiliyordu. Bu tü r insanların lükse alışmış yönetici sınıfın kendi
saflarından çıkması pek olası değildi. Bunlar ya sömürülen yetiştiriciler­
den ya da özellikle şehirlerin arasındaki açık arazilerde dolaşan çoban
gruplardan çıkıyordu. Ticaretin önemi arttıkça, yeterince servet biriktirip
yönetici sınıf üzerinde ağırlığını hissettiren tacirler de gelişti. Sonunda,
Verimli H ilal’de Sippar şehrinde olduğu gibi, tüccar sınıflarca yönetilen
kasaba ve şehirlerin ortaya çıktığı bir noktaya gelindi.
Ancak tüccar sınıf, varlığını, çoğunlukla geniş toplum un kıyısında sür­
dürüyordu; ama zamanla bu sınırlar da sürekli gelişiyordu. Zanaatkârların
olduğu gibi tacirlerin de toplum un nasıl yönetileceğine dair kendilerine
ait bir görüşü yoktu.
Zanaatkâr ve tüccar sınıfların az gelişmişliğinin bir sonucu olarak,
toplum büyük bunalım lara girdiği, zaman onu yeniden örgütleyecek gücü
ya da program ı olan hiçbir toplumsal grup yoktu. Mevcut yönetici sınıf,
insanın doğa üzerindeki kontrolünü geliştirerek yaygın açlık ve sefaleti
49
I H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
ortadan kaldırm a yeteneğine artık sahip değildi. Ama bu yeteneğe sahip
başka gruplar da yoktu. Yetiştiriciler kitlesi sömürücülerine karşı ayaklanabilirlerdi. Ama onların açlık karşısındaki tepkisi, bütün haşatı tüket­
mek, geriye uygarlığın yapılarını -şehirler, okur-yazar tabaka, kanallara
ve barajlara bakan gruplar- sürdürecek hiçbir şey bırakm am ak şeklinde
oluyordu.
Sonuç en açık bir şekilde, Girit ve Miken, Harsappa ve Mohenjo-dero,
Teotihuacan, Monte Alban ve Mayalar gibi çöken uygarlıkların durum un­
da gözlenebilir. İnsanlar, beş yüzyıl ya da daha önceki atalarının tarım ­
dan ibaret hayatına geri dönerken, şehirler terk edildi, gelişmekte olan
kültürler tam am en unutuldu.
Karl Marx, ünlü Ekonomi Politiğin Eleştirisine K atkıya yazdığı
Önsöz’de, bu toplum lar hakkında çok az şeyin bilindiği bir sırada şunları
yazıyordu:
İnsanlar yaşamları için gerekli toplumsal üretimde birbirleriyle, iradelerin­
den bağımsız ve kaçınılmaz belirli ilişkilere girerler. Bu üretim ilişkileri onla­
rın maddi üretim güçlerinin belirli bir gelişmişlik aşamasına denk düşer. Bu
üretim ilişkilerinin toplamı, toplum un ekonomik yapısını, üzerinde hukuki
ve siyasi üstyapıların oluştuğu ve buna uygun toplumsal bilinç biçimlerinin
denk düştüğü gerçek temeli oluşturur... Gelişmelerinin belirli bir aşamasında
toplum un maddi üretim güçleri, mevcut üretim ilişkileriyle ya da aynı şeyin
hukuki ifadesinden başka bir şey olmayan ve o zamana kadar etkili olmuş
bulunan mülkiyet ilişkileriyle çatışır. Bu ilişkiler, üretim güçlerini geliştirme
biçimleri olm aktan çıkar, onlara ayakbağı olurlar. O zaman toplumsal dev­
rim çağı başlar.94
Ancak, böyle bir çağın birden fazla sonucu olabilirdi. M arx’in Komünist
Manifesto’da işaret etmiş olduğu gibi, sınıf mücadeleleri tarihsel olarak,
‘ya toplum un geniş olarak devrimci yeniden yapılanması, ya da mücadele
eden sınıfların karşılıklı olarak mahvıyla’ sonuçlanır.95
Bu olaylar M arx’in anlatım ını doğruluyor. Bir zam anlar ‘üretici güçle­
rin’ gelişmesinde rol oynayan bir yönetici sınıf, daha sonra onların geliş­
mesinde gerçekten ayakbağı oldu ve toplum u bütün olarak bir toplumsal
karm aşa dönemine soktu. Ancak, üretim i sürdürm ek için yeni, daha ileri
usullerle ilişkilendirilecek ve eski yönetici sınıfı devirerek iradesini toplu­
m un bütününe kabul ettirm e yeteneğine sahip bir sınıf ortaya çıkmadığı
için, bunalım , üretici güçlerin daha da gelişmesine yol açmadı. Bunun ye­
rine, ‘mücadele eden sınıfların karşılıklı m ahvı’ ve adlı adınca ‘barbarlı­
ğa’, şehirleri, okur-yazarları ya da ileri teknikleri olmayan toplum lara geri
dönüş yaşandı.
S ı n ı f l ı T o p l u m l a r ı n D o ğ u ş u | 51
Fetih ve D eğişim
Mısır ve M ezopotamya’nın tarihi M arx’ın kalıbına tam oturm az.
Buralarda, yüzyıl ya da daha fazla süren karışıklık, iç savaş ve kıtlık dö­
nemlerini, toplumsal hayatın eski tem posuna kavuştuğu ve düzenin ye­
niden kurulduğu dönemler izledi. Yönetici sınıf içindeki iktidar değişi­
mi (Mezopotamya’da rahiplerden savaşçılara, M ısır’da ise M emphis’ten
Thebes’e), Mezopotamya örneğinde dış fetihlerle gelen servet akışı, Mısır
örneğinde ise Nil’in su seviyesindeki iyileştirmelerle birleşince, acil eko­
nom ik bunalım ı aşmaya ve toplumu birkaç yüzyıl daha esas itibariyle eski
çizgisinde sürdürmeye yetti. Ancak bunalım ın temel nedenleri ortadan
kaldırılm am ıştı. Toplumlar hâlâ kentsel devrim in ilk yıllarının yenilikçi
ivmesinden yoksundu ve hâlâ hayatlarını kazanm ak için ağır söm ürünün
dışında yeni yollar geliştiremiyorlar ve hâlâ yeni felaketler getirecek bu­
nalım lara açık bulunuyorlardı. Mezopotamya’da (ya mevcut şehirlerden
ya da bölgenin çevresindeki çoban toplum lardan) büyük merkezi im para­
torluklar kuran ve ordularını bir şehirden ötekine saldırtarak, yönetim ­
lerine karşı her türlü direnişi ezen yeni fatihler ortaya çıktı. Ancak bu da
toplum un kaynaklarını daha fazla tüketiyor ve im paratorluk hâzinelerini
boşaltıyordu. Bunun üzerine merkezi yönetici, yerel aristokratların kendi
alanlarında ‘düzen’i sağlamasına ve artığın çoğuna el koymasına izin ver­
di. Sonuçta, imparatorluk, ya içerden başkaldıran bir askeri önderin ya da
dışarıdan bir fatihin ele geçirmesine açık hale geldi.
Verimli H ilal’de birbirini izleyen fatihlerin -Am oritler, Kassitler,
Asurlular, Hititler, Medler ve Persler- Eski A hit’te ayrıntılarıyla anlatılan
tarihleri bundan kaynaklanır.
M ısır dışarıdan askeri saldırılara karşı birkaç yüzyıl çöller sayesinde
korundu. Ama bu, bir başka büyük bunalım ı, M. Ö. 1700-1600’lerdeki
‘ikinci ara dönem ’i önleyemedi. Şimdi yabancı etkiler büyük bir şiddetle
devredeydi. Kuzeyde, Filistin’den ‘Hiksos’ ahalisi kendini firavun olarak
kabul ettirirken, güneyde Kush’daki Nübye krallığı egemenliğini sağladı.
Hem Filistin hem de Nübye, M ısır’ın durgunluk içinde olduğu bir sırada
hızlı gelişen toplum ların mekânlarıydı. Hiksoslar’ın daha önce M ısır’da
benim senmemiş yenilikleri, özellikle tekerleği, kullanm ası anlam lıdır.
Hiksoslar’ı kovan ve M. Ö. 1582’de ‘Yeni K rallık’ı kuran M ısırlı hüküm ­
darlar bunu, söz konusu yenilikleri benimseyerek ve öyle anlaşılıyor ki,
zanaatkâr ve tüccar gruplarının gelişmesine daha fazla olanak sağlayarak
başardılar.
Childe’a göre, ‘M ezopotamya ve M ısır’ın yeniden hayat bulan uygarlık­
larının kendi ‘ebeveynlerinden’ en önemli farkı, orta sınıf tüccarın, pro­
52 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
fesyonel askerlerin, katip, rahip ve vasıflı zanaatkarların daha fazla önem
kazanm ası ve varlıklarını ‘büyük hanelerin’ bünyesinde değil, bağımsız
olarak sürdürm eleredir.96
Eski Krallığın son dönemlerini ve O rta Krallığı niteleyen durgunlukla,
Yeni Krallığın ilk yüzyıllarının dinam izm i arasında kesinlikle çok çar­
pıcı bir fark vardır. Bu dönem firavunların Filistin, Suriye ve güneyde
Afrika’ya yönelik dış fetihlerinin dönemiydi. Bu fetihler yeni ham madde
ve lüks eşyanın M ısır’a akmasına yol açtı. Aynı zam anda ülke içindeki ar­
tık ürün şimdi, en göz alıcı mezarları ve lüks sarayları, yalnızca firavunlar
için değil, ayrıca başrahipler ve bölgesel yetkililer için de inşa etmeye ye­
tecek büyüklükteydi. Bunun altında üretim deki patlam anın olduğu anla­
şılıyor. Bronz, daha katı ve daha az körlenen kesici yüzüyle, artan oranda
bakırın yerini aldı. Atların çektiği tekerlekli arabalar esas itibariyle savaş­
ta kullanılıyordu ama içerdeki iletişimi de hızlandırm ıştı. Köylüler için
sulama, sh a d u f un bir kuyudan ya da dereden suyu bir metreye çekecek
bir kova ve onun bağlandığı sırık kullanılmasıyla daha kolay hale geldi.97
Yabancı istilalar M ısır’ın toplumsal yapısını, ancak yaklaşık 1.000 yıl­
lık durgunluktan sonra, hayatı daha gelişmiş araçlarla hayat kazanm a
yollarında bir atılım a izin verecek derecede sarsmıştı. Bu belirli koşullar
altında, yeni üretim ilişkilerine dayanan yeni bir toplumsal sınıfın güçlü
olmadığı durum da bile dışarıdan bir gücün, en azından geçici olarak, top­
lumsal hayatın eski üstyapı tarafından boğulmasına karşı koyabileceğini
düşündürm ektedir.
İ K İ N C Î KI SI M
ANTİK DÜNYA
H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
K r o n o l o ji
. ö . 1000-500
Demir, silah ve alet yapım ının Asya, Avrupa
ile batı ve orta Afrika’ya yayılışı. Ortadoğu,
H indistan alt kıtası ve Akdeniz bölgesinde
fonetik temelli yazı.
H indistan’da Ganj V adisinin tarım a açılması
ve ekilmesi, yeni uygarlık, dörtlü kast sistemi­
nin ortaya çıkışı. Vedik (Vedic) dini.
Fenike, İtalyan ve Yunan şehir devletleri.
Mezopotamya ya da Nil temelli O rtadoğu im ­
paratorluklarının birleşmesi. Çin’de az sayıda
‘savaşçı devlet’in ortaya çıkışı.
m
M.Ö. 600-300
‘Klasik’ uygarlıkların gelişmesi. Çin’de
Konfiçyus ve Mensius. H indistan’da Budha.
Yunanistan’da Aescylus, Platon, Aristotales,
Dem okritus. Y unanistan’da sınıf mücadeleleri.
O rtadoğu’nun, İskender’in M akedonya o r­
dularınca ve H indistan’ın Ashoka (Asoka)
M auryan İm paratorluğu’nca istilası.
Roma’da plepler ve patrisyenler arasında m ü­
cadeleler. Roma şehri devleti, İtalya’nın büyük
kısm ını fethediyor.
M. Ö. 300-1
H indistan’da M auryan İmparatorluğum un
çözülüşü; ama ticaret ve el zanaatları en­
düstrisinin gelişmeye devam etmesi. H indu
Brahm an’lar ineklerin kesilmesine karşı
çıkıyor.
İlk Çin im paratoru kuzey Çin’i birleştiriyor.
Demir, el zanaatları ve ticaretin hızla gelişme­
si. Çin Seddi’nin, kanal ve yol sistem lerinin
inşası. Köylü ayaklanm ası Han H anedanı’nı
iktidara getiriyor.
Roma tüm Akdeniz havzasını ve Ren’in güne­
yindeki Avrupa’yı fethediyor. İtalya’da köleliğin
yaygınlaşması ve köylülüğün yoksullaşması.
Köylüler, 133 ve 121’de katledilen Gracchus
kardeşleri destekliyor. Sicilya’da (130’lar) ve
İtalya’da Spartaküs’ün yönetiminde (70’ler)
köle isyanları. Iç savaşlar. Jül Sezar iktidara
geçiyor (45). Augustus im parator oluyor (27).
M. S. 1-200
Roma İm paratorluğunun zirvesi. Filistin’de
isyan bastırılıyor, (70). Tarsuslu Pavlus yeni
mezhep “H ıristiyanlığı” M usevilikten ayırıyor.
Çin’de çelik yapım ının icadı. Han
İm paratorluğu’nun Kore, orta Asya, güney Çin
ve Ç inhindi’ne yayılması. Konfüçyüsçülük
devlet ideolojisi oluyor.
Köylü tarım ının ve H induizm in güney
H indistan ve daha sonra Malay Yarımadası ve
Kamboçya’ya yayılması. H intli tacirler büyük
Budha m anastırlarını finanse ediyor ve dini
Tibet ve Seylan’a taşıyor.
M. S. 200-500
Çin Han İm paratorluğu dağılır.
Kentsel ekonomi çöker, kırsal yöreler aristok­
ratik mülklere dönüşür, ‘klasik’ edebiyata olan
ilgi yok olur. Kimi gruplar arasında Budizm
yayılır.
5. yüzyılda G upta İm paratorluğu H indistan’ın
büyük kısm ını birleştirir, bilim ler ve sanatlar
gelişir.
Roma İm paratorluğunda büyüyen buna­
lım. Teknolojik ve ekonomik durgunluk.
Ticaret geriler. Kölelik yerini toprağa bağlı
köylülerden alınan vergi ve rantlara bırakır.
Fransa ve Ispanya’da köylü ayaklanm aları.
İm paratorluğun sınırlarını korum ak giderek
güçleşir. Osiris ve M ithras kültlerinin ve
H ristiyanlığın gelişmesi.
K onstantinos, başkenti Yunan şehri Bizans’a
(Bizantium) nakleder (330), H ristiyanlığı im ­
paratorluğun resmi dini yapar. Pagan dinler,
diğer H ristiyan inançları ve Yahudiler zulme
m aruz kalır. M anastırların ortaya çıkışı.
İm paratorluğun bölünmesi. İm paratorluğun
İngiltere’yi kaybetmesi (407) ve A larik’in
G otları’nın Roma’yı yağmalaması.
M. S. 500 ve sonrası
Batı Avrupa’da ‘K aranlık Çağlar’. Nüfus yarı
yarıya azalır. Ticaret, şehir hayatı ve okur­
yazarlık çöker.
Doğu im paratorluğu 530-550’lerde
Justinianus’un dönem inde zirveye çıkar, Aya
Sofya Katedrali inşa edilir ve daha sonra
gerileme başlar.
H indistan’da G upta İm paratorluğu yıkılır.
Ticaret, şehirler, para kullanım ı ve Budist dini
geriler. Tarım ve zanaatlar feodal yöneticile­
rin çıkarına olarak yalnızca kendine yeterli
köylerde devam eder. Brahm an rahiplerinin
ideolojik egemenliği. Pek çok kasttan oluşan
karm aşık bir hiyerarşinin tam am en yerleşme­
si. Edebiyat, sanat ve bilim de gerileme.
Sui H anedanı’nın ortaya çıkışına kadar (581)
Çin’de sürekli bölünm eler ve daha sonra T ’ang
H anedanı ile ekonomi ve ticaretin canlanm ası.
Antik Dünya
1. Böl üm
D
em
İr
ve
İm
paratorluklar
Uygarlık tarihinin ikinci büyük aşaması, rahiplerin ve firavunların
egemen olduğu devletlerde değil de, büyük im paratorlukların çevresinde
yaşayan köylü ve çobanlar arasında başladı. Bu gelişme, zorbalık yoluyla
ellerinden alınm adan ve gelenek tarafından beyinleri yıkanm adan kent­
sel devrim in kazanım larından -b ak ır ve bronzu ve tekerleği ve hatta ya­
bancı yazıları kendi dillerini yazmak için kullanm a- bir şeyler öğrenen
insanların çabasına bağlı oldu.
Avrasya ve Afrika’nın geniş otlaklarında, ‘kentsel devrim ’in teknolojik
gelişmelerinden yararlanm aya başlayan toplum lar vardı. Bunların kimisi,
Eski A hit’te anlatılan Filistin’deki Süleyman’ın imparatorluğu gibi, büyük
im paratorlukların küçük taklitleri halinde gelişmişti. Diğerleri, başlan­
gıçta, süslü, pahalı ve engelleyici üstyapıların sıkıntısını çekmeyenlerdi.
Yenilikler yapmak için bu insanların daha fazla özgürlükleri olduğu gibi,
bunu yapmak için daha fazla nedenleri de vardı.
Bu tekniklerin benimsenmesi, artık ürünün, ilk kentsel devrimlerdekine çok benzer şekilde yönetici sınıfların elinde toplanmasıyla birlikte
oldu. Ancak bunlar, ilk uygarlıklara göre doğal olarak daha az verimli
toprakların yeni yönetici sınıflarıydı. Yalnızca yeni teknikleri harekete
geçirebilirlerse, o eski uygarlıkların düzeyinde artık ürün elde edebilir­
lerdi.
O zaman, sınıf gerilimleri onları içerden zayıflattığı için, eski uygar­
lıkların bunalım ından, onlara dışarıdan saldırabilirlerse bir avantaj sağ­
layabilirlerdi. Hazar bölgesinden ‘Aryan’lar İndus uygarlığının çürüyen
kalıntılarının üzerine çullandılar; ‘Hint-Avrupa diline akraba bir dil kul­
lanan Güneydoğu Avrupa halkları, Miken Yunanistanı’nı yıktılar; az bi­
linen bir grup ‘Deniz Halkı’ M ısır’a saldırdı; Hititler M ezopotamya’yı ele
geçirdi ve yeni Çu hanedanı Şang hanedanını Çin’den kovdu.
Mezopotamya, Mısır ve Çin’deki uygarlığın temel devamlılığı etki­
55
56 I H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
lenmedi ve im paratorluklar yeni tekniklerle canlanarak yeniden ortaya
çıktı. îndus ve Miken uygarlıklarının fethi ise, hem şehir hayatının hem
de okur-yazarlığın tümüyle ortadan kalkm asına yol açtı. Fakat bu iki ör­
nekte bile dış saldırılar tam amıyla olumsuz sonuçlar vermedi; iki çelişik
rol oynadı: Bir yandan fatihler eski üretim aygıtının bir kısm ını yok etti­
ler - örneğin, İndus şehirlerine kendilerini besleme olanağı veren sulama
sistemleri. Diğer yandan, kuzey H indistan ovalarının ağır topraklarını
sürme olanağı veren, öküzlerin çektiği saban gibi, yeni teknolojileri bera­
berlerinde getirdiler. Köylü üretim inde bir artış oldu ve sonunda bölgede
eskiden olduğundan çok daha büyük bir artık ürün sağlandı.
En önemli yeni teknik M. Ö. 2000 dolaylarında Erm enistan dağlarında
ve birkaç yüzyıl sonra da Afrika’da ortaya çıktı.1 Bu, dem irin ergitilmesiydi. Dem irin yavaş yavaş yayılması üretim i ve savaşı dönüştürdü.
Bakır ve onun alaşımları, bronz, kentsel devrim in erken aşam aların­
dan itibaren kullanılıyordu. Ancak bunların üretim i pahalıydı ve uzak
yerlerdeki görece nadir bulunan kaynaklardan yararlanılm asına bağlıydı.
Dahası, bunların kesici yüzleri hemen körleniyordu. Sonuç olarak bunlar,
serveti elinde bulunduranların silah ve süslemeleri için idealdi ama halk
kitlesinin kullanabileceği araçlarda çok daha az işe yarıyordu. Nitekim,
piram itlerde, m ezarlarda ve tapınaklarda çalışan işçiler, kentsel devrim ­
den yaklaşık 1500 yıl sonra bile taştan aletler kullanıyorlardı ve görünen
o ki bakır ya da bronz aletlerin üreticilerce az kullanılıyordu.
Dem ir cevheri bakıra göre çok daha boldu. Onu metale dönüştürm ek
daha karm aşık süreçler gerektiriyordu. Ama bir kez demirciler bunu öğ­
rendikten sonra geniş kitleler için bıçaklar, baltalar, ok başlıkları, saban
başlığı ve çivi üretebildiler. Bunun tarım üzerindeki etkisi muazzamdı.
Demir balta, üreticilere en sık orm anlıkları bile açmak, demir uçlu sa­
ban ise en sıkı toprağı işlemek olanağı veriyordu. Ve de demir m ızrak ve
demir kılıcın görece ucuzluğu, köylü piyadelerin bronz zırhlar içindeki
şövalyeleri kesmelerine olanak vererek askeri aristokratların egemenliğini
zayıflattı.
M. Ö. 7. yüzyıla gelindiğinde, yeni tekniklere dayanan yeni uygarlıklar
yükselişteydi. Asur İm paratorluğu görülmemiş sayıda ve farklılıkta halk­
ları, farklı dilleri tek bir yazıyla, Nil’den doğu M ezopotamya’ya kadar
uzanan coğrafyada tek bir im paratorlukta birleştirdi. Kuzey H indistan’da,
ticaretin yeniden büyümesi ve neredeyse 1.000 yıl aradan sonra şehirlerin
kurulm asıyla yeni bir uygarlık gelişmeye başladı. Çin’de 170 rakip devlet­
çiğin kaotik savaşlarından sonra kuzey Çin’de bir avuç krallık ortaya çık­
maya başladı. Ve Akdeniz’in çevresinde -Filistin, Lübnan, Küçük Asya,
Yunanistan, İtalya ve kuzey Afrika’d a- eski Mezopotamya ve M ısır im ­
Antik Dünya
paratorluklarının siyasal ve ideolojik ultra-merkeziyetçiliğinden bağımsız
olarak şehir devletleri gelişti.
Yeni üretim teknikleri, bilimsel gelişme ve ideolojik canlanmayla at
başı gidiyordu. Bilimsel bilginin belirli alanlarında, özellikle m atematik
ve astronomide Bronz Çağ’ı Mezopotamya ve M ısır’ında gelişmeler ol­
m uştu. Ancak bu gelişmeler iki binyıldan fazla bir süre rahipliğin devamı
temeline dayandı; m addi hayattan giderek koptu ve bilginin bulguları kar­
maşık ve anlaşılması güç dinsel sistemlerin içinde gömülü kaldı. Yeni bir
ilerlemenin gerçekleşmesi bunlardan kopuşa bağlıydı. Yeni gelişme, eski
uygarlıkların merkezlerinde -A sur ve Babil gibi Mezopotamya şehirleri
ve Memphis ya da Thebes gibi Mısır şehirleri- değil, kuzey H indistan’ın,
kuzey Çin’in ve Akdeniz kıyılarının yeni şehirlerinde ortaya çıktı.
Yeni ve yeniden hayat bulm uş uygarlıklar, dem irin kullanım ının yanı
sıra, kim i ortak özellikleri paylaşıyordu. Yeni zanaatların hızla çoğalması­
na, uzak mesafeli ticaretin gelişmesine, bir toplumsal sınıf olarak tüccarın
önem inin artm asına tanık oldular; madeni paranın kullanım ı alt tabaka
ekincilerin ve zanaatkârların bile birbirleriyle ticaret yapmasını kolaylaş­
tırdı; yeni ve (Çin dışında) az çok fonetik temelli alfabelerin kullanılm ası
okur-yazarlığı daha fazla sayıda insan için olanaklı kıldı; egemen bir tan ­
rıya inanm a, yaşam ilkesi ve davranış kalıbı temeline dayanan ‘uhrevî’
dinlerin gelişmesini sağladı. Son olarak, bütün yeni uygarlıklar, eskiler
gibi, sınıf bölünmelerine dayanıyordu. Çoğu kez aç kalan köylülerden ar­
tığı ele geçirmenin başka yolu yoktu. Ama uygarlıklar arasında da hatırı
sayılır farklılıklar vardı. M addi etkenler -çevre, iklim, o zamana kadar
ehlileştirilm iş türlerin toplamı ve coğrafi yerleşim - insanların yaşam ları­
nı nasıl sürdürdüklerini ve yöneticilerin artığın yönetim ini nasıl kontrol
ettiklerini etkiliyordu. Bunlar ise, vuku bulan başka her şeyi etkiliyordu.
57
2. Bölüm
ESKİ H İN D İS T A N
İndus uygarlığını M. Ö. 1500’lerde yıkan A ryan’ istilacılar, süt ve etle
beslenen, savaşçı kabile reislerinin yönetiminde, göçebe hayvancılardı.
O nların, önce yağmalayıp sonra terk ettikleri antik şehirlere ihtiyaçları
yoktu. Ne de yazılı söze herhangi bir ihtiyaçları vardı ve eski uygarlıklar
tarafından kullanılan yazılar unutuldu.
Bu aşamada hayat tarzlarını yansıtan ‘Vedik’ dinine bağlıydılar. Bu di­
nin ritüelleri, sığır da dâhil, hayvanların kurban edilmesine dayanıyordu
ve mitolojisi, ‘Brahm an’ rahiplerce ezberlenen, savaşçı tanrıların mace­
ralarından oluşan uzun sagalarla aktarılıyordu. Bu mitoloji ayrıca, diğer
insanlara göre doğuştan üstün olan ‘iki kez doğmuş’ savaşçı yöneticiler
ve rahiplerce artık ürünün büyük kısm ına el konulmasını haklılaştıran
bir doktrini de içeriyordu. Ancak, dört geleneksel kastıyla, Vedik dininin
oldukça farklı inançlar ve uygulam alarını birleştiren ‘klasik’ Hinduizm,
insanların hayatlarını kazanm a biçiminde bir değişiklik oluncaya kadar
kristalleşmedi.
Yaklaşık M. 0 . 1000 yılından itibaren dem irin yavaş yavaş yaygınlaş­
ması, yaşam tarzındaki değişimi başlattı. Dem ir balta, daha önce Ganj
havzasının vahşi orm anları olan alanları temizlemeyi ve ekime açmayı
olanaklı kılarak, savaşçı yöneticilere ve onların rahip yardım cılarına, ar­
tığın çok daha fazla kısm ını sunmuş oldu. Bu gruplar tarım ın yaygın­
laşmasını teşvik ettiler ama ayrıca üreticilerin her köyün ürün haşatının
bir kısmını, üçte birini ve hatta yarısını, haraç olarak vermelerinde ıs­
rarcı oldular. Bunların talepleri zor kullanılarak sağlanıyor ve sıradan
‘Aryan’ların vaisyas (üreticiler) alt kast, ve de fethedilen insanların en alt
kast sudras (ameleler) olarak adlandırılm ası dinsel olarak destekleniyor­
du. Kast, köylerdeki üretim in (her ne kadar özel mülkiyet temeline dayalı
olmasa da) sınıfsal örgütlenmesinden ortaya çıktı ve binlerce yıl kalıcı
olm asının kökeninde de bu vardı.
Ancak, kırsal alanlarda sınıflar, insanların dört basit kasta bölünmesi
düşüncesine yol açmışsa da, insanların yaşam larını kazanm a biçim lerin­
Antik Dünya
deki başka değişiklikler meseleyi daha karm aşık hale getiriyordu. Yeni
tarım yöntem lerinin yöneticiler için daha fazla artık ürün tem in etm ede­
ki başarısı, köy temelli olmayan toplumsal grupların gelişmesine yol açtı.
Yöneticiler yeni lüks eşyalar ve daha iyi silahlar istiyorlar; marangozluk,
metal ergitme, eğiricilik, dokum acılık ve boyacılık gibi zanaatları teş­
vik ediyorlardı. Ticaret altkıtaya ve daha da ötelere yayıldı. Daha önceki
kentsel devrimlerde olduğu gibi, zanaatkâr ve tüccar grupları tapınaklar,
askeri kamplar ve ticaret yolları üzerinde yerleşmeye başladılar ve köy­
ler kasabalara, kasabalar şehirlere dönüştü. Savaşçı önderlerden bazıla­
rı kendi adlarına krallıklar kurm ayı başardılar. M. Ö. 6. yüzyılda kuzey
H indistan’a başlıca 16 devlet hâkim di; bunlardan birisi olan M agadha,2*
M. Ö. 321 yılına gelindiğinde diğerlerini yutm uş ve kuzey H indistan’da
İndus N eh rin in doğusunda (nehrin batısındaki topraklara hükm eden
Büyük İskender tarafından kurulm uş Yunan İm paratorluğu ile sınırdaş)
bir im paratorluk kurm uştu.
Bu ‘M aurya’ H int im paratorluğunun ortaya çıkışı, kentsel gelişmeye
yeni bir hız kazandırdı. Bir yönde İran ve Mezopotamya’ya, diğer yön­
de kuzey Çin krallıklarına kara ticaret yolları açıldı. Deniz yolları onları
Arabistan’a, M ısır’a, doğu Afrika’ya ve Güneydoğu Asya’ya bağladı. Bu
im paratorluk ortaya çıkm akta olan dünya (ya da en azından ‘eski dün­
ya’) ticaret sisteminde en önemli halka idi. Yunanlı bir devlet görevlisi,
Magadha’nın başkenti Pataliputra’nın, bilinen dünyadaki en etkileyici
şehir olduğuna inanıyordu. Magadha ordusunun 6.000 fil, 80.000 süvari
ve 200.000 piyadeden oluştuğunu tahm in ediyordu.3 Sayılar hiç kuşkusuz
abartılıdır. Ancak onun bunlara inanıyor olması im paratorluğun boyut­
ları ve ihtişam ı hakkında bir fikir vermektedir.
M aurya monarşisi bu işler için gerekli muazzam artığı, ‘ekonomik fa­
aliyetin devlet tarafından görülmemiş bir şekilde yaygınlaştırılması’, ‘ta­
rım , sanayi ve ticaretin devlet tarafından kontrolü’ ve madencilik, tuz,
içki ve m ineral ticaretinde tekeller kurulm asıyla sağladı. Askerleri madeni
silahlarla donatacak ve tarım ve sanayi için alet ve araç gereç tem in edecek
durumdaydı. Aldığı vergiler m uazzam bir daim i orduyu ve köy düzeyi­
ne kadar ulaşan, ‘geniş, kalabalık bir bürokrasi’yi beslemesini sağlıyordu.
Köy gruplarının ‘sınırları koruyan, arazileri kaydeden, ahalinin nüfusunu
sayan ve hayvanların kaydını tutan’ birer ‘m uhasebeci’si ve ‘her tü r gelirle
ilgilenen bir vergi tahsildarı vardı. Bütün bu yapıyı daha da güçlendiren
karm aşık bir istihbarat sistemi bulunuyordu’.4
Maurya devleti ilk yıllarında tam am en asalak değildi ve toplum un bü­
tünü için olumlu kim i önlemler alıyordu. M uazzam artığı, ‘kırsal ekono­
m inin gelişmesi için kullanıyor’, yeni yerleşimler açıyor, sudralan devlet
60 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
tarafından verilen araziler yerleşmeye teşvik ediyor,5 sulama projeleri ör­
gütlüyor ve suyun dağıtım ını kontrol ediyordu. Toprakta özel mülkiyetin
ortaya çıkm asını caydırıyor ve yerel eşrafın bu yeni yerleşimlerde yaratı­
lan artığa açgözlüce el koymasını önleme çabası içinde arazi satışını ya­
saklıyordu.
Yerleşik tarım ın yaygınlaşması, ticaretin ve şehirlerin yükselişi ve güç­
lü devletlerin ortaya çıkışı, insanların hayatlarında ve dolayısıyla onların
birbirlerine ve kendileri dışındaki dünyaya ilişkin tavırlarında muazzam
değişiklikler meydana getirdi. Eski tanrılar, ruhanî terimlerle hayvancılı­
ğı ve savaşı kutsal ilan etmişlerdi. Şimdi, ekincili erdemlerini vurgulayan
yeni, tanrılar ortaya çıkıyordu. Ayrıca, hem eski hem de yeni bir hayat
kazanm a biçimi olan sığırcılığa karşı değişen bir tutum söz konusuydu.
Daha önceleri, insanlar sığıra et kaynağı olarak değer verirlerdi. Şimdi
ağır araziyi sürmek için tek çekici güç onlardı ve korunm aları gerekiyor­
du. Bir köylü ailesi açlık çekse bile, gelecek yılın ürününü yetiştirebilmenin ve savaşçılara ve rahiplere yeterli gelir sağlam anın tek aracını öldür­
mekten alıkonulmalıydı. Bu ihtiyaçtan, bir süre devam eden dini karışık­
lıklar ardından, irrasyonel görünen, ineğe saygı gösterilmesi ve m odern
Hinduizm i niteleyen sığırların kesilmesi yasağı çıktı.
Kentsel hayatın gelişmesi dinsel cereyana katkıda bulundu. Yeni
zanaatkâr ve esnaf meslek grupları, başka şeyler bir yana, karm aşık tek­
nikleri öğrenm enin en kolay yolu bunları erken yaşlardan itibaren aile
içinde öğrenmek olduğu için, çoğu kez kalıtsal gruplardı. Brahm anların
dini, tüm zanaat erbabının ve esnafın kafasında ancak, bu tanrılara bir
yer buldurabilir ve benzer bir şekilde yeni becerileri uygulayanları artan
oranda katılaşan kalıtsal, savaşçı, rahip, yetiştirici ve ameleden oluşan
dörtlü kasta yerleştirebilirse egemen olabilirdi.
Toplumsal davranışlardaki bir devrim, dinsel doktrin ve uygulam a­
larda da bir devrim i zorunlu kıldı. Farklı toplumsal gruplardan insanlar
yeni gerçekliklerle eski inançlar arasındaki çelişkileri bağdaştırabilmeye
çalışırken bunu değişik şekillerde yaptılar. 6. yüzyıl kuzey H indistan’ında,
her biri geleneksel inançları kendi özel kalıbına uydurmaya çalışan, çoğu
kez birbiriyle ve yerleşik Brahm an rahipleriyle şiddetli bir çatışma içine
giren pek çok mezhep ortaya çıktı. Günüm üze kadar varlığını sürdüren
dinler bunların içinden çıktı.
Bu mezheplerin en iyi bilinenleri, M ahavira’nın takipçileri Jain’ler
ve Gautama’nın takipçileri Budistler oldu. Bunların bazı ortak noktala­
rı vardı. Kan akıtarak kurban etmeye ve hayvan kesilmesine karşıydılar.
Savaşın karşısına ahimsa yı (öldürmeme) koyuyorlardı. Kast farklılıkları­
nı reddediyorlardı ve bunların kurucuları Brahman değildi. Olayların ve
Antik Dünya
süreçlerin rasyonel bir şekilde anlaşdması zorunluluğunu vurguluyorlar
ve kim i durum larda m ateryalizm in ve ateizmin sınırlarına yaklaşacak
kadar, tanrıların maceralarına ilişkin eski öyküleri ve kahram anlıkları
reddediyorlardı.
Bu tü r doktrinler, doğm akta olan toplum a uyuyordu. Koşum hayvan­
larının arzını koruyor ve de yetiştiricilerin, zanaatkârların ve tacirlerin
savaşın sebepsiz yıkım ına karşı olan nefretlerini dile getiriyorlardı. Bu,
toplum sal grupların ekonomik olarak işleri iyi giden ve Brahm anların
giderek artan ezici kast kuralları karşısında, kendilerine haksızlık yapıl­
dığına içerleyen üyelerinin duygularına uyuyordu. Bunlar ayrıca, kim i
yöneticilerin de hoşuna gidiyordu: İm parator Ashoka (Asoka), M. Ö.
264-227, muhtemelen en büyük askeri zaferinin neden olduğu katliam
karşısında vicdan azabı duyarak Budizme geçmişti. Kast farklılıklarının
reddedilmesi, yukarı kastların her birinin kendi bölgesinde artık ürünü
ceplerine atm alarına engel olmak isteyen, m onarklara hizm et edebilirdi.
İm paratorluğun şehirlerindeki yeni sosyal grupların desteğini de kaza­
nabilirdi. Şiddete başvurm am a doktrini bile, çoktan başarılı olmuş bir
fatihin olası rakiplere karşı iç barışı sürdürm esinde yardımcı olabilirdi.
‘Evrenselci’ bir inanç sistemi, ‘evrensel’ bir monarşiye uygun düşüyordu.
İm paratorluk uzun yaşamadı; Ashoka’nın ölümünden hemen sonra
dağıldı. M uazzam ordusu ve bürokratik aygıtı, imparatorluğun kaynak­
ları üzerine çok fazla baskı yaptı. Herhangi bir im paratorun yerel koda­
m anların gücünü engelleyebilmesi için iletişim hâlâ çok yetersizdi. Ancak
bu kez im paratorluğun parçalanm ası uygarlığın çöküşüne neden olma­
dı. Tarım ve zanaatlar gelişimini sürdürdü. Güney H indistan’da Roma
sikkeleri dolaşıyor ve gemiler Roma dünyasından Etiyopya’ya, Malaya’ya,
Güneydoğu Asya’ya mal getirip götürüyordu. H int tacirler, ‘Greko-Romen
dünyasına lüks besin maddeleri tedarik eden ticaretin girişim cileriydi.6
Zanaatlar gelişti. “Kumaş yapımı, ipekli dokum acılık ve silah ve lüks eşya
üretim i ilerleme kaydetmiş görünm ekte” ve “belki başka hiçbir dönemde
para ekonomisi kasabalardaki ve banliyölerdeki sıradan insanların haya­
tına bu kadar derinden nüfuz etm em işti”.7 Böylesi bir ekonomik gelişme
daha az merkezileşmiş bir başka imparatorluğun, Gupta’ların im parator­
luğunun, birincisinin çöküşünden beş yüzyıl sonra kurulm asını olanaklı
kıldı.
Bilimin ve sanatların himayesi şimdi tüccardan ve onların loncala­
rından geldiği gibi soylulardan da geliyordu. O nların bağışları hariku­
lade dinsel abidelerin, kusursuz mağara oym alarının ve Budist m anas­
tırların yapım ını finanse ediyordu. Greko-Romen dünyasıyla yalnızca
eşya değil fakat fikirler de teati ediliyordu. Ganj’ın filozofları Atina ve
61
62 | H a l k l a r ı n D ün y a Tarihi
İskenderiye’deki tartışm alardan, berikiler de onlardan haberdar oluyor­
du. Pek çok yorumcu, Budist dinsel nosyonların erken Hristiyanlık üze­
rindeki etkisini gözlemlemişken, Hristiyanlığın bir versiyonu da M. S. ilk
yüzyıllarda kıyılardaki H int yerleşimlerinde az da olsa kendisine bir yer
edinm işti.
Dinsel m istisizm in yanı sıra bilimsel araştırm a da gelişti. ‘A ltkıtanın
en büyük entelektüel başarısı’ m atematik alanındaydı.8 M. Ö. 200’e gelin­
diğinde, ‘ayrıntılı geom etri’, yay ve kirişlerin hesaplanmasını m üm kün kı­
lıyordu. Roma-Yunan bilimi güney H indistan’da yankı buldu; ama Hintli
matematikçiler ‘Batlamyus’un daire kirişleriyle hesaplama yönetim inin
ötesine geçtiler ve ‘sinüslerle hesaplama yaparak trigonom etrinin gelişi­
m ini başlattılar’.9 Bunu ondalık sistemin mükemmelleştirilmesi, değeri
tespit edilemeyen bazı denklem lerin çözümü, n (Pi) sayısının değerinin
Aryabhata tarafından doğru olarak hesaplanması ve en geç M. S. 7. yüz­
yılda, Yunanlıların ve Romalıların bilmediği sıfırın kullanılm ası izledi.
Ticarette bir dünya sisteminin başlıyor olması gibi, düşüncelerde de
bir dünya sistemi başlıyordu. O rm anların açılmasıyla H indu dini güney
H indistan’a, daha sonra da Malay Yarım adasına ve Kamboçya’ya yayıldı.
Tacirler kendileriyle birlikte Budizmi de Seylan Adasına, Himalayalar’ı
aşarak Tibet’e, ticaret yolları üzerinden Çin’e ve en sonunda Kore’ye ve
Japonya’ya taşıdılar. Bu arada, H indistan’da matematikteki ilerlemeler
Arap bilim inin tem ellerinin ve 1.000 yıl sonra da Avrupa ‘Rönesans’ının
bir parçası oldu.
Bununla birlikte, H indistan’ın kendisinde, 6. yüzyıldan itibaren kültü­
rel kültürel gelişimin ivmesi azaldı. Kuzeybatıda sürekli istilalar yıkım a
neden olurken Altkıta, birbiriyle savaşan devletlere bölündü. Toplumun
m addi temeli, insanların hayatlarını kazanm a araçları, şatafatlı ve paha­
lı im paratorluk üstyapılarını destekleyecek kadar gelişmemişti. Birbirini
izleyen monarklar, m ülklerini korum a ve iç barışı sürdürm e, yolların ba­
kım ını yapma ve tacirlerin güvenliğini sağlam anın giderek güçleştiğini
gördüler. Ticaret düzeyinde, tacirlerin servetinde ve Budistlerin etkisinde
bir azalma oldu. Büyük m anastırlardan bazıları varlığını sürdürdü; ama
onların oluşum una neden olan toplum un bütününden giderek daha fazla
uzaklaştı ve sonunda bunların etkileri uzaktaki Çin’de, değişik Hint kral­
lıklarından daha fazla oldu.
Kendi kendine yeterli köy ekonom ilerinin parçalanmasıyla toplum un
‘feodalleşmesi’ denilen olay meydana geldi. Bu durum , kralların m em ur­
larına yerel üreticilerden elde edilen artığın bir kısm ını vermek dışında
ödeme yapamadığı bir sırada, orm an alanlarının açılmasını ve ekilme­
sini sağlayan kişilere, genellikle Brahmanlara, arazi bağışları yapılması
A n t i k D ü n y a | 63
şeklinde oldu. Zanaatçıların pek çoğu, ancak köylerde yerel üründen bir
kısm ına doğrudan el koyma karşılığında mesleklerini icra ederek hayatta
kalmayı başardılar. Pazar için üretim in yerini giderek yerel tüketim için
üretim aldı.
Tarım yeni alanlara yayıldığı için hâlâ bir üretim artışı söz konusuydu
ve tarım yöntemlerinde ağır ama önemli ilerlemeler de oluyordu. Ancak
bu, giderek daha fazla Brahm anların denetim i altına girdi; çünkü yalnız­
ca onların her köydeki insanlardan oluşan bir ilişkiler ağı vardı. Kültür
artan oranda onların kültürüydü ve bu durum , Romila Thapar’ın işaret
etmiş olduğu gibi, ‘resmî eğitim bütünüyle skolastik’ olduğu için ‘entelek­
tüel daralmaya yol açtı’.10
Brahm anlar Budizm’den kimi unsurları, özellikle de kendi kutsallık­
larının bir göstergesi olarak etyemezliği almışlar ve sığır eti yenilmesini
bütünüyle yasaklamışlardı. Ama, her mesleksel ve kabilesel grubu, çok
karm aşık ve sözde değişmeyen hiyerarşi içinde bir yere oturtarak kast ay­
rım ları üzerindeki eski vurgularını güçlendirdiler. Ekici topluluklarına
dışarıdan katılan kabile mensuplarını, köylerin çevrelerinde aşağılayıcı
koşullarda yaşamaya zorlayarak, en aşağı ve pis işlerde istihdam ederek,
dokunuşları bile yukarı kastlardakileri ‘parya’lar haline getirdiler.
Yüzyıllar boyu hızlı değişim ve entelektüel canlılığın coğrafyası olan
yer, 1000 yıla yakın bir süre boyunca içine kapalı köyler, dinsel hurafe­
ler ve parçalanm ış, savaşçı ve asalak krallıkların mekânı oldu. Bunun bir
ürünü, gelecek binyılda, M üslüman ve Avrupalı fatihlerin karşı karşıya
kalacağı, yerleşiklik kazanm ış çoklu bir kast sistemi oldu.
3. Böl üm
İ LK ÇİN İ M P A R A T O R L U K L A R I
Avrupalı tarihçiler dünya tarihini, geleneksel olarak, O rtadoğu’da
başlayan ve Yunanistan ve Roma üzerinden Batı Avrupa’ya geçen bir ta­
rih olarak görmüşlerdir. Oysa kuzey Çin’de ortaya çıkan bir uygarlık,
Avrupa’dakilerin hepsini geçmiş, şu ya da bu şekilde 2000 yıldan fazla
bir süre varlığını sürdürerek, insanlığın en önemli teknik gelişmelerinden
bazılarını gerçekleştirmiştir.
M. O. 221’de kurulan Çin İmparatorluğu, Romalıların herhangi bir za­
m anda egemen olduğundan çok daha fazla sayıda insana egemen olmuştur.
Bu imparatorluk, standart dingil genişliğindeki yük ve savaş arabalarının
geçebileceği 6800 kilometre yol yapm ıştır (Roma İm paratorluğunun yol­
larının uzunluğu 5.984 kilometredir). 3.000 kilometrelik ilk Çin Şeddinin
yapımı için 300.000 kişiyi işe koşabilmiş;11 ilk im paratorun mezarı ve ger­
çek insan boyutlarında fırında pişirilmiş toprak askerler için 700.000’e
yakın insanı seferber etmiştir. Nehirleri birleştiren kanallar, dünyanın
hiçbir yerinde benzeri olmayan bir iç su yolları sistemi yaratmıştır.
Bu im paratorluk yüzyıllar süren ekonomik ve toplumsal değişimin
zirve noktasıydı. Mezopotamya’dakine yakın bir zam anda tarım a baş­
lamışlar, kuzeyde akdarı yetiştirmişler, domuzları ve köpekleri evcilleş­
tirmişler; daha güneyde Yangtze Nehri vadisinde pirinç yetiştirm ek için
gerekli teknikleri öğrenmişler ve yaban sığırını evcilleştirmişlerdir.
Neolitik teknikleri kullanan insanlar tarafından kurulan şehirler ve
devletler M. O. 2000 yılından sonra ortaya çıkmıştır. M. O. 17. yüzyı­
lın sonlarında metal işçileri kalay ve kurşunu bakır ile karıştırarak bronz
elde etmeyi öğrenmişlerdi ve aristokrat savaşçılar kuzey Çin’deki Sarı
Nehir üzerinde Şang H anedanı için bir krallık kurm ak üzere bronzdan
yapılan silahları kullanmaya başlamışlardı. Çin, askerî, yönetsel ve dinsel
rolleri elinde toplayan bir aristokrasinin egemenliğine girm iş görünüyor­
du. Bu, kralların cenazelerinde hizm etçilerin kurban edildiği sınıflı bir
toplumdu; ama bu aşamada özel mülkiyet henüz gelişmemişti.12 M. O.
11. yüzyıldan itibaren Çu (Chou) H anedanı altında krallar iktidarlarının
A n t i k D ü n y a j 65
büyük kısmını, O rta Çağ Avrupası ile paralellik kurm ak için13 sıklıkla
‘feodalizm’ olarak nitelenen bir sistem içinde, 100 kadar yerel yöneticiye
devretmişlerdi. Bununla birlikte bazı tarihçiler, m etinler tarım ın birey­
sel köylü parselleri temelinde örgütlenmediğine işaret ettiği için bunun
feodalizm değil, M arx’in ‘Asya tipi toplum ’ dediği sistem olduğunu iddia
etmişlerdir. Aslında, ‘sıradan köylüleri günlük hayatlarında’ -yalnızca
günlük işlerinde değil fakat aynı zam anda ‘evliliklerinde, festivallerinde
ve toplantılarında’- yönlendiren yönetimsel kararlardı.14 Köylüye her yıl
hangi ürünü yetiştireceği, ne zaman ekeceği, ne zaman toplayacağı bildi­
rilirdi. Kışlık evini tek edip tarlalara gitmesi ya da tarlaları bırakıp evine
kapanması kendisine em redilebilirdi.15 Her halükârda, Çu H anedanının
tarihi, birbirine rakip lordlar arasındaki, neredeyse sonu gelmez, savaşla­
rın tarihiydi.
Yüzyıllar geçtikçe, teknik değişiklikler daha etkin savaşları olanak­
lı kıldığı için, çok sayıdaki küçük devlet, az sayıda büyük devlet içinde
birleşti. Savaş arabalarının sayısı arttı, kuşatm a muharebeleri için yeni
teknikler ortaya çıktı ve kılıç ve arbalet (tatar yayı) askere alınan köylü
piyadelerin, arabalı savaşçılara karşı ilk kez kafa tutabilm elerine olanak
sağladı. Bu tü r bir savaş öte yandan, yöneticileri daha fazla teknik ilerle­
meye teşvik etti. M. Ö. 4. ve 3. yüzyıllarda (savaşan devletler çağı olarak
bilinir) bu yöneticiler, kuzey ovasının ve nehir vadilerinin tarım a açıl­
masını, bataklık bölgelerin kurutulm asını ve çoğu kez geniş çaplı sula­
m anın yaygınlaştırılm asını başlattılar. Ayrıca, dökme dem irden aletler ve
silahlar -yalnızca kılıçlar ve bıçaklar değil, aynı zamanda ‘beller, çapalar,
oraklar, sabanlar, baltalar ve keskiler- üreten bir dem ir sanayii de, o dö­
nemde başka hiçbir yerde olmadığı kadar gelişti.16
Yeni tarım yöntemleri üretim i arttırdı: öküz kullanarak derin sabanla
entansif tarım ; hayvan dışkısının ve ‘geceleri boşaltılan insan pisliğinin’
gübre olarak kullanılması; toprağın verim liliğini tazelemek için bakla­
gillerin ekimi; akdarının yanı sıra buğday ve soya yetiştirilmesi ve ekim
zamanlam ası konusundaki gelişen anlayış.17 Bu sayede artık ü rün giderek
çoğaldı.
Jacques Gerne, ‘Savaşan devletler çağının, sıradan tüketim eşyaların­
da (kumaş, hububat, tuz), metaller, ağaç, deri ve gön ticaretinde dikkate
değer artışla, teknik yenilikler açısından tarihin tanık olduğu en zengin
dönem’ olduğuna işaret eder. ‘En zengin tacirler bu tü r bir ticareti büyük
sanayi girişimleriyle (özellikle demir imalathaneleri ve dökümhaneler)
birleştirdiler ve çok sayıda işçi ve ticari aracı istihdam etmeye başladılar;
nehir gemileri ve araba filolarının büyük kısm ını kontrol ettiler. Büyük
tüccar girişimciler, devletin zenginleşmesine en büyük katkıyı yapan top­
| H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i h i
lumsal gruptu ... Krallıkların başkentleri ... büyük ticarî ve imalat m er­
kezleri olma eğilimi gösterdi... 3. yüzyıldaki savaşların amacı çoğu kez bu
büyük ticari merkezleri ele geçirmekti’.18
Ama yöneticiler, yeni yöntemlerden tam olarak yararlanabilecek­
lerse, bunu ancak eski aristokrasinin gücünü kırarak yapabileceklerdi.
‘Tarım daki teknolojik değişime paralel olarak... bazı devletlerde sosyoe­
konom ik değişiklikler ve siyasal reformlar görüldü’.19
Bu değişiklikleri en sistemli şekilde Çin devleti sonunda diğerlerini
fethetti. Eski aristokrasiyi ezmek için, savaşçı ve m em urlardan oluşan
yeni bir merkezi yönetici sınıf yarattı. Bunlar üretim de anahtar rolünü
tek tek çekirdek köylü ailelerine verdiler, toprağa sahip olm alarına olanak
tanıdılar, karşılığında vergilerini ödemelerini ve yerel beyler yerine doğ­
rudan devlete çalışm alarını istediler. ‘Bu, yeni rejimi destekleyen küçük
çiftçilerin yeni üretici gücüydü’.20
Bu, bir sömürücü sınıfın bir diğeriyle yer değiştirmesi şeklinde, yu­
kardan bir toplumsal devrimdi. Bu, orduların yürüttüğü bir devrim di ve
muazzam zaiyata yol açtı. Bir klasik anlatının belki biraz abartılı iddiası­
na göre, M. Ö. 364’ten 234’e kadar devam eden 150 yıllık savaşta 1.489.000
kişi can verdi.21 İm paratorluk öncesi Çin’in son birkaç yılı ‘askeri seferle­
rin ve zaferlerin monoton bir resitaliydi’ ve rivayete göre bir zafer, 100.000
adam ın kafasının kesilmesine yol açmıştı.22 İm paratorluğun kurulm asını,
en az 120.000 eski ‘zengin ve güçlü’ ailenin sürülmesi izledi.23
Dönüşüm yalnızca bir avuç yöneticinin girişimiyle güçlü orduların se­
ferber edilmesinin bir sonucu değildi. Teknoloji ve tarım daki değişiklik­
ler yöneticilerin kontrol edemeyeceği ve çoğu kez de etmek istemeyeceği
güçleri harekete geçirmişti.
Köylülerin ürettiği artık ü rün büyüdükçe, eski ve yeni yöneticilerin
lüks eşyaya ve orduları için metal silahlara, atlara, savaş arabalarına, yay
ve zırha olan talepleri de arttı. Köylülere sürekli olarak alet tem in edilmesi
gerekiyordu. Bütün bu eşyalar ancak giderek artan sayıda zanaat işçisinin
kendi bulduğu yeni tekniklerle ve tüccar esnafının da tek tek devletlerin
içinde olduğu gibi, devletler arasında da faaliyet göstermesiyle üretilebi­
lirdi. Standartlaştırılan metal ağırlık ölçüleri ve daha sonra da sikkeler,
insanları ticarete daha da özendirdi.
Tacirlerin etkisi, içlerinden en zengin olanının M. Ö. 250 yılında gele­
cekteki im paratora saray kâtibi seçilmesi, kendisine 100.000 hane halkın­
dan oluşan bir arazinin tahsis edilmesi ve etrafına 3.000 bilginden oluşan
bir maiyet toplam asından anlaşılır.24
Ço-yun Hsu, ‘M. Ö. 5. yüzyıldan 3. yüzyıla kadar süren karışıklık yıl­
larında, kırsal temelli bir tarım ekonomisi yerine, ağırlıklı olarak kent
Antik Dünya
merkezli toplumsal bir hayatın geliştirilmesi olasılığı çok yüksekti’ diye­
cek kadar ileri gitmektedir. ‘Büyük ve başarılı pazar merkezleri gelişmiş
ve kâr etmeye yönelik şehir mantığı... galip gelm iştir’.25
Alman-Amerikalı tarihçi Karl Witfogell, 1930’larda henüz daha
M arksistken, bu dönemdeki Çin’le neredeyse 2000 yıl sonraki Avrupa’nın
feodal aşam aları arasında benzerlik olduğunu iddia etm işti.26 Çin, tüccar
‘burjuvazi’ tarafından ücretli işçilerin ağırlıklı olarak piyasa için üretim
yaptığı yeni bir topluma dönüştürülebilirdi. Bunun yerine, artık ürünü
hem tüccardan hem de eski aristokratlardan uzaklaştırarak kendi ellerin­
de toplayan devlet bürokrasinin egemenliği altına girdi. Tacirler, devleti
aristokrasi karşısındaki mücadelesinde desteklediler; ama sonunda zafe­
rin meyvelerinin devlet bürokrasisi tarafından çalındığını gördüler.
Kuşkusuz devlet, hem Çin Hanedanı hem de onu izleyen Han H anedanı
(M. Ö. 206’dan M. S. 220’ye kadar) sırasında sürekli olarak saldırdı.
Örneğin ilk Han im paratoru, ‘tacirlerin ipekli giymesini ve arabalara
binmesini yasakladı... Ne tacirler ne de onların çocukları ve torunlarının
devlette görev alm alarına izin verildi’.27 Devlet iki temel endüstriyi (tuz
ve demir) kontrolü altına alarak, bir Han belgesinin anlattığı gibi, ‘tuz ve
dem irin kârı [imparatorluk tarafından] zengin esnafı ve zengin tüccarı
baskı altına alm ak için tekel altına alındı.28 Ticaret kârlarına tarım dakinden daha yüksek vergiler kondu ve vergiden kaçınmaya çalışan tacirlere
karşı zoralıma başvuruldu. İm parator W u’nun 54 yıl (M. Ö. 141-87) süren
saltanatı sırasında ‘tacirler’in m ülklerine im paratorluk iktidarınca zorla
el konuldu. Tüccar, varlığını sürdürebilmek için çoğu kez bürokratlar ve
hatta sarayla ilişkiler kurm ak zorunda kaldı.29
Bu tü r saldırıların ikiyüzlü bahanesi, çoğu kez köylülerin korunm asıydı. Bu döneme ait pek çok belge, ticaret ve endüstrinin tekrarlayan kıt­
lıklara ve kırsal huzursuzluğa yol açarak köylülüğü yok ettiğinden ve aynı
zam anda tacirlere devleti tehdit edecek olanaklar verdiğinden şikâyet
ediyordu. Bu ise bu kez yoksullaşan bir sınıfın tehlikeler taşıyordu. M.
S. 9 yılında İm parator Wang M anga göre, ‘Zenginler kendilerini beğen­
dikleri için şeytanca davranıyorlar, yoksullar çok yoksul düştükleri için
günahkârca hareket ediyorlar’dı.30
Bu farklı söm ürücü sınıfların etkili olm ak için birbirleriyle itişip ka­
kıştıkları yüzyıllar, zorunlu olarak entelektüel canlanm anın mayalandığı
yüzyıllar oldu. Farklı sınıfların m ensupları dünyayı farklı görmek eğilimindeydiler. Farklı sosyal gruplar çevrelerinde meydana gelen değişime
ayak uydurmaya çalıştıkça, rakip felsefî ve dinî okullar ortaya çıktı.
M. Ö. 6. yüzyılda doğan Konfüçyus ve onun M. Ö. 4. yüzyıldaki ta ­
kipçisi Mençius, dürüstlük ve kendine hâkim olmayla birlikte gelene­
67
68
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
ğe ve ritüele saygıyı savunuyorlardı. Sonraki yüzyıllarda bu, kendileri
refah içinde bir hayat yaşarken toplumu geleneksel çizgide tutan sözde
aydın yöneticilerin m uhafazakâr ideolojisi haline geldi. Bununla birlik­
te Mençius’un zam anında haris prenslerin yöntem lerinin reddedilmesi
anlam ına da geliyordu. Bu reddiye, Konfüçyüs’ten 60 yıl kadar sonra ya­
şayan M otzu’da daha da ileri gitti. Motzu, otoriter yollarla, ortak tutum ­
luluğa dayanan eşitlikçi bir mezhep kurdu; bencillik, lüks ve savaşa karşı
çıktı. Buna karşılık, daha sonra Taoizm adını alacak olan akım, bireysel
kurtuluşun yalnızca toplu eylemle değil, aynı zamanda bireyin dünya­
dan uzaklaşıp ona egemen olmayı sağlayacak teknikleri öğrenmesiyle de
m üm kün olduğunu yaydı. Çin tarihinin daha sonraki dönem inin çoğun­
da Konfüçyüsçülüğün ve Taoizmin türleri, insanların aklını çelmek için
Budizm’le yarışırken, yoksulların acısını ifade etmek üzere birbiri ardı
sıra eşitlikçi mezhepler ortaya çıktı.
Ancak M. Ö. son yüzyıllardaki ideolojik savaşların doğrudan galibi,
genellikle ‘legalizm’ olarak adlandırılan farklı bir akım oldu. Bu akım,
temel vurguyu devletin kendisinin gücü ve bürokratik işlevi üzerine ya­
pıyordu. Devlet görevlilerinin, Konfüçyüs ve Mençiüs’un takipçilerinin
yaymaya çalıştığı kişisel erdem endişesiyle yoldan çıkm adan, yalnızca
devletin yasalarını yerine getirmekle ilgilenmeleri gerektiği konusunda
ısrar ediyordu.
Legalizm, yöneticilerin rolünü genel çıkarın cisimleşmesi olarak haklılaştırmaya çalışıyordu. Bu ayrıca, tacirlerin rasyonel hesap vurgusu ve
para kazanm alarını bozacak keyfi siyasal kararlardan korkmalarıyla da
uyumluydu. Bunun kuralları örneğin, kitleler için yöneticileri ve de devle­
tin kararlarını toplum un bütününün zorunlu güvencesi olarak resmeden
kuralları ilahiler şeklinde popülerleştiriliyordu.
Yöneticiler kendi totaliter dünya görüşlerini kabul ettirm ek için yal­
nızca basit entelektüel ikna yollarına dayanmıyorlardı. Onlar ayrıca halka
herhangi bir alternatif sunulm am asını garanti etmek için ellerinden geleni
yapıyorlardı. İlk im parator eski geleneklerden söz eden bütün kitapların
yakılmasını emretti: ‘Günüm üzü örnek almayan kim i okumuş insanlar
var, bunlar bugünü eleştirebilmek için geçmişi araştırm aktadırlar. Halkı
heyecanlandırm akta, kafasını karıştırm aktadırlar... Bunun yasaklanması
uygundur’. Yasaklanan kitapları tartışm aya cesaret eden insanlar ‘ölüm
cezasına çarptırılm alı ve cesetleri halka teşhir edilmelidir, bugünü eleş­
tirm ek için geçmişi kullananlar akrabalarıyla birlikte öldürülm elidir’.31
Başlangıçta devletin artan gücü, esnaf ve zanaatkârın üretim inde de­
vam eden artışa engel olmadı -gerçekten de devletin yol ve kanal yapım ın­
dan imparatorluğun Çin’in güneyine, orta Asya’ya ve Kore Yarımadasına
Antik Dünya
yayılmasından fayda sağladılar. Başka teknolojik ilerlemeler de söz konu­
suydu: M. S. 2. yüzyılda (Avrupa’da görülmesinden bin beş yüz yıl önce)
çelik üretilmeye başlamıştı; dünyanın ilk su dolapları faaliyetteydi ve de
insanların kendi ağırlıklarının iki katını taşımasına olanak veren teker­
lekli el arabaları M. S. 3. yüzyıldan itibaren (batı Avrupa’ya ulaşmasından
1000 yıl kadar önce) kullanılmaya başlanmıştı.
Ama tüccar girişimcilerin bir sınıf olarak bağımsızlığı engellenmişti.
Bunlar, O rta Çağ Avrupa’sının şehirlerinde olduğu gibi, kendi merkez­
leri olan ayrı bir güç odağı olarak örgütlenme olanağı bulam amışlardı.
Aksine devlet bürokrasisine artan oranda bağımlı kalmışlardı.
Tüccar sınıfına karşı alınan önlemler köylülüğün talihini de nadiren
iyileştirdi. Devlete verilen vergiler haşatın iyi olduğu zam anlarda açlık
düzeyinin biraz üzerinde, kötü olduğu zam anlarda ise bu çizginin altın­
da, açlık sınırında kalm alarını sağlıyordu. Gündelik hayat neredeyse bit­
meyen ağırlıkta ve sıkıcılıktaydı. Kuzey Çin ovalarının toprağı, eğer ku­
ruyup gitmeyecek ve yabani otlar ve böceklerin istilasına uğramayacaksa,
ekimle hasat arasında sürekli ilgi istiyordu.32 Bununla birlikte ürünün
üçte biri ile yarısı başkalarının eline geçiyordu.
Hiçbir zaman unutulm am alıdır ki, imparatorluğun ‘harikaları’ -Ç in
Şeddi, kanallar, imparator mezarları ve saraylar- milyonlarca saat işgücü­
nü gerektiriyor ve toplumun bütününe giderek azalan bir yarar sağlıyordu.
İlk imparator, büyücüden eğer başka insanlardan uzak durursa ölümsüzlü­
ğe ulaşabileceğini duyduktan sonra, ‘Birbirine duvarlarla ya da üstü kapalı
yollarla bağlı ve içinde bayraklar, çanlar, davullar ve güzel kadınlar bulu­
nan 270 saray yapılmasını emretti... Onun nerede olduğunu açıklayan her­
kes ölümle cezalandırılacaktı’.33 Bir keresinde maiyeti arasında haber veren
birisinin olduğunu öğrenince 460 kişiyi öldürttü.34
Böylesine bir israf köylülük üzerindeki baskıyı sürdürerek karşılanıyor­
du. Birbirini izleyen köylü ayaklanmaları oluyordu. Eski Mezopotamya,
Mısır, H indistan ya da Roma’da alt sınıfların yöneticilerine karşı isyan­
larından belgelerde nadiren söz edilirken, Çin örneğinde bunlar sık sık
görülüyordu.
Bu ayaklanm alardan biri Çin H anedanının çöküşünü hızlandırm ıştı.
Rivayete göre ayaklanma, 900 kadar m ahkûm u bir hapishaneye götür­
mekte olan eski bir kiralık işçi, Çen Şeng tarafından başlatılmıştı. Geç
kalm a nedeniyle cezadan korkan Şeng, şöyle bir akıl yürüttü: ‘Kaçmak
ölüm demek, kötü niyetle plan yapmak da ölüm demek... Bir devlet kur­
m ak için ölmek tercih edilebilir.’ İsyan ‘geniş çaplı ölümlere yol açtı’,35
im paratorluk sarayında bir panik dalgası yarattı, im paratorun belli başlı
eski danışm anları ve sonunda da im parator öldürüldü. D ört yıl süren ka­
69
70 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
rışıklıktan sonra asi liderlerden bir tanesi başkentin üzerine yürüdü, tahtı
ele geçirdi ve yeni bir hanedan, Han H anedanını kurdu.
Ayaklanmada kitleler önemli bir rol oynamışlardı. Ama sonucun­
dan yararlanm adılar. Yeni im paratorluk eskisinden hiç de farklı değildi.
O nun da isyanlarla karşılaşması için çok zaman geçmesi gerekmedi. M. S.
17’de Sarı N ehrin aşağı vadisinde sellerden zarar gören köylüler, büyücü­
lük nedeniyle öldürülen ‘Lu Ana’ gibi önderlerin arkasında ayaklandılar.
Bunlara, yüzlerini boyadıkları için ‘Kırmızı Kaşlılar’ deniliyordu ve iki
bölgede kendi liderleri altında bağımsız krallıklar kurdular.
Bu tü r isyanlar, sık sık tekrarlayacak bir emsal oluşturm uştu.
İm paratorluk vergi sistemi ve toprak sahiplerinin zorbalıkları köylüleri
isyana yöneltiyordu. İsyanlar kendi başkentleri olan bütün eyaletleri kap­
lıyor ve im paratorluk ordusundan generallerin, sarayın gözünden düşmüş
devlet m em urlarının, kim i toprak sahiplerinin katılmasıyla imparatorluk
başkentini bile tehdit ediyordu. Bununla birlikte başarılı olan isyanlar,
köylü kitlelerine, eskileri kadar kötü muamele eden yeni im paratorlara ve
yeni hanedanlara yol açıyordu.
Mesele yalnızca tek tek liderlerin ayartılabilir olmaları değildi.
Köylüler, kendi amaçlarını topluma kabul ettirebilecek kalıcı, merkezileş­
miş bir örgütlenme oluşturam ıyorlardı. O nların geçimi tek tek kendi ara­
zilerini işlemekten geçiyordu ve buraları kısa biri süre dışında terk etmeyi
göze alamıyorlardı. Bunu yapanlar köylülükten çıkıyor, yaşam aları için
yağma ya da rüşvete başvurm ak zorunda kalıyor, kendilerine kim öde­
me yaparsa onun yönlendirmesine açık hale geliyorlardı. Topraklarında
kalanlar, ağır çalışma, kıtlık ve zorluğun olmadığı daha iyi bir dünya
hayali kurabiliyorlardı. Ama sulama ve taşkınların kontrolü, dem ir alet­
lerin tem ini ve kendi yetiştirm edikleri şeyleri edinebilmeleri söz konusu
olduğunda devlet görevlilerine bağımlı oluyorlardı. Yöneticilerin daha iyi
davrandığı ve toprak sahiplerinin kendilerini sıkıştırm adığı bir dünyayı
tasavvur edebiliyorlardı. Ama, kendileri tarafından yönetilecek tam am en
farklı bir toplum tasavvur edemiyorlardı.
Bununla birlikte, isyanlar Han İm paratorluğunu zayıflatacak etki­
yi yaratmadı. Bu hanedan, Batı Avrupa’da m odern çağın bütünü kadar
bir süre varlığını sürdürdü. Ama her bölgedeki büyük toprak sahiplerini
kontrol etmekte giderek zorlanıyordu. İmparatorluk yönetim inin, kendi­
lerini ve imparatorluğu besleyecek kaynakları elde etmek için köylüleri
sıkıştırm ak dışında başka bir çaresi yoktu. Belirli aralıklarla meydan ge­
len isyanları önleyemiyordu. M. S. 184’te Taocu mezhebin liderinin başını
çektiği, kendisini kurtarıcı ilan eden bir hareket, Sarı Sarıklılar, 360.000
silahlı destekçiyi örgütlediler. İsyanları bastırm ak için gönderilen gene-
A n t i k D ü n y a | 71
railer kısa sürede birbirleriyle savaşmaya başlıyor, karm aşa ve yıkım a kat­
kıda bulunuyorlardı.
Başkentin yakılması, ülkenin tüm bölgelerinin yağmalanması ve tica­
ret yollarının kesilmesi ile birlikte şehir merkezlerinde hızlı gerilemeler
görüldü ki bu, kırsaldaki hayatı daha da bozdu. Kısa sürede her yörede
malikâneleri yöneten, kanalların, barajların ve sulama işlerinin yönetim i­
ni üstlenen ve daha önce en azından kuram sal olarak devlete giden vergi­
leri toplamaya başlayan, ekonomik ve siyasi gücü kendi ellerine geçirmiş,
birbirine rakip toprak sahipleri ortaya çıktı.36 Ekinciler yeni ekonomik
düzenlemelere göre ürün yetiştirmeye devam ettiler ve zanaatların ve
endüstrilerin pek çoğu, her ne kadar tam am en yerli talebi karşılamaya
yönlendirildikleri için pek gelişemeseler de, varlıklarını sürdürdü. Uzun
süren bir teknolojik ilerleme sona erdi ve aynı şekilde sonraki üç yüzyıl
boyunca Çin İm paratorluğunun yerini çok sayıda birbirine rakip krallık
aldı.
Çeşitli açılardan bu dönem, M. S. 5. yüzyılda H indistan’daki ve aşağı
yukarı aynı zam anda batıda çöken Roma İm paratorluğundaki gelişmeler­
le benzerlikler gösteriyordu. Ama önemli bir farklılık da vardı. Çin uygar­
lığının temelleri yıkılm adı ve ekonominin ve şehir hayatının H indistan ve
Roma’da olduğundan çok daha hızlı canlanm ası için altyapı hazırdı.
Bununla birlikte, teknolojik gelişme ve ekonomik genişlemeyi teşvik
eden siyasal yapılar, eski toplum un kısmen yıkılm asının bir sonucu ola­
rak artık aynı işlevi üstlenemiyordu. Eski bürokratik yönetici sınıf, top­
lum u eskisi gibi yönetemiyordu. Toprak sahibi aristokrasi yalnızca kendi
parçalanışını seyrediyordu. Tacirler, diğer ayrıcalıklı sınıflardan kopma
ve H indistan’dan m istik Budist dinini benimseyip arkalarına isyancı köy­
lüleri de alarak toplumsal dönüşüm ü sağlayacak bir program ortaya koy­
ma konusunda isteksiz görünüyordu. Birbiriyle mücadele eden sınıfların
karşılıklı yıkım ı söz konusu değildi; ama kesinlikle karşılıklı bir felç hali
söz konusuydu.
4. Bölüm
Yu n a n Şe h İr D
evletler
İ
2500 yıl önce serpilip gelişecek üçüncü uygarlık, eski Yunan uygarlığı
idi. Büyük İskender, M. Ö. 4. yüzyılda, H indistan altkıtasına Magadha’lı
hüküm darların egemen olmaya başladığı, Çin’de Ç’in hanedanının yeni
bir im paratorluk kurduğu sırada, çok kısa bir süre Balkanlar’dan Nil’e
kadar uzanan bir im paratorluk yaratmıştı. Atina’da ortaya çıkan ve
Yunan İskenderiyesi’nde gelişen nosyonlar, izleyen iki binyıl boyunca,
H indistan’da, Magadha ve Çin’de Konfüçyus ve Mençius’unkine benzer
etkileri Akdeniz ve Avrupa düşüncesinde egemen kılacaktı.
Bununla birlikte M. Ö. 9. yüzyılda Yunanistan’ın kıyı köylerinde ve
adalarda yaşayan insanları Avrasya ya da Afrika’nın başka yerlerindeki
ekincilerden ayıran çok az şey vardı. Miken geçmiş; belki birkaç mitos dı­
şında tam am en unutulm uştu ve o geçmişin kale sarayları yıkılmaya terk
edilmişti. Köyler birbirlerinden ve Mısır ve Asya anakıtasının uygarlıkla­
rından kopmuştu. Ahali cahildi, zanaatlardaki uzmanlaşma gelişmemiş,
tasviri sanatlar mevcut değildi, hayat haşin ve kıtlıklar yaygındı.37
Bu insanları yeni bir uygarlık içinde kaynaştıracak olan güçler kuzey
Hindistan ve kuzey Çin’dekilere benziyordu - demir işleme konusundaki
bilginin ağır ama sürekli yayılması, tarım da yeni tekniklerin bulunması,
ticaretin gelişmesi, eski zanaat becerilerinin yeniden keşfi ve yenilerinin
öğrenilmesi, alfabelerin gelişmesi. M. Ö. 7. yüzyıldan itibaren düzenli
ekonomik büyüme ve ‘nüfusun hemen her kesiminde yaşam standardı­
nın gözle görülür şekilde artışı’ söz konusuydu.38 M. Ö. 6. yüzyıla gelindi­
ğinde bu değişim, Atina’daki Akropol gibi harikulade abideler yaratmaya
m uktedir şehir devletlerinin gelişmesine yol açmış ve bunlar, elbirliğiyle
İran’ın devasa ordularının istila girişim lerini durdurm ayı başarm ışlardı.
Ancak bu ekonomik ve toplumsal değişikliklerin gerçekleştiği koşullar,
iki önemli açıdan Çin’dekinden ve daha az ölçüde H indistan’dakinden
farklıydı.
Yunan kıyı yerleşimleri kısa sürede, Çin’de ve H indistan’da olduğun­
dan farklı bir şeklide, diğer uygarlıklarla daha fazla doğrudan temas için­
Antik Dünya
deydi. Fenikeli denizciler yüzydlar boyu Akdeniz kıyılarında ticaret yap­
mış ve onlara Mezopotamya ve M ısır uygarlıklarında elde edilmiş bilgi
ve teknik ilerlemeleri taşımıştı. Daha sonra, M. Ö. 6. yüzyıldan itibaren
Yunan şehirleri ile O rtadoğu’nun birbirini izleyen im paratorlukları ara­
sında, ticaret, Yunanlı paralı askerlerin im paratorluk ordularında istihda­
mı ve Yunanlı sürgünlerin im paratorluk şehirlerinde oturm ası gibi yollar­
la doğrudan ve devamlı ilişki vardı. Bu tü r temaslar Yunan uygarlığının
gelişmesine önemli bir itici güç kazandırm ıştı. Örneğin, Yunan alfabesi,
doğrudan Fenikelilerin kullandığı Sami yazısından türem işti.
Çin ve Hint uygarlıkları, bir kez orm anlar ekime açıldıktan sonra tarı­
m ın hayli verimli olabildiği nehir vadilerinde ve geniş ovalarda gelişmiş­
ti. Buna karşılık Yunan tarım ının gelişmesi dağlık arazi nedeniyle sınırlı
kalm ıştı. M. Ö. 8. yüzyılın başlarından itibaren yeni tekniklerin kullanıl­
masıyla artık ü rün elde edilebiliyordu. Eğer Çin ve H indistan’dakinden
farklı çözümler bulunmasa, bu bir noktadan sonra kuruyabilirdi.
Arazi kıtlığı ekincileri, denize yönelip Akdeniz’in verimli kıyı böl­
gelerini işgal etmeye teşvik etti: Ege ve İyon adaları, Küçük Asya ve
Karadeniz’in çevresi, güney İtalya ve Sicilya, hatta İspanya kıyıları ve gü­
ney Fransa. Bu kolonizasyonla beraber gelişen ticaret, bu kez anavatanda
zanaatların gelişmesini teşvik etti. O kadar ki, örneğin Atina seramikleri
kısa sürede Akdeniz bölgesinin her yerinde bulunur oldu. Tecrit edilmiş
ekinci ve balıkçı toplulukları olarak başlayan tablo, M. Ö. 6. yüzyılda,
birbiriyle savaşan ama aynı zam anda ticaret ve onunla birlikte ortak bir
alfabeye karşılıklı olarak anlaşılabilir diyaleklere, benzer dinsel ritüellere
ve en iyi bilineni Olimpiyat O yunları olan ortak festivallere sahip bir şehir
devletleri ağına dönüştü.
Arazinin görece verim sizliğinin bir diğer çok önemli yan etkisi vardı.
Bir köylünün ailesini ve çocuklarını besledikten sonra elde edebileceği
artık oldukça küçüktü. Ama toprak -ve daha sonra madenler ve büyük
zanaat kuruluşları- çocuksuz yetişkinlerden oluşan bir işgücü ile işlene­
bilirse, bu artık önemli ölçüde artırılabiliyordu. Savaş tutsaklarının k ö k ­
leştirilmesi işte tam böyle bir işgücü sağlıyordu.39 Burada başka insanları
söm ürm enin ucuz bir yolu bulunm uştu - M. Ö. 5. yüzyılda Atina’da bir
kölenin maliyeti, bir yıllık çalışma karşılığında serbest bir zanaatkâra ve­
rilen ücretin yarısından azdı.40
Kölelik eski uygarlıklarda uzun zam andan beri var olmuştu. Ancak
artık üretim inde m arjinal bir yeri vardı. Köleler yöneticilerin kişisel hiz­
m etlerini görüyor, tarım ve zanaatlar ise yarı-özgür yurttaşlara bırakılı­
yordu. Şimdi Yunanistan’da -ve hemen sonra çok daha büyük bir ölçekte
Roma’d a- kölelik, artık ü rün üretim inin temel kaynağı haline gelmişti.
73
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i h i
Yunan şehir devletlerinin belli başlılarından birisi olan ve serflik ben­
zeri bir köylülük söm ürüsüne dayanan Sparta’nın, görece daha verimli bir
iç arazide bulunuyor olması önemlidir.41 Burada tarım ya da zanaatlarla
uğraşmayan tam yurttaşların oluşturduğu yönetici sınıf, ekincilerin - ‘helot’- kendilerine verdikleri haraçlarla yaşıyorlardı. Ama burada da çok
sade yaşam biçimiyle övünerek, artığı elde etme konusundaki sınırlılık­
larının farkında olan bir yönetici sınıf vardı.42 Bu istisna, öteki Yunan
devletlerinde kural olmuş görünmektedir.
Kimi zaman, kölelerin nüfus içinde çoğunluğu oluşturmadığı, o ne­
denle de bu devletlerde köleliğin merkezi bir rol oynayamayacağı iddia
edilm iştir.43 Ama G E M De Ste Croix’nun harikulade çalışması Antik
Yunan Dünyasında Sınıf M ücadelesinde belirttiği gibi, burada önemli
olan kölelerin nüfus içindeki oranı ve hatta onların emeğinin toplam top­
lumsal ürüne katkısı değildir. Önemli olan şey, onların artık ürünün ya­
ratılm asındaki önem lerinin ne olduğuydu zira bu olmadan yönetici sınıf
için aylak bir hayat, yazarların ve şairlerin fiziki çalışmadan bağışık tu ­
tulm ası ve de Akropol gibi hayret uyandıran bir şey için kaynak olamaz­
dı. Yönetici sınıf konum unu, esas itibariyle kölelerin işlediği topraklara
borçluydu; o kadar ki, klasik Yunan yazar ve filozofları, köle sahipliği­
ni uygar bir hayat için zorunlu görüyorlardı. Nitekim Aristotales köle ve
efendiyi, koca ve karı, baba ve çocuklar gibi evin zorunlu unsurları olarak
sayarken, Polybus (Polibus) kölelerden ve büyükbaş hayvanlardan hayatın
zorunlu gereksinimleri olarak söz eder.44
Yunanistan’ın tarihinde, Çin’de olduğu gibi köylü isyanlarının yeri
yoktur. Bunun nedeni, Yunanistan’da ve daha sonra Roma’daki köleliğin
niteliğinin, kölelerin söm ürücülerine karşı örgütlenm esini çok zorlaştır­
mış olmasıdır. Bu köleler büyük ölçüde, Akdeniz, Balkanlar, Küçük Asya
ve hatta güney Rusya’daki savaşlarda esir alınan kişilerdi.45 Bunlar esir
pazarlarında birbirleriyle bilerek karıştırılırlardı; böylelikle farklı kül­
türlerden gelen, farklı dilleri konuşan ama birlikte çalışan bu insanların,
efendilerinin Yunanca diyalekti dışında bir dille birbirleriyle anlaşam a­
m aları sağlanmış olurdu. Ve de efendiler genellikle, isyancı köleleri ce­
zalandırm ak ve kaçanları yakalam ak için öteki Yunanlılara güvenirlerdi.
Dolayısıyla Messenia’daki helot serfler kendi aralarında örgütlenebilir ve
sonunda başkaldırıp özgürleşebilirken, gerçek köleler bunu yapamazdı.
Çoğu zaman söm ürülm elerine karşı m uhalefetlerini yalnızca pasif dire­
niş şeklinde ortaya koyarlardı. Bu direnm enin bizzat kendisi Yunan ve
daha sonra Roma tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu durum , doğru­
dan üreticilerin tekniklerini ve ürünlerinin kalitesini geliştirme konu­
Antik Dünya
sunda pek az çıkarlarının olm asına yol açıyor ve emeğin üretkenliğinin
artm asını engelliyordu. Üstelik, köleleri yerlerinde tutm a ihtiyacı politi­
kacıların ya da yöneticilerin alacakları bütün kararlarda arkaplanı oluş­
turuyordu. Ama köleler tarihsel sürece kendi adlarına nadiren m üdahale
edebiliyorlardı.
Bununla birlikte klasik Yunanistan’ın tarihinde farklı bir sınıf müca­
delesi, merkezî bir yer işgal ediyordu. Bu,’arazilerini oldukça fazla sayıda
köle ile işleyen ve bedensel işlerle ilgili herhangi bir faaliyetten uzak duran
zengin toprak sahipleri ile daha küçük çiftçi ve zanaatçı kitlesi arasındaki
sınıf mücadelesiydi. Bu İkinciler de bazen bir ya da iki köleye sahip olabi­
liyor, ama tarlalarında ya da işliklerinde bizzat çalışıyorlardı.
Yunan şehir devletleri ilk ortaya çıktıklarında hâlâ geçmişin izlerini
taşıyorlardı. Krallar geleneksel kabile reislerinin soyundan geliyordu ve
krallık silsileleri insanların birbirine karşı olan yüküm lülük ve davranış­
larını belirlemede önemli bir rol oynuyordu. Toplum hâlâ biçimsel yasa­
lar yerine, haklar ve yüküm lülükler konusundaki geleneksel nosyonlarca
bir arada tutuluyordu. Ticaretin ve köleliğin artmasıyla zenginleşen bu
toprak sahipleri, bu tü r davranış kalıplarına giderek daha fazla meydan
okuyorlardı. Bir yandan eski yönetici ailelerin ayrıcalıklarına, öte yandan
da yoksullara karşı olan yüküm lülüklerine hayıflanıyorlardı. Bu, ‘seç­
kinler arasında her fırsatta sınır ve miras anlaşm azlıkları şeklinde orta­
ya çıkan, cenazelerde karşılıklı gösterilere dönüşen şiddetli çatışmaların
dünyası’ydı.46
Pek çok devlette bunun sonucu, kralların devrilmesi ve oligarşilerin
-zenginlerin yönetimindeki cum huriyetler- kurulm ası oldu. Bu oligarşi­
lerde, yeni zenginler pozisyonlarını yalnızca eski yöneticileri yerlerinden
etmek için değil, aynı zamanda kendi altlarındakilerden m üm kün olduğu
kadar çok artık ürün elde edebilmek için kullanıyorlardı.
Daha küçük arazileri olanları, kendi çıkarlarına olan devlet harcam a­
ları -örneğin donanm a- için vergilendiriyorlardı. Oldukça sık görülen
hasat yetersizlikleri, pek çok köylünün vergilerini ödeyebilmek ve yaşam ­
larını sürdürebilm ek için zenginlere borçlanm alarını zorunlu kılıyordu.
Bu durum ise eninde sonunda zenginlere köylülerin arazilerini ve hatta
çoğu kez bizzat kendilerini ‘köle’ olarak ele geçirmek mazereti sunuyor­
du. Oligarkların oluşturduğu mahkemeler, yoksullar aleyhine kararlar al­
m aktan m utluluk duyuyorlardı.
Oligarşik cum huriyetler kısa süre sonra yurttaşlarının geniş kesim inin
ıstırapları nedeniyle sarsıldı. Pek çok örnekte, kendileri de yüksek sınıftan
olan ihtiraslı adam lar bu ıstırapları istismar ederek ‘tiran’ sıfatıyla siya­
75
76
H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
si iktidarı ele geçirdiler. Bunlar daha sonra geniş halk kitlelerine yardım
etmek için reformlar yaparak zenginleri rahatsız ettiler. Ama insanların
sınıflara bölünmesine son vermediler, veremediler.
Başta Atina olmak üzere kim i devletlerde aşağıdan gelen baskı daha
radikal değişikliklere yol açtı - hem oligarşi hem de tiranlık ‘dem okra­
si’ ile yer değiştirdi. Terim, sözcük anlamıyla ‘halkın yönetim i’ anlam ı­
na geliyordu. Gerçekte ise halkın bütününü kapsamıyordu; zira köleleri,
kadınları, orada ikamet eden ve esnaf ve zanaatkârların büyük kısm ını
oluşturan yabancıları (metics) dışarıda bırakıyordu. Servetin ve kölelerin,
zenginlerin elinde toplanm asına da itiraz etmiyordu. Bu hiç de şaşırtı­
cı değildi; çünkü ‘dem okratik’ güçlerin liderliği, m uhalif zengin toprak
sahiplerinin elindeydi ve bunlar kitlelerin taleplerini dikkate alarak ken­
di siyasal pozisyonlarını güçlendiriyorlardı. Ama bu durum daha yoksul
yurttaşlara, zenginlerin baskılarına karşı kendilerini korum a olanağı ve­
riyordu.
Dolayısıyla Atina’da Solonun döneminden (M. Ö. 594) itibaren borç­
tan kaynaklanan kölelik yasaklandı; yasama erki tüm yurttaşlara açık bir
meclise verildi ve yargıçlar ve daha alttaki görevliler kura ile seçildi.
İktidarına getirilen bu tü r sınırlam alar yüksek sınıf arasında m uaz­
zam hoşnutsuzluğa -k im i edebi ve felsefî çevrelerde yansımasını bulan
bir hoşnutsuzluğa- yol açtı. Dem okrasinin kalabalıkların yönetimi oldu­
ğu, aşağı sınıflara haklar veren aylak sınıfın o m ensuplarının prensipsiz
kariyeristler (‘demagog’ sözcüğü buradan gelir) oldukları ve gelecek için
tek um udun halk kontrolünün prangalarının kırılm asında yattığı iddia
edildi. Aristophanes’in oyunlarının ve Platonun siyasi yazılarının havası
budur ve muhtemelen Sokrates ve takipçilerinin norm kabul ettikleri bir
şeydir.47
Yukarı sınıflar kızgınlıklarını yalnızca sözlerle ifade etmekle kalm adı­
lar. Ellerine fırsat geçtiğinde iktidarı silahla ele geçirmeye, tam bir karşı­
devrime ve gerekirse karşılarına çıkanları öldürmeye kalktılar. Böyle bir
şeye kalkışabiliyorlardı, çünkü servetleri onlara sıradan insanların sahip
olamayacağı askerî olanaklar sağlıyordu. Başlıca askerî birlikler, piyade­
nin ‘hoplite’ kesimiydi ve yalnızca gerekli zırh ve silahları tem in edebile­
cek kadar büyük toprağı olanlardan oluşuyordu. Dolayısıyla Yunan şehir­
lerinin pek çoğunun tarihi, zengin toprak sahiplerinin demokrasiye karşı,
çoğu kez başarılı olan, aralıksız mücadeleleriyle geçti. Bunun bir ölçüde
istisnası, dem okrasinin yaklaşık 200 yıl yaşadığı Atina’ydı. Bunun nedeni
de, şehrin ticarete olan bağım lılığının, daha yoksul yurttaşların oluştur­
duğu donanmaya kritik bir rol vermesiydi. Sparta ile yapılan Peleponnes
A n t i k D ü n y a | 77
savaşlarındaki yenilgiden sonra oligarşi yönetimi oluşturmaya yönelik iki
girişim kısa ömürlü oldu.
M. Ö. 5. yüzyılda 30 yıl süren savaşta şehir devletlerinin pek çoğun­
da sınıf savaşıyla demokrasi için savaş iç içe geçti. Sparta ve Atina ara­
sındaki savaş, diğer şehir devletleri üzerindeki nüfuz mücadelesinden
çıktı. Sparta, Peleponnes’de -güney Yunanistan anakıtası- sınırlarını ve
Helotları’nın bağım lılığını korum ak için bir devletler ittifakı oluşturm uş­
tu. Atina ise ticaret için deniz yollarına m uhtaçtı ve kıyı şehirleri ve ada­
larla deniz temelli bir ittifak oluşturm uştu. Devlet, özellikle de donanm a
için yapılan harcam aları karşılam ak üzere m üttefiklerinden düzenli ha­
raç alıyordu. Ancak savaşın nedeni, bu ittifaklardan hangisinin egemen
olacağından ibaret değildi. Toplumun nasıl örgütlenmesi gerektiği konu­
sundaki birbirine rakip anlayışın da savaşıydı. Atina’da ve onunla ittifak
halinde olan devletlerdeki yukarı sınıflarda, Sparta’nın demokrasiyi yık­
ma mücadelesinde başarı kazanm asını en azından kısmen iyi karşılayan
pek çok kişi vardı. Bunların bazıları için Sparta, ayrıcalıklı bir azınlığı­
nın, başka herkesi her türlü haktan yoksun bırakacağının bir modeli, kar­
şı devrimci özlemleri için faşist İtalya ve daha sonra Nazi Almanya’sının,
1930’larda Avrupa’daki yönetici sınıflar nezdinde olduğu gibi bir odak
noktası oldu.48
İki ya da üç yüzyıl boyunca Yunan uygarlığının yükselişini nitele­
yen bu toplumsal ayaklanma ve sınıf gerilimleri, Yunan edebiyatı, bili­
mi ve felsefesinin büyük başarılarının arkaplanını oluşturur. Bu, insan­
ların eski m utlak kuralları sorgulamak zorunda kaldıkları bir dönemdi.
Homeros’a atfedilen (aslında ilk kez M. Ö. 700 yılında kaleme alm an ve
eski sözlü sagalardan oluşan) şiirin gücü, toplumsal bir karışıklık döne­
m inde kaderlerine egemen olmak isteyen insanların tasvirinden kaynak­
lanır. Aşil’in oyunlarındaki trajik gerilim, karakterlerinin, toplum un eski
ve yeni düzenlerini yansıtan birbirine rakip ahlaki kurallar arasındaki
çatışmayı çözememelerinden ileri gelir. Klasik Yunan felsefesinin birbi­
rine rakip okulları, düşünürlerin gerçeğe, insan hayatının amaçlarına ve
insan davranışının kurallarına ulaşm ak için yeni nesnel temeller aram a­
larından doğmuştur. ‘Sofistler’ ve ‘skeptikler’ (kuşkucular) m üm kün olan
yegâne şeyin, her tezin ardı sıra çürütülm esi olduğuna kanaat getirm iş­
lerdir. Platon, birbirini izleyen her tezin bir başkasıyla çürütülm esinin
(‘diyalektik’ olarak bilinen süreç), gerçeğin doğrudan insan deneyim inin
dışında, yalnızca toplumu totaliterce yönetmeleri gereken felsefeci seçkin­
lerin erişebileceği bir âleme bağlı olabileceği sonucuna yol açtığını ileri
sürm üştür. Aristotales, Platona bağlı olarak çalıştıktan sonra, dört temel
‘unsur’dan (su, ateş, hava ve toprak) oluştuğuna inandığı mevcut fiziki ve
78 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
toplumsal dünyanın olumlu am pirik bilgisine vurgu yaparak buna kar­
şı çıkmıştır. Demokritus M. Ö. 5. yüzyılda, Epikürus M. Ö. 4. yüzyılın
sonlarında, dünyanın bölünmez atom lardan oluştuğuna dair maddeci bir
görüş geliştirmişlerdir.
Mezopotamya, Asur ve Pers im paratorluklarının muazzam bürokrasi­
leriyle engellenmeyen Yunan şehir devletleri, savaş söz konusu olduğunda
nüfuslarının çok daha büyük bir kısm ının aktif sadakatini kazanabilmiş
ve çok daha büyük dinam izm gösterebilmiştir. Bu, bir araya gelen Yunan
devletlerinin M. Ö. 5. yüzyıl başlarında istilacı ordulara karşı direnebilme yeteneklerini açıklar. Ve 150 yıl kadar sonra, Yunanlılardan etkilenen
kuzeydeki Makedonya krallığının, egemenliğini yalnızca Yunan şehir
devletleri üzerinde değil, Büyük İskender yönetimiyle birlikte, M ısır ve
O rtadoğu’daki tarihi iki im paratorluk üzerinde de -kısa süreyle- ku­
rabilmiş olmasını açıklar. İskender’in imparatorluğu ölüm ünden sonra
dağıldı, ama Yunanca konuşan hanedanlar rakip O rtadoğu ve Mısır im ­
paratorlukları üzerinde egemenliğini sürdürdü. Yunanlıların, bu bölge­
lerdeki eski uygarlıkların başarılarından esinlenen bilim ve felsefedeki
atılım ları, şimdi onların topraklarında daha ileri atılım lar yaptı. YunanM ısır şehri İskenderiye’de Yunan bilim, m atematik ve felsefe okulları, bir
kez daha zirveye ulaştı. M. O. 300 dolaylarında Öklid, geom etrinin temel
teoremlerini formülleştirdi. Hemen sonra Eratosthenes, dünyanın çapını
24.000 mil olarak hesapladı. M. Ö. 150 dolaylarında Hypharcus, uzak­
lıkları hesaplamak için trigonom etrik araçları geliştirdi ve ayın dünya­
dan uzaklığı konusunda oldukça isabetli bir sonuca ulaştı. 300 yıl sonra
Claudius Ptolemy, Hypharcus’un düşünceleri üzerine yıldızların ve geze­
genlerin hareketleri hakkında bir model geliştirdi. Her ne kadar bunları
Dünya etrafında dönüyor olarak gösterdiyse de, yörüngeleri konusunda
m akul hesaplamalar yaptı. Sonuç olarak İskenderiye bilim ve matematiği,
H indistan, Çin ve M. S. 7-12. yüzyıllarda Arap dünyasındaki gelişmelere
önemli katkılar yaptı. Bununla birlikte, onun bulguları, Avrupa’da 1000
yıldan uzun bir süre hiç bilinmedi.
Bu arada, İskender’in im paratorluğunun Akdeniz çevresindeki kalın­
tıları kısa süre sonra yeni bir im paratoğun, Romalı yöneticilerin kurduğu
bir im paratorluğun topraklarına katıldı.
I
5. Böl üm
R O M A ’n IN Y Ü K S E L İ Ş İ VE Ç Ö K Ü Ş Ü
‘İhtişam ... İşte o, Roma’dır’, dünya tarihinin Batdı anlatılarının pek
çoğunda yankısını bulan bir nakarattır. R om anın yükselişi eski uygar­
lıkların zirvesi, nihayet çöküşü ise tarihsel bir trajedi olarak tanım lanır.
Nitekim, Avrupa Aydınlanm asının büyük eserlerinden birisi olan Edward
Gibbons’un, Roma İmparatorluğunun Gerileyişi ve Çöküşü, şöyle baş­
lar: ‘Hristiyan dönem inin 2. yüzyılında Roma imparatorluğu dünyanın
en güzel parçasını içine alıyordu... Yasaların ılımlı ama güçlü etkisi ve
âdetler, zamanla eyaletlerin birliğini pekiştirm işti. Buraların barışsever
sakinleri servet ve lüksün avantajlarından yararlanıyor ve onu istism ar
ediyorlardı’.49
Bir açıdan, Roma uygarlığı etkileyiciydi. İtalya’da küçük bir kasaba
tüm Akdeniz bölgesini -M ısır’da Aswan’in kuzeyi, Tuna ve Ren’in gü­
neyinde Avrupa’nın tüm ü, Küçük Asya ve Suriye ve S ahranın kuzeyinde
A frika- yönetmişti. İm paratorluğun batı bölümü 600 yıl, doğu bölümü
1600 yıl yaşadı. İm paratorluğun yöneticileri her yerde kam u binaları, ta­
pm aklar, stadyumlar, su kemerleri, ham am lar ve taş döşeli yollar yaptır­
dılar ve daha sonraki kuşakları etkileyecek bir m iras bıraktılar.
Ne ki im paratorluğun uygarlığı, aslında, insanlığın hayat idame e ttir­
me yeteneğine ve bilgi birikim im ize ya da kültürel çabalara çok az şey kat­
tı. Eski Mezopotamya ve M ısır’da, klasik Yunanistan’da ya da M. Ö. son
beş yüzyılda H indistan’da ve Çin’dekine benzer bir yenilik, onu niteleyen
bir şey değildi. Ste Croix, ‘teknoloji alanındaki iki ya da üç katkı dışında’
Romalıların kendilerinden önce gelen Yunanlıları iki alanda; birincisi,
yönetim alanında, büyük bir imparatorluğu bir arada tutabilecek yapılar
kurm a konusunda; İkincisi, (keyfi ve baskıcı Roma ceza hukukuna karşı­
lık) mülkiyet ve m irası düzenleyen ‘medeni hukuk’ alanında geçtiğinde
ısrar edecek kadar ileri gider.50 Bu abartılıdır. Kuşkusuz Roma m ühendis­
liği ve mimarlığı, su kemerleri, amfi tiyatroları, tapınakları ve yollarıyla
etkileyicidir. Ama pek çok alanda Roma İm paratorluğunun başlıca etki­
si, orta ve batı Avrupa’ya, Mısır, Mezopotamya ve Yunanistan’daki daha
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
önceki gelişmeleri yayma konusunda olmuştur. Roma bunlara çok az şey
eklemiştir. Dahası, im paratorluğun üzerine kurulm uş olduğu temel, so­
nunda onun çöküşünü getirmiş ve Avrupa’da onun başka yerlerden ödünç
aldığı başarıların dışında geriye bir şey kalmamıştır.
Rom anın en erken dönemi, pek çok açıdan, alfabesini aldığı ve uyarla­
dığı Yunan şehir devletlerini hatırlatır. İlk başta Roma muhtemelen dev­
let tarafından değil de soylar kanalıyla örgütlenmiş tarım cı bir toplum ­
du. İlerleyen dönemlerde bile nüfusu, ‘gen’ler, tasavvur edilen soylar ve
‘kabileler’den oluşuyordu ki bunlardan kalıtsal yönetici sınıf, Patrisyenler
doğmuştur. Stratejik olarak Tiber Nehri üzerinde denizden önceki son
kavşakta kurulm uştu ve buradan kuzey-güney ve doğu-batı ticaret yol­
ları geçiyordu. Ticaretten sağlanan (muhtemelen transit tacirlerden elde
edilen) gelir, çam ur sıvalı ağaç kulübelerin, M. Ö. 6. yüzyıl sonlarına doğ­
ru ‘ağaç ve tuğladan evleri, önemli abideleri, iyi işleyen bir kanalizasyon
sistemi ve en nadide ithal A ttik vazolarıyla’ müreffeh bir şehre dönüş­
mesini sağlam ıştı.51 Bir süre için Roma, kuzeyindeki Etrüks devletinin,
Hint-Avrupa ailesinden olmayan diliyle muhtemelen Karadeniz’in kuze­
yinde bir yerlerden gelen okur-yazar bir toplum un egemenliği altındaydı.
Romalılar Etrüskleri (Roma anlatılarına göre M. Ö. 509 yılında) altıncı
yüzyılın sonlarında kovdular, bir cum huriyet kurdular ve uzun sürecek
askeri bir yayılma sürecini başlattılar. Bu, izleyen 400 yıl boyunca çeşit­
li aşam alardan geçti: diğer Latin dilli şehirlerle bir birlik oluşturulması;
bunların Roma cumhuriyetine katılması; merkezî İtalya’nın geri kalan
kısm ının fethi; güney İtalya ve kuzey Afrika’daki eski Fenike kolonile­
rinin kontrolü için Kartaca ile bir dizi savaş ve nihayet Ren ve Tuna’ya
kadar Avrupa’nın işgali ve Küçük Asya, Suriye ve M ısır’daki eski Yunan
im paratorluklarının ilhakı.
Bu yayılmanın her aşaması - önceleri Roma şehrinin sınırları içinde­
ki tarım arazisinde ve daha sonra Roma vatandaşlığı hakkı verilen diğer
İtalyan şehirlerinin arazilerindeki bağımsız topraklı köylülerden devşirilen piyadelerin öncülüğünde gerçekleşti. Ancak savaşın asıl yükünü pi­
yadeler taşımış olsa bile, orduyu kontrol etmiyor ve zaferlerden kazançlı
çıkmıyorlardı. Ç ünkü Atina’dan farklı olarak Roma hiçbir anlam da de­
mokrasi değildi.
C um huriyet ve S ın ıf Savaşları
Cum huriyetin ilk yıllarındaki anayasa, kalıtsal bir seçkinler grubu
olan ‘Patrisyen’ ailelere iktidar tekeli veriyordu. Senato, politikayı uygula­
mak için her yıl seçilen konsüller, yargıçlar, quaestor yöneticiler ve de yasa
A n t i k D ü n y a I 81
ve düzenden sorum lu praetor’lann tüm ü patrisyendi. Yüksek yöneticileri
seçme ve savaşa ve barışa karar verme hakkına sahip olan bir meclis vardı.
Ama bunun 193 üyesinden 98’i yüksek sınıfa aitti ve ‘Plepyen’ küçük köy­
lülüğün temsilcilerinin, kendi görüşleri etrafında oybirliği sağlasalar bile
ağırlıkları olmadığı gibi, proletarii olarak bilinen mülksüz Romalıların
yalnızca bir tek oyu vardı.
Önde gelen aileler, siyasi güçlerini, zaten bir hayli geniş olan arazilerini
köylülük aleyhine daha da genişletmek için kullanıyor, onları borçlanm a­
ya zorluyor ve patrisyenler lehine kararlar veren yargıçlar sayesinde top­
raklarını ellerinden alıyorlardı. Üstelik, silahlı kuvvetlerin kom utanları
olarak her askeri zaferden sonra fethedilen arazilerden aslan payını onlar
alıyordu. Bu tü r davranışların neden olduğu eziyetler, iki büyük sınıf sa­
vaşı dalgasına yol açtı.
îlki, cum huriyetin kurulm asından yalnızca 15 yıl sonra başladı.
Romalı tarihçi Sallust, sınıf bölünm esinin aşağı tabakaları nasıl ayak­
lanmaya ittiğinin canlı bir tasvirini verir:
Patrisyenler halka köle gibi davrandılar, öldürülmeleri ve kamçılanmaları
yolunda kararlar verdiler, onları topraklarından çıkardılar. Bu zalimce uygu­
lamalar karşısında ve hepsinden önemlisi devam eden savaşlar için gerek pa­
rasal gerek askeri hizmet yüküm lülüğünün borçları altında ezildiklerinden,
sıradan insanlar silahlandılar, Mons Sacer’de ve Aventine’de mevzilendiler ve
kendilerine yargıçlar seçtiler ve kimi yasal haklar elde ettiler.52
Sallust olaydan 400 yıldan fazla bir süre sonra bunu yazmıştı, ancak
kim i çağdaş tarihçiler bu rivayetin sağlığından kuşku duyarlar. Ama yüz­
yıldan fazla bir süre Patrisyen görevlilerin keyfi muamelelerine karşı ger­
çekten tekrar eden mücadeleler vardı. Ayrılm a’ -kitlesel olarak orduda
göreve yapmayı reddetm e- en çok tercih edilen taktikti ve Pleplere, onları
yöneticilerin zulm ünden korum ak üzere seçimle gelen kendi temsilcile­
rini, ‘yargıçlar’ını saptama hakkını kazandırm ıştı.53 Yargıçlar (Pleplerin
kendilerine el sürecek olan herkesi linç etmeye topluca yemin etmiş ol­
duklarını bildikleri için) kelimenin gerçek anlamıyla yöneticilerle onların
m uhtemel kurbanları arasına girerek54 böyle bir korum a sağlayabiliyor­
lardı.55 Ste Croix’ye göre, ‘neredeyse, bir dükkân kâhyasının şirket yöneti­
cisine yaptığı gibi, resmi devlet yöneticisinin karşısına dikiliyorlardı’56 ve
zamanla devlet yetkililerini tutuklam a ve hapse atmayı bir anayasal hak
olarak kazanıyorlardı. Sonunda, nüfusun yarısını etkileyen borçlar nede­
niyle, M. Ö. 287’deki mücadele Patrisyenlerin resmi gücünü sona erdirdi
ve bütün resmi görevleri Pleplere açık hale getirdi.57
Daha sonra Dionysus ve Halicarnassus gibi Roma yazarları, ‘Yunan şe­
hirlerinde çok görülen devrimci kan dökücülükten farklı olarak, sınıflar
82 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
arasındaki mücadelede gösterilen ılımlılığı’ öveceklerdi.58 Ancak, Plepler
zaferden, Yunanistan’daki alt sınıfların kim i zaman elde ettiği kadar ka­
zanç sağlayamadı ve Roma, Atina tipi bir demokrasi olmadı. Brunt’ın işa­
ret ettiği gibi, resmi görev alm alarını engelleyen yasağın kaldırılm asın­
dan, çok az sayıdaki hali vakti yerinde Plep’den başka yararlanan olm a­
dı.59 Görünürde Plep kitlesine bahşedilen ‘daha fazla dem okratik kontrol,
‘aldatmaca olm aktan öteye geçmedi’:
Plepler göreve kabul edilmişti. Ancak bu konudaki tekellerinden vazgeçerek
Patrisyenler iktidar paylarını devamlı kıldılar. Yalnızca çok az sayıda Plebin
kabul edildiği ve Patrisyenler kadar nüfuzlu olacak yeni bir soylular grubu
ortaya çıktı... Eski toplumsal çatışmalar yeniden görülmeye başladı; ama bir
kez zengin Pleplerin siyasal özlemleri tatm in edildikten sonra, yoksullar için
kendilerini savunacak birilerini bulmak daha zordu.60
Bu, bir mücadelenin hali vakti yerinde önderlerinin çıkarlarının, ken­
dilerini izleyenlerinkinden çok farklı olm asının tarihteki son örneği de­
ğildi.
Bu düzenlemeye rıza gelmeleri için yoksulları ikna eden etkenlerden
biri, cum huriyetin yeni toprakları fethetmesiydi. Yoksul köylülerden bir
kısmı yeni arazilere yerleştiriliyor ve bu bir süre için onların ıstırapları­
nı hafifletiyordu. Ama fetih savaşları çok geçmeden köylülerin çoğunun
durum unun daha fazla bozulm asına neden oldu. Fetihlerden elde edilen
ganim etin büyük çoğunluğu zenginlere gidiyordu: ‘İtalya’daki özel ellere
dışarıdan çok büyük m iktarlar akıyordu... Bunun büyük kısmı üst orta
sınıflardaki insanlara gidiyordu’.61 Ganim etin çoğu lüks tüketim e, bir
kısmı da zenginlerin topraklarının daha da genişlemesine harcanıyordu.
Bu da arazi fiyatlarını yükseltti ve tefecilerin borçlu köylüleri soymasını
teşvik ediyordu. Aynı zamanda, artan sayıda köylü, lejyonlarındaki uzun
görev süreleri nedeniyle araziyi işleyip kiraları ve vergileri ödeyemediğin­
den borca sürükleniyordu.
Sallust M. Ö. 1. yüzyılın başlan için şunları yazar:
Savaşta ve barışta her şeyi denetleyen az sayıda insandı; hazine, eyaletler,
hâkimlikler, onurlar, zaferler onlarındı, halk askerlik hizmeti ve yoksulluk
altında eziliyordu, savaşın ganimeti generallerin ve az sayıdaki diğerlerinin
elinde kalıyor; bu arada askerlerin anne babaları ya da küçük çocukları, güçlü
komşuları tarafından evlerinden atılıyordu.62
Ama hepsi bu değildi. Savaşlar, aynı zamanda esirler ve köleleştirilenlerden muazzam yeni bir işgücü yaratıyordu. Örneğin üçüncü Makedonya
Savaşından sonra 150.000 tutsak, köle olarak satılm ıştı.63 Büyük toprak
sahipleri köleleri ucuza satın alabiliyor ve onları latifundia \annda ekinci
olarak ucuza çalıştırabiliyorlardı - nitekim, ‘Cato’nun köleleri her yıl bir
A n t i k D ü n y a | 83
battaniye ve tunik alıyor ve hiç et yemiyorlardı’.64 Bakacak ailesi olan top­
raksız bir Romalı köylüyü istihdam etmek çok daha pahalıydı; dolayısıyla
topraklarını kaybedenler, mevsimlik, geçici işler dışında herhangi bir şey
elde edemiyorlardı.
Köle nüfusu, M. Ö. 1. yüzyılda muazzam artm ıştı - 3,25 milyon özgür
nüfus karşısında iki milyon köle vardı. Rakamlar, köleliğin ekonomide­
ki önem ini göstermeye yetmez; zira özgür nüfus içinde pek çok çocuk
varken, kölelerin büyük çoğunluğu yetişkindi. Dahası, herhangi bir anda,
sekiz erkek yetişkin vatandaştan birisi orduda görev aldı.65
Cum huriyette köleler işgücünün başlıca ve muhtemelen en büyük u n ­
suru olsalar da, bu, vatandaşlar kitlesinin onların varlığından bir yarar
sağladığı anlam ına gelmiyordu. Köle emeği, Roma devleti gücüne güç
katarken özgür nüfusun sayısının duraklam ası ve hatta gerilemesinin
gösterdiği gibi, özgür emeğin yoksullaşmasına yol açıyordu. Brunt, ‘yok­
sulların evlenmeyi göze alam adıklarını, evlenseler bile çocuk yetiştirmeyi
göze alam adıklarını’ anlatır. ‘Aileler, gebelikten korunmayla değilse bile
çocuk düşürm e ve öldürme yoluyla sınırlandırılıyordu’.66 Yoksul anne
babalar tarafından terk edilen pek çok çocuk kendisini köle pazarların­
da buluyordu: ‘Bu kadar çok sayıda İtalyan’ın yoksullaşması, bizatihi çok
sayıda kölenin ithal edilmesinin bir sonucuydu’.67 A. H. M. Jones aynı so­
nuca varıyor: ‘Çok sayıda kölenin ithal edilmesi, İtalyan köylülüğünün
yoksulluğunu arttırıyordu’.68 Böylesine bir sınıf kutuplaşması, Plepler ve
Patrisyenler arasında, daha önceki çatışmalardan çok daha kanlı bir dizi
yeni iç savaş dalgası yaratıyordu.
Tiberius Gracchus M. Ö. 133 yılında halk yargıçlığı mevkii kazandı.
O, köylü kitlesinin artan yoksulluğuna üzülen bir aristokrattı ve kısmen
de cum huriyetin askeri güvenliğini gözetiyordu. Roma ordusunun köy­
lülerden oluşan belkem iğinin köle akını karşısında giderek zayıfladığını
görebiliyordu ve bu arada Sicilya’daki korkunç bir köle ayaklanması tarım
hayatını düzenlemenin önünde duran tehlikeleri gözler önüne sermişti:
‘O her ne kadar ülkeleri için savaşmış yoksulların kötü durum u hakkında
büyük bir duygusallık ve içtenlikle konuşuyorduysa da, kafasında en fazla
yer işgal eden şey muhtemelen devletin çıkarıydı; kendi sınıfının çıkarla­
rını bu amacın em rine verm işti’.69
Yine de onun program ı yoksul köylüleri heyecanlandırıyor ve zen­
gin senatör sınıfının büyük bir kısm ını öfkelendiriyordu. Büyük toprak
sahiplerinin işlediği geniş kam u arazilerini yoksullara dağıtmayı öngö­
rüyordu. Kırsaldaki yoksullar onun önerisini desteklemek için Roma’ya
akın ettiler ve cum huriyet meclisi tarafından bu önerinin kabul edilmesi
için şehrin duvarlarını pankartlarla kapladılar. Senatörler dehşete kapıl­
J
Halkların Dünya Tarihi
mıştı. Köylülerin hasat için Roma’yı terk etmesini beklediler ve sonra ha­
rekete geçtiler. Bir grup senatör Tiberius’un ‘anayasayı çiğnediğinde ısrar
ediyordu ve onu sopayla öldürdüler. Taraftarları idam edildi.70
Baskılar, yoksul köylüler arasında kaynayan hoşnutsuzluğu durdur­
m adı ve on yıl sonra tarih tekerrür etti. Tiberius’un kardeşi Gaius tribune
seçildi ve izleyen üç yıl boyunca, köylülüğün desteği ve yeni zenginlerin,
équités, sağladığı destekle Roma siyasetine egemen oldu. Konsül (en yük­
sek yönetici) Optimus, Senatoyu destekleyenlere silah dağıttı ve Gaius’u
ve 3.000 kadar destekçisini öldürtm ek için 3.000 Giritli paralı asker kul­
landı.71 Roma Senatosunun parlak ‘uygar’ gelenekleri işte bunlardı.
Romalı yoksullar Gracchus kardeşlere şehit diye saygı gösteriyor, m e­
zarlarına her gün bir şeyler sunuyordu; Tiberius ve Gaius içtenlikle geniş
kitlelerin ıstıraplarından yola çıkar görünüyordu.72 Ancak program ları
esas itibariyle Roma devletini güçlendirmeyi ve onun im paratorluğun geri
kalan kısım larını sömürme gücünü artırm ayı hedef alıyordu. Tiberius ve
Gaius, kölelerin büyük arazi sahiplerini zenginleştirirken, ekonominin
temelini zayıflattıklarını kısmen kavramış görünüyorlardı. Bununla bir­
likte onların çözümleri içinde kendilerini özgürleştirmeleri için kölelere
çağrıda bulunm ak ve de yoksul köylüleri mevcut anayasal düzen içinde
bir baskı grubu haline getirmek kesinlikle yoktu. Roma şehrinin yoksul­
larına bile sunabilecekleri fazla bir şey yoktu. Sonuç olarak, Senatoya yal­
nızca zamanlamayı iyi yapmak ve sonra da kardeşleri en kanlı bir şekilde
ortadan kaldırm ak kalıyordu.
Gaius Gracchus’un katli, yoksulları sindirdi. Ama M. Ö. 1. yüzyılı bi­
çimlendirmede ve Roma cum huriyetinin Roma İm paratorluğuna dönüş­
mesinde belirleyici bir rol oynayacak olan sınıfsal acıları dindirm edi. Bu
dönem yönetici sınıf içindeki çeşitli kliklerin siyasi iktidarın kontrolünü
ve fethedilen bölgelerdeki zenginliği ele geçirebilmek için kanlı manev­
ralara giriştikleri bir dönemdi. Bir yandan yoksulların kızgınlıkları, bir
yandan senatörlerden oluşan elitin sınıfsal aşırılıkları onları birbirleri­
ne karşı kullanacakları silahlarla donatıyordu. Bu dönemi yaşamış olan
Sallust, onu ‘az sayıda güçlü adam ın sahte tavırlarla Senatonun ya da
halkın savunucusuymuş gibi ülkeyi yönetmeye kalktığı ... birbirini izle­
yen ayaklanmalar, parti çekişmeleri ve sonunda iç savaş’ dönemi olarak
tanım lar.73
M. Ö. 108’de M arius, equites’in desteğiyle konsül oldu. Sallust’a göre
o, ‘zanaatkârların ve tek servetleri elleri olan kaba ve basit insanların sev­
gilisiydi’.74 Toprak dağıtım ını öngören bir yasa teklifinin geçirilmeye ça­
lışılması, şiddetli çatışmalara yol açtı: ‘Şiddet yeni bir düzeye yükseldi...
Antik Dünya
Toplumdaki tüm saygıdeğer unsurlar, taraftarlarıyla birlikte silahlandı­
lar’75 ve M arius’un terk ettiği müttefiki Saturnius’u linç ettiler. Yirmi yıl
sonra, Roma’yı kısa bir süre kontrol etme sırası M arius’un bir başka m üt­
tefiki Sulpicus’ta idi. Büyük senatör aileleri adına hareket eden Sulla’nın
yönetimindeki bir ordunun şehri kontrol etmesi üzerine öldürüldü. Ordu
geri çekildiğinde, M arius’un bir başka m üttefiki Cinna, şehri yeniden ele
geçirdi ve İtalya’yı iki yıl kadar kontrolü altında tuttu. O senatoyu kendi
iradesine boyun eğdirmeye çalışırken ‘forum da kanlar aktı’. Vermiş oldu­
ğu bütün sözlere rağmen, ‘halkın haklarına çok az ilgi gösterdi’ ve kitlele­
rin artan sefaleti karşısında hiçbir şey yapmadı.76 Sulla, soyluların desteği
ile geri dönmeyi başardı, Cinna kendi askerleri tarafından öldürüldü ve
direniş göstermiş olan herkes üzerinde bir terör saltanatı başlatıldı. Sulla,
‘yasaklılar’ -başına ödül koyulan kişiler- listeleri ilan edince, araların­
da 40 senatör ve 1.600 équités’in bulunduğu zenginler arasındaki m uha­
lifler de idam edildi.77 Nihayet M. Ö. 64’te, Sulla’nın iflas etmiş eski bir
hizm etkârı Cataline, halk ayaklanm asının bayrağını açarak kendi bahtını
iyileştirmek istedi. Köylülerden ve Sulla’nın emekli askerlerinden oluşan
karm a karışık kalabalıkların başında gösteriler yaptı. Bu kez konsül (ve
yazar) Cicero mevcut düzeni korum ak ve Cataline’in önde gelen destekçi­
lerini tutuklam ak ve idam etmek için, varlıklı gençlerden seçme bir kuv­
vet örgütleyerek kararlı ve kanlı bir eyleme girişti.
Cataline’in ayaklanması, yoksul köylülerin silahlanması temeline
dayanan son ayaklanma oldu. Ama zenginlere duyulan kin devam etti.
Aslında, şehir yoksullarını da etkisi altına aldı. Yaşama koşulları feci,
geçim vasıtaları güvensizdi. M odern bir Batı şehrindekinden yedi ya da
sekiz kez daha yoğun, 60-70 feet (20-25 metre) yükseklikteki ve çok kötü
koşullardaki dairelerde yaşıyorlardı ve akarsuyu ve kanalizasyonu olma­
yan evleri sürekli çökme ya da yangın tehlikesiyle karşı karşıyaydı. Pek
çoğu yaz aylarında doklarda mevsimlik iş bulmaya çalışıyor, kışları ise
açlık sınırında yaşıyordu.78 Bu feci koşullar, geçmişte onların hoşnutsuz
köylülerle birlik olm alarını engellemişti. Çoğu kez zengin senatörlerin
verdikleri rüşvetlere kanm ışlar ve ayaklanmalarda Senatonun yanında
yer almışlardı. Bununla birlikte şimdi, kendilerine ucuz tahıl vadeden po­
litikacıları ya da hırslı generalleri desteklemeye başlamışlardı. Cataline’in
yenilgisini izleyen on yılda şiddet sıradanlaştı. M. 0 . 52’de yoksullara be­
dava tahıl dağıtmış olan politikacı Clodius’un öldürülmesi üzerine kala­
balıklar Senato binasını yaktılar ve sokaklarda zenginleri öldürdüler.
Julius Caesar, bu koşullarda M. O. 49’da ordusuyla İtalya sınırını geçti
ve iktidara el koydu. Senatör zenginler, İm paratorluğu yönetme yetkileri­
ni yoksullar karşısında değil, kendisi de aristokratik bir aileden gelen ve
85
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Galya’nın fethi sırasında bir milyon insanı öldürmüş ya da tutsak etmiş
olan bir general karşısında yitirdiler.
Roma vatandaşları arasındaki büyük toplumsal çatışma yılları, ayrıca
Spartaküs’ün başını çektiği, antik dünyanın en büyük köle ayaklanması­
na da tanık oldu.
Roma o zamana kadar Yunanistan’dan daha fazla köle ayaklanması
görmüştü; bunun muhtemel nedeni Roma’da kölelerin çok daha büyük
ölçekte yoğunlaşmış olmasıydı. Örneğin, M. Ö. 138-132’de Sicilya bir köle
ayaklanmasıyla çalkalanm ıştı. Ayaklanma -kısm en hayvancı, kısmen ta­
rım cı- on binlerce köleyi kapsıyordu ama bunlar ‘zenginlerin acı çekme­
sinden m em nun olan yerli özgür yurttaşlardan da kısmen destek alıyor­
lardı’.79 Gerçekten de köleler kendi adlarına işlemeyi um dukları çiftlikler­
de düzeni sağlamaya çalışırken, özgür yurttaşlar yağmacılığa girişiyordu.
Aynı kalıp, M. Ö. 104-101’de de tekrarlanm ıştı.
Spartaküs ayaklanması hepsinden daha büyük boyuttaydı ve Roma
İm paratorluğunun merkezini tehdit ediyordu. Ayaklanma, M. Ö. 73
yılında, 74 gladyatörün kaçmasıyla başladı. Zam anla sayıları 70.000’e
varan kölenin katılımıyla İtalya yarım adasının bir ucundan öteki ucu­
na yürüdüler ve birbiri ardı sıra Roma ordularını yendiler. Bir noktada
Roma şehrini tehdit ettiler ve konsüllerin yönetimindeki bir orduyu yen­
diler. Ancak şehri alm ak yerine Spartaküs, Sicilya’ya geçmek umuduyla
İtalya’nın en güney noktasına yürüdü. Birlikleri, kendilerine tekneler vaat
etmiş olan korsanların ihanetine uğradı ve yeniden kuzeye yönelmelerini
önlemek isteyen Roma ordusu tarafından orada hapsedildi. Köle ordusu­
nun bir kısmı tuzaktan kurtulm ayı başardı ama muazzam bir yenilgiye
uğradı. Her ne kadar cesedi hiçbir zaman bulunam adıysa da Spartaküs
öldürüldü80 ve yandaşlarından 6.000 kadarı çarm ıha gerildi.81 Romalı
yazarlar, ayaklanm anın bastırılm ası sırasında 100.000 kölenin öldüğünü
iddia ettiler.82
Eski Roma’da ayaklanmalar iki bin yıl süreyle, ezilenleri savunanla­
ra ilham kaynağı oldu. Gracchus kardeşler 1789-94 Fransız D evrim i’nde
aşırı sol tarafından selamlandı. Karl Marx Spartaküs’ü en sevdiği tarihsel
figür olarak tanım ladı ve Rosa Luxemburgern liderliğindeki Alman dev­
rimciler 1919 yılında kendilerini Spartakist Birlik olarak adlandırdılar.
Ama ne köylü ayaklanmaları ne de köle isyanları büyük toprak sahip­
lerinin Roma İm paratorluğu üzerindeki sultasını kırm ayı başardı ve bu­
nun nedeni de isyan eden sınıfların özelliklerinde yatıyordu.
Köylüler zenginlerin zorbalıklarını protesto edebiliyor, hatta ayakla­
nabiliyorlardı. Devleti ıslah etmek için bir program ı var gibi görünen zen­
gin liderlerin etrafında toplanabiliyorlardı. Ama toprağın yeniden dağıtı-
A n t i k D ü n y a | 87
m inin ve borçların silinmesinin ötesine geçen, toplum un bütünüyle yeni­
den örgütlenmesini öngören bir siyasi program a ulaşamıyorlardı. Çünkü
ürettikleri artık, Roma gibi bir uygarlığı sürdürm ek için çok yetersizdi.
Söz konusu artık ya köle sisteminden ya da im paratorluğun yağm alanm a­
sından gelmek zorundaydı. Köylü temelli bir geçmişe geri dönme hülyası
anlaşılırdı, ama gerçekleştirilebilir değildi.
Kentli kitleler de toplum un devrimci bir şekilde yeniden örgütlenm e­
sinde öncülüğü ele alm akta aynı derecede yetersizdiler. Hatta onlar, kü­
çük köylülere oranla üretim içinde daha az merkezi bir yer işgal ediyor­
lardı. En yoksul olanlar günlük işlere bağımlıydılar. Diğerlerinin geçimi,
zenginlerin ihtiyaçlarını gidermeye dönük lüks tüketim malı üretim ine
bağlıydı. Roma’da pek çok köle vardı. Ama onların durum ları çoğu kez
tarım dakilerin durum undan daha iyiydi ve bunların pek çoğu sahipleri­
ne yeterince bağlı oldukları, sürece özgür başkent nüfusuna dahil olmayı
um ut edebiliyordu.
Sonuç olarak, her ne kadar kırsal köleler üretim de merkezi bir yer işgal
etseler de, farklı türden bir toplum için fikirler üretm e konusunda, kahra­
manca ayaklanm anın ötesine geçemiyorlardı. Akdeniz’in her yerinden ge­
liyorlar ve çok farklı diller konuşuyorlardı. Aile kurm alarına izin verilme­
diği için, direnm e geleneğini bir nesilden ötekine aktarm a şansları da çok
zayıftı. Bir kölebaşının kamçısı altında zincirlerle bağlanarak oluşturduk­
ları birliktelik, toplum u farklı bir temelde yeniden örgütlemek konusunda
herhangi bir model sunmuyordu. Bunun yerine onların rüyaları yeni kral­
lıklar kurm ak ya da Spartaküs’te olduğu gibi Roma İm paratorluğundan
kaçarak başka bir yerde özgür yaşamaktı. Spartaküs’ün Roma’yı ele ge­
çirme fırsatını niçin teptiği, tarihin büyük sırlarından birisidir. Açıklama
kısmen, Roma toplum unu yeniden örgütlemeyi ve eski düzeni sona erdir­
meyi tasavvur edemediği şeklinde olabilir.
İm paratorluk: D u rg u n lu k ve Çöküş
Kalkışmalar, ayaklanmalar, isyanlar ve iç savaşlar toplum un devrimci
bir şekilde yeniden örgütlenmesine yol açmadı, ama toprak sahibi zengin­
lerin toplum un geri kalan kısm ına egemen olduğu siyasal üstyapıyı ra­
dikal bir şekilde değiştirdi. Senato, yoksulları yerlerinde tutabilm ek için
generallere ve onların ordularına dayanmaya başladı. Ama en güçlü olan
general de daha sonra Senatoyu egemenliği altına aldı. Toplumsal sorun­
lardan kaynaklanan iç savaşlar, yerini generaller arasındaki iç savaşlara
bırakm ak üzere sona erdi: Sulla’ya karşı Marius ve Cinna; Julius Caesar’a
karşı Pompey, Caesar’ın ölümünden sonra M ark Antony ve (Caesar’ın ye­
| H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
ğeni) Octavian’a karşı Brutus ve Cassius; son olarak da M ark Antony e
karşı Octavian.
En sonunda -eski ve yeni fark etm eksizin- zenginler, (şimdi Agustus
denilen) Octavian’ın de facto bir m onarşi kurm asını, siyasal istikrarı ye­
niden oluşturm anın tek yolu olarak gördüler. Augustus, on yıllar süren
toplumsal çatışmaları kendi amaçları için kullanm asını bildi. Rom anın
kentli yoksullarına, fethedilen diyarlardan gelen haraçların küçük bir kıs­
m ını ucuz ve hatta bedava buğday olarak dağıtırken, zenginlere de güven­
lik sunuyordu.
Eyaletlerde isyanları kışkırtm ak istemeyen imparatorlar, senato seç­
kinlerinin bireysel vurgunculuklarının en kaba biçimlerini yasaklıyorlar­
dı. Ayrıca, bağımsız-kafalı, eski toprak sahibi ailelere karşı ara sıra terör
eylemlerine girişiyor ve kendi çevrelerine zenginlik ve prestij dağıtmada
cömert davranıyorlardı.
Eski senatör aileleri bunu geleneksel değerlere yöneltilmiş barbarca
bir saldırı olarak gördüler. Nero ve Caligula adları eskiden beri rastgele terör ve irrasyonel şiddetle birlikte anılm ıştır. Caesar ve Augustus’un
zorbalığına karşı, senatörleri özgürlüğün büyük savunucuları olarak, key­
fi ve diktatörce yönetime karşı gösteren eski bir gelenek vardır. Fransız
D evrim i’nin ilk önderleri togalara sarınm ışlar ve kendilerini Brutus’un
m irasına sahip çıkanlar olarak görmüşlerdir. Bununla birlikte im para­
torluk iktidarı, aslında fethedilen halklara, kölelere, Roma alt sınıflarının
isyankâr üyelerine karşı geleneksel olarak gösterdiği barbarlığı, aristok­
rasinin birkaç üyesine karşı kullanm aktan başka bir şey yapmamıştır.
Syme’nin işaret etmiş olduğu gibi, libertas üzerine yapılan aristokratik
konuşmalar sonuçta ‘mevcut düzenin iktidar ve servet edinm ek için... bi­
reyler tarafından korunm asından başka bir anlam a gelmiyordu.83
Yoksullar, hiç kuşkusuz senatörleri özgürlükten yana görmüyorlar­
dı. M. S. 1. yüzyılın ortalarında yazan Josephus, zenginler imparatorları
‘tiran’lar ve yönetim lerini de ‘boyun eğdirm e’ olarak görürken, yoksul­
ların onları senatonun ‘zorbalığını sınırlandıranlar olarak gördüğünden
bahsediyor.84 Yoksullar, Caesar ve onu izleyenlerin demagoji ve ucuz buğ­
dayları ile yanıltılm ış olabilirler. Ama onların senatör sınıfından nefret
etmek için yeterli nedenleri vardı. Bu sınıf, hakları için korkarak da olsa
direnen herkesi kesmiştir. Çoğu kez senato sınıfının uygar erdem lerinin
tim sali olarak gösterilen Cicero bu tü r cinayetler örgütlemiş ve R om anın
yoksullarından ‘kirli ve pis’, ‘açlık çeken rezil ayak takım ı’, ‘şehrin süp­
rüntüleri’ olarak söz etmiş, herhangi bir radikal eğilim gösterdiklerinde
‘habisler’ dem iştir.85
‘Ö zgürlük’ hakkındaki bütün retoriklerine rağmen zenginler, im pa­
A n t i k D ü n y a | 89
ratorluğu bir arada ve yoksullan da yerlerinde tutm ak için imparatorsuz
yapamamışlardır. Augustus’tan sonra, zenginler kim i zaman bir im pa­
ratoru devirmek için gizlice anlaşmışlardır. Ama alternatifleri yeni bir
cum huriyet değil, yalnızca yeni bir im parator olm uştur.86 Gerçekten
de zenginler im paratorların yönetimindeki ilk iki yüzyılda, eskiden ol­
duğundan daha fazla zenginleşmişlerdir. Bu dönem (Daha sonraki
Roma İm paratorluğundan onu ayırm ak için kim i zaman tarihçilerin
‘Principate olarak adlandırdıkları) doğudan ipek, baharat, değerli taşlar
gibi lüks maddelerin akınına uğramış, büyük malikâneler bütün İtalya’da
ve kimi eyaletlerde yaygınlaşmış ve senatörler sınıfına muazzam rantlar
sağlam ıştı.87
Servet Romalı zenginlerle sınırlı değildi. Taşralı zenginler de giderek
artan bir şekilde im paratorluk yönetici sınıfı içinde yer alarak bu zengin­
likten pay alabiliyorlardı: Her ne kadar zengin toprak sahipleriyle aynı
oranda vergi ödeyen88 ‘eyaletlerdeki köylülerin artan zenginliğe ortak
oldukları çok kuşkuluysa da, eyaletlerdeki topluluklar cum huriyette ol­
duğundan çok daha varlıklıydılar’.89 Taşralı zenginlerin artan servetleri
ve sağlama alm an güvenliklerinden, (im paratora tapınm a da dâhil) ortak
dinsel kültlere, törenlere, dil (batıda Latince, doğuda Yunanca) ve edebi­
yata dayanan im paratorluk çapında bir kültür gelişti. Bu im paratorluğun
bir ucundan öteki ucuna, ‘tanrılara ibadet için tapınakları, tiyatroları,
stadyum ve anfi tiyatroları, spor salonları ve ham am ları, pazarları, su ke­
merleri, adalet sarayları ve konsey odalarının yakınlarındaki fıskiyeleriy­
le, savurganlık boyutlarında şehirler kuruldu. Şehirler binalarıyla gurur
duyuyor, sıra sütunları ve zafer kemerleriyle süslenmiş taş döşeli sokaklar
yaparak birbirleriyle m im ari görkem yarışına giriyorlardı’.90
Daha sonraki yüzyıllarda insanlar bu döneme ‘altın çağ’ olarak baka­
caklardı. Gibbon yazıyor:
Eğer bir insandan dünya tarihinde insan ırkının en mutlu ve müreffeh ol­
duğu dönemi belirlemesi istenirse, hiç duraksam adan Domitian’ın ölümü ile
Commodus’un tahta çıkışı arasında geçen (M. S. 98-180) dönemi gösterecek­
tir.91
Bununla birlikte yukardan sağlanan istikrar, daha önceki cum huri­
yette olduğu gibi, köylülüğün soyulmasına ve kölelere hükm edilm esine
dayanıyordu. İmparatorluk bu uygulamaları, düzene sokmuş olabilir, ama
ortadan kaldırm am ıştı. 2. yüzyılda Apuleius tarafından yazılan hiciv ni­
teliğindeki rom an Altın Eşek’te (The Golden Ass) çizilen im paratorluk
tablosu Gibbon’unkinden çok farklıdır. Bir fırıncı için çalışan kölelerin
durum unu şöyle anlatır:
90
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Derileri boydan boya mosmor kesilmiş kamçı yaralarıyla kaplıydı, paçavra
dilimleri kırbaç yarası içindeki sırtlarını örtmek yerine, kabuk tutm uştu; ba­
zılarının üzerinde bir önlük parçasından başka bir giysi yoktu ve gömlekleri
öylesine yıpranm ıştı ki yırtıkların arasından vücutları görünüyordu. Kaşları
damgalanmıştı, kafaları yarı kazınmıştı, ayaklarındaki demirler ses veriyor­
du, yüzleri solgun ve çirkindi.92
Apuleius, ‘zengin ve güçlü ... bir toprak sahibinin... sığırını öldürerek,
öküzünü çalarak, buğdayını çiğneyerek ve onu toprağından atm ak için bir
eşkıya çetesi istihdam ederek, yoksul kom şusuna ettiği eziyetlerin hiçbir
zaman hesabını verm ediğini’ anlatıyordu.93
Apuleius’un hicvettiği dünya bir refah ve m utluluk dünyası değildi;
güvensizlik, adaletsizlik, işkence, soygun ve cinayet dünyasıydı. Bütün uy­
garlık yaldızına rağmen, im paratorların gücü, Kolezyumdaki ‘oyunlar’da
gladyatörlerin birbirini kesmesi ve esirlerin hayvanlar tarafından parça­
lanmasıyla sembolleştiriliyordu.
İm paratorluk daha istikrarlı olabilirdi ama başlıca sorunlar çözüm ­
süz kalmıştı. Yönetici sınıf ve onun uygarlığı şehirlerde toplanmış olduğu
halde, ekonomi, çok büyük ölçüde kırsaldı: ‘Ekonomide ticaret ve imalat
çok sınırlı bir yere sahipti...Temel çalışma alanı tarım dı, imparatorluğun
sakinlerinin büyük çoğunluğu köylülerdi ve yukarı sınıfların serveti, esas
itibariyle, rantlardan kaynaklanıyordu.’ Tarım ın çıktısı, ticaret ve endüstrininin çıktısından 20 kat daha fazla gelir üretiyordu.94
Ticaret ya da im alatın önemli rol oynadığı birkaç şehir vardı. M ısır’ın
tahılının ve Arabistan ve H indistan’ın lüks m addelerinin İtalya’ya gider­
ken geçtiği İskenderiye bunlardan birisiydi. Burada bazı sanayiler -cam
üretim i, dokum acılık ve papirüs im alatı- önemli ölçüde gelişmişti ve
kimi tacirler muazzam servetlere sahip olmuşlardı.95 Ama pek çok şehir,
ticaret ve sanayinin değil, yönetim ve yönetici sınıfın tüketim merkezle­
riydi. Askeri amaçlarla inşa edilen yollar - o sıralarda Çin’de inşa edilen
kanallardan ve yollardan farklı olarak- ağır yükleri taşım ak için uygun
değildi ve dolayısıyla eşyayı kara yoluyla ulaştırm ak son derece yavaş ve
pahalıydı. Örneğin, 300 m illik (yaklaşık 500 km.) bir mesafe, buğdayın
fiyatını yüzde yüz artırıyordu. Uzun mesafe ticareti, en pahalı lüks eşya­
lar ile sınırlıydı ve içerdeki şehirler ihtiyaçlarının büyük kesimi için çev­
redeki araziye ve küçük imalathanelerde çalışan kendi zanaatkârlarına
bağımlıydılar.
Şehirler verimliliği arttıracak bir yenilik kaynağı olmak yerine kırsal
ekonomi üzerinde birer asalaktılar. Şehirlerde yaşayan büyük toprak sa­
hipleri gelirlerini, yeni aletlere ve toprağı iyileştirmeye yatırım yapmak
yerine, köylüleri daha da sıkıştırarak artırm aya bakıyorlardı. Kimi bölge­
A n t i k D ü n y a | 91
lerde, özellikle İtalya’da, toprağın büyük kısm ını işleyen köle gruplarının,
her ne kadar im paratorluğun şu ya da bu bölgesindeki daha ileri teknik­
lerle ilgili bilgileri oluyorduysa da, daha üretken yöntemlere girişmek gibi
bir gayeleri ve olanakları yoktu. Toprağı işleyen köylü çiftçiler için de bu
tü r gayeler daha güçlü değildi zira üretim deki herhangi bir artış ya kira
olarak toprak sahipleri ya da vergi olarak devlet tarafından ellerinden alı­
nacaktı. Dolayısıyla üretim yöntemlerinde kim i ilerlemeler oluyorduysa
da bunlar çok sınırlıydı. Emek tasarrufu sağlayan yenilikler çok yavaş bir
şekilde devreye giriyordu. İlk kez M. Ö. 25 yılında sözü edilen su dolabı,
en çok iki yüzyıl kadar kullanılm ıştı; çünkü eşeklerin ya da hatta insanla­
rın çektikleri dönm e dolaplar köle emeğinin kullanım ına çok daha uygun
düşüyordu96- bu, aynı dönemde Çin’de su değirm enlerinin artışıyla ciddi
bir tezattı.
İm paratorluğun ekonomik gücü, başlangıçta çok işe yarar olan aynı et­
ken tarafından dinamitleniyordu: yoğun kölelik düzeyi. İm paratorluğun
sonunu getiren fetih savaşlarının sona ermesiyle yeni köle akım ı durdu ve
köleler pahalandı. Toprak sahipleri ‘m allarının hayatı konusunda daha
fazla endişe etmek zorundaydılar. Bir kısmı yeni köle nesilleri yetiştirm e­
ye girişti. Ama bu ‘üretken olmayan’ anne ve çocuklara bakm ak demekti
ve köle emeğinin bir zam anlar özgür emek karşısındaki muazzam avan­
tajını ortadan kaldırıyordu. Başkaları arazilerini yüksek kiralar karşılı­
ğında küçük parseller halinde, bakım gerektirmeyen ve kendi ailelerinin
geçim maliyetlerini kendileri karşılan kiracılara kiralam ayı daha ucuz ve
daha kolay buldular. Bu yolla köleliğin önemi azalmaya başladı.
Sonuç o oldu ki, zenginlerin lüks tüketim i ve imparatorluğu sürdürm e­
nin maliyeti, her zaman olduğu gibi yüksek kaldı; cum huriyet döneminde
kölelerin sağladığı artık ü rün daha fazla m üm kün değildi. Yönetici sınıf
geçmişte olduğu gibi ancak köylülüğe daha da fazla yüklenerek ve İtalyan
köylülerini çoktan mahvetmiş olan yoğun söm ürüyü bütün im paratorlu­
ğa yayarak varlığını sürdürebilecekti. Cum huriyet döneminde köylü aile­
sinin üretim inin yalnızca yaklaşık yüzde 10’una denk düşen vergiler, 6.
yüzyıla gelindiğinde aile üretim inin üçte birini bulm uştu9' ve köylüler
bunun üzerine bir de toprak sahibine de kira ödemek zorundaydılar.
Ste Croix, Roma belgelerinin, M. S. 2. yüzyıldan itibaren im paratorlu­
ğun çeşitli eyaletlerinde kim i zaman büyük köylü ayaklanm alarına varan,
kim i zamansa asker kaçaklarının, yoksul köylülerin ve kaçan kölelerin
artan eşkıyalığı ile sınırlı kalan ‘karışıklıklardan söz ettiğini belirtm ek­
tedir. M. S. 284’ten itibaren 5. yüzyıl ortalarına kadar Galya ve İspanya’da
köylü asiler, bacaudae 1er, hakkında düzenli raporlar vardır.
Bu tü r ayaklanm aların ne kadar önemli olduğunu bilebilecek durum ­
92 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
da değiliz. Ama kesin olan şu ki, bunlar im paratorluğun özellikle sınır
boylarında, artan yoksulluğun, hoşnutsuzluğun ve güvensizliğin belirtile­
riydi. Bu yörelerde, köylüler, rant ve vergileri ödedikten sonra kendilerine
geçim sağlamayan toprakları giderek terk ediyorlardı. Devlet, köylüleri
toprağa ya da belirli toprak sahiplerine kolon (coloni), aslında serf olarak
bağlayan yasalar çıkarıyordu. Ama bu tü r hukuki bağlılıklar, im parator­
luğu ‘barbar’ saldırılarına karşı savunmak için köylülere fazla bir neden
sunmuyordu.
Bu saldırılar giderek yaygınlaştı ve icabına bakılması pahalı olmaya
başladı. İmparatorlar, -M . S. 4. yüzyılda sayıları 650.000’i bulan- çok sa­
yıda ve pahalı paralı askere giderek daha bağımlı hale geldiler.98 Ancak
bunun maliyeti üreticiler üzerine daha fazla baskı yaptı ve daha fazla hoş­
nutsuzluğa ve arazilerden kaçışa yol açtı. Aynı zam anda başarılı kum an­
danlara tahtı ele geçirmek için lejyonlarını kullanm a fikri giderek cazip
gelmeye başlamıştı. İç savaşlar imparatorluğu zayıflatırken, asi lejyonerler
Roma şehrini bile yağmalamışlardı.
İmparatorluk batıda gerileme dönemine girdi. Askerlerin iktidarı ele
geçirdiği örnekler sıklaştı ve barbar istilaları çok daha cüretkâr hale gel­
di. M. S. 330’da imparatorluğun merkezi, İtalya’dan Yunanca konuşulan
Bizans (Bizantium) şehrine taşındı. Burada hüküm darlar batının kont­
rolünün güçleştiğini gördüler ve kısa süre sonra birbirine rakip im para­
torlar im paratorluğun iki yarısını yönetmeye başladı. Bu arada, Britanya
gibi im paratorluğun kenarlarındaki ülkeler Roma kontrolünden çık­
tı. İmparatorlar, kendi sınırları içine yerleşmiş olan ‘barbar’ (genellikle
Germanik) halklara rüşvetler vererek geri kalanı ellerinde tutm aya ça­
lıştılar. Ancak, barbar liderler Romalılaştıkça, Romalı yöneticilerin ikti­
darına göz diktiler ve bunu elde etm enin, Roma’ya özgü geleneksel yo­
luna başvurdular: fetih. Got Alarick kendi birliklerini Roma’yı yağmalayamaya yöneltti. Frank Clavis, Galya’yı kontrolü altına aldı. Ostrogot
Theodoric kendisini Roma im paratoru ilan etti ve de Vizigotlar İspanya’da
Romalılaşmış bir krallık kurdular.
Çöküşün kısır döngüsü, geçim yollarının bizzat kendisini etkiledi.
Savaşlar ve iç savaşlar tarım da büyük tahribat yaptı. Tacirler şehirlerden
uzak yerlerde iş yapm aktan korktukları için ticaret geriledi. Vergiler ve
kiralar nakit yerine giderek daha fazla aynî olarak tahsil edilmeye baş­
landı ve devlet kendi ihtiyaçları ve çok sayıdaki çalışanı için üreticiler­
den zorla dolaysız ü rün toplama yolunu seçti. Sonuç ticaretin, tüccar ve
zanaatkâr sınıfların daha fazla gerilemesi oldu. Şehirler kendilerini bes­
lemede sıkıntıyla karşılaşmaya başladılar; kasabalar ve köyler ise kendi
kaynaklarına bağım lı hale geldiler. Köylü üreticiler, üzerlerinde doğrudan
Antik Dünya
siyasi ve askeri güç kullanmaya başlayan güçlü toprak sahiplerine karşı
korumasız kaldılar. ‘Korunm a’ için yerel bir zorbaya haraç ödemek, aç­
gözlü yabancıların dikkatini uzaklaştırm anın çoğu kez tek yoluydu. Bu,
kuzeyden ve doğudan gelerek im paratorluk içinde yerleşen kabile halkları
için de benim senen bir yöntem oldu.
Kısaca, im paratorluğun köleliğe dayalı entegre ekonomisi, batıda yeri­
ni serfliğe dayalı, hemen hemen kendi kendine yeterli kırsal birimlerden
oluşan yeni bir yerelleşmiş ekonomiye bıraktı. Kölelik bütünüyle ortadan
kalkm adı. Köle emeği, büyük arazilerde, toprak sahiplerinin şehirlerin
çöküşü sonucu kendi m alikânelerinde yaşamak zorunda kalması nede­
niyle, üreticilerden m üm kün olduğu kadar fazla artık ürün sağlamanın
etkili bir yolu olarak, M. S. yaklaşık 1000 yılına kadar varlığını sürdür­
d ü ." Ama artık bir uygarlığı ya da imparatorluğu ayakta tutan bir temel
değildi. Doğu ve batı im paratorluklarının Justinianus’un yönetiminde
6. yüzyıl ortalarında kısa süreli birleşmesiyle köleliği im paratorluğun
temeli yapma girişimi, neredeyse 250 yıl sonra Şarlman’ın Kutsal Roma
İm paratorluğunu kurmasıyla çöktü. Böyle bir üstyapıyı ayakta tutm ak
için m addi temel yeterince güçlü değildi.
93
6. Böl üm
H R İS T İY AN L IĞ IN YÜKSELİŞİ
M. S. 400’den sonra Batı Roma İm paratorluğundaki krizin bir büyük
kalıntısı vardı. Bu, önceki yüzyıllarda bir nüve halinde doğup, im para­
torluğun resmi ideolojisi haline gelen bir din, Hristiyanlıktı. ‘Barbar’ is­
tilaları başladığında im paratorluktaki kilise iktidarıyla im paratorluk ik­
tidarının etkileşim içinde olduğu ve de im paratorların kilise doktrininin
ince noktalarına çizgiyi çektiği Roma ve Bizans’ta hiyerarşik olarak ör­
gütlenmiş her kasaba kendi kilisesine ve papazlarına ve her şehir de kendi
piskoposuna sahipti.
H ristiyanlık bir im paratorluğun ideolojisi olarak ortaya çıkmadı. Bu
dinin varsayılan kurucusu Nasıralı İsa hakkında gerçekte hiçbir şey bilin­
memektedir. O nun efsanevi değil de gerçek bir tarihsel figür olduğu yo­
lunda herhangi bir kesin kanıt bile yoktur. Kuşkusuz H ristiyanların Yeni
A hit’inde bu kanıt bulunam az. Yeni Ahit İsa’nın, Augustus zam anında
bir nüfus sayımı için ailesinin gittiği, Roma eyaleti Judaea’nın (Yahudiye)
Beytlehem şehrinde doğduğunu iddia eder. Ancak belirtilen dönem ­
de Judaea’da bir nüfus sayımı olmadığı gibi, o zam an Judaea bir Roma
eyaleti de değildi. M. S. 7’de bir nüfus sayımı yapıldığında hiç kim senin
ikâm etgâhını değiştirmesi gerekmiyordu. Benzer bir şekilde, Yeni Ahit,
İsa’nın doğum unu Kral H erod’un (Hirodes) M. 0 . 4 yılındaki ölümü ile
tespit eder. Zam anın Roma ve Yunanlı yazarları İsa’dan hiç söz etm ez­
ler; Romalı Yahudi bir yazar Josephus’un kurduğu farazi ilgi hemen he­
men kesinlikle O rta Çağ’daki keşişlerin hayal güçlerinin bir ürünüdür.100
H ristiyanlardan söz eden ilk belge olan, M. S. yaklaşık 100’de Tacitus’un
yazdıklarında, İsa’dan ismen söz edilmez ama herhangi bir sözde mesih
için kullanılan Yunanca hristos sözcüğü kullanılm aktadır.
Varsayılan kurucusunun hayatı hakkında olduğu gibi ilk H ristiyanların
inançları hakkında da çok az şey biliyoruz. Yeni A hit’in dört kitabı da
çelişkili ifadelerle doludur. Yer yer, özellikle Lukas’ta sınıf nefretini dile
getiren güçlü ifadeler vardır. Örneğin, yoksul adam ‘İbrahim ’in sinesi’ne
giderken, zengin adam doğrudan cehenneme gider.101 İsa, ‘devenin iğ­
Antik Dünya
J
nenin deliğinden geçmesinin, zengin adam ın Tanrının Krallığına gir­
mesinden daha zor olduğunu’ vaaz eder.102 Ve Dağdaki Vaaz hakkında
Lukas’ın yazdıklarında denir ki, ‘Siz yoksullar kutsanm ışsınız, çünkü
sizinki Tanrının Krallığı. Açlık çeken sizler kutsanm ışsınız, çünkü do­
yurulacaksınız... Ama, vay size zenginler, çünkü siz tesellinizi bulm uşsu­
nuz; Ey şimdi tok olanlar, vay size, çünkü acıkacaksınız.’103 Buna karşılık
başka yerde verilen mesaj, zenginle yoksul arasında uzlaşmadır. Matta,
İsa’yı şöyle konuşturur: ‘Ne m utlu ruhta yoksul olanlara, çünkü Cennetin
Krallığı onlarındır...Ne m utlu dürüstlüğün ardında acıkıp susayanlara,
çünkü onlar doyurulacaklardır’.104 Talant (sikke) meseli, üç talant verilen
ve bunu kârlı bir şekilde yatıran bir hizmetçiyi ödüllendirdiği için övgüye
değer bulunan zengin adamı ve tek bir talantı olan ve onu bir bankere
vererek faiz alamadığı için cezalandırdığı hizmetçiyi anlatm aktadır. Şu
uyarıyı yapmaktadır: ‘Her kim in yoksa, elinde olan bile alınacaktır’.105
Benzer şekilde, mevcut yöneticilere direnilm esini önerir görünen pa­
sajlar olduğu gibi, İsa’nın vergilerini ödemeleri için Romalılara, ‘Sezar’ın
hakkını Sezar’a, T anrının hakkını Tanrıya verin’ dediği, onlara boyun
eğilmesini teşvik eden pasajlar da vardır.106 Son olarak, Yahudi inancının
kurallarına (‘Yasaya) itaate çağıran pasajlar olduğu gibi, onlara uyulm a­
m asını öğütleyen pasajlar da vardır.
Kari Kautsky’nin klasik M arksist çalışması, Hristiyanlığın Temelleri,
neredeyse doksan yıl önce, bu çelişkilerin, daha sonraki Hristiyan yazar­
ların, onun ‘proleter’ grubun ‘kom ünist’ fikirler dediği şeyleri önemsiz
gösterme girişim lerinden kaynaklandığını ileri sürmektedir. Kautsky’nin
bu meseledeki görüşlerinden bazıları tartışm aya açıktır.107 Bununla bir­
likte ilk İncillerde -M atta ve Luka- pek çok pasajın tonu, daha sonra bu
dini benimseyecek olan imparatorluğa karşı bir başkaldırı tonudur.
Bunun nasıl olabileceğini anlam ak için Hristiyanlığın ortaya çıkış ve
yayılmasındaki koşullara bakılması zorunludur.
Kudüs, 1. yüzyılın ilk yarısında Roma İm paratorluğunun büyük şe­
hirlerinden bir tanesiydi. Büyük Pliny burasını ‘D oğunun açık ara en
ünlü şehri’ diye tanımlıyordu. Ama aynı zam anda en kargaşalı şehriy­
di. Şehrin görkemi, önemli ticaret yollarına yakın konum undan ve daha
sonra dinsel bir merkez olarak im paratorluğun her yerinden zenginlikleri
çekmesinden kaynaklanm ıştı. Ancak çevresindeki topraklar -Yahudiye,
Samiriye, G alile- zengin olm aktan çok uzaktı. Bütün Roma eyaletlerinde
olduğu gibi Roma’ya haraç vermek ve Romalı yöneticileri um dukları ser­
vete kavuşturm ak için ödenecek haraçları karşılayacak insafsız vergiler
altında eziliyorlardı. ‘Yoğun... yoksulluk belirtileri’ vardı.108
Bu durum , Romalılara ve onlarla işbirliği yapan Yahudi üst sınıfa karşı
95
96
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
hatırı sayılır bir husumete yol açıyordu. Bir kere her şeyden önce Yahudi
kralları Romalıları davet etmişler (M. Ö. 139’da) ve o tarihten itibaren de,
kendi içlerinde birbirlerini kırıp döktükleri savaşlarda R om anın yardım ı­
na dayanm ışlardı.109
Kudüs’te sürekli ayaklanmalar oluyor, kırsal alanlarda, özellikle
Galile’de ‘eşkıyalık’ olayları tekrar edip duruyordu. Kimi zaman bunlar
dinsel bir renk bile kazanabiliyordu. Nitekim öldüğü sırada Kral Hirodes’e
karşı ayaklanma vardı ve oğlu Arçilus ayaklanmayı bastırdığında 3.000
Yahudinin öldüğü ve bir 2.000 kadarının da çarm ıha gerildiği söylenir.
Josephus’a göre Galile’nin kırsal alanında, kendisini ‘Yahudilerin Kralı’
olarak adlandıran Yahuda adında birisi tarafından yönetilen bir gerilla
savaşı yürütülm ekteydi ve M. S. 7’deki Roma nüfus sayım ında iki adam
‘insanları ayaklanmaya kışkırttılar ... ve bunu genel bir katliam izledi’.110
Yine 40 yıl sonra peygamber Theudus, kendisini mesih (Yunanca hristos) ilan ederek destek buldu ve kafası kesildi. Romalı yöneticiler, ‘tanrısız
düşünceleri olan’ ve ... ‘ilahi bir vahiy bahanesiyle insanları isyana kış­
kırtan bir grup adamla’ da aynı şekilde başa çıktılar. Bundan hemen son­
ra M ısır’dan gelen sahte bir peygamber, büyücülüğü sayesinde kendisini
peygamber olarak kabul ettirm eyi başardı. 30.000 adam ı çölden geçirerek
Kudüs’e girebilmek için Zeytin Dağı denen yere yöneltti ve Roma garni­
zonunu devirmeye kalkıştı.111 ‘Bu ayaklanma güçlükle bastırılabilm işken
... birkaç büyücü ve katil, güçlerini birleştirdi ve pek çok taraftar topladı...
Yahudi memleketini boydan boya geçtiler, zenginlerin evlerini yağmala­
dılar, buralarda oturanları öldürdüler, köyleri ateşe verdiler ve memleketi
yağm aladılar’.112 Bütün bu çatışmalarda, Yahudi yoksulların Yahudi zen­
ginlere karşı olan sınıf nefreti, işgalci Roma güçlerine karşı olan nefretle­
riyle birleşti.
Sınıf farklılıkları Yahudi dininin değişik yorum larında ifadesini bul­
du. Yunanca konuşan ve Romalılarla işbirliği yapan zenginler, irsi rahip­
lerle ilişkilendirilen Saduki okulunu benimseme eğilimi gösteriyorlar ve
Josephus’un dediğine göre ‘ruhun ölümsüz olduğunu ve ölümden sonra
herhangi bir ödül ya da cezanın olacağını inkâr ediyorlar’ ve ‘hem kendi
memleketlilerine hem de yabancılara karşı katı ve zalimce davranıyorlar­
dı’. Buna karşılık, değişik toplumsal kökenlerden gelen ve irsi olmayan din
alim leri,113 Farizî okulunu benimseme eğilimi gösteriyorlardı. Bu okul,
Yahudiler’in ‘Yasasına (Eski A hit’in ritüelleri ve perhize ilişkin kurallar)
kesin bağlılık istiyor, üst sınıfların Romalılarla işbirliği yapmasına karşı
çıkıyor ve de ‘ruhun... ölümsüz olduğuna, iyi insanların ruhlarının yeni
bedenlere girerken kötü olanların ebedi acılarla eziyet çekeceğine inanı­
yorlardı’.114 Üçüncü bir okul, Esseneler, kırsal alanda m anastır tipi toplu­
A n t i k D ü n y a j 97
luklar oluşturarak ve özel mülkiyet olmaksızın yaşayarak toplum un habis
urları olarak gördükleri şeylerden kaçmayı denediler. Ayrıca haksızlık ol­
duğu için köleliliği de reddettiler - H ristiyanlarınkinden daha radikal bir
pozisyon. Son olarak Zealotlar Roma hakim iyetine karşı dinsel inançla
siyasal ajitasyonu birleştirdiler.
Kudüs, İsa’nın vaaz verdiği söylenen dönemde, birbirine rakip dinsel
nosyonların, Roma yönetimine karşı değişik duyguların ve tutum ların
kaynadığı bir kazandı. Ama hepsi bu kadar değildi. Şehrin dininin im ­
paratorluğun her büyük şehrinde taraftarları vardı; dolayısıyla buradaki
doktrin tartışm alarının her yerde yansım aları oluyordu. Zira Yahudiler
uzun bir süredir yalnızca küçük bir alanda yaşayan insanlar değildi.
Asurlu ve Babilli fatihler İsrail ve Yahudiye’deki Yahudi devletlerini 500
yıl kadar önce Mezopotamya’ya sürmüşlerdi. Pers im paratoru Kyrus
Kudüs’ü kendilerine iade ettiğinde pek çoğu geri dönmemiş ve yeni ül­
kelerinde zenginleşmekten m utluluk duymuşlardı. Çok sayıda Yahudi
de, denizaşırı bölgelere yerleşen Yunanlılarla aynı nedenlere dayanarak
Akdeniz’in başka yörelerine yerleşmişlerdi: Bir zam anlar kendi vatanları
olan yerlerin pek de verimli olmayan toprağının sunduğundan daha iyi
bir hayat istiyorlardı. Yöreye huzur vermeyen savaşlar sırasında kuşatıl­
mış olan daha başkaları ise gönülsüz göçmenlerdi ve efendileri kendileri­
ni nereye götürürse soluğu orada alıyorlardı.
M. S. 1. yüzyılın başlarında hemen hemen her Roma şehrinde, ‘şehrin
nüfusunun yüzde 10’u ile yüzde 15’i arasında değişen’ büyük bir Yahudi
nüfus vardı.115 İskenderiye’nin büyük bir yüzdesini meydana getiriyorlar­
dı. Öyleki, M ısır’daki bu Yunan şehri aynı zam anda bir Yahudi şehriydi
de. Roma şehrinde de dikkati çekici bir varlık gösteriyorlardı ve Julius
Caesar onların desteğini aram ıştı.
Bu diasporanın Yahudileri, görünmeyen tek bir tanrıya olan inançları,
perhiz kuralları ve bir gün tatil yapmalarıyla farklı bir topluluk olarak
kim liklerini korumuşlardı. Bu görenekler onların çevrelerindeki nüfus
içinde erim elerini önlemişti. Ayrıca Kudüs’ün bakım ı için düzenli m ik­
tarlarda ödemeler yapmaları bekleniyordu ki, şehrin zenginliğinin önemli
bir kısm ı buna bağlıydı ve Fısıh bayram ı için şehri ziyaret etmelerine izin
veriliyordu. Perhiz ve sebt gününe (cumartesi) ilişkin kurallar, Yahudi
olmayan nüfusla birlikte çalışmayı ve sosyalleşmeyi zorlaştırarak biraz
sıkıntı vermiş olmalıdır. Ancak kendi sinagog toplantılarına odaklanan
cemaatleri varlığını sürdürdü - göçmen cemaatleri de kiliseler ve camilere
muhtemelen benzer nedenlerle odaklanm ışlardır. Grubu, yalnızca duada
değil, aynı zam anda perhizde ve davranışta bir arada tutan dinsel bağlar,
bir şehrin atomize olmuş, hayatın zengin tacir ve zanaatkârı için bile is­
98 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
tikrarsız, onların altında gruplar için ise taham m ül edilmez olduğu ko­
şullarında, insanları ayakta kalm ak için bir arada tutan bağlardı.
Bununla birlikte Yahudi cemaatleri yalnızca varlıklarını sürdürm edi­
ler; başkalarını da kendilerine çektiler. ‘M ürtet’ (Museviliğe geçme) bu
dönemde çok yaygındı. İskenderiyeli Yahudi Philo, ‘Herkes, barbarlar,
Helenler, doğunun ve batının ülkeleri, Asyalılar, Avrupalılar Musevilik
tarafından fethediliyor’ diye yazıyordu.116 Yunan ve Roma şehirlerinde
Musevilik o kadar çekiciydi ki özel bir inananlar kategorisi ortaya çıktı:
‘Tanrı’dan korkanlar’, yani Yahudi olmayan ama sinagoga devam eden ve
sünnet olmaya ve kitaptaki tüm kurallara uymaya yanaşmayanlar.
Onlara cazip gelen yalnızca cemaat duygusu değildi. Museviliğin
merkezî dinsel tasavvuru, tektanrıcılık -görünm eyen bir tanrıya inan­
m ak- şehirli sakinlerin durum una çok uyuyordu. Her biri bir yer ya da
doğa gücüyle ilişkili pagan dinler, toplumsal varoluşun merkezini köy ya
da klanın teşkil ettiği kırsal sakinlere anlam lı geliyordu. Ama kentli ta­
cirler, zanaatkârlar ve dilenciler, farklı yörelerden ve farklı mesleklerden
çok sayıda insanla sürekli temas halindeydiler. Bu tü r çoklu ilişkilerde
anonim , her şeyi kapsayan bir ilahi varlık, destek ve korum a sağlar görü­
nüyordu. A ntikitenin büyük uygarlıklarında tektanrıcılığa karşı bir eği­
lim in olm asının nedeni budur: H indistan ve Çin’de Budizmin doğuşu ve
İran’da (kötülükle olan ezeli savaşta) tek bir ‘iyi’ tanrıya tapılması gibi.117
Roma Paganizmi bile, diğerlerinden daha güçlü olan bir güneş tanrısına
tapm a eğilimi ortaya koyuyordu. Üstelik, sofu biçimiyle Musevi tektanrıcılığı, inananları için, bu dünyada ne kadar acı çekerlerse öteki dünyada
um acakları bir şeyler olduğu inancıyla birleştiriyordu.
Museviliğin popülaritesi o derece yüksekti ki; Roma İm paratorluğunun
bütün ticaret merkezlerinde milyonlarca inananı birbirine bağlıyor; bin­
lerce m illik bir ilişki ve iletişim ağı sağlıyordu.118 Kudüs’teki durum un
yarattığı her türlü dinsel tartışm a ve mesih spekülasyonu bu ağ kanalıy­
la aktarılıyordu. Bunlar Roma şehirlerindeki hiçbir insana Filistin’deki
durum a ilişkin uzak tartışm alar olarak görünmüyordu; çünkü Filistin’in
çektiği acı, alt sınıfların ve im paratorluk içinde fethedilmiş bölgelerin
çektikleri acıların yalnızca bir örneği idi.
Böylelikle Musevilik im paratorluktaki kentli kitlelerin evrensel dini
olma yolundaydı. Ama iki engelle karşılaşıyordu. Birincisi, perhiz ve sün­
nete ilişkin kurallarıydı. T anrının em irlerinden ayrılm am a fenomeni,
bu dinin cazibesine kapılan pek çoklarının, onun bütün kurallarını be­
nimseme yolunda sonuna kadar gitmeye hazır olm adıklarını gösteriyor.
İkincisi, Museviliğin inananlarına ‘cennete gitmek üzere seçilmiş insan­
lar’ oldukları sözünü vermesiydi. Bu açıkça Roma egemenliği ile çelişi­
A n t i k D ü n y a j 99
yordu. Filistin’deki Yahudiler Roma yönetim ini devirmek için büyük bir
ayaklanma hesabı yapabilirlerdi. Ama, her yerde azınlıkta olan, diasporadaki Yahudiler hiçbir şekilde isyan edecek bir durum da değillerdi ve M.
S. 70 yılında Filistinli Yahudiler ayaklandığında çok az şey yaptılar ya da
hiçbir şey yapamadılar. Bu ayaklanm anın yenilgisi Museviliğin ‘seçilmiş
insanlar’ın dünyaya egemen olacakları vaadini daha da zorlaştırdı. Din
ancak, bu dünyada olacakları, öteki dünyada olacakların yerini aldığı öl­
çüde başarılı olabilirdi.
Hristiyanlık Museviliğin bir uyarlaması olarak ortaya çıktı. Kutsal
kitaplardaki pek çok pasaj, başlangıçta bu yeni dinin, dönemin öteki
m ezheplerinden hiç de farklı olmadığını gösteriyor. Kimi yerlerde kut­
sal kitaplar, Farizîlerin ‘Yasaya itaat etme çağrısını, Musevi Partizanların
(Zealotlar) ‘kılıcı ele alma’ çağrısını ve Esseneler’in (milattan az önce ve
sonra Filistin’de yaşayan bir tarikatın mensupları) daha yüce bir yaşam
için aileleri terk etme çağrısını yankılandırıyor. G ünüm üzün aileyi sa­
vunan H ristiyanlarının pek azı tarafından gündeme getirilen bir pasajda
Luka, İsa’nın “Eğer bir kimse bana gelir ve kendi babasına, anasına, ka­
rısına, çocuklarına, kardeşlerine, kızkardeşlerine, evet hatta kendi canı­
na buğzetmezse (düşman olmazsa), benim şakirdim olamaz.’119 dediğini
aktarıyor. İsa’nın Kudüs’e ‘Yahudilerin Kralı’ olarak girişi ya da mabetten
faizcileri kovuşu, Josephus’un öteki peygamberlerin eylemlerine ilişkin
anlattıklarıyla büyük bir benzerlik gösterir.120
Ancak Hristiyanlığın, diğer Yahudi mezhepleri arasından öne çıkarak,
başarılı olması için herhangi özel bir neden yoktu. Filistin dışında yaşa­
yan ve gezgin bir zanaatkâr, çadır yapımcısı olarak çalışan, Farizilikten
dönm e Tarsuslu Saul (Pavlus) yeni dinsel fikirler için imparatorluğun şe­
hirlerinde yaşayan muazzam bir kitle olduğunu kavradı. Bilinçli bir şe­
kilde, Museviliğin cazibesine yarı tutulm uş, ama yöneticilerinin katılığı
nedeniyle dışlanmış insanlara ulaşmaya çalıştı. Din değiştirdikten sonra
adını İbranice ‘Saul’dan bir Roma adı olan ‘Pavlus’a değiştirdi. Kudüs’te
yaşayan ‘Musevi H ristiyanlar’dan gelen direnç karşısında yeni dinin, o
eski sünnet ve perhiz kurallarına ihtiyacı olmadığı ve buna karşılık ölen­
lerin yeniden dirilmesi üzerine yapılan artan vurgunun, Kudüs’ün yenil­
miş Yahudilerinin zaferine bağlı olmadığı konusunda ısrar etti.
Nihayet H ristiyanlık o sırada gelişmekte olan öteki dinsel kültlerin
duygusal unsurlarını da içine aldı. Ölen ve yeniden doğan bir tanrı ta­
rafından dünyanın kurtarılacağı nosyonu, Adonis, Osiris ve diğer bere­
ket kültlerinde (aynen Paskalyanın Hristiyanlar için ölmüş ve gömülmüş
bir tan rın ın yeniden doğmasını, baharın gelişini temsil etmesi gibi) zaten
mevcuttu. Luka ve M atta’nın İncillerinde görülen (Matta’nın İsa’nın so­
100 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
yunu babası Yusuf üzerinden Musevi kralı Davud’a bağlama iddiasıyla
çelişen) bakireden doğma öyküsü, bakire bir inekten doğduğu varsayı­
lan esrarengiz ve popüler M ısır kültü Osiris’ten Hristiyanlığa geçmiş bir
unsurdu. ‘Kutsal Meryem’ imgesi, M ısır dininde, ‘insan ırkının en kut­
sal ve ebedi kurtarıcısı... ıstıraplarım ızın anası” diye hitap edilen tanrıça
Isis’in oynadığı role olağanüstü bir benzerlik gösterir.121 Bunu Hristiyan
duasında ‘T anrının annesi’ şekline dönüştürm ek için çok fazla bir çaba
gerekmez.
Dolayısıyla ilk Hristiyanlar, Museviliğe katılmayı sağlayacak unsur­
ları aldılar, insanları bu dinden uzaklaştıran unsurları attılar ve m istik
dinlerden popüler motifleri de bunlara eklediler. Bu hiçbir şekilde ilk
Hristiyanların, inanm adıkları duygusal sembolleri hesaplı bir şekilde
devreye sokan soğukkanlı insanlar oldukları anlam ına gelmez. Aksine
im paratorluğun şehirlerindeki hayatın baskı ve güvensizliğinin yarattığı
olağan duyarlılıktan daha büyük bir duyarlılıkla dinsel hayata kendilerini
adadıklarını gösterir. Tam da bu nedenledir ki, çevrelerindekilerin ıstıra­
ba bir anlam verebilecek, kendi M useviliklerinden arta kalan şeylerle sen­
tez oluşturabilecek başka dinlerdeki unsurları sezebiliyorlardı. Yeni Ahit,
en derunî duygularını vecd halindeki konuşm alarında dile getiren ‘diller
konuşan’ havarilerin hakkını teslim etmektedir. Yeni bir dinsel vizyonu
eski dinlerin unsurlarından yararlanarak sentezleyebilmek ancak böyle
m üm kün olabilirdi.
Yeni dinin muhatabı kimlerdi? Temelde im paratorluktaki en yoksul in­
sanlar, tarım daki köleler değildi; çünkü erken H ristiyanlık (Esseneler’den
farklı olarak) ilke olarak köleliğe karşı çıkmıyordu. Aziz Pavlus, ‘İsa nezdinde kardeş olsalar bile’ bir kölenin efendisi ile birlikte olması gerektiği­
ni yazabiliyordu. Bu dinin m uhatapları köylülük de değildi; çünkü bu din
Filistin dışına şehirler yoluyla yayıldı - (Resuller’in İşlerinin bize söyle­
diği kesinlikle budur).
Bu dinin m uhataplarının orta halli şehirli kitleleri olduğu anlaşılıyor.
Bu, nüfusun yalnızca yüzde 0.2’sini oluşturan yönetici sınıf ailelerinin çok
çok altında bir tabakaydı.122 Antik şehir, günüm üzdeki pek çok Üçüncü
Dünya şehrinde olduğu gibi, altta çok geniş bir küçük esnaf, zanaatkâr,
kâtip, küçük m em ur ve bunlara karışan dilenci, fahişe, profesyonel h ır­
sızlardan oluşan bir lümpen proletarya ile, tepede çok sınırlı bir zengin
tüccar tabakası ve yüksek görevlilerden oluşuyordu. Bütün bu katm an­
lar az ya da çok im paratorluk tarafından ezildiğini düşünüyor ama buna
açıkça kafa tutm ak için kendisini çok güçsüz hissediyordu. Aynı zam anda
bu din, mesajı bireysel acı çekmeği -şehitliği (ıstırap çekme)- vaaz ediyor
olsa da bu durum kurtuluşu hızlandıracaktı.
Antik Dünya
Yoksul zanaatkârlar ve esnaf kuşkusuz böyle bir mesajı cazip bulabi­
lirlerdi; özellikle de, Yahudi sinagogu gibi, bu onları zorunlu olarak öteki
dünyayı beklemeden, bu dünyanın kimi m addi belirsizlikleri ile başa çık­
m ada yardım cı olabilecek bir toplumsal ortam içine sokuyordu. Ayrıca
bunun cazibesine kapılan nispeten hali vakti yerinde insanlar da vardı. Bir
çalışma, Pavlus’un faaliyetlerini destekleyen ’40 kişinin hepsinin varlıklı
kişiler, iyi yetişmiş bir seçkin grup üyeleri’ olduğunu göstermektedir.123
Bu tü r insanlar havarinin vaazlarını finanse edebilir ve ilk Hristiyan
gruplarına kendi evlerinde toplanma olanağı sağlayabilirlerdi.124 Pavlus,
bunları kazanm ak için kendi yolunu terk etmiştir: “Pavlus, dine kazan­
dıklarının büyük çoğunluğunun yoksulların safından geldiğini bilmesine
rağmen, bizzat yalnızca yüksek tabakalardan gelenleri vaftiz ediyordu.’125
Hristiyanlık esas itibariyle yoksullara hitap eden bir din olmuş olabilir
ama daha ilk zam anlardan itibaren bunu daha zengin olanlara da cazip
görünen bir çağrı ile birleştirmeye çalışmıştır. Zam anla Hristiyanlık, se­
natodaki seçkin, zengin tüccarlar, bağımsız zengin kadınlar, (eskiden köle
ya da kölelerin çocukları olan) zengin özgür kişiler ve daha aşağı tabaka­
lardan gelmiş saray görevlileri tarafından ayrımcılığa uğratıldığını dü­
şünen gerçek iktidar ve varlık sahibi insanların bir kısm ını da kendisine
çekm iştir.126
Yeni Ahit (încil), ikinci ve üçüncü yüzyıllarda, mezhep yaygınlaştıkça
H ristiyanlığın değişen inançlarını ifade eden ilk yazılardan derlenm iş­
tir. Bu durum , hemen hemen her sayfada bulunabilecek olan çelişkileri
açıklam aktadır. Bununla birlikte söz konusu çelişkiler bu dinin farklı sı­
nıflara cazip gelmesine yardım cı olmuştur. Bunda, Kudüs’ün yıkılm asın­
dan önce Filistin’deki Yahudi isyancıların deneyim lerinden kaynaklanan
devrimci bir aciliyet, yakın vadeli bir dönüşüm duygusu vardır. En acı
güceniklik (kolaylıkla Roma anlam ına gelebilir), ‘Babil’in fahişesi’nin yok
ve edecek, yüce ve güçlü olanların yıkıldığı ve onların yerine yoksul ve
mütevazı olanların yönettiği bir “azizler’ yönetimine tanıklık edecek bir
vahiycinin vizyonunda ifadesini bulabilecektir. Bununla birlikte bu dönü­
şüm ün geleceğe ve farklı, ebedî bir alana aktarılmasıyla devrimci mesaj,
acıları gerçek bir devrim karşısındaki korkularıyla birleşmiş olanlara da
cazip gelebilecek kadar sulandırılm ıştır. Birkaç köle sahibi tacirin ya da
dükkân sahibinin, m addi anlam da değil de İsa’nın kardeşliğinde özgür­
lüğü vaaz eden bir mesajdan korkacak bir şeyi yoktur. Zengin tüccar, ‘iğ­
nenin gözünün Kudüs’te bir devenin geçebileceği bir kapı olduğu konu­
sunda güven tazeleyebilecektir.127 Hali vakti yerinde bir dul ya da zengin
bir Romalının bağımsız karısı, Pavlus’un Tanrı nazarında kadın ve erke­
ğin ‘bir’ olduğu konusunda ısrar ettiği İncil pasajlarını cazip bulurken,
101
j H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Hristiyan koca, bu dünyada karısının kendisine hizm et etmek zorunda
olduğu, ‘Her kadının efendisinin erkek olduğu’ pasajına güven duyabile­
cektir.128
Hristiyanlığın mesajı yoksullara teselli sağladı. Mütevazı kökenleri ne­
deniyle hor görülenlere, daha iyi durum da olanlar karşısında bir tü r kendi
değerlerini ihya etme duygusu verdi. Ve azınlıkta olan ve çevrelerindekilerce karşı çıkılan zenginlere de, varlıklarını korurken günahlarından
kurtulabilecekleri bir kapı açtı.
Başlangıçta çok küçük olan bir mezhebin gelişmesi, daha büyük geliş­
meleri beraberinde getirdi. Musevilik gibi H ristiyanlık da bir şehri ziyaret
eden herhangi bir zanaatkâr ya da tacire bir ilişkiler ağı sağladı. Haftalık
toplantılar yoksullara, kendilerinden daha zengin olanlarla bir arada ol­
m aktan kaynaklanan bir prestij duygusu ve daha zengin olanlara da iş­
leriyle ilgili birbirleriyle görüşme olanağı verdi. Roma İm paratorluğunu
bir arada tutan ticaret yolları ve yönetim merkezleri sayesinde büyüyerek,
zam an içinde o im paratorluğun bir gölgesi oldu; ticaret yolları olmasa
Ermenistan, İran, Etiyopya, güney Arabistan ve hatta güney H indistan
gibi yerlere hiçbir zaman ulaşılmaz ya da çok nadiren ulaşılırdı.
D inin gelişmesi, bürokratikleşm esini de beraberinde getirdi. İlk ha­
variler vaazları üzerinde hiç kim senin kontrolü olmadan konuştu ve bir
şehirden diğerine giderken kendilerine yiyecek ve barınak sağlama konu­
sunda yerel destekçilerin gönüllülüğüne güvendiler. Ancak vaizlerin ve
destekçilerin sayısı arttıkça her şehirde para toplamak ve grubu yönetmek
başlıca bir meşgale halini aldı. Ayrıca halkın konukseverliğini istism ar
eden ‘sahte peygamberler’ tehlikesi de söz konusuydu.
Yerel gruplar için bunun çözümü, para toplama ve yönetim işini presbiter ve piskoposlar tarafından denetlenen diyakozların elinde merkezi­
leştirmekti. Chadwick, kilise tarihinde ‘iki nesil içinde’ diyor, havariler
ve peygamberler yerine ‘tepede piskoposlar, presbiterler ve diyakozlarla’
hiyerarşik bir örgütlenme oluştu.129 İlk başlarda piskoposların seçimi sı­
radan H ristiyanların elindeydi. Ama vaizlerin durum a hâkim olması çok
sürmedi. Aynı zam anda piskoposların toplantıları, doğru doktrinin ne
olduğu ve bunu vaaz etmeye kim in hakkı olduğunu belirlemeye başladı.
Hristiyan doktrinindeki büyük bir tartışm a -gnostisizm* meselesibu süreci hızlandırdı. Bu tartışm a dinsel inancı olmayan herhangi bir
kişi için anlaşılması güç olan, kötülüğün nereden geleceği meselesinin
yorum undan kaynaklandı. Ama son derece önemli pratik sonuçları oldu.
Hristiyan teolojisi, her şeyi yaratan tek bir tanrının olduğunu savunuyorGnosticism: H ristiyanlığın başlangıcında ruhanî sırları ve yaradılışın sırlarını bilm e iddiasın­
da olan dinsel hizip ve mezhepler, -çev.
A n t i k D ü n y a | 103
du. Bu, onun iyilik gibi kötülüğü de yaratm ış olması gerektiği anlam ına
geliyordu. Bu, her zaman ‘Tanrı’ ile ‘iyi’yi bir tutan inananlar için rahat­
sız edici bir sonuçtu. Ortodoks Hristiyanlığın tepkisi genellikle Tanrı ile
kötülük yapanlar arasına pek çok aracı (sahte melekler, kötü ruhlar, serkeş
insanlar) yerleştirerek meseleyi geçiştirmek şeklinde oldu. Bu inandırıcı
olmadığında, bu sorunun cevabını T anrının bildiği, oysa bizim onun hik­
m etini kavrayamayacağımız şeklinde açıklandı.
Bununla birlikte meselenin daha m antıklı bir cevabı vardı. Bu, evren­
de iki ilke arasında, iyilik ve kötülük arasında sürekli bir mücadelenin
olduğunu söylemekti. Bu hiç değilse kısmen gnostikler tarafından ileri
sürülen cevaptı. Onlar, ruhun iyi, maddi dünyanın ve insan bedeninin
kötü olduğunu söylüyorlardı. Hristiyanlar yalnızca, eğer ruhlarını be­
densel endişelerden kurtarabilirlerse temiz kalabilirlerdi. Bu bütünüyle
özgün bir sonuç değildi; Yeni A hit’deki pek çok pasaj bunu ima ediyor­
du. Ama bunun Kilise otoritelerini endişeye sevk edecek im aları da var­
dı. Eğer yalnızca zihin temizse, o zam an iyi H ristiyanlar yalnızca m addi
dünyaya sırtlarını dönenlerdi - çullar içinde yaşayan ve kendi kendilerini
aç bırakan zahitler. Bu, insanlığın tüm ünü kutsal kitaba kazanm ak ya da
yerel kiliseye zengin insanlardan para toplam ak için hiç de uygun bir re­
çete değildi. Bununla birlikte, daha da kötüsü, kimi gnostikler daha da
radikal bir sonuca ulaşıyorlardı. Eğer zihin temizse, o zam an bedenin ne
yaptığı önemli değildi, çünkü onun yaptığı hiçbir şey tem iz olmayacaktı.
Bunların sloganı ‘iyilik için her şey iyidir’ şeklinde oldu. Bu onların iste­
dikleri gibi lüks içinde yaşamalarına, başkalarının (özellikle zenginlerin)
m allarını yağm alam alarına ve de kilisenin büyüklerine en korkunç gele­
ni, serbest aşka angaje olm alarına olanak veriyordu.
Bu mesele etrafındaki mücadele Hristiyan cemaatlerinde onlarca yıl
egemen oldu ve ancak piskoposların, havarilerin halefleri olarak, doktrin
konularında karar verebilecekleri iddiasıyla bir çözüme bağlandı.130 Bu
tartışm a 3. yüzyılda bir Suriyelinin, Mani, gnostik Hristiyanlık, Budizm
ve İran Zerdüştlüğü’nün unsurlarından bir din inşa etmeye başlamasıyla
yeniden ortaya çıktı. Hatta bir süre için, daha sonra anaakım Hristiyan
düşüncesinde egemen bir figür olacak Hippo’lu Augustinus’u bile kazan­
dı.
Bu tü r ‘sapkınlıklara karşı mücadelede kilise bürokrasisi idareyi kont­
rol etmekten, doktrini kontrol etmeye yöneldi ve örgütlü kiliselerin de
bunu izlemesine izin verildi. Böyle yaparak kilise İncil’deki çelişkilerin,
Hıristiyanlığı benimsemiş zengin kesimleri huzursuz edecek isyancı duy­
gular için bir odak olmasını zorlaştırdı.
Eğer H ristiyanlık Roma İm paratorluğunun birazcık m uhalif gölgesi
104 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
idiyse, kilise hiyerarşisi gölge bir hiyerarşiye dönüşüyordu - birincisinin
yanı sıra im paratorluk çapında ikinci bir yönetimsel yapı. Ancak bu, im ­
paratorluğun şehir ahalisine hizm et götüren gölge bir bürokrasiydi ve
aynı şeyi im paratorluk yapamıyordu. O nun ‘yoğun dinsel cemaat duy­
gusu’ 3. yüzyıl sonlarının krizinde, her şehirde demir atm asını olanaklı
kıldı.131 ‘Ayaklanma ya da veba gibi kamusal olağanüstü hallerde, ölen­
lerin gömülmesini sağlayan ve yiyecek maddeleri işini örgütleyen birlik
içindeki tek grubun, Hristiyan ruhbanları olduğu görülüyordu... 250 yı­
lında bir Hristiyan olmak, Roma vatandaşı olm aktan daha fazla korum a
sağlıyordu’.132 Bu döneme gelindiğinde kilisenin etkisini ve izleyicilerini
engelleyebilecek yalnızca iki şey vardı: devletin baskısı ve kendi içlerin­
deki ayrılık.
H ristiyanlığın savunucuları onun baskı ve zulüm karşısında ayakta
kalışından çok söz ederler. İnançları uğrunda ölen şehitler, mucizeler gös­
terenler kadar aziz kabul ediliyorlardı. Ancak ilk yıllarında kiliseye yöne­
lik baskı, aralıklarla vuku bulan bir şeydi. Nero’nun zam anında acı çektiği
kabul edilen az sayıdaki Romalı Hristiyan, R om anın yakılm asının günah
keçisi olmuşlardı. Ancak baskı dalgası Nero’nun erken ölümünden daha
uzun ömürlü olmadı. Zam an zaman başka H ristiyanlar da hapsediliyor
ya da im paratorluk kültlerine katılmayı reddettikleri için saldırgan eyalet
yöneticilerinin elinde ölümle karşı karşıya geliyorlardı. Ama çoğu zaman
im paratorluk otoriteleri kendi altlarında gelişen bu paralel dinî örgütlen­
meye hoşgörülü davranıyorlardı. 3. yüzyıl im paratorlarından Alexander
Severus ve Arap Philippus kiliseye m üsam ahalı bile davranm ışlardı.
Bununla birlikte 3. yüzyılın sonlarında kilise artık görmezlikten ge­
linemeyecek bir nüfusa ulaşmıştı. İm paratorlar bu paralel örgütü yok
etmek ya da onunla işbirliği etmek seçenekleriyle karşı karşıyaydılar.
Maximus, im paratorluk bürokrasisine kadar uzanan bir etki şebekesinin
üzerine yürüm e zam anı geldiğini düşündü. 284 yılından sonra im parator
olan Diocletian daha da ileri gitti. Hristiyanlığın, silahlı kuvvetlerin bir­
liğine bir tehdit olduğuna ikna edilmişti ve buna İzm it’teki sarayının kar­
şısındaki katedrali yıkarak, bütün kiliselerin yok edilmesini buyuran bir
em ir yayınlayarak, tüm ruhbanların tutuklanm asını emrederek ve tan rı­
lara kurban kesmeyen herkesi ölüm cezasıyla tehdit ederek tepki gösterdi.
Doğudaki imparatorlukta bir zulüm dalgası esti.
Ne ki, bu tü r önlem lerin etkili olabilmesi için artık çok geçti. Batının
yöneticisi Konstantios, Diolectian’ın emirlerini hayata geçirmek için sözde
önlemler aldı ve onun oğlu Konstantinos, 312 yılında batıdaki im parator­
luğa egemen olma savaşında kiliseyi kendi yanına kazanm ayı tercih etti.
Kendisini -güneşe tapan birisi olduğu halde- Hristiyan saymaya başladı
A n t i k D ü n y a | 105
ve H ristiyanlar da onu kuşkusuz kendilerinden birisi saydılar. Hristiyanlar
her ne kadar bir oğlunu banyoda boğdurmuş, karısını öldürtm üş ve öz­
gürce günah’ işleyebilmesi için vaftizini ölüm döşeğine kadar ertelemiş
olsa da Konstantinos’un bu davranışlarından endişe etmiyorlardı. Zulüm
sona erdikten sonra H ristiyanlar şimdi inanm ayanlara ve kendi inançları
içindeki m uhalif gruplara zulm etm e konum una gelmişlerdi.
İm paratorluğu kesin olarak Hristiyanlığa kazanm a yılları, aynı za­
m anda, kilisenin her kesimini etkileyen yeni sapkınlıkların görüldüğü
yıllardı. Ancak im paratorluk yönetimi bir kez kilise bürokrasisinin yanın­
da yer aldıktan sonra, o bürokrasiye yönelik herhangi bir tehdit onun için
de bir tehditti. Hristiyanlığı benim sedikten sonra Konstantinos, zaman
geçirmeden, kendi emirlerine uymayan piskoposları görevden almaya ve
sürgün etmeye başladı.133 Kendisinden sonrakiler de aynı yolu izlediler,
önce bir tarafı ve sonra öteki tarafı destekleyerek karışıklık yarattılar; o
kadar ki Mısırlı piskopos Athanasios beş kez görevinden alındı ve sonra
görevine iade edildi. Yalnızca İm parator Julian bu tartışm adan uzak dur­
du. O, rakip grupların birbirlerini yok edeceği, kendisinin de Paganizmi
yeniden canlandıracağı beklentisi içinde her türlü Hristiyan ibadet biçi­
m ine tolerans gösterdi.
Hristiyanlığın imparatorluğu ele geçirmesinin son aşaması, ayrıca ma­
nastır sistemi gibi önemli bir fenomenin doğuşuna tanık oldu. Başarının
bizzat kendisi, kilisenin Hristiyanlığın saflık ve yoksulluğa ilişkin özgün
mesajını terk ettiğini düşünen insanların sürekli muhalefetini yarattı.
Piskoposlar şimdi, kiliseleri dolduran mütevazı insanlardan daha çok,
imparatorluğu yönetenlerle bir araya gelen ve saraylarda yaşayan güçlü
figürlerdi. Önce M ısır’da, kurtuluşun yalnızca piskoposun dünyevi ba­
şarısından farklı bir yol izleyerek m üm kün olacağını düşünen bir hare­
ket başladı. Şehirleri terk edecekler, çölde kendilerine yakınlık duyanla­
rın getirecekleri ekmek ve suyla yırtık pırtık giysiler içinde yaşayacaklar
ve her türlü cinsel faaliyeti reddedeceklerdi. Anchoriteler olarak bilinen
bu münzeviler, çilekeş bir hayatı tercih etmek suretiyle, İsa’nın dünyayı
kurtarışına benzer şekilde, kendilerini günahtan koruyacaklarına inanı­
yorlardı. Bunların davranışları, m ünzevilerin böylelikle kutsal kitapların
mesajına, tuzu kuru piskoposlardan daha yakın durduklarını düşünen,
diğer inananların saygısını kazandı.
Hareket potansiyel olarak yıkıcıydı. Peygamberlerin kutsal kitapla­
rın sözlerini kullanarak imparatorluğa ve zenginlere karşı muhalefet ya­
ratm a tehdidini içeriyordu. Bununla birlikte, bu akım ın mevcut sisteme
eklemlenmesi çok gecikmedi. Münzevilerden bir kısmı kısa sürede daha
kolay olması nedeniyle birbirlerine yakın durmaya başladılar ve bura­
106 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
dan fedakârlıklarının, birlikte ve katı disiplin altında çalışmayı içermesi
gerektiğine geçmek, yalnızca küçük bir adım gerektirdi. Kayserili Vasil
(Basileios), kişisel fedakârlığı daha yüksek bir otoriteye bağım lı kılarak,
bunu bir iş disiplini olduğu kadar bir düşünce disiplinine de dönüştür­
dü. Onu izleyenlerin gayretlerini, farklı Hristiyan düşüncelere karşı fiziki
güce yöneltmeleri çok zaman alm adı.134
Bununla birlikte m anastır sisteminin uzun erimli bir başka sonucu da
oldu. Büyük, dinsel olarak tutkulu çalışma güçleriyle m anastırlar, batıda
im paratorluğun yıkılmasıyla birlikte çıkan karışıklıklara karşı bir ölçü­
de korunm a sağladılar. Çevrelerinde im paratorluk çökerken bilginlerin
korunabilecekleri birer sığınak haline geldiler. Seküler kütüphaneler ya­
kılırken, kimi m anastır kütüphaneleri varlıklarını korudular; bu kütüp­
hanelerin koruyucu ve bekçileri, kutsal (ve kim i zam an da kutsal olma­
yan) sayfalarca m etni elle kopyalamayı dinsel bir görev olarak gördüler.
M anastırlar aynı zamanda dinsel coşkuya sahip olm ayanların dünyanın
karm aşasından korunabildikleri, sıradan köylülerin artan oranda işle­
ri yaptığı ve keşişlerin dinsel ve bilimsel hayatı sürdürebilme ya da yal­
nızca aylaklık edebilme olanağını bulduğu bir yer haline geldiler. Her
halükârda, çürüm üş toplumsal yapıyı reddetme niyetiyle dinsel ibadet
adacıkları olarak başlayan m anastırlar birkaç yüzyıl içerisinde, im para­
torluk sonrası batıda önemli bir güç haline geldiler. Kendi işgüçlerinin sö­
m ürüsünden sağladığı artık ürünle ayakta duran ve en tepede papa olmak
üzere piskoposlar hiyerarşisiyle eşgüdümü sağlanan bu dinsel kuruluşlar
şebekesi, izleyen 1000 yıl boyunca batı Avrupa’nın her yerinde, zenginlik
ve ayrıcalık için sürdürülen itiş kakışın güçlü taraflarından biri oldu.
Ü Ç Ü N C Ü KISI M
‘O R T A Ç A Ğ L A R ’
vSQ S l>
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
KRONOLOJİ
M. S. 600-900
Avrupa’da ‘Karanlık Çağlar’. Ticaretin çökü­
şü. Frankların Roma tipi bir imparatorluğu
yeniden kurm a girişim lerinin başarısızlığı
(Şarlman 800-814). Kuzeylilerin istilası.
H indistan’da feodalizm. Ticaretin çöküşü.
Brahmanların tahakküm ü ve köylerde kast
sistemi.
Bizans İm paratorluğu’nda bunalım , Mısır,
Suriye, Mezopotamya ve Balkanlar’ın kaybı.
Teknik ve ekonom ik durgunluk.
M uham med Mekke’yi alıyor (630). Müslüman
Arap orduları O rtadoğu’nun büyük bir k ıs­
m ını fethediyor (640 ortaları), Kabil’e (664),
İspanyaya (711) ulaşıyor. 750’deki Abbasi
devrim i tacirlere siyasi önem kazandırıyor.
Ticaret ve el zanaatları endüstrisinin gelişme­
si. İslam kültürünün yüksek noktası, Yunanca
m etinlerin çevrilmesi, bilim ve matematikte
gelişmeler, büyük İslam düşünürleri.
Çin uygarlığının merkezi, pirinç üretilen
Yang-çe yöresine kayıyor. Endüstri ve ticaretin
canlanm ası, Budizmin gelişmesi, teknolojide
ilerlemeler.
Batı ve doğu Afrika’nın kıyılarında uygarlığın
gelişmesi.
10 ve 11. Yüzyıllar
Avrupa’da tarım ve ticaretin yeniden can­
lanması. Daha ileri tekniklerin kullanılm ası.
Serflik köleliğin yerini alıyor.
İslam Abbasi İm paratorluğu ekonomik ivme­
sini kaybediyor ve bölünüyor. İslamiyette m is­
tik ve sihirsel biçim lerin yükselişi. M ısır’da
Fatımi hanedanı.
Bizans Balkanların bir kısm ını ele geçiriyor
ama teknik durgunluk devam ediyor.
Batı Afrika uygarlıkları İslamiyeti ve Arap
yazısını kabul ediyorlar.
Sung H anedanı (960-1279) altında Çin uygar­
lığının yüksek noktası. Kâğıdın, m atbaanın,
barutun, m ekanik saatlerin ve pusulanın icadı
ve tacirlerin etkisinin artışı.
12 ve 13. Yüzyıllar
İslâmî M ezopotamya’da bunalım .
Çin İm paratorluğu ikiye ayrılıyor (Sung ve
Çin).
Moğol göçebeler Polonya’dan Kore’ye kadar
Avrasya’yı kasıp kavuruyorlar. Bağdat yağma­
lanıyor (1258). Çin istila ediliyor (1279).
Batı Avrupalı ‘H açlılar’ İslam
İm paratorluğuna batıdan saldırıyor. Kudüs
alınıyor (1099-1187), Bizans yağmalanıyor
(1204).
Kuzey H indistan iç bölgesinin O rta Asya’dan
gelen M üslüman halklar tarafından istilası.
Ticarette yeni gelişmeler, para kullanım ı.
Avrupa’da tarım sal üretim in, nüfusun, tica­
retin ve el zanaatları endüstrilerinin artışı.
Su değirm enlerinin ve katedral yapım ının
yaygınlaşması, Ispanya’daki M üslüm anlarla
temas yoluyla Yunanca ve Latince m etinlerin
yeniden keşfi, Avrupa’da ilk üniversiteler.
Çin’de icat edilen tekniklerin kullanılm ası.
İtalyan şehir devletlerinin yükselişi. Dante
(doğumu 1265) İtalyanca yazıyor.
M ısır’da köle askerler (memlukler) iktidarı ele
geçiriyor.
Batı Afrika’da Mali krallığının ortaya çıkışı.
İslami ilim lerin bir merkezi Tim buktu.
14. Yüzyıl
Avrupa feodalizm inin büyük bunalım ı. Açlık,
kara ölüm (veba), Flamanya, Fransa, İngiltere,
Galler ve kuzey İtalya’da ayaklanmalar. Birbi­
rine rakip papalar. İngiltere ve Fransa arasın­
da Yüz Yıl Savaşları.
Ç in’de açlık ve veba. Ç in’de Moğollara karşı
Kırmızı Sarıklılar ayaklanması, Ming hane­
danının kurulm ası. T arım ın yeniden canlan­
ması.
O sm anlı Türkleri Küçük Asya’yı fethetmeye
başlıyor.
Büyük Zimbabe’nin kuruluşu.
Aztek halkı Tenochtitlan’ı kuruyor.
15. Yüzyıl
Çin’de ekonom ik büyüm enin canlanm ası,
donanm anın Afrika’nın doğu kıyılarına bin­
lerce m illik seferi.
Meksika’da Aztek İm paratorluğu. 1438’den
sonra İnkalar And bölgesinin tüm ünü fethe­
diyor.
Batı Afrika’da Benin’in yükselişi.
Batı Avrupa’da ekonomi ve nüfusta yavaşça
yeniden canlanm a. Sertliğin gerileyişi. Pazar
ilişkilerinin yaygınlaşması. Matbaa. Kuzey
İtalya’da Rönesans. Gelişmiş gemi yapım ve
denizcilik teknikleri. Portekizliler batı Afrika
kıyısına seferler yapıyor ve Cape’a ulaşıyorlar.
İspanya m onarkları Arap G ırnatayı fethedi­
yor (1492). Kolomb A tlantiği geçiyor (1493).
1. Böl üm
K aos Yü zy illa ri
5.
yüzyıl, Avrasya’ya egemen olan üç im paratorluk için çözülme ve ka­
rışıklık dönemi oldu. Her birinde benzer bir bunalım duygusu; bin yıllık
uygarlıklar çöker, barbarlar sınırları aşar, savaş lordları yeni krallıklar
kurarken ve açlık ve veba yaygınlaşır, ticaret geriler ve şehirler nüfus kay­
bederken benzer bir şaşkınlık duygusu yaşandı. Her üç imparatorlukta da
yeni güvensizlikleri karşılayabilmek için ideolojik kesinliklere tutunm a
girişimleri söz konusuydu. Roma kuzey Afrika’sında Augustinus, dünyevî
Roma şehrinin yağmalanışıyla uzlaşabilmek için Hristiyan doktrininin
en etkileyici eserlerinden birisini, Tanrının Şehrini yazdı. Çin’de, hemen
hemen bin yıl önce H indistan’da geliştirilmiş Budist doktrinler, özellik­
le güç durum daki tüccar sınıflar arasında yaygın kabul görmeye başladı.
H indistan’da Hinduizm yerini sağlam laştırırken, yeni kültler yaygınlaştı.
Bu uygarlıklardaki bunalım ın benzerliği, kim i tarihçileri, bunların
küresel bir iklim değişikliğini izlediğini ileri sürmeye yöneltti. Ancak tek
başına iklim i sorum lu tutm ak, yüzyıllardır bu uygarlıkların her birine
musallat olmuş büyük sorunu görmezlikten gelmek olurdu. Bu sorun,
kendileri ve herkes için geçim sağlamak amacıyla toprağı işleyenlerin en
temel yöntemlerinde yatıyordu. Tarımsal verim lilikteki artışlar, bin yıl
kadar önce dem irin kullanım ının yaygınlaşmasıyla görülen gelişmelerle
karşılaştırılabilir bile değildi. Bununla birlikte zenginlerin tüketim i daha
müsrifçe ve de devletin üstyapısı her zam ankinden daha genişti. İşlerin
eskisi gibi gitmeyeceği bir noktaya erişilmesi, aynen ilk Bronz Çağı uygar­
lıklarında olduğu gibi, kaçınılmazdı.
Bu bunalım en ağır şekliyle Roma’da yaşandı. Roma uygarlığının ge­
lişmesi görünüşte sonsuz bir köle arzına dayanıyordu. Sonuç öyle oldu ki,
im paratorluk otoriteleri ve büyük toprak sahipleri tarım sal verimi a rttır­
ma konusunda H indistan ve Çin’deki benzerlerinden daha az ilgiliydiler.
Dolayısıyla çöküş daha büyük oldu.
İzleyen dönem Avrupa’da haklı olarak ‘Karanlık Çağlar’ olarak bili­
nir. Bu, şehir hayatının, okum a yazmanın, edebiyatın ve sanatların ya­
110 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i h i
vaş yavaş gerilemesi anlam ında uygarlığın çöküşüydü. Ama hepsi bu
kadar değildi. Roma’nın şanı için böylesine bir bedel ödeyen sıradan in ­
sanlar onun çöküşüyle daha büyük bir bedel ödediler. Açlık ve veba eski
im paratorluğun topraklarını mahvetti; 6. yüzyılın sonlarıyla 7. yüzyıl­
da nüfusun yarıya indiği tahm in ediliyor.1 Eski sınırlara akın eden ilk
Cermen (Germen) savaşçılar dalgası -G otlar ve Franklar, Vizigotlar ve
Ostrogotlar, Angeller, Saksonlar ve Jutlar- Roma topraklarında yerleşme­
ye başladılar ve kısa sürede Latin diyalektleri konuşarak, Hristiyan dinini
kucaklayarak pek çok Roma adetini benimsediler. Ancak onların arka­
sından, geçmişte R om anın etkisine girmemiş, yerleşmek ve üretm ek için
değil yalnızca yağmalam ak ve yakm ak için birbirini izleyen istila dalgala­
rı geldi. H unlar ve Kuzeyliler Frankların, Gotların ve Anglo-Saksonların
kurdukları krallıkları yıkarak, 9. ve 10. yüzyıllarda, güvensizlik ve korku­
yu 5 ve 6. yüzyıllarda olduğu gibi yaygınlaştırdılar.
Sonunda bütün istilacılar yerleştiler. Aslında çoğunluk, ekip biçen in ­
sanlardı ve geldikleri yerlerde aletleri için olduğu kadar uygar’ orduları
savaşta yenmelerine olanak sağlayan silahlar için de dem iri kullanmaya
zaten başlamışlardı. Bunların toplum ları ilkel kom ünizmden, krallık id­
dia eden şefler, köylüleri yöneten aristokratlar, birtakım kom ünal ekip
biçme geleneklerine sahip çobanlar olarak sınıf farklılıklarına geçmeye
başlamışlardı. Eğer Roma tarım ı, büyük, kölelerin çalıştığı latifundia ile
yoksul köylülerin küçük üretim inin karm asından başka bir şey olmuş
olsaydı, istilacılar başarılı bir şekilde onun yöntem lerini alacak ve esas
itibariyle Roma yaşam kalıplarını benimseyeceklerdi. Çin’de ve onu çev­
releyen topraklarda im paratorluklar kuran birbirini izleyen ‘barbar’ dal­
galarının yaptıklarının bu olduğunu ilerde göreceğiz. Ama Roma toplu­
mu, istilacıları geldiğinde zaten çözülmeye başlamıştı ve onlar yalnızca
bu çözülmeyi hızlandırdılar. İstilacılardan bir kısmı, savaş tutsaklarıyla
büyük toprakları ekip biçerek Roma tarım ını benimseme girişim inde de
bulundular. 5. yüzyılın sonlarında Ostrogot Theodoric kendisini batı­
nın im paratoru ilan etti. 8. yüzyıl sonlarında Şarlman, bugünkü Fransa,
Katalonya, İtalya ve Almanya’nın büyükçe bir kısm ında yeni bir im para­
torluk kurdu. Ama bunların im paratorlukları, ölümlerinden sonra, eski
Roma İm paratorluğunun yıkılm asına yol açan aynı nedenlerle dağıldı.
Böylesine geniş girişimleri ayakta tutacak m addi bir üretim temeli yoktu.
Kısa sürede şehirler yalnızca nüfus kaybetmediler; aynı zam anda çoğu
kez boşaldılar ve yıkılmaya terk edildiler. Ticaret öylesine düşük bir dü­
zeye indi ki altın para tedavülden kalktı.2 Okuma yazmayı yalnızca - a r ­
tık günlük hayatta kullanılm ayan edebî bir dili, Latinceyi kullanan ru h ­
banlar biliyordu. Bir ara Avrupa’nın İrlanda ucunda kümelenen birkaç
O r t a Ç a ğ l a r | 111
m anastır dışında klasik bilgi unutuldu. Yazılı kültürün küçük adacıkları
arasındaki tek bağlantı gezginci, keşiş âlimler oldu.3 Greko-Romen dün­
yasının bilgisini içeren kitaplar, birbirini izleyen istilacılar m anastırları
ateşe verdikçe tahrip oldu.
600 yılın büyük kısmı boyunca batı Avrupa’nın pek çok yerinde du­
rum buydu. Bununla birlikte bu kaosun içinden sonunda, yeni bir düzen
ortaya çıktı. Avrupa’da tarım , hem eski Roma îm paratorluğu’nun kendine
yeterli m ülklerine hem de fetihçi halkların köy topluluklarına bir şeyler
borçlu olan yöntemlerle örgütlenmeye başlandı. Zam anla insanlar besin
maddelerini üretm enin eski imparatorlukta olduğundan daha verimli
yollarını buldular. Vikingler gibi istilacıların başarısı, uygarlıktan ve şe­
h ir zanaatlarından yoksun olm alarına rağmen, onların tarım sal (ve de­
nizcilikle ilgili) tekniklerinin gelişmişliğinin kanıtıydı. Değişen tarımsal
yöntemlerin yanı sıra yeni toplumsal örgütlenme biçimleri ortaya çıktı.
Her yerde, kaba m üstahkem kalelerde oturan savaş lordları, bağımlı köy­
lülerin köylerini, aynı zam anda onlardan gerek nakden gerekse ücretsiz
işgücü şeklinde haraç alarak, hem sömürmeye hem de korumaya başladı­
lar. Ancak bunun yeni bir uygarlığın temellerini döşemesi için uzun bir
süre gerekliydi.
2. Böl üm
ÇİN:
İ m p a r a t o r l u ğ u n Ye n İd e n D
oğuşu
Roma İmparatorluğu gibi Çin İmparatorluğu da içerden ekonomik
çöküntü, kıtlık ve iç savaş, dışarıdan ise ‘barbar’ saldırıları karşısında
dağıldı. 4. yüzyıla kuraklık, çekirge istilası, kıtlık, iç savaş, rakip im pa­
ratorluklara bölünme ve siyasal, ekonomik ve yönetimsel kaos damgasını
vurdu. Yaklaşık bir milyon insan evlerini ve çiftliklerini terk etti ve kuzey
Çin’deki iç bölgeden güneye, Yang-çe ve ötesine göçtü. O nlar pek çok ara­
zinin ekilip biçilmediği ve üretim hayatının ancak kendine yeterli çiftçili­
ğe dönüştüğü, çok az ticaret yapılan ve para kullanım ının azaldığı, harap
olmuş ve nüfusu azalmış bir bölgeyi terk ettiler.4
Ancak ‘Karanlık Çağlar’ terimi, olanlar için uygun değildir. Geniş köy­
lü kitleleri için hayat olağanüstü zordu ve sayısız insan açlık ve hastalıktan
öldü. Ama uygarlık çökmedi. Kuzeydeki tarım sal yıkım , kısa süre içinde
Yang-çe bölgesinde canlı ve destekli pirinç üretim inin yaygınlaşmasıyla
telafi edildi. Bu, canlanan şehirler için gerekli artığı ve onunla birlikte
okur-yazar bir eliti yeniden yarattı. Batı Avrupa kendi içine dönerken, gü­
ney Çin, Güneydoğu Asya, H indistan altkıtası ve İran’la ticaret yolları
açıyordu. Kuzeyde rakip ‘barbar’ hanedanlar kontrolü ele geçirmek için
savaştılar. Ancak bunlar, Çin uygarlığının avantajlarının farkında olan ve
Çin kültürünü kucaklayan hanedanlardı.
Dahası, ‘barbarlar’ Çin’den yalnızca öğrenmediler. O nların da eski
uygarlığa öğretecek şeyleri vardı. O nların zanaatkârları ve çobanları özel­
likle kendi toplum larının om uzlarına çöken im paratorluk masrafları ve
gelenekleri bulunm adığından, kim i teknikleri geliştirmeyi başarm ışlardı.
Bu yeni teknikler şimdi Çin’e akıyordu - ‘atlardan yararlanm ak, eyer ve
özengiyi kullanm ak, köprüler ve dağ yolları inşa etme yöntemleri, tıbbî
bitki ve zehirlere ilişkin bilgiler, denizcilik vs.’.5 Bu tü r yenilikler zengin­
liği ve artık ürünü arttırdı. Örneğin, at daha önce savaşlarda hızlı iletişim
için kullanılıyordu. Ama eski koşum yöntemleri onu neredeyse boğuyor­
Orta Çağlar
113
du ve ağır yükleri ya da sabanı çekmesini olanaksız kılıyordu; bu görevler
ise çok daha ağır olan öküze kalıyordu. Kuzey steplerinden gelen yeni tek­
nikler bu durum u değiştirmeye başladı.
Merkezi im paratorluğun çöküşü, entelektüel gelişmeler açısından da
tümüyle olumsuz değildi. Savaşlar kütüphaneleri ve yerlerine yenisi koyulamayacak olan elyazmalarını tahrip etmişti. Ama eski entelektüel ge­
leneklerin zayıflaması yenilerine yer açtı. Tibet ve Semerkant üzerinden
İran’a uzun ticaret yollarını tepen ya da güney Çin’den güney H indistan’a
yelken açan tacirlerin Çin’e getirdikleri Budizm etki kazanmaya başladı.
Hint, İran ve Yunan etkileri Çin sanatında görünmeye başladı; o kadar ki
Budist heykellerde Eski Yunan tarzının etkileri görülür. Gernet, ‘yoğun
dinsel coşkunun harekete geçirdiği orta Asya’nın patikalarında ve H int
O kyanusunun rotalarında hareket eden büyük ticarî akım ların nüfuz et­
tiği ‘bir altın O rta Çağ uygarlığından’ söz edecek kadar ileri gider.6 Hiç
kuşku yok, bu Avrupa Karanlık Ç ağlarından çok farklıydı.
6.
yüzyılın sonunda imparatorluk, önce Sui ve daha sonra T ’ang hane­
danları altında yeniden birleşti. D üşm anlarına karşı kazandıkları askeri
zaferler yeni im paratorların, muazzam kamusal eserler yaptırm ak için,
geniş halk kitlelerinden gerekli artık ü rü n elde etmelerine olanak verdi.
İki yeni başkent, Loyang ve Çang-an kuruldu. Loyang’ın surları doğu-batı
yönünde dokuz kilometre, kuzey-güney yönünde sekiz kilometreyi bulu­
yor ve birbiriyle kesişen her biri 70 metre eninde 25 bulvarı çevreliyordu.
40 m etre genişliğinde ve birkaç yüz kilom etre uzunluğundaki kanallar
Sarı Irm ak, Wei ve Yang-çe nehirlerini birbirine bağlıyor ve güneydeki
pirincin kuzeydeki şehirleri beslemesine olanak sağlıyordu. Çin Seddi’nin
kuzey batı sınırındaki birkaç yüz kilometrelik kısmı yeniden inşa edil­
di ve askeri seferler im paratorluğun etkisini Kore’ye, batıda H indistan ve
İran’a ve güneyde Ç inhindi’ne kadar genişletti.
Bir kısmı sınav sistemiyle göreve alınan tam zamanlı bilginm em urlardan oluşan bir yönetim yapısı oluştu. Bunlar toprak sahibi aris­
tokrat sınıfa karşı bir denge unsuru olmaya başladılar ve artık ürünün
rant olarak aristokratlara değil de vergi olarak devlete gitmesini garanti
etmek için araziyi küçük köylü işletmelerine bölmeye çalıştılar.7 Tuz, al­
kol ve çayda kurulan devlet tekelleri, devletin gelirlerini artırdı.
Devlet güçlüydü, şehirlerde hayatı yakından kontrol ediyor ve
Konfüçyüsçülük -uyum ve itaate yaptığı vurguyla- devlet bürokrasisi
içinde başat bir durum kazanıyordu. Ancak artan ticaret, Asya’nın her ta­
rafından ideolojik etkiler getirdi. Budizmin önemi m uazzam arttı, (Roma
ve Bizans’ta sapkınlık olarak lanetlenen) ‘N esturi’ Hristiyanlığın belirli
114 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
bir etkisi oldu; Maniçeizm ve Zerdüştçülük kendisine taraftarlar buldu.
Güneyin kıyıdaki ticaret kentlerinde yabancılar -Malay, Hintli, İranlı,
Vietnamlı, Khmer ve Sum atralı- bulunuyordu. Kanton’da M üslüman
tacirler için Şiî ve Sünnî camiler bile vardı. Çin’in etkileri de her yöne
yayıldı: Budizm ve Çin dili ve edebiyatı Kore ve Japonya’ya, kâğıt üretim i
bilgisi Semarkand, İran ve Arap ülkeleri üzerinden, pek çok yüzyıl sonra
nihayet Avrupa’ya ulaştı.
T ’ang hanedanı üç yüzyıl sürdü ama daha sonra krize girdi. Tepede
bürokratlarla saray çevreleri arasında sürekli kavgalar oluyordu. Kimi hü­
küm darlar Budizmi teşvik ederken kim ileri de onu ezmeye çalışıyordu.
Yönetici sınıfların lüks yaşam tarzlarını, kamusal eserlerin yapım ını ve
muazzam bir imparatorluğu devam ettirm enin maliyetleri yükseliyordu.
Küçük çiftçi sınıfının durum u, kiracı çiftçiler ve ücretli işçilerin işlettiği
büyük malikânelerin artışı karşısında hızlı bir gerileme gösterince, devlet
hâzinesi bundan zarar gördü.
Bu arada geniş köylü kitlesinin durum u beterin beterine doğru gidi­
yordu. Bir bölgede, köylülerin yüzde 90’ının ‘karınlarını ancak doyurdu­
ğu’ bildirilm işti.8 Eşkıyalık artıyor ve ‘sık sık köylülerin katıldığı kırsal
ayaklanm alar’ oluyordu. 870’lerde, bütün imparatorluğu tehdit eden bir
isyan dalgası patlak verdi.9 İsyancı bir ordu, kuzeyden güneye ve sonra
tekrar geriye büyük bir yürüyüş gerçekleştirdi ve 880 yılında im parator­
luk başkenti Ç ’ang-an’ı zaptetti.10
Bununla birlikte isyancı ordu zor durum da olan köylülük için bir zafer
kazanam adı. Yandaşlarının pek çoğu herhangi bir süre için topraklarını
bırakm aya gönülsüz köylüler değil, ama topraklarından koparılmış in­
sanlardı. Önderleri ise ‘kısmen yoksul sınıflardan, kısmen de toprak sahi­
bi orta sınıf’tan insanlardı. Hatta liderleri Hung Ç ’ao, ‘memuriyet sınavı
için yerel aday olarak seçilm işti’. Birkaç gün içerisinde bu ordu ve önderle­
ri farklı yollar izlemeye başlamışlardı. Sıradan savaşçılar yerel yoksullarla
güçlerini birleştirdiler ve dünyanın en refah içindeki şehrini yağmaladı­
lar: ‘Pazarlar ateşe verildi ve çok sayıda insan öldürüldü... En çok nefret
edilen görevliler zorla çekip çıkarıldı ve öldürüldü.’ Oysa, H ung’un özlemi
kendisinin im parator olduğu istikrarlı bir rejim kurm aktı. Devlet yöneti­
m inden yalnızca yüksek rütbeli görevlileri uzaklaştırıp, eski aristokratla­
rı kilit mevkilerde bırakarak ve taraftarları arasında şikayet edenlere kar­
şı en haince yöntemler uygulayarak im paratorluk sistemini canlandırdı.
Herhangi birisi bir hizmet binasının kapısında rejimi alaya alan bir şiir
yazdığında, Hung’ın vekili ‘o bölümde görev yapan m em urların tüm ünü,
gözlerini oyarak öldürüyor ve cesetlerini asıyordu; kapıyı koruyan m uha­
Or ta Çağlar
fızları da öldürttü; başkentte şiir yazabilen herkesi öldürttü ve öteki okur­
yazar kişileri hizmetçi olarak kullandı. Toplam olarak 3.000’den fazla in­
san öldürüldü.’
Kendi yandaşlarını karşısına alan Hung, tahtını korumayı başaram a­
dı. Bir im paratorluk generali, bir yıl kadar sonra moralleri bozulmuş asi
güçlerden şehri geri aldı. Ama bu isyan, rakip generaller im paratorlu­
ğun her yerinde birbiriyle savaşırken hiçbir gerçek gücü kalm ayhn T ’ang
H anedanının sonu oldu. İmparatorluk yarım yüzyıl kadar, yeni bir ha­
nedan, Sung hanedanı altında yeniden birleştirilinceye kadar beş rakip
devlete (‘beş rakip hanedan’) bölündü.
Bu isyan pek çok bakım dan M. Ö. 206’da Ç’in H anedanını deviren ve
M. S. 184’te Han İm paratorluğunun parçalanm asına yardım cı olan isyan­
lara benziyordu. Çin tarihi boyunca başka isyanlar da olacak ve çoğu kez
benzer bir yol izleyecekti. Bir hanedan başa geçiyor ve saray yapma, kanal
ve yol inşa etme gibi iddialı projelere kalkışıyor; kuzey ve batı sınırların­
daki göçebelerin tehditlerini yok etmek için pahalı istihkâm lar kuruyor,
dış savaşlara girişiyor, gücünü yaygınlaştırıyor; ama kırsal nüfusu öyle
bir yoksulluk düzeyine itiyordu ki im paratorluk iktidarını parçalayan is­
yanlar başgösteriyordu; bundan sonra bir asi önder ya da im paratorluk
generali yeni bir hanedan kuruyor ve bütün süreç yeniden başlıyordu.
Kırsal yoksullar hiçbir zaman zaferin sonuçlarından yararlanam a­
dılar. Ülkenin her tarafına yayılmış bir şekilde kendi küçük arazilerine
bağlı olarak, cahil, dış dünyayı az tanıyarak yaşıyorlar, mevcut devletin
zulüm eylemlerine karşı ayaklanabiliyorlar ama bir sınıf olarak kendi yö­
netecekleri yeni bir devleti onun yerine geçiremiyorlardı. Bunun yerine,
‘kötü’ değil de ‘iyi’ bir im paratorun yönetim inde mevcut devlete benzer
bir devlet yaratmaya çalışıyorlardı. Zafer kazanm aları durum unda bile,
kendilerine eskileri gibi muamele eden yeni yöneticileri başa geçiriyor­
lardı.
Bu süreç ‘yetkisini gökyüzünden alan’ ve dönemsel olarak bir hane­
dandan ötekine devrolan hanedanların meşruiyeti şeklinde egemen ide­
olojiye bile girm işti.
Bununla birlikte bu tekrarlayan yapı, pek çok Batılı yazarın iddia
ettiği gibi Çin toplum unun ‘değişmez’ olduğu anlam ına gelmiyordu.
H anedanlar gelip gittikçe, üretim faaliyetlerine yeni tekniklerin sokuldu­
ğu ve bunlarla birlikte toplum daki çeşitli gruplar arasında önemli deği­
şikliklerin gerçekleştiği, birikerek çoğalan değişimler oluyordu.
115
116 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
D ünyaya Ö nderlik
Çin büyük bir ekonomik dönüşüm geçirmeye devam etti. Ya kiracı
çiftçiler ya da ücretlilerce işletilen büyük toprakların sahipleri, yeni tarım
araçlarına ve değirm en m akinelerine yatırım yaparak ve arazilerinden
yılda birden fazla ürün almayı sağlayacak yöntemleri kullanarak gelirle­
rini arttırm ayı hedefliyorlardı.11 Kuzeyden Yang-çe Vadisine ve güneye
sürekli göç oluyordu. Tarımsal verim lilikte ve buna bağlı olarak zengin­
lerin çeşitli lüks ihtiyaçlarını sağlamada kullanabilecekleri artık üründe
büyük artış vardı.
Ticaret ağları çiftçileri yerel pazarlara ve yerel pazarları da büyüklükle­
ri ve önemleri artan eyalet şehirlerine bağlamaya başlamıştı. Dünyanın o
zamana kadar gördüğünden daha fazla tekne, 50.000 millik nehir ve kanal
şebekesi içinde, yalnızca zenginler için lüks şeyleri değil fakat temel ü rü n ­
leri de taşıyarak faaliyet gösteriyordu. Toplumun her kesimindeki işlem­
lerde para, artan bir rol oynamaya ve madeni paralar kadar banknotlar
da kullanılmaya başlamıştı. Tacirlerin sayısı arttı ve bunların bazıları çok
zengin oldular. Şehirler, Sung H anedanının başkenti K’ai-feng’in Orta Çağ
Paris’inin 12 katı büyüklüğündeki bir alan içinde muhtemelen bir milyon12
ve de Yang-çe Vadisindeki Hang-Çou şehrinin bir buçukla beş milyon ara­
sında bir nüfus barındırm asına kadar büyümeye devam etti.13
Endüstriler de aynı şekilde büyüdü. K’ai-feng’deki silahhaneler, ‘aske­
ri teknolojinin hızla geliştiği bir çağda... bütün ülkeye hizm et ediyordu’;
‘Szeçwan ve Yang-çe deltasından’ gelen işçilerin yeniden istihdam edildi­
ği bir tekstil endüstrisi gelişiyordu; ve dem ir ve çelik endüstrileri, gerek
devletin gerekse özel dem ir patronlarının ‘daha ileri tekniklere, araç ge­
reçlere büyük yatırım lar yaptığı ve çok sayıda işçiye dayanan ileri derece­
de örgütlü endüstriler haline geldi’. Atölyeler im paratorluk ailesi, yüksek
yöneticiler ve zengin işadam ları için lüks maddeler ‘ama aynı zam anda
inşaat malzemesi, kimyasallar, kitaplar ve giysi üretiyordu’.14
Hatırı sayılır bir teknolojik yenilik söz konusuydu. M etalürjide odun
köm ürünün yerini maden köm ürü almıştı; körüklerde su gücüyle çalı­
şan m akineler ve madenlerde patlayıcılar kullanılıyordu. 1078 yılında
üretilen dem ir m iktarı 114.000 tonu geçmişti - İngiltere’de 1788 yılında
bu m iktar ancak 68.000 tonu bulacaktır.15 Seramik ve porselen yapım ın­
da -A vrupa’da ancak 700 yıl sonra keşfedilecek- görülmemiş bir geliş­
me yaşanmıştı. Barut, Avrupa’da ilk sözü edildiği tarihten 240 yıl önce
1044’te kullanılıyordu. 1132 yılına gelindiğinde barut, bambu borulardan
roketler fırlatılması ve 1280’de bronz ve dem ir havanlarla gülleler atılması
için kullanılm ıştı.16 Yeni denizcilik teknolojileri, ‘çapa, dümen, bocurgat,
Orta Çağlar
çadır bezinden yelkenler ve sert hasır yelkenler... su geçirmez kom par­
tım anlar, denizci pusulaları’, Çin gem ilerinin Arap Körfezine ve hatta
Afrika’nın doğu kıyısına ulaşm alarını olanaklı kılm ıştı.17 Bu gemilerden
bazıları 1000 kadar yolcu taşıyabiliyordu ve Çin harita yapımı yalnızca
Avrupa’nın değil Arap O rtadoğu’sunun da çok ilerisindeydi.
Son olarak, kitap üretim indeki ilerlemeler, tarihte ilk kez olmak üzere,
büyükçe bir orta sınıfa yönelik bir edebiyatın yaratılm asına olanak sağla­
mıştı. Oyma kalıplarla yapılan baskı daha 9. yüzyılda kullanılm aya baş­
lanm ıştı. Gizemli bilgiler, alm anaklar, Budist bilgileri, sözlükler, ve tarih
kitaplarının yanı sıra tüm Budist metinler, basılı borç senetleri, kimya ve
eczacılık üzerine pratik el kitapları ortaya çıkm ıştı.18 11. yüzyıla gelin­
diğinde, her ne kadar 15. yüzyıla kadar, muhtemelen Çin yazısının ka­
rakterlerinin büyük bir kısmı bu tekniği blok baskıdan daha çabuk ya da
daha ekonomik kılm adığı için, büyük çaplı baskı işlerinde kullanılm am ış
olsa da, tek tek karakterlerin yan yana getirilmesi sistemine dayalı hare­
ketli harfler vardı. Her halükârda Çin, basılı kitaba Avrupa’dan beş yüzyıl
önce sahip olm uştu ve yazılı söz küçük bir okumuş elitin ya da büyük
m anastırlarda yaşayanların ayrıcalığı olm aktan çıkm ıştı. Gerek devlet
okulları, gerek özel okullar, özellikle ülkenin yeni ekonomik kalbi olan
aşağı Yang-çe bölgesinde çok artm ıştı. Bu bölgede yaşayan bir Çinli yaza­
rın o sırada yazdığı gibi, ‘Her köylü, zanaatkâr ve tacir kendi oğluna kitap
okumayı öğretiyor. Tarlalarda çalışan koca ve karılarına yiyecek getiren
çobanlar, eski zam anların adam larının şiirlerini okuyabiliyorlar’dı.19
Ticaret ve endüstrinin gelişmesi, tüccar sınıfının zenginleşmesi, sayısı­
nın ve etkisinin artışıyla el ele gitmişti; o kadar ki kim i tarihçiler bundan
bir ‘burjuvazi’ olarak söz ederler. Twitchett, Sung dönem inin sonlarına
doğru, ‘kendi özel kimliği ve kendi kültürünün farkında olan öz-bilinçli,
zengin bir şehirli orta sınıf’ bulunduğunu yazar.20 Dahası devletin ta­
cirlere karşı tutum unda önemli bir değişiklik yaşanmıştı. Daha önceki
hanedanlar, tacirleri ‘potansiyel olarak yıkıcı bir unsur’ gibi görmüşler
ve onları ‘sürekli gözetim altında’ tutm uşlardı.21 Sokağa çıkma yasakları,
karanlık bastıktan sonra herkesin sokağa çıkm asını engellemiş, pazarlar
sıkı devlet gözetimi altında surlarla çevrili şehir alanlarının içiyle sınırlı
kalm ış ve tacirlerin aileleri devlet bürokrasisindeki görevlerden uzak tu ­
tulm uştu. Şimdi bu sınırlam aların pek çoğu kalkm ıştı. 11. yüzyıl başla­
rında bir yüksek devlet görevlisi, tacirler üzerinde denetim olm adığından
şikâyet ediyordu. Bunlar, pirinç ve etten oluşan lezzetli yemekler yiyorlar,
şık evlere, pek çok arabaya sahip oluyorlar, eşlerini ve çocuklarını inci ve
yeşim taşlarıyla süsleyip, kölelerine beyaz ipekli giydiriyorlardı. Sabahları
nasıl servet yapacaklarını ve akşam ları da yoksulları soymanın yollarını
düşünüyorlardı’.22
117
H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
Yeni şehirli zenginler ekonomik güçlerini im paratorluk bürokrasisi
üzerinde etki yapmak için kullanıyorlardı:
Sınav sistemi şimdi büyük aile çevrelerinin dışından gelen insanların impa­
ratorluk yönetim inin yüksek makam larına girebilmeleri için bir yol olmuş­
tu... Yeni bürokratlar artan bir şekilde, ticari devrimden en çok yararlanan
ailelerden ... zengin tacirler ve zengin toprak sahiplerinden seçiliyordu.23
Yalnızca birkaç yüz insan ulusal sınavlarda başarılı olabiliyor,24 ama
bunlar muazzam bir sistemin zirvesini oluşturuyorlardı. 13. yüzyıla ge­
lindiğinde devlet okullarında aşağı yukarı 200.000 ve Budist okullarında
da daha binlerce öğrenci vardı ve bunların tüm ü en tepeye yükselmeyi ha­
yal ediyorlardı. Bunların önemlice bir kısmı tüccar ailelerinden geliyordu.
K aybedilen Y üzyıllar
Tacirler, çok önemli bir baskı grubu oluştursalar da hâlâ devleti yö­
netm ekten uzaktılar. Devlet mülkiyetindeki gemileri işletmek gibi kârlı
işler tacirlere ihale ediliyor olsa da, büyük çaplı üretim in çoğu hâlâ devle­
tin elindeydi. Devletin kendisi, bilgin m em urlar olarak yetiştirilen, ideali
sayfiyede oturan zenginler olmak olan bürokratlar tarafından yönetili­
yordu.25 Bu, resmi bir pozisyon elde eden tacirlerin oğullarının da idea­
liydi. Sung İmparatorluğu zirveye yaklaşırken, bunalım ın yeni işaretleri
görülmeye başlandı.
Tarihçilerin genellikle ‘yeni'K onfüçyüsçülük’ olarak adlandırdıkları
şey devlet içindeki başat ideolojiydi. Bu, hüküm darların ve yöneticilerin,
hem aristokratik savaşçı sınıfın şiddete dayanan eylemlerini hem de ta­
cirlerin amansız kâr etmelerini engellemeye çalışan, karşılıklı saygıya da­
yanan bir yol izlemeleri gerektiği temeline dayanan bir ideolojiydi. Devlet
bürokrasisinde bir m akam elde etmeye çalışan herkesin yapması gereken
çalışm aların havasını belirliyor ve hayattaki ideali, amansız rekabetin ve
askeri keşmekeşin gürültü patırtısı yerine, bilgece bir boş zam an geçir­
mek olan m uhafazakâr toplum sal tabakaya da uygun düşüyordu.
Bu aynı zam anda ilk Sung im paratorlarının yaklaşımları ile de uyum
içindeydi. Onlar, bir önceki T ’ang H anedam ’nın çöküşünü, izledikleri pa­
halı askeri yayılmacılık politikalarına bağlıyorlardı ve dolayısıyla ordu­
nun mevcudunu azaltm ışlar ve barışı sınır devletlerine rüşvet vererek sağ­
lama yolunu seçmişlerdi. Bu yaklaşım doğa ve toplum un uyum unu ileri
süren yarı dinsel nosyonlarla ifade ediliyordu. Ama rasyonel ve pragm atik
bir özü de vardı. Daha önce görülen uzun bunalım yıllarından çıkm ak
için bir yoldu.
Pek çok Batılı yazar yeni-Konfüçyüsçülüğün egemenliğinin Çin’de
Orta Çağlar
kapitalist gelişmenin yolunu tıkadığı sonucuna varm ışlardır. Bunun ‘ka­
pitalizm in ruhuna’ olan düşm anlığının Çin’i bir binyıl kadar hareketsiz
bıraktığını ileri sürmüşlerdir. Başkaları ise, Çin’in ekonomik gelişmesini
durdurduğu varsayılan şeyin ‘totaliterlik’ olduğunu vurgulam ışlardır.26
Ama, görmüş olduğumuz üzere, Sung döneminde Çin toplumu hareketsiz
olm aktan çok uzaktı. Konfüçyüsçü olmayan (Budist, Taoist ve Nesturi)
düşünceler yalnızca varlıklarını korum akla kalmamış, basılı kültürde de
yerini almıştır. Ve teoride Konfüçyüsçü inanışa sahip olan yöneticiler uy­
gulam ada çok farklı davranm ışlardır. Örneğin Patricia Ebrey, beyefendi
sınıfı arasında yaygın olarak elde dolaşan Yüan Ts’ai’nin Toplumsal Hayat
îçin Ahlaki Kurallar adlı elkitabının pek çok yeni-Konfüçyüsçü ilkeyle
çeliştiğini göstermiştir. Yazar, ‘kişinin iş hayatındaki hedefinin kâr oldu­
ğunu kabul etm iştir’ ki, ‘yeni-Konfüçyüsçülüğe tamamıyla sadık kalan
kişilerin, tanım ladığı pek çok faaliyetten uzak durm ası gerektiğini’ ifade
etm iştir.27
H üküm süren yeni-Konfüçyüsçü ideoloji ile tüccar sınıfının faaliyet­
leri arasında bir açı vardı. Ancak bu boşluk, o sınıfın, ekonomi büyüdüğü
ve kendileri daha zengin ve etkili oldukları sürece göz yumabilecekleri bir
açıydı. Aynen yüzlerce yıl sonra Avrupalı ilk kapitalistlerin para kazan­
m alarını engellemediği sürece, m onarşik devletlerle çalışmaya ve onların
resmi ideolojilerini kabul etmeye hazır olması gibi.
Tüccarın ve zengin esnafın kendilerini tam anlamıyla kapitalist bir
sınıfa dönüştürm e yeteneklerini zayıflatan şey, m addi idi, ideolojik değil­
di. 17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa’da olduğundan çok daha ileri bir şekil­
de devlet aygıtının yetkililerine bağımlıydılar. Çünkü, belli başlı üretim
araçlarını -kanal şebekesini ve sulama işlerini- yürütebilm ek için devlet
görevlileri kaçınılm azdı.28 Devlet artık ürünün muazzam bir kısm ına el
koyuyor ve onu, saray ve tepedeki yetkililerin lüks tüketim i ve sınırdaki
insanlara rüşvet vermek için verim li kullanım dan uzaklaştırıyor olsa da,
bu Çinli tüccara, devlet mekanizmasıyla birlikte çalışm aktan başka bir
şans tanım ıyordu.29
Bu dönem, zengin tüccarla aydın m em urlar için aynı ölçüde büyük bir
refah dönemiydi.30 Bu aynı zam anda köylülük için taham m ül edilmez bir
yoksulluk dönemi oldu. 11. yüzyılda Su Hsün yazıyor:
Zengin aileler büyük toprak parçalarına sahipler... Onların tarlaları, kamçıy­
la hareket ettirilen ve köle gibi görülen kiralık yersiz yurtsuz kişiler tarafın­
dan işleniyor. Arazinin ürününün yarısı efendiye, yarısı da çiftçiye gidiyor.
Her toprak sahibine karşılık on çiftçi var... Arazinin sahibi kendi payına dü­
şeni biriktirip zengin ve güçlü olabilir ama çiftçi kendi payına düşeni günlük
olarak tüketm ek zorundadır ve yoksulluk ve açlığa m ahkûm olmaktadır.31
119
120 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
Aydın m em urların ‘Konfüçyüsçü’ etiği, kuşkusuz onlar için çalışan­
lara uzanmıyordu. Yüan Ts’ai’nin Toplumsal Hayat İçin Ahlaki Kurallar’ı
köylüler ve zanaatkârlardan ‘ikinci sınıf insanlar’ olarak söz eder; ‘hiz­
metçilerin sapıklığından ve intihar etme eğilim lerinden’ yakınır ve onla­
rın nasıl dövülmesi gerektiğini anlatır ve onlara evcil hayvanlar gibi m u­
amele edilmesini salık verir.32
Tarihçi John Haegar, ‘Güney Sung dönem inin sonlarına gelindiğinde
köylerin büyük bir kısmı, başlangıçta tarım sal ve ticari devrim i ateşleyen
aynı nedenlerle yoksullaşmıştı’ diye yazıyor.33
Ancak, içsel bir krizin herhangi bir belirtisinin olgunlaşabilmesinden
-ve tüccarla m em urların arasında herhangi bir çıkar çatışmasının öne
çıkm asından- önce, dışsal bir kriz devleti parçaladı. 1127’de kuzeyden
gelen bir saldırı Çin’i ortadan ikiye böldü ve Sungun kontrolü yalnızca
güneyle sınırlı kaldı. 1271 yılında bütün ülke ikinci bir istilaya m aruz kal­
dı.
İkinci istila çok daha ciddi idi. Bu, O rta Asya’daki anavatanlarından
bir önceki yüzyıl çıkarak, batıyı orta Avrupa’ya, güneyi Arabistan ve
H indistan’a, doğuyu da Çin ve Kore’ye kadar gazaba uğratan Moğol or­
dularının istilasıydı. Moğol toplumu, büyük göçebe sürülere sahip askeri
aristokratların egemenliği altındaydı. Moğollar mükemmel binicilerdi ve
çağın silah ve zırhlarına sahip olabilecek kadar da zenginlerdi. Sonuç, çok
az ordunun karşı koyabileceği bir bileşimdi.34 Ama kendilerine özgü çok
yetersiz bir yönetsel yapıları vardı. Bu nedenle fethettikleri insanların hiz­
m etlerine bağımlıydılar.
Moğol hüküm darlar Çin’de kendilerini Yüan H anedanı olarak adlan­
dırdılar ve imparatorluğu yönetmek için eski m em urların bir kısm ına da­
yandılar. Ama onlara güvenmedikleri için ana pozisyonları kendi ellerin­
de tu ttular ve kârlı vergi toplam a işini, askeri birliklerin desteğinde O rta
Asya’dan M üslüman tüccarlara ihale ettiler. Bu durum , dünyanın daha
önce hiç görmediği bir teknolojik ve ekonomik gelişme düzeyinden kay­
naklanan ve onu daha da özendiren toplumsal düzenlemeleri parçaladı.
Sung döneminde yavaş yavaş gelişmeye başlayan ekonomik sorunlar,
özellikle de kırsal yörelerin yoksullaşması, artık su yüzüne çıktı. 1270’ten
itibaren fiyatlar artm aya başladı. Kuzeydeki köylülüğün yoksulluğu, bü­
yük m ülklerin yaygınlaşmasıyla daha da arttı.
Çin toplumu yabancıları şaşırtacak kadar ileri olmayı sürdürdü. 1275
yılında İtalyan gezgin Marco Poloyu Pekin’de o derece etkileyen Moğol
sarayı idi. Avrasya’nın bir ucundan öteki ucuna yayılan Moğol varlığı,
Çin’deki teknik gelişmelerin, batının daha az gelişmiş toplum larına ya­
yılm asında önemli bir rol oynadı. Ama Çin’in kendisi ekonomik dina­
Orta Çağlar
mizm ini yitirm işti ve köylülerin yoksulluğu, çoğu kez dinsel mezhepler
ya da gizli derneklerin - ‘Beyaz Nilüfer’, ‘Beyaz Bulut’ ve ‘Kırmızı Sarık’önderlik ettiği birbirini izleyen ayaklanmalara neden oldu. Sonunda, bir
Kırmızı Sarık liderinin oğlu olan gezginci bir tarım işçisi, Çu-Yüan-Çang,
Moğol başkenti Pekin’i aldı ve 1368 yılında kendisini im parator ilan etti.
M oğolların son yıllarının getirdiği yıkım dan, Ming olarak bilinen
yeni im paratorluk döneminde yavaş yavaş çıkıldı. Ancak, ekonomik dina­
m izm in yeniden kazanılm ası söz konusu olmadı. İlk M ing im paratorları,
kaynakları tarım da yoğunlaştırm ak için bilinçli olarak endüstriyi ve dış
ticareti engellediler ve bu nedenle de 16. yüzyılda 12. yüzyılda olduğun­
dan daha az gelişmiş durumdaydılar. Bu arada, Avrasya’nın öteki kesim­
leri, Çinlilerin öncülük ettiği teknikleri öğrenm iş ve kendi gelişen kentsel
uygarlıklarını ve bunların yanı sıra da ordu ve donanm alarını kurmaya
başlamışlardı.
121
3. Böl üm
B İz a n s : Ya ş a y a n F o s İl
xssö
Batı Avrupa’da Roma İm paratorluğunun çöküşü, aslında im parator­
luğun sonu değildi. Kendilerini Romalı olarak tanım layan imparatorlar,
Konstantinopolis (günüm üzdeki İstanbul) şehrinde, Gotların Roma’yı
yağm alam alarından sonra, daha 1.000 yıl hüküm sürdüler. Bu im para­
torluk bugün genellikle Bizans diye anılır; ama im paratorlar ve onların
uyrukları, dilleri Yunanca olsa da, kendilerini Romalı sayıyorlardı. Bu
1.000 yılın büyük kısmı boyunca Konstantinopolis’in -lüks im paratorluk
sarayları, kütüphaneleri ve ham am ları, Yunan ve Roma antikitesini bi­
len bilginleri, 300 kilisesi ve muhteşem Aya Sofya katedraliyle- görkemi,
Avrupa’nın geri kalan kısm ının Hristiyan ülkelerinde egemen olan yok­
sulluk, cehalet, hurafeler ve sonu gelmeyen savaşlar karşısında bir kültür
tabyası gibi göze batıyordu.
Avrupa’nın yeniden canlanmaya başladığı 12. yüzyılda bile
Konstantinopolis’in nüfusu Londra’nın, Paris’in ve R om anın nüfusla­
rının toplam ından daha fazlaydı. Şehir, ‘Bağdat, Kahire ve Kordoba’nın
her biri Konstantinopolis’ten daha büyük ve daha kalabalık’ komşu
M üslüman ülkelerinin elitlerini büyülüyordu.35
Bununla birlikte Bizans uygarlığı, o bin yıl boyunca insanlığın yaşa­
m ını sürdürm e yeteneğine ya da bilgisine çok az şey kattı. Her alanda eski
Roma İm paratorluğunun ve Yunanlıların M. Ö. 5. yüzyılda zaten bilinen
ilerlemelerine dayandı.
6. yüzyılın ortalarında tam am lanan Aya Sofya katedrali36 döneminde
Avrupa’nın en muhteşem yapısıydı. Ama aynı zam anda Bizanslı m im ar­
ların atılım larının sonuna da işaret ediyordu.37 Ondaki ileri teknikler bir
daha uygulanm adı ve daha sonraki m im arlar bu yapıyı tam olarak nasıl
onaracaklarını bilemediler. Bizans edebiyatı, ‘klasik modellerin tarzını
taklit etmeye çabalayarak ve birtakım bilgiççe kurallara titizlikle hiz­
met ederek orijinalliğin kasten reddedilmesiyle bir kim lik kazanıyordu...
İçerik özgünlüğüne, icat etme özgürlüğüne ya da konuların seçilmesinde
özgür davranılm asına herhangi bir edebî değer atfedilmiyordu’.38 Geçmişi
O r t a Ç a ğ l a r | 123
taklit etme konusundaki takıntı, resmi toplum un dilinin, şehrin hayatın­
da geçerli olan Yunancanın çok farklı bir uyarlaması değil de, 1.000 yıl
öncesinin ‘klasik’ Yunancası olduğu anlam ına geliyordu: ‘Resmi bir ko­
nuşma yaparken, hatip günlük hayatta kullanılan herhangi bir nesneye
bilinen adıyla değinm ekten kaçınıyordu’.39 Bizans sanatı, gerek im para­
torluk iktidarı gerekse kilise için propagandadan öteye geçmeyen ‘sürekli
bir taklit süreci’ niteliği kazanıyordu.40
Teknolojide bazı ilerlemeler söz konusuydu. Simyacılar, ‘her ne kadar
sihirsel uygulamalarıyla maden bilim ini tahrip etm ekten başka bir şey
yapm am alarına rağm en’ m etallerin ele alınışında yeni m etotlara rast­
lıyorlardı.41 Cam yapım ve kullanım ında gelişmeler vardı ve çok küçük
vidaların kullanılm ası hassas ölçümlere olanak sağlıyordu. Yazı malze­
melerinde, özellikle de kâğıt yapım ının Çin’den öğrenilmesiyle gelişmeler
yaşanıyordu. ‘Bizanslılar, bocurgat, vinç, ağırlık kaldırıcılar ve m ancınık­
ların parçaları olarak kullanılan (manivela, merdane, dişli çark, kama,
eğimli düzeyler, vidalar ve m akaralar gibi) bazı basit makineleri biliyor­
lardı’.42 Ancak bu gelişmeler, yönetici sınıf için (matematikçi Leo’nun sa­
ray için imal ettiği öten m ekanik kuş gibi) lüks üretim ve askeri amaçlar
gibi iki sınırlı alanda kullanılm ış görünüyor. Askeri alanda bile Bizans,
bin yıl kadar önce İskenderiye’de bilinenlerin ötesinde çok az ilerleme
kaydetmişti.
Bilimde sınırlı bir ilerleme bile yoktu. Geçmişten kalan Yunan
İskenderiye’sinin astronom isini ve matematikteki keşifleri ayrıntılandıran birkaç elyazmasını, âlimlerin yalnızca küçük bir bölümü ciddiye aldı.
A naakım düşünürler, fiziki dünyayı algılam alarında İncil’deki Tekvin
K itabının yorum larına dayandılar ve dünyayı yuvarlak değil de düz ka­
bul ettiler.43
Her şeyden önce, toprakla uğraşan geniş kitlelerin yaşam larım sürdür­
mek için yararlandıkları tekniklerde hemen hemen hiçbir ilerleme sağlan­
mam ış olduğu görülüyor. Ekip biçme ‘yöntemleri ve araçları, eski çağlara
kıyasla ya hiç ya da çok az bir ilerleme gösterdi.’44 Toprağı sürme işi hâlâ
öküzlerin çektiği hafif sabanla yapılıyor, tarlalar sistemli bir şekilde güb­
relenmiyor ve 12. yüzyıla kadar kullanılan koşum takım ları hayvanların
nefesini öylesine kesiyordu ki iki at yalnızca yarım tonluk, m odern ko­
şum takımlarıyla m üm kün olandan birkaç kat az bir yükü çekebiliyordu.
Sonuç olarak, köylüler ne denli aç kalırlarsa kalsınlar, devleti sürdüre­
bilmek ve yönetici sınıfın lüks ihtiyaçlarını karşılam ak için gerekli artık
ürün fazlalaşmıyordu. Bizans toplum unun geri kalan kısm ının büyük bir
çoğunluğunda geçerli olan durgunluğun temelinde bu basit olgu yatm ak­
tadır. Bizans, batıda eski Roma İm paratorluğunu yıkan krize dayanmıştı.
124 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
Ama hiçbir yeni üretim yolu bulunm am ış ve yeni yolları yaratan yeni bir
sınıf ortaya çıkmamıştı. Dolayısıyla 5. yüzyıldaki büyük krize yol açan
aynı baskılardan Bizans da kaçınamayacaktı.
İm paratorluğun doğuda varlığını sürdürm esinin nedeni temel­
de bu bölgenin tarım açısından bolluk içinde olmasıydı. 330 yılında
Konstantinopolis im paratorluk başkenti olduktan sonra, birbirini izleyen
im paratorlar Küçük Asya’da, Suriye’de, Balkanlar’da ve eskiden Roma’ya
yaptığı gibi şimdi Konstantinopolis’in ihtiyaçlarını karşılayan çok önemli
tahıl üreticisi Nil Vadisinde denetimi sağlayabiliyorlardı. İm paratorluğun
eyaletlerinin ekonomisi, tam am en kendine yeterli m ülkleri yöneten ve
M ısır’da ‘polisi, mahkemeleri, özel orduları, gelişmiş posta ve ulaştırm a
sistemleriyle m inyatür krallıkları andıran’ büyük yerel toprak sahipleri­
nin elindeydi.45 Ancak im paratorluk ordusu yeterince güçlüydü ve im pa­
ratorluğun ihtiyaç duyduğu kaynakları tem in edecek kadar sıkı örgütlen­
mişti.
Bu yapı aşağı yukarı Justinianus’un batıyı son kez fethetme girişim in­
den ve Aya Sofya’nın 6. yüzyılda inşaatının tam am lanm asından sonra
hemen hemen çöktü. Ordular, devlet binaları yapma taşkınlığı ve saray
ile kilisenin lüksü, imparatorluğun tüm zenginliğinin tepede tüketilm e­
sine yol açıyordu. Köylülüğün devam eden yoksulluğu ve eyalet şehirle­
rinin daha az zengin sakinleri arasındaki hoşnutsuzluk ‘imparatorluğun
tüm şehirlerinde birbirine rakip hizipler arasında barbarca çatışm alara’
yol açıyordu.46 İm paratorluk ve de kilise dinsel itaat sağlama girişim le­
riyle çok sayıda insanı yabancılaştırıyordu. ‘Keşişlerin zulmüyle destek­
lenen’ piskoposlar, tapm aklara saldırarak, ‘Paganizmin gaddarca yok
edilm esini’ sağlıyorlardı.47 Yahudilere karşı birbirini izleyen saldırılar
ve Hristiyanlığın (kendi aralarında çoğunluğa yakın desteğe sahip olan)
‘Monofizit (Tek doğacı)’, ‘Aryan’ ve Nesturi yorum una karşı kanlı zulüm ­
ler uygulanıyordu. 7. yüzyılda İran ve Arap-İslam ordularınca Suriye ve
M ısır’da ve Slav halklarınca Balkanlarda saldırıya uğradığında im para­
torluğa çok az destek geliyordu. İmparatorluk, Konstantinopolis ve Küçük
Asya’nın bir kısm ından ibaret birkaç şehirle ve başkentinin çok azalmış
nüfusu, okuma-yazma ve bilim alanındaki genel çürümeyle bir fosil ha­
line gelmişti. Güdükleşmiş imparatorluk, yalnızca, im paratorlar ekono­
miyi ülkenin savunmasını karşılayabilecek şekilde yeniden örgütledik­
leri için varlığını sürdürebiliyordu. Büyük malikâneleri dağıtma ve sınır
boylarında bütün orduyu küçük toprak sahibi köylüler olarak yerleştirme
girişim inde bulundular. Bu sistemin, hem imparatorluğu savunm ak için
kendilerine milisler sağlayacağına, hem de garantili bir vergi tabanı oluş­
turacağına inanıyorlardı.
Orta Çağlar
İm paratorluğun nüvesini bu yolla bir arada tutm ayı başarıyorlar ve
hatta 10. yüzyıla gelindiğinde Slavların yerleştiği kimi Balkan toprakları­
nı geri kazanabiliyorlardı. Ancak sistemin temel zayıflığını aşamıyorlardı
ve 11. yüzyılın ortalarından itibaren Konstantinopolis yeniden gerileme­
ye başladı. İmparatorluk, yapısından kaynaklanan bir çelişkinin üzerine
oturuyordu. Amaç, vergilendirilebilen bağımsız bir köylülük yaratm aktı.
Ama vergilendirme sürekli olarak köylüleri topraklarını daha güçlü ve
daha zengin olanlara terk etmeye zorluyordu.
Küçük toprak sahibi köylüler, ‘zalim ve açgözlü vergi tahsildarlarının
ve onlara eşlik eden asker m üfrezelerinin yıllık istilaları’ ile karşı karşıya
bulunuyordu... Vergisini ödeyemeyenler derhal kamçılanıyor ve eşyaları­
na el konuyordu’.48 Kimi zam an hapsediliyor ve işkenceden geçiriliyorlardı ve 12. yüzyılda aç Kıbrıs köpekleri üzerlerine saldırtılıyordu. Bununla
birlikte en iyi zam anlarda bile ödeme güçlüğünün sınırında yaşıyorlardı.
En çalışkan köylülerin bile arazilerini satıp yerlerini terk etmeleri için
kötü bir hasat yeterli oluyordu. Dolayısıyla köylüler bir ‘korum a’ biçimi
olarak güçlü toprak sahiplerine tabi olmayı iyi karşılam a durum unda ka­
lıyorlardı. 932’de bir köylü ayaklanması başgösterdiğinde, bunun, büyük
aristokrat bir ailenin oğlu olduğunu iddia eden düzmece birisi tarafından
yönetilmesi önemlidir.49
İm paratorluk bürokrasisi şehirli kitlelerin bağımsız olarak örgütlen­
melerini engellemede başarılı oluyordu. Tüccar ve zanaatkârlar, kârlarını
ciddi olarak sınırlandıran devlet kontrolündeki loncalar içinde örgütlen­
mişti. Bu durum , ‘güçlü bir yerli burjuvazinin gelişmesini geciktiriyor’50
ve ticarette yeni olanaklar ortaya çıktığında bunlar yabancı tüccar tara­
fından ele geçiriliyor ve onların faaliyetleri de imparatorluğun güçsüzlü­
ğünü artırıyordu.
Şehirlerde köleliğin yaygınlığı nedeniyle özgür bir ücretli sınıf da ge­
lişmiyordu. 9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar ‘büyük zaferler... pazarları ucuz
gündelik mallarla doldurdu. Askeri yenilgi, kapalı pazarlar ve azalan zen­
ginliğin katı gerçekleri 12. yüzyılda köleliğin kaynağını kurutunca kölelik
ölmeye ve özgür işçi ekonomik güç kazanmaya başladı.51
Konstantinopolis’in ihtişam ının ve yöneticilerinin zenginliğinin öteki
yüzü, orada yaşayan insan kitlelerinin yoksulluğu idi. Çok sayıda insan
bakım sız barakalarda, kulübelerde ve pek çokları da en soğuk kışlarda bile
açıkta yaşıyordu. Ancak, bağımsız bir ekonomik temelden yoksun olan
yoksullar, bağımsız bir güç olarak hareket edemiyorlardı. Ayaklanarak
kısa süreli gürültü koparıyorlardı. Ama onların ıstırabı bile kendi hesap­
larına çok farklı çıkarları olan gruplar tarafından çok kolaylıkla manipüle
edilebiliyordu. Jüstinyen’in saltanatının ilk dönemlerinde on beş gün ka­
125
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
dar süren ve şehrin yarısının yakılmasına yol açan muazzam ‘Nike’ ayak­
lanması, aristokratik güçler tarafından, im paratorun kendilerine uygula­
dığı vergilere karşı çıkm ak için kullanılm ıştı. O tarihten itibaren im pa­
ratorlar şehirli kitleler için ucuz tahıl sağlamaya özen göstermişlerdir ve
ayaklanmalar im paratordan yana ve onun düşm anlarına karşı olmuştur.
Hatta, şehirli kitleleri kendi sınıfsal taleplerini ortaya koym aktan
uzaklaştıran, kurum sallaşm ış bir ayaklanma biçimi bile vardı. Bu, se­
yirci gruplarının birbirine rakip Yeşiller ve Maviler ‘hizipleri’ halinde
Hipodrom arenasındaki çeşitli oyunlarda örgütlenmesiydi. Her iki taraf­
tan birkaç yüz genç kendi renklerindeki süslü giysileri içinde özel sıralara
otururlar, kim i durum larda geniş çaplı kan akmasına ya da ayaklanmaya
yol açabilen gerekli tezahüratı ya da yuhalam ayı yaparlardı. Kimi zaman
düzeni koruyabilmek için askeri birliklerin kullanılm ası gerekebilirdi;
hiziplerin sponsorluğunu im parator ve imparatoriçe de dâhil çeşitli ileri
gelenler üstlenirdi. Bu sistem, im paratorluğu tehlikeye atm aktan çok, yal­
nızca biraz öfke boşalm asına yol açardı.52
12.
yüzyılda ucuz tahıl tem in etme işi bozulunca, şehir sakinlerinin
sınıf çıkarlarını yansıtan ayaklanmalar görülmeye başlandı. İlginçtir ki, o
zaman, çeşitli ‘loncalar’ ve esnaf ve zanaatkâr dernekleri bir rol oynamaya
başladı.53
Bizans, Greko-Romen kültürünün son kalesi olarak varlığını sürdür­
dü; çünkü im paratorluk bürokrasisi, Yunanca konuşan okum uş bir taba­
ka tarafından üstlenilmişti. Ama bu, üretim i örgütleyen ya da ona katkıda
bulunan bir grup olm aktan çok başkalarının üretim i sırtından yaşayan
bir gruptu. O nedenle m addi dünyadan uzak oluşuyla gurur duyar ve de
üretim e yakınlığı artık ürünün kendi ceplerine gitmesini önleyebilecek
herhangi bir sınıfın ortaya çıkm asından korkardı. Bizans kültürünün
bilgiç, verimsiz kim liğini açıklayan olgu budur. Bu ayrıca, hurafelerin ve
sihirsel inançların bütün toplumsal gruplar arasında sahip olduğu gücü
de açıklar. Papazlar en azından yarı cahildiler ve onların ilettikleri m e­
sajlar, basitleştirilmiş aziz hikâyeleri, mucize öyküleri ve kutsal emanet­
lerin sihrine olan inançlarına dayanıyordu. Paganizmin insanlara yerel
tanrılar sunduğu yerde, şimdi H ristiyanlık onlara yerel koruyucu azizler
sunuyordu. Ana tanrıça kültü, Bakire Meryem kültü şekline girdi. Bereket
törenleri, büyük perhizin arife günü karnavalları ve Paskalya seremonileri
halini aldı.
Hurafelerin yanı sıra en barbarca uygulam alara da yer verildi. 8.
yüzyıla gelindiğinde, ‘ceza sisteminin bir parçası olarak dil, el ve burun
kesilmesini görüyoruz... Kilise bunu onaylıyordu çünkü dili olmayan
günahkârın hâlâ tövbe etmek için zamanı vardı’.54 Şehirlerde kilisenin
O r t a Ç a ğ l a r i 127
sıkı ahlakçılığı ‘kadının ciddi olarak tecrit edilmesi anlam ına geliyordu.
Hiçbir saygıdeğer kadın sokaklarda peçesiz dolaşamazdı’.55 Ama öte yan­
dan fahişelik de oldukça yaygındı.
13.
yüzyıl başında Konstantinopolis, Avrupa’dan gelen bir grup eşkıya
ve maceraperestin eline geçince Bizans uygarlığının temel zayıflığı kendi­
ni göstermişti. Dördüncü Haçlı Seferi’ne katılanlar şehri, ilk niyetleri olan
Kudüs şehrinden daha iyi bir ödül olarak gördüler. Yağmaladılar ve daha
sonra da feodal bir krallık olarak yönettiler. 1261 yılında kovuldular, ama
yenilenen Bizans devleti eski halinin soluk bir yansımasıydı ve sonunda
da 1453 yılında Osm anlı Türklerince ele geçirildi.
Belirli bir tü r uygarlık 1.000 yıl kadar m uhafaza edilmişti. Ama iyi ye­
tişm iş olduğu varsayılan yönetici sınıfın, işleri yapan kitlelerle tek teması
bir yandan vergi tahsildarı, diğer yandan da zar zor okum a yazma bilen
kırsal papazlar eliyleydi. Böyle bir uygarlık, bir önceki çağın başarısını
bir sonrakine aktaran, ama ona hiçbir şey katmayan, yaşayan bir fosilden
başka bir şey olamazdı.
Greko-Romen toplum unda, devrim yaratm a ve üretim güçlerinin ge­
lişmesine olanak sağlama yeteneği olan hiçbir sınıf ortaya çıkmadı. Bunun
batı Avrupa’daki sonucu Karanlık Çağlar; Balkanlar ve Küçük Asya’daki
sonucu ise 1.000 yıl süren bir kısırlık oldu.
4. Böl üm
İslâmî D
evrim ler
Jüstinyen’in ölüm ünden sonra Bizans’ta görülen durgunluk yal­
nızca güdük Roma İm paratorluğunun kısırlığına yol açmadı. Ayrıca,
O rtadoğu’nun başka yerlerinde insanlığın bilgi ve teknik birikim ine kat­
kıda bulunan ve ayrıca büyük dünya dinlerinden birini yaratan bir dizi
sarsıcı yükselişe de yol açtı.
Bu yükselişin başlangıç noktası, um ulm ayan bir yer, Arabistan yarı­
m adasının genellikle çıplak topraklarında bir ticaret kasabası olan Mekke
idi. Yöre, (yaklaşık M. Ö. 1000 yılında evcilleştirilen) deveyi kullanarak,
sürüleriyle bir vahadan diğerine seyahat eden ve belirli bir oranda yağma
ve ticaret yapan göçebe hayvancıların egemenliğinde idi. Klanlar halinde
örgütlenmiş, aşiret büyüklerinden oluşan meclisler tarafından yönetilen,
birbiriyle savaşan, çölün ötesindeki yerleşik insanlara belirli aralıklarla
akınlar düzenleyen, gevşek bağlarla bağlı kabileler halinde yaşıyorlardı.
Ama aynı zam anda vahalarda ve kıyı kesimlerinde - en azından 1.000
yıllık bir uygarlığın bulunduğu ve Kızıl Deniz’in hemen karşısındaki eski
Etiyopya uygarlığı ile temas halindeki güneyde56 yerleşik çiftçiler de vardı.
Göçebe ailelerin bazıları zenginleştikçe ticaret merkezlerinde yerleşmeye
başladılar; deve kervanlarıyla Roma İm paratorluğu ve doğu uygarlıkları
arasında lüks eşya taşıdılar. Mekke bu tü r yerleşimlerden birisiydi ve 7.
yüzyılın başında zenginleşmeye başlıyordu.
Göçebe klanların geleneksel değerleri, kişinin ve onun klanının ce­
saret ve onuruna dayanıyordu. Devlet yoktu, bireyin yüküm lülüğü geniş
anlam da topluma karşı değil, akrabalık grubuna karşıydı. Saldırılar, cina­
yetler ve hırsızlıklar aileye ya da klana karşı yapılmış, kan davasıyla kar­
şılanması gereken tecâvüzler olarak değerlendirilirdi. Din, Eski Ahit cevelanlarında çöl boyunca “İsrailoğullarına” eşlik eden Ahit Sandığı gibi,
kabile ile birlikte seyahat eden bireysel tanrılarla özdeşleşme meselesiydi.
Bu tü r değerler, göçebelerin bir kısmı yerleşik hayata geçerken ortaya
çıkan gerilimler ve çatışmalarla başa çıkm anın kolay bir yolunu sağlamı­
yordu. Uzun süredir yerleşik köylüler ve şehir ahalisi çoktan bu değerler­
O r t a Ç a ğ l a r | 129
den kopmuşlardı. Hristiyanlık güney Arabistan’da gelişti ve vahalardaki
pek çok çiftçi Museviliği ya da Hristiyanlığın türevlerinden birisini kabul
etmişlerdi. Mekke gibi bir şehirde göçebelerin, tacirlerin, zanaatkârların
ve köylülerin birbirine karışm ış olması, farklı dinsel görüşler arasındaki
tartışm alara uygun düşüyordu. Bunlar pratik sonuçları olan tartışm alar­
dı; çünkü eski değerler ve tanrılar tek bir davranış kuralının yasa olarak
yerleştirilmesine olanak vermiyor ya da herhangi bir davranış yasası kla­
na ve kabileye olan aidiyetin yerine geçmiyordu.
Arabistan’a komşu olan iki im paratorlukta, Bizans ve İran’da olanlar
nedeniyle bunalım artm ıştı. İran, 6. yüzyılın sonlarında kısa bir süre için
M ısır ve Suriye’yi Bizans’tan ele geçirmiş ve 900 yıl süren Greko-Romen
hâkim iyetini sona erdirm işti. Ancak İran toplum unun kendisi de, toprak
aristokrasisinin şehirlerin gelişmesine olanak veren Mezopotamya sula­
ma sistemlerini ihm al etmesinden kaynaklanan derin bir bunalımdaydı.
Savaşın yarattığı yıkım, işleri daha da kötüleştirdi. Her iki im paratorlukta
da kitlesel boyutta yoksullaşma ve toplumsal huzursuzluk söz konusuy­
du.57 Bütün dünya bir kaos halinde gibi görünüyordu.
Daha küçük tacir ailelerinden birisinden gelen, tacir olarak hayatını
kazanm ak için yetişen ve bu konuda pek de başarılı olmayan Mekkeli
bir yetimin, M uham m ed’in içine doğduğu dünya böyleydi. Çevresindeki
dünyanın kaosunu, birbiriyle çatışan dünya görüşlerinin ve değerlerin bir
anlam ifade etmediği zihinsel bir karm aşa olarak yaşıyordu. Kendi ha­
yatına ve içinde yaşadığı toplum a tutarlı bir açıklama getirme ihtiyacını
hissetti. Tanrının (Arapça Allah) kendisiyle konuştuğuna inandığı bir dizi
dinsel imgeler gördü. Bunlar, karşılaşmış olduğu çeşitli dinsel kavram ları
yeni bir kalıba dökmesini sağladı. Sözcükleri başkalarına aktardı, onlar
da bunları Kuran olarak kaydettiler ve yavaş yavaş esas itibariyle Mekkeli
tüccar ailelerinin genç üyelerinden oluşan bir m ürit (taraftar) grubu oluş­
turdu.
M uham m ed’in vaaz ettiği mesajın, Arap çiftçilerin ve şehir ahalisinin
Hristiyanlığı ve Museviliği ile pek çok ortak yanı vardı. Göçebe hayvancı­
ların birbirine rakip çok sayıdaki tanrısına karşı tek bir tanrı koyuyordu.
Eski klan ve kabile kurallarının yerine geçmek üzere inananlara evren­
sel’ bir inanç getiriyordu. Keyfi zulme karşı korum a getirerek yoksullara
cazip geliyor ama, zenginleri de hayır işleri yaptıkları sürece hor görm ü­
yordu. Ayrıca, Hristiyanlık gibi, şehirli kadınlara da çekici gelen bir yanı
vardı: M uham m ed’in grubunda, kocaları bu dine çok katı bir şekilde kar­
şı çıkan kadınlar bulunuyordu. Her ne kadar, (örneğin kadınların Bizans
İm paratorluğunda cari olan yüzlerini örtm esini kabul ederek) kadınların
| H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
erkeklerden daha aşağı olduğunu varsayıyorduysa da, onlardan ‘daha üs­
tün’ kişiler olarak erkeklerin kadınlara kötü muamele etmek yerine onla­
ra saygı duym aları gerektiğini vazediyor ve onlara belirli mülkiyet hakları
tanıyordu.
Salt dinsel açıdan, hem M usevilikten hem de H ristiyanlıktan alınmış,
Kutsal Kitap’ta geçen bir dizi m itosun bir araya getirilmesiyle oluşuyordu.
Ancak önemli bir açıdan bu mesaj zam anın H ristiyanlığının türevlerin­
den ayrılıyordu. Bu yalnızca ahlakî davranış için basit bir dizi inançlar
ve kurallar bütünü değildi. Aynı zam anda toplum u ıslah etmek için, ka­
bileler ve yönetici aileler arasındaki, çoğu kez silahlı, rekabet ‘barbarlığı’
yerine, tek bir yasaya bağlı, düzenli bir üm m et cemaati getiren, siyasal bir
programdı.
M uham m ed’in öğretisinin bu siyasal yanı, Mekke’nin yönetici aileleri
arasında çatışmalara ve onun, grubuyla birlikte, M edine’ye zorunlu göçü­
ne yol açtı; ve M. S. 630 yılında yeni bir devlet kurm ak üzere bir orduyla
birlikte Mekke’ye geri döndü. Başarılı oldu çünkü, tek bir dünya görüşüne
inanm ış gençlerden oluşan bir nüve oluşturmayı başardığı gibi, amaçları
çok farklı olan gruplarla, yalnızca barış isteyen şehir ahalisi ve çiftçiler,
güçlü bir Arap devletinin kendilerine sağlayacağı kârlara heves eden tüc­
car aileleri ve onun davası uğruna savaşırken elde edecekleri ganim eti dü­
şünen kabile reisleri ile de taktiksel ittifaklar kurm ayı başardı.
Yeni devlet, iki büyük imparatorluğun ikiz bunalım ından yararlan­
m ak için çok iyi bir konumdaydı. M uham m ed 632’de öldü; ama ilk iki
halefi ya da ‘halife’si, -tüccar ailelerinden gelen eski m üritleri- Ebubekir
ve Ömer de, dinsel ilkelerle siyasal pragm atizmi birleştirmeyi iyi bildi­
ler. Birbiriyle savaşan göçebe kabile ve klanların enerjisini, iki büyük im ­
paratorluğun zengin şehirlerine yönelik saldırılara kanalize ettiler ve bu
süreç içinde de o iki imparatorluğun ne kadar zayıf olduğunu keşfettiler.
Bunların şehirleri -636’da Şam, 637’de İran’ın başkenti Ktesifon, 639’da
(şimdi Kahire’nin bir kısmı olan) Babil (Bağdat’ın 50 mil kadar güneyin­
deki Babilonya’dır) adlı antik M ısır kenti, ve 642’de İskederiye- bir bir
Arap ordularının eline geçti. On yıl içinde M uham m ed’in takipçileri,
O rtadoğu’nun tarihi uygarlıklarından, muazzam bir im paratorluk yarat­
tılar.
Bu başarılar kısmen, göçebe kabilelerin savaşma potansiyelinin akıl­
lıca kullanılm asının sonucuydu. M üslüman komutanlar, develer üze­
rindeki süvarilerle, görünürde nüfuz edilemez çöllerde hızla hareket
ederek komşu im paratorlukların şehirlerini beklenmedik bir şekilde ve
hızla vurm anın m üm kün olduğunu gördüler. Geniş çöl alanlarını, eski
Britanya İm paratorluğunda savaş gemilerinin okyanuslarda yaptığı gibi
O r t a Ç a ğ l a r j 131
kullanabiliyorlar ve kendi hızlarının ancak bir kısm ına58 sahip olan sa­
vunm a ordularına karşı istedikleri zaman saldırabiliyorlardı.59
Ancak bu başarılar ayrıca, eski im paratorlukların yöneticilerinin
kendi halkları tarafından ne kadar nefret edildiğinin de bir kanıtıydı.
Yahudiler ve şehir nüfusunun çoğu kez çoğunluğunu oluşturan ‘ortodoks
olmayan’ Hristiyanlar, özellikle ilk başlarda, fatihler, yeni devlet yapıları
kurm a ya da ahaliyi kendi dinlerine döndürm e yolunu seçmedikleri için
Arap ordularını memnuniyetle karşılıyorlardı. M üslüman fatihler aksine,
eski yönetim lerin büyük kısm ını yerinde bırakıyorlar ve fark gözetmeksi­
zin Hristiyanların, Yahudilerin ve îranlı Zerdüştçülerin inançlarına saygı
gösteriyorlardı. Tek istedikleri haraç olarak belirli vergilerin ödenmesi;
devlete ve kendilerine direnen aristokratların arazilerine el konulmasıydı.
Nüfusun geniş kesimi, durum u eski im paratorluklar altında olduğundan
daha az bunaltıcı buluyorlardı.
Yahudi bir yazar, ‘yaradanın İsm ail’in K rallığını (yani Arapları) sizleri kötülükten korum ak için getirdiğini’ söylerken bir Süryani Hristiyan
tarihçi, ‘Tanrı bizi, Romalıların zulm ünden ve onların bize karşı olan da­
yanılm az nefretinden Araplar aracılığıyla kurtardı’ diyordu.60
Fetihlerden ilk yararlananlar Arap kabile ordularının liderleri ve
Mekke’nin önde gelen aileleriydi. Ganim eti kendi aralarında paylaşı­
yorlardı; o kadar ki birkaç yıl içinde, çölün kıyısındaki kasabalarda yeni
kurulan kışlalarda yaşayan, ahaliden vergi şeklinde haraç toplayan ama
mevcut toprak sahiplerini ve görevlileri eski im paratorlukların arazilerini
işlemek üzere yerlerinde bırakan bir Arap aristokrasisi, son derece zengin
ama çok sınırlı bir yukarı kast oluşturdu.
Bununla birlikte, zaferin meyvelerinin dağıtım ında kayba uğradıkla­
rını düşünen bazı Arap kabileleri nedeniyle, muzaffer ordular arasında da
sürekli bir sürtüşm e vardı. Bu hayal kırıklığı 640’lardan itibaren büyüm e­
ye başlayarak tüm İslam tarihinde iz bırakan bir iç savaş şeklinde patlak
verdi. İkinci halife Öm er’in bir köle tarafından 644 yılında öldürülm esin­
den sonra iktidar, M uham m ed’in ilk destekçilerinden, fakat aynı zam an­
da en zengin Mekkeli tüccar ailesinin bir üyesi olan, Osm an’ın eline geç­
mişti. Bu durum husum eti daha da artırdı. Osman 656 yılında katledildi.
Halife olarak M uham m ed’in yeğeni ve dam adı A li’nin seçilmesi, rakip
M üslüman orduları arasında, A li’nin rakipleriyle barışm a girişimlerine
karşı çıkan ve Hariciler olarak bilinen kendi taraftarlarınca öldürülm e­
siyle, açık savaşa dönüştü. İktidar, kendi ailesinden hareketle Emeviler
adıyla irsî bir hanedan kuran Osm an’ın bir kuzeninin eline geçti.
Pek çok kişinin gözünde bu muzaffer aile, M uham m ed’in karşı çıktığı
kötülüklere bulaşmıştı. Ali ve (680 yılında Emevi ordusunca öldürülen)
H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
oğlu Hüseyin, M uham m ed’in dönemini yadeden ve bu olayı kirletilen bir
safiyet modeli olarak gören herkes tarafından şehit addedildi. İslam tari­
hinin daha sonraki bölümünde tekrar tekrar Ali ya da ilk iki halife döne­
mine geri dönme çağrısı, bir sosyal grup ya da diğerinin mevcut durum a
karşı isyan çağrısı oldu. Bugün bile pek çok ‘İslami köktendinci’ örgütü
hâlâ harekete geçirmektedir.
Bununla birlikte o sırada Emeviler, başkentlerini Suriye’de kurarak
imparatorluğun birliğini gerçekleştirdiler. Arap orduları, doğuda Kâbil ve
Buhara’yı aldı ve batıda A tlantik’e ulaştı. Bu durum , eski kabile önderle­
ri ve eski tacirlerden oluşan Arap aristokrasisine yeni zenginlikler getir­
di. Garnizon şehirlerinde, kendilerine saraylar yaptırm ak için muazzam
m iktarlar harcayarak, büyük lüks içinde yaşadılar. Arap ordularının on­
ların em rindeki üyeleri vergiden muaftı ve fethin ganimet ve haracından
pay alıyorlardı.
Kentsel S ın ıflar ve D insel A yaklanm a
Çok geniş bir alanın tek bir im paratorluk altında birleştirilmesi, lüks
eşya ticaretinde muazzam bir gelişmeye yol açtı. Tacirler, dükkân sahip­
leri, kâtipler ve zanaatçılar garnizon şehirlerine akın ettiler ve Arap hü­
küm darların sarayları, orduları ve yöneticilerinin ihtiyaçlarına hizm et et­
mek üzere surların çevresinde büyüyen banliyölere yerleştiler. Bunlar ço­
ğunlukla Arap değildi; ama yöneticilerinin eski im paratorluklara hâkim
olmuş tek tanrılı dinlerden çok da farklı olmayan dinine bağlanmışlardı.
Ancak M üslüman A raplar yeni gelenlere vergiden m uaf olma ve haraçtan
pay alma gibi dinsel ayrıcalıklarını kaptırmaya hiç de hevesli değildiler.
Dolayısıyla M üslümanlığı yeni kabul edenler mevâli olarak nitelendi ve
tek gerçek M üslüman olarak kendilerini kabul eden Arapların ayrıcalık­
larından m ahrum bırakıldı.
Arap İm paratorluğu yüz yaşına geldiğinde, Arap olmayan M üslüm anlar
im paratorluğun şehirlerinde çoğunluğu teşkil ediyor ve Arap tacirlerin
yeni bir aristokrasi oluşturm ak üzere terk ettikleri sanat ve ticarette de
temel bir rol oynuyorlardı. Yönetici olarak da önemleri artıyordu. Ama
hâlâ kendilerine karşı ayrımcılık yapılıyordu.
Kendilerini Şi’atu Ali (ya da kısaca Şiiler), A li’nin partisi, olarak adlan­
dıran m uhalif M üslüman gruplar, Ali’nin de uzlaşmaya ve bozulmaya bo­
yun eğdiğini düşünen Hariciler gibi, karşılarında hazır bir kitle buldular.
Mekke’deki kentsel sınıfların bir kısm ının bir zam anlar hoşa gitmeyen
toplum sal düzene karşı savaşmak için M uham m ed’in öğretisinde bir şey­
ler bulm aları gibi, şimdi de yeni kentsel sınıflar Peygamber’in haleflerinin
O r t a Ç a ğ l a r | 133
kurdukları devlete karşı savaşmada bu öğretiyi aynı derecede yararlı bul­
dular. Bu, o sınıfların gelişmesini daha da kısıtlayacak olan baskıyı kaldı­
racak, bir yeni düzen yaratılması yolunda bir birleşme çağrısıydı.
Bazı tarihçiler meydana gelen çatışmaları Acemlerin Araplara karşı
kışkırtılm ası olarak görürler.61 Ancak aslında İran üst sınıfı Emevileri
desteklerken, hoşnutsuzlar arasında pek çok Arap bulunuyordu:
Varlığını koruyan İran aristokrasisi, devlet onların ayrıcalıklarını tanıdığı
sürece Arap devleti ile işbirliği yapıyordu. Müslümanlığa geçtikten sonra
Zerdüştçülüklerinin yerini bir Müslüman Ortodoksluğu almıştı. İslamlaşmış
İran şehir ahalisi ve köylülerin Zerdüştçülüğün yerini ise, hem Arap hem de
İranlı aristokrasiye karşı olan İslâmî itizale aldı.62
Sınıf karşıtlıkları arttıkça, çeşitli mehdiler (seçilmişler, hidayete erm iş­
ler) tarafından yönetilen ve yeni bir dinsel ve toplumsal düzenin doğuşu­
nu vazeden bir dizi ayaklanma başgösterdi. Bunlar bastırıldı. Ancak daha
sonra 8. yüzyıl ortalarında Arap ordularının önderleri arasında yeniden
kavga başladı.
‘H aşim i’ soyundan, M uham m ed’in ailesinden, Ebü’l-Abbas durum ­
dan kendi adına yararlandı. Kendi ailesinin azat edilmiş kölelerinden
birisi olan Ebü Müslim’e güneybatı İran’da dinsel ve sosyal ajitasyon
yürütm esi için işaret verdi. Ebü Müslim, koşullar bir halk ayaklanması
için uygun desteği sağlayana kadar gizli çalıştı. Batı İran şehirleri, binyılcı grupların rengi olan siyah Abbasi bayrağını dalgalandırarak birbiri
ardı sıra desteklerini açıkladılar. Ebü Müslim büyük bir Emevi ordusunu
yendiği Fırat üzerine yürüdü. ‘Böylesine yaygın ve başarılı bir devrimci
propaganda’ Ebü’l-Abbas’ın Emevileri yenmesine ve tüm aileyi öldüre­
rek yeni bir hanedan, Abbasiler hanedanını kurm asına olanak sağladı.63
Kurtarılm ayı bekleyen yoksullar kısa sürede hayal kırıklığına uğradılar.
Abbasi yöneticileri kısa sürede kendi ‘aşırı’ destekçilerine dönerek Ebü
Müslim ve yoldaşlarından bazılarını öldürdüler. Bununla birlikte, olan
yalnızca bir hanedan değişikliğinden daha fazla bir şeydi.
Bernard Lewis bunun, ‘İslam tarihinde, Avrupa tarihindeki Fransız
ve Rus devrim leri kadar önemli bir devrim ’ olduğunu söyleyecek kadar
ileri gitm iştir.64 Bazı tarihçiler bundan bir ‘burjuva devrim i’ olarak bile
söz etm işlerdir.65 Hiç kuşku yok ki Abbasiler im paratorluk yönetim inin
yeniden örgütlenme işinin tam am lanm ası için toplumsal huzursuzluğu
harekete geçirmişlerdir. Daha önceleri imparatorluk, hemen hemen tü ­
müyle, kökenleri savaş ve haraç için fetih olan Arap askerî aristokrasisince
yönetiliyordu. Abbasilerin altında İslam, Arap olan ve olmayan inanan­
ların artan oranda eşit muamele gördüğü ve her ne kadar hâlâ zengin ve
fakirler olsa da, etnik kökenlerin merkezde olmadığı gerçekten evrensel
134 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
bir din haline geldi. ‘Tacirler, bankerler ve din âlimleri, hocalar, yargıçlar
sınıfından oluşan ulema ve mevki sahibi kişilerden kozmopolit yöneti­
ci sınıf mensuplarıyla, barışçıl tarım ve ticaret ekonomisine dayalı, yeni
bir toplumsal düzen’ ortaya çıktı.66 Değişimi sembolize eden şey, sarayın,
Mezopotamya’nın sulanan en verimli bölgesinde ve önemli H indistan ti­
caret yolu üzerinde, eski Pers başkenti Ktesifon’un harabelerinden yalnız­
ca birkaç mil uzaklıkta yer alan, görkemli yeni başkent Bağdat’a taşınmasıydı.
Abbasi devrim i bir yüzyıl ya da daha fazla sürecek ekonomik gelişme
dönem ini başlattı. Mezopotamya’nın büyük nehir vadileri ve Nil, buğ­
day, arpa, pirinç, hurm a ve zeytin üretimiyle zenginleşti. İmparatorluk
yöneticileri M ezopotamya’nın sulama kanallarını onardılar; öyle görünü­
yor ki, ürün verimi yüksekti.67 H indistan’dan getirilen pam uk üretim i,
doğu İran’dan İspanyaya kadar her yerde yaygınlaştı. İm paratorluğun
ticareti muazzamdı. Tacirler, Hindistan, Sri Lanka, Doğu H indistan ve
Çin’e gidiyor, güney Çin şehirlerinde Arap tacirlerden oluşan yerleşimle­
rin kurulm asına yol açıyordu. Ticaret ayrıca Karadeniz ve Volga üzerin­
den Rusya’ya (İsveç’te bile Arap sikkelerini içeren defineler bulunm uş­
tu), Etiyopya ve Nil üzerinden Afrika’ya ve Yahudi tacirler kanalıyla batı
Avrupa’ya yayılıyordu.
Ticaretin yaygınlaşmasının yanı sıra, bankacılık sistemine yaklaşan bir
şey ortaya çıkmıştı. Merkezleri Bağdat’ta ve şubeleri im paratorluğun öteki
şehirlerinde bulunan bankalar ve tacirlerin, im paratorluğun bir ucundan
öteki ucuna büyük m iktarlarda altın ve gümüş taşım asına gerek bırak­
mayan karm aşık bir çek ve kredi m ektubu sistemi oluşm uştu.68 Bağdat’ta
bir çek yazıp bunu Fas’ta tahsil etmek m üm kündü. Faiz karşılığında para
ödünç verme konusunda Kuran yasağı pek çok bankerin Hristiyan ya da
Yahudi olduğu anlam ına geliyordu, ama Maxime Rodinson’un işaret et­
miş olduğu gibi, M üslüman işadam ları bu kuralın açığını bulm akta ge­
cikmediler.69
Zanaatkâr temelli endüstriler de -e n başta dokuma, ama ayrıca çanakçömlek, metal işleri, sabun ve (Çin’den öğrenilen) kâğıt im alatı- çok
gelişti. Ticari hayatın ve şehirlerin canlanması, ‘dürüst tüccar’ın ‘ahlak­
lı ideal tip’ sayıldığı bir edebiyata ve düşünceye yansıdı.70 Binbir Gece
M asallarının ünlü öyküleri, ‘esnaf, zanaatkâr ve onların üst varlıklı ta­
bakası iş adamları, tahıl tacirleri, mültezimler, ithalatçılar ve m ülk sahibi
çiftçilerden oluşan bir burjuvazinin hayatını’ yansıtır.71
İşte bu dönemdedir ki din âlimleri M uham m ed’in güvenilir sözlerini
(‘Hadis’ler) ve İslam yasasının (‘Şeriat’) resmi kurallarını derlemeye baş­
ladılar. Bu kurallar bugün batıda sık sık, ‘Yahudi-Hristiyan geleneğinin’,
Orta Çağlar
sözde ‘insancıl’ ve ‘uygar’ geleneğine karşı saf ‘barbarlık’ olarak sunul­
m aktadır. Ama 9. ve 10. yüzyıllarda bu kurallar kısm en im paratorluk
m em urlarının keyfi yönetim inden kendilerini kurtarm ak isteyen tacirle­
rin, zanaatkârların ve toprak sahibi aristokratların değerlerini temsil edi­
yordu ve batı Avrupa’da gelişmekte olan feodalizm bir yana, ‘Hristiyan’
Bizans’taki mevcut kurallarla bile bariz bir farklılık gösteriyordu. Bilgili
bir İslam tarihçisi, ‘Şeriat yasasının, tarım cı im paratorluklara karşı kendi
özerkliğini koruyan, görece bir hareketliliğin eşitlikçi beklentileri üzerine
kurulduğunu belirtm ektedir. Tacirler ve zanaatkârlar, bütün toplum un
daha açık, daha eşitlikçi ve meşruiyet için İslamiyete başvuran bir sözleş­
me temelinde yeniden yapılandırılm asını bekliyorlardı.72
Genel olarak bu dönem, tarihteki o hızlı toplum sal değişikliklerin
yarattığı değer çatışm alarının, entelektüel irdelemelere yol açtığı bir dö­
nemdi. Henüz İslamiyetin tek bir ortodoks yorum u yoktu ve birbirine ra­
kip okullar insanların bilinci için savaş veriyordu. Şehirlerin alt sınıfları
-im paratorluğa karşı birbirini izleyen ayaklanma girişim lerine yol açan
görüşler- çeşitli Şii itizallere kendini yakın buluyordu. Bu arada im para­
torluğun her tarafından şairler, âlimler ve filozoflar, zengin bir saraylının,
toprak sahibinin ya da tacirin himayesini elde etmek umuduyla Bağdat’ta
toplanıyordu. Bunlar Yunan, Acem, Süryani (antik Suriye dili) ve H int fel­
sefesi, tababet ve m atematik eserlerini Arapçaya tercüme ediyorlardı. ElKindî, El-Fârabî ve (batıda genellikle Avicenna olarak bilinen) İbn-i Sina
gibi filozoflar, Platon ve Aristoteles’in düşüncelerine dayanarak, dünya­
nın akılcı bir öyküsünü anlatmaya çalışıyorlardı. El-Harezmi, El-Buzcani
ve El-Birunî gibi matematikçiler Yunanistan ve H indistan’ın m irasını bir­
leştiriyor ve geliştiriyorlardı. Astronom lar usturlap ve sekstantlar yaparak
dünyanın çevresini ölçüyorlardı.
A salaklar ve K ö tü rü m lü k
İslam İmparatorluğu, hiç kuşkusuz yalnızca Karanlık Çağlar
Avrupa’sına değil fakat ayrıca duraksayan Bizans’a karşı da kesin bir tezat
teşkil ediyordu. Bununla birlikte, ciddi eksiklikler nedeniyle, Çin’in dina­
mizmi, yenilikleri ve teknik ilerlemeleriyle hiçbir zaman boy ölçüşemedi.
Bir kere, gelişen şehir hayatı ve kültür, üretim tekniklerinde benzer bir
gelişmeyle el ele gitmiyordu. Abbasi devrimi, ticaretin gelişmesine alan
açtı ve şehirli orta sınıfların devletin işleyişinde etkili olm alarını sağla­
dı. Ama gerçek iktidar, esas itibariyle başkalarının üretim i üzerinde hâlâ
asalak bir konuma sahip olan grupların elinde kaldı. İm paratorluk sara­
yı artan bir şekilde, yöneticilerinin egosunu tatm in etme ve uyruklarını
135
136 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
etkilemek için yaptıkları muazzam harcamalarla, doğulu bir m onarşinin
geleneksel şatafatını benimsiyordu. Devlet görevlileri, rüşvetler ve dev­
let gelirlerini kendi ceplerine indirm ek suretiyle muazzam servetler elde
etme peşindeydi. Ticaret yoluyla zenginleşen tacirler bile toprak mülkiyeti
üzerinde spekülasyon yapmayı ya da mültezimliği, üretim i arttırm ak için
yatırım yapm aktan daha semereli görüyorlardı.
Kentsel endüstriler büyük ölçüde zanaatkârların bireysel küçük çaplı
üretim ine dayanıyordu. Ücretli işgücü istihdam eden daha büyük atöl­
yelerin gelişmesi, özel girişimciler yerine devlet tarafından işletilen az
sayıdaki endüstri dışında yetersizdi. Devlet görevlileri çok geçmeden ti­
caretten kaynaklanan kârları da gasp etmeye başladılar. Hayati yiyecek
maddeleri üzerindeki spekülasyon, belirli ürünler üzerindeki ticareti te­
kellerine alma girişim ine dönüştü.
Abbasi dönem inin ilk on yıllarında kırsal alanda görülen gelişmeler
kısa sürede ortadan kalktı. Bir kez sulama sistemleri eski düzeylerine ge­
tirilince, bunları sürdürm ek için gerekli devlet fonlarının başka amaçlara
ve başka ceplere akmasını sağlama yolunda bir eğilim ortaya çıktı. Toprak
artan oranda, yalnızca Bağdat’ta gösterişli bir hayat tarzını sürdürm ek
için gerekli, kısa dönemli kârların peşinde olan büyük toprak sahiple­
rinin eline geçti. Bunlar çiftçiler üzerinde her zam ankinden fazla baskı
kurdular ve büyük m ülklere köle emeğini soktular. Eski Roma’da olduğu
gibi, köylüler yalnızca topraklarını kaybetmekle kalmadılar; ama ayrıca
ücretli işgücü pazarı sözleşmesiyle karşı karşıya kaldılar. Ve de köleler,
köylü m ülk sahiplerinin toprağın uzun dönemli verimliliğine gösterdiği
ilgiyi göstermediler.
Üretim artışının durduğu kırsal alanlarda daha da karm aşık bir yö­
netici sınıf ‘üstyapısı’ artarak ağırlığını hissettirdi. Birbirini izleyen
Mezopotamya uygarlıklarındaki tarım hakkında önemli bir incelemenin
işaret ettiği gibi, egemen kentsel sınıflar, ‘tarım ın gelişmesine çok az ilgi
gösterdiler. Bunun yerine, saray entrikaları ve rüşvetle meşgul olmala­
rı ve iç savaşlara girişmeleri, köylülüğün kaynaklarını daha da tüketti.
Rüşvetçi ve soyguncu mültezimler eliyle vergi gelirlerini korum ak ve art­
tırm ak için yapılan basiretsiz girişimler, koşulları daha da kötüleştirdi.’73
Doğa koşulları -özellikle tuzlanm anın (tuz çökeltisinin) toprağa ve­
receği zararlar- en özen bakım la bile toprağın verim inin yüzyıllar önce
ulaştığı düzeye yükseltilm esinin çok zor olacağı anlam ına geliyordu.
Şimdi ilgisizlik, yıkıcı bir çöküşe yol açtı. ‘Bir zam anlar halifenin deneti­
mindeki en verimli alanlarda şimdi ekip biçme ve yerleşme’ sona erm iş­
ti.74 13. yüzyıla gelindiğinde bir gözlemci şunu söyleyebiliyordu:
Orta Çağlar
137
Şimdi her şey harabe halinde, bütün şehirler ve köyler toprak yığını...
Sultanlardan hiçbiri inşaat ve bina ile ilgilenmiyor. Onların tek hedefi vergi­
leri toplamak ve onları harcam ak.75
İç ülkesinin ekonomik gerileyişi, îslam İm paratorluğunun siyasal
olarak bölünmesine, bu da ekonomik gerilemenin artm asına yol açtı.
Topraktan sağlanan gelirler düşerken, im paratorluk yönetimi gelirle­
rini giderek tüccar aleyhine arttırm aya çalıştı ve eyaletlerin mâliyesi­
nin sorum luluğunu, gelirlerle kendilerini ödüllendiren valilere devretti.
Valilerin kendi yörelerinde hemen hemen bağımsız hale gelmeleri çok
sürmedi.
Aynı zamanda, halifelerin potansiyel olarak isyankâr Arap askerlerine
bağım lılıklarını azaltma girişim leri geri tepti. O rta Asya’dan Türk halk­
lar, paralı asker ya da im paratorluk ailesi için askeri fonksiyonlar yerine
getiren ayrıcalıklı köle grupları -m em lükler- olarak, artan oranda kul­
lanıldılar. Zam anla bu tü r birliklerin liderleri, halifeleri atayacak ya da
devirecek kadar güçlendiler ve sonunda halifeler başkalarının aldığı ka­
rarları resmileştiren, ismi var cismi yok birer varlığa dönüştüler.
11.
yüzyıla gelindiğinde im paratorluk parçalanm ıştı. İspanya, Fas ve
Tunus uzun süredir ayrı hüküm darlıklar haline gelmişti. İran’ın doğu­
su, Bağdat’taki halifeye sözde saygı göstermekten öte hiçbir yüküm lülüğü
olmayan hanedanlar tarafından yönetiliyordu. Şiiliğin İsmailî tarikatına
mensup asiler Mısır, Suriye, batı Arabistan ve H indistan’ın Sind bölgesin­
de rakip bir halifelik kurm uşlardı. Bunların yeni inşa ettikleri başkentleri
Kahire, görkemli El-Ezher camisi ile 11. yüzyılda İslam’ın merkezi olarak
Bağdat’la rekabet ediyor ve buralar, her ne kadar zamanla kendi m uhalif
İsm ailîlerinin isyanı ile karşı karşıya kalacak ve bugün Lübnan’da varlı­
ğını sürdüren Dürzilerin ortaya çıkm asına yol açacak olsa da, M ısır’dan
Semerkand’a kadar m uhalif M üslüm anların, devrimci özlemleri için bir
odak oluyordu.
İslam dünyasının parçalanm ası, kendi içinde, hızlı ve toptan bir
ekonomik ya da kültürel çöküşe yol açmadı. Bağdat geriledi ve sonun­
da 1258’de bir Moğol ordusu tarafından talan edildi; ama Mısır iki yüz
yıl daha gelişmeye devam etti ve batıda Kordoba ve doğuda Semerkand’a
kadar tüm rakip hüküm darlıkların arka çıkm akta birbirleriyle yarıştığı
âlimler sayesinde İslam kültürü gelişmesini sürdürdü.
İm paratorluğun karşı karşıya kaldığı sorunların pek çoğu, ondan son­
raki devletleri de etkiledi. Bunlar, bir süre için, mevcut üretim m ekaniz­
masını işler hale getirdikleri ve uzun mesafe ticaretine giriştikleri için
başarılı oldular. Bu, toplum u bir bütün olarak ileri götürebilecek yeni üre­
tim yöntem lerini uygulamakla aynı şey değildi. M ısır’da zengin yönetim
138 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
ve ticaret şehirleri İskenderiye ve Kahire, Nil Vadisi ve deltasının köyleri
üzerinde hâlâ asalaktı. Yöneticilere, vergi ve toprak sahiplerine rant akışı
gibi, yiyecek maddeleri ve ham maddeler de kırlardan şehirlere akıyordu.
Hayatın 1.000 yıl öncesinden pek de farklı olmadığı köylere, daha gelişmiş
aletler ya da üretim i iyileştirmeye yarayacak yardım adına çok az şey gi­
diyordu. Sonunda bu asalaklık şehirlerin kendi ekonomilerini de baltala­
maya m ahkûm du. 12. yüzyıla gelindiğinde M ısır’ın bazı kesimleri, dinsel
fanatiklerin yönetimi altında toplanmış, İslam im paratorluklarından çok
daha geri bir uygarlıktan, batı Avrupa’dan gelen bir grup soyguncunun,
Haçlıların eline geçecek kadar güçsüzleşmişti. O rtadoğu’nun durakladığı
bir dönemde, Haçlıların başarısı, batı Avrupa’nın, geriliğinden kurtulu­
şunun ilk atılım larına tanıklık eder. Bir sonraki yüzyılda M ısır’ın, İran
gibi, M oğolların eline geçmesini yalnızca, iktidarın mem lûk (Türk askeri
köleler) liderler tarafından ele geçirilmesi önlemiştir.
Bu zamana gelindiğinde İslam kültür ve bilim inin büyük dönemi bit­
mişti. Yüzyıllar boyu esas itibariyle kentsel bir inanç olan İslamiyet, gide­
rek kırsal alanlara nüfuz ettikçe zahitlerin ve tasavvuf ehlinin Sufî hare­
ketlerinin popülerliğine bağım lı kalmıştı, ki bunlardan bazıları ölümle­
rinden sonra ‘evliya’lar olarak yüceltilmiştir. Aslında, tek tanrılı olduğu
kabul edilen bir dinin içine sihir ve mucize ile ilgili bir dizi ikincil tanrılar
hiyerarşisi yeniden yerleştirilmiş oluyordu. Dinsel okul sistemi medrese­
ler, -özellikle Şii sapkınlıklara yönelik olarak- tek bir ortodoksluğu öğ­
retirken ve din kurum u bunu topluma bir bütün olarak empoze etmeye
çalışırken, akılcı tartışm a geçmişte kalıyordu. Bilim, dünyaya ilişkin bir
kavrayış geliştirmek yerine Kuran ve hadisleri bilmek anlam ına gelmişti.
Bu durum giderek artan bir şekilde bağımsız düşünceyi ve bilimsel ge­
lişmeyi boğdu. 12. yüzyılın başlarına gelindiğinde, şair ve matematikçi
Ömer Hayyam, her ne kadar İspanyanın Arap şehirlerinde 13. yüzyıl
Avrupa’sına yol gösteren âlimler kalmış ve 14. yüzyılda İbn-i Haldun, 18.
yüzyıl A ydınlanm asının Fransız ve İskoç düşünürlerinin buluşlarını ön­
ceden sezen düşüncelerini burada geliştirmiş olsa da, ‘bilim adam larının
ortadan kayboluşundan, bunların sayıları az ama m eşakkatleri çok bir
avuç insan olduğundan’76 şikâyet etm işti.77
7 ve 8. yüzyıllarda İslam uygarlığının doğuşu, Arap ordularının ve daha
sonra da Abbasi devrim inin A tlantik’ten İndus nehrine kadar olan bir
alanı, tüccara ve zanaatkâra, bir toprak sahibi ve bir general kadar önem
veren bir doktrinin arkasında birleştirm esinin sonucuydu. Ürünlerin,
teknik yeniliklerin, sanatsal ve bilimsel tekniklerin Avrasya’nın bir ucun­
dan öteki ucuna ulaşmasını ve antik Mezopotamya im paratorluklarının,
M ısır’ın, Yunanistan’ın, Rom anın, klasik H indistan’ın ve çağdaş Çin’in
Orta Çağlar
m irasına gerçek katkılar yapılabilmesini sağlayan işte buydu. Ama aynı
nedenlerle 10. yüzyıldan itibaren İslam uygarlığının gerileyişi, Abbasi
devrim inin sınırlarının bir sonucuydu. Aslında bu, yalnızca yarım bir
devrimdi. Tüccarın ve zanaatkârların devleti etkilemesine olanak verdi,
ama devlet üzerinde bunların kontrolüne olanak vermedi.
Şehirli sınıflarla büyük toprak sahibi sınıflar arasında denge kurarak,
devlet aygıtı çok güçlendi. Bütün sınıflardan vergi emdi, generallerini ve
bürokratlarını muazzam mülklerle ödüllendirdi, aksi halde toplum un
üretim tem elini geliştirebilecek olan artık ürünü yuttu ve sonunda çok
sayıda köylü üreticiyi, onları çalışır halde tutabilm ek için gerekli geçim
düzeyinin altına itti ve dolayısıyla toplam üretim düştü. Öte yandan bu,
zanaatkâr üretim ine bağlı kalm ak yerine bir tü r ilkel fabrika sistemine
geçmek için, onları çok az özendirerek, tüccarın ve im alatçıların pazarını
da sınırlandırdı. Daha ileri bir teknolojik gelişme engellenmiş oldu -Ç in ’e
gitmiş olan tacirler bunu bildikleri halde, matbaa bile İslam dünyasına
sokulm adı- ve geniş halk kitleleri yoksulluk ve hurafeler içine gömülmüş
olarak kaldı. Uygarlık oldukça ince bir nüfus kesimiyle sınırlıydı ve on­
ları destekleyen ekonomik koşullar kötüleştikçe uygarlık da sallanmaya
başladı.
İslam im paratorlukları, -öldürülen devrimci lider Ebü Müslim’le
kendisini özdeşleştirenlerin, A li’nin neslinden şu ya da bunu halifelerin
bozduğu saf İslamın temsilcisi olarak görenlerin, şehirli ahalinin, köylü­
lüğün, ayaklanmalarıyla, 9. yüzyılda M ezopotamya’nın güneyindeki tuz
bataklıklarında siyah kölelerin 16 yıllık Zanj ayaklanması78 ve M ısır’da
rakip bir halifeyi iktidara getiren İsmailî ayaklanmasıyla sürekli olarak
sarsıldı.
Bununla birlikte bu ayaklanm aların hiçbirisi, eski Roma’daki isyanlar
ya da Çin’deki köylü ayaklanm alarında olduğu gibi bu açmazdan kur­
tuluşun bir yolunu ortaya koymayı başaramadı. Bunlar, genellikle dinsel
bir biçimde m uazzam bir hoşnutsuzluğu dile getirdiler. Ancak, toplumu
yeni bir temel üzerinde yeniden örgütleme projesi sunmayı başaram adılar
ve başaramazlardı. Geniş halk kitlelerinin yaşam larını kazanm aları için
kullandıkları araçlar, bunu olanaklı kılacak kadar gelişmemişti.
İslam uygarlığı, T ’ang ve Sung döneminde Çin’de de olduğu gibi, daha
sonraki gelişmelerin tohum larını ekmek açısından önemliydi. Ama eski
üstyapının ezici ağırlığı, bu tü r bir üstyapının hemen hemen mevcut ol­
m adığı Avrasya’nın ilkel bir köşesine taşınıp aşılanana kadar, o tohum la­
rın kök salmasını önledi.
139
5. Böl üm
AFRİKA UYGARLIKLARI
19 ve 20. yüzyılın Avrupalı sömürgecileri Afrika’yı ‘Kara Kıta’ ola­
rak tanım ladılar. Onlara göre bu kıta uygarlıktan ve tarihten yoksundu;
Oxford Üniversitesi’nden Profesör Egerton adlı birine göre bu kıtanın ha­
yatı, ‘boş, can sıkıcı ve vahşi bir barbarlık’tan ibaretti.79 Bu önyargılar o
denli güçlüydü ki, 12. yüzyıl Büyük Zimbabwe şehrini ziyaret eden ilk
AvrupalIlardan birisi olan jeolog Cari Mauch, buranın yerel bir kökene
sahip olamayacağına, kuzeyden gelen siyah olmayan insanlar tarafından
Kudüs’teki Süleyman tapınağının bir kopyası olarak inşa edilmiş olması
gerektiğine inanm ıştı.80 M uhafazakâr İngiliz tarihçi Hugh Trevor-Roper
1965’te, ‘Afrika’da yalnızca Avrupalı’nın tarihi vardır. Gerisi büyük ölçü­
de karanlıktır’ diye yazıyordu.81
Ne ki, Avrasya ve Am erika’da uygarlığın doğuşuna yol açan süreç­
lerin tüm ü Afrika’da da, ve bir kez değil, birkaç kez yer almıştı. Bunun
en bariz örneği M ısır’dı. Her ne kadar M ısır’ın uygarlığı muhtemelen
M ezopotamya ile tem asından etkilenm iş olsa da, onun kökenleri batıdan
ve güneyden gelerek Nil V adisine yerleşen güney M ısır’daki insanların
arasındaki bağımsız gelişmelerde yatıyordu.82 Yunanlı tarihçi Herodot,
M. Ö. 1. binyılda kısa bir süre M ısır’ı zapt eden ve kendi fonetik yazısını
geliştiren Nübye’deki (Asvan’ın yukarısındaki Nil yöresi) Kushite (Kuş)
uygarlığından söz ediyordu. Romalılar erken dönemde H ristiyanlığı ka­
bul eden, Arabistan’la temas halinde olan (M uham m ed’in ilk m üritle­
rinden kimisi Mekke’de zulüm den kurtulm ak için buraya kaçmışlardı)
ve ayrıca kendi alfabesini geliştiren Etiyopya’daki Aksum uygarlığını bi­
liyorlardı. H indistan’dan, İslam im paratorluklarından ve hatta Çin’den
gelen tacirler, M ozam bik’in güneyindeki doğu Afrika kıyısının tüm şe­
hirleriyle temas halindeydiler. Bunlardan birisi, İbn-i Batuta, günüm üz
Tanzanya’sındaki Kilva’yı 1331’de, ‘dünyadaki en güzel ve en iyi inşa
edilm iş şehirlerden birisi’ olarak tanım lam aktadır.83 Granada’dan sür­
gün edilmiş bir Mağribî (Faslı) olan Haşan el-Vazzan (daha çok, İtalyanca
takm a adı Leo Africanus’la tanınır), 15. yüzyılın başlarında, Fas’tan
O r t a Ç a ğ l a r | 141
Sahrayı geçerek Nijer Nehri boyunca iki düzine krallığı ziyaret edişini
anlatm ıştır. Tambo’nun (Tim buktu), ‘pek çok yargıç, bilgili doktor ve din
adamıyla binlerce insan barındıran, Berber (Kuzey Afrika) ülkelerinden
gelen pek çok elyazması kitap için büyük bir pazara sahip, kitaplardan
diğer m allara göre daha büyük kârlar sağlandığı’ bir şehir olduğunu yaz­
m ıştı.84 Bugünkü Uganda’daki Buganda’dan kuzeydeki Angola’ya kadar
Kongo K rallığında, orta Afrika’nın genişçe bir kuşağı boyunca ve Batı
Afrika kıyılarının orm anlık yörelerinde başka uygarlıklar da ortaya çık­
tı; Benin şehrini ziyaret eden ilk Portekizliler buradan m uazzam ölçüde
etkilendiler.
Bu uygarlıkların her birinin ortaya çıkışının ardışıklığı, esas itibariy­
le Avrasya ve Amerika’dakilerle aynıdır. Belirli yörelerde insanlar, eski
komünal yapılarda belli başlı soylarla ötekiler arasında kutuplaşm anın
başlamasına olanak verecek olan, yeterli artık ürünü yaratacak toprağı
işleme biçimleri geliştirdiler. Daha sonra bu belli başlı soylardan bazıları,
toplum un geri kalan kısm ını sömüren yönetici sınıflar halinde kristalleşti
ve bu arada da nüfus kitlesi içinde köylülerin ve çobanların yanı sıra uz­
m anlaşmış zanaatkâr ve tacir grupları ortaya çıktı.
Kimi zaman bu gelişmeler öteki uygarlıkların etkisiyle bir ivme ka­
zandı. M ısır açıkça Nübye’yi etkiledi; (M. Ö. 1000 yılında şehirlerin
çoktan var olduğu) güney Arabistan, hemen Kızıl Deniz’in karşısındaki
Etiyopya’yı etkiledi; H int ve Arap tacirlerin doğu Afrika kıyılarında etki­
leri oldu. Ama bu yalnızca, bu tü r etkilerden yararlanabilecek eğilimlerin
bağımsız olarak ortaya çıkmış olmasıyla m üm kündü. Tacirler yalnızca
güney kıyısı gibi alıp satacak bir şeyleri olan, karm aşık birer toplum hali­
ne gelmiş yerleri ziyaret diyorlardı.
Afrika’nın değişik halklarının hayatlarını idame ettirm e yollarındaki
önemli değişiklikler tam am en dış etkilerden bağımsız bir şekilde oluştu.
Bu durum bitkilerin ehlileştirilmesini düşünürsek, başka hiçbir neden­
le değilse bile, Avrasya ve Nil Vadisindeki eski bitkiler Afrika’nın Sahra
altındaki tropik ve tropik-altı pek çok iklim inde yetişemeyeceği için de
doğruydu. Afrika halkları kendilerine özgü tarım biçimleri geliştirdi­
ler. Aynı şey, çok daha sonraları, demir üretim i için de geçerlidir. Batı
Afrika’daki demirciler, M. Ö. yaklaşık 1000’de Avrasya’da demir m aden­
lerini işlemenin öğrenildiği sırada demiri ergitmeyi öğrendiler. Ancak
onların kullandıkları teknikler biraz farklıydı, ki bu da bağımsız gelişme­
ye işaret etm ektedir.85
Tarım ve demir birlikte Sahra-altı Afrika’nın çehresini değiştirdi. Bu
yöntemleri ilk uygulamaya başlayan batı Afrikalı, Bantuca konuşan halk­
ların sayısı yüzyıllar boyunca arttı ve M. Ö. 2000 ile M. S. 500 arasında,
142 | H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
orta ve güney Afrika’da önceleri çoğunlukta olan avcı-toplayıcıların pek
çoğunu yerlerinden edecek durum a geldi. Hatırı sayılır bir tarım sal a rtı­
ğa sahip olan ya da ticaret için iyi bir konum da olan insanlar, genellikle
M. S. 500’den sonraki bir noktadan itibaren, sınıf farklılıklarına ve şehir
yaşam ına geçmeye başladılar. Ticaret, doğu kıyısındaki kasabaları Hint
O kyanusunun diğer uygarlıklarıyla temasa geçirdi. Batı Afrika kasaba­
ları, bir yandan N il’e ve M ısır’a, öte yandan Sahra üzerinden M ağrib’e
uzanan ticaret ağının bir parçası oldular. Bu tü r temaslar, onları kendi
yazılarını geliştirmek yerine kısa yoldan Arap yazısını ve onunla birlikte,
şehir hayatının atmosferine eski ‘pagan’ inançlardan daha uygun düşen
İslam dinini benimsemeye yönlendirdi.
Buralara özgü gelişmeler, sırasıyla Mısır, Nübye ve Etiyopya uygarlık­
larını yaratmıştı. 15. yüzyıla gelindiğinde hemen sınırın ötesinde, ve hatta
kim i zaman sınıf öncesi toplum larda yaşayan ‘ilkel’ toplumlarla karışm ış­
larsa bile, bir kıyıdan diğerine başka uygarlıklar mevcuttu. Avrupalılar
onların topraklarına ayak basm adan çok önce, İslamiyet kanalıyla dünya
ticaret sistemine bağlanm ışlardı. (Gerçekten de eski Zimbabvve’nin gerileyişinin bir açıklaması, 15. yüzyılda buranın ihraç ettiği altının uluslara­
rası fiyatındaki düşüşte yatm aktadır.)86
Afrika halkları sonunda, ortaya çıkm akta olan dünya sistem inin kur­
banı oldular. O kadar ki, uygarlıkları, onlara ‘insan-altı’ muamelesi yapan
ırkçı ideoloji tarafından tarihsel kayıtlardan hemen hemen silindi. Ama
bunun nedenleri coğrafyanın azizliğinden kaynaklanır.
Avrasya batıdan doğuya doğru uzanır. Esas itibariyle aynı iklim i pay­
laşan çok geniş arazi kuşakları vardır ve dolayısıyla aynı türden ürünle­
rin -buğday, arpa, çavdarın-, İrlanda’dan Pekine kadar her yerde yetiş­
tirilm esine m üsaittir ve pirinç de Kore ve Japonya’dan H int O kyanusuna
kadar olan alanlarda yetişir. Ayrıca, evcilleştirilmiş hayvan türlerinin her
tarafa dağılmasını engelleyen çok az doğal engel vardır. Atlar, inekler, ko­
yun ve keçiler, istisnai çöl bölgeleri dışında hemen hemen her yerde hızla
gelişir. Dolayısıyla tarım daki ilerlemeler görece hızlı bir şekilde yaygınla­
şabiliyordu çünkü bu iş, benzer koşullar altında tarım yapan insanların
kom şularından öğrenmesiye gerçekleşiyordu. Ayrıca büyük insan kala­
balıkları birbiri ardı sıra kıta kütlesinin bir ucundan öteki ucuna hızla
hareket edebiliyor, H unlar ve Moğollar’da olduğu gibi kim i zaman yıkım
getirseler de, ayrıca bilgi ve yeni teknikleri de getirebiliyorlardı.
Buna karşılık Afrika kuzeyden güneye uzanır ve farklı iklim kuşak­
larına sahiptir. Mağrip ya da M ısır’da yetişen ürünler savana bölgesinde
kolaylıkla yetişemez. Buna karşılık oralarda yetişen ürünler ekvatora doğ­
ru olan tropik bölgelerde bir işe yaram az.87 Dolayısıyla, tarım teknikle­
O r t a Ç a ğ l a r j 143
rindeki yerel iyileşmeler, devrimci yeni ulaşım yöntemleri bunların iklim
engellerini aşmasına olanak verinceye kadar, nadiren yerel önem taşım ak­
tan öteye geçebiliyordu. Ayrıca sığır yetiştirm enin doğuya doğru yayıl­
m asını önleyen büyük bir doğal engel de vardı: orta Afrika bölgesindeki
çeçe sineği. Ehlileştirilmiş inekleri olan tarım cı ahali, sığır için çok ideal
olan güney Afrika’daki arazilere ulaşm akta büyük güçlük çekiyorlardı.
D erin denizlerde ulaşım batı kıyılarında 15. yüzyıla kadar olanaksızdı;
çünkü mevcut rüzgârlarla başa çıkacak gemi teknolojisi dünyada hiçbir
yerde mevcut değildi. Doğu kıyısına ulaşabilmek kolaydı; ama burada da
yüksek iç araziye seyahat etmek insanlar için kolay değildi. Ve de Sahra,
kıtayı A tlantik’ten Nil’e ikiye bölüyordu ve M. S. 500 yılında ehlileştiril­
miş develerin kullanılm asından sonra bile, en kararlı gezginler dışında
herkes için bir engeldi.
Avrupa’daki -Britanyalılar, Alm anlar ve İskandinavyalIlar gibi—
geri kalm ış halklar, ‘Karanlık Çağlar’da bile Çin’de, H indistan’da ve de
O rtadoğu’daki teknolojik yenilikleri ve tarım sal gelişmeleri öğrenebili­
yorlardı. Bunlar, dünyanın en büyük kara kütlesinde gerçekleşen ilerle­
melerden beslenebiliyorlardı. Sahra-altı Afrika’nın uygarlıkları yalnızca
kendi kaynaklarına dayanm ak zorundaydı. Avrasya’nın yarısı büyüklü­
ğünde ve onun nüfusunun ancak altıda birine sahip bir kıtada görece tec­
rit edilmişlerdi. Bu, birbirini izleyen uygarlıkların göstermiş olduğu gibi,
toplum un gelişmesi için aşılamaz bir engel değildi. Ama batı Avrupa’nın
eskiden geri kalmış bölgelerinden gelen, Asya’nın öteki ucundaki tekno­
lojileri daha büyük bir kolaylıkla ödünç almış ve geliştirmiş gözü doymaz
konuklarla sonunda karşı karşıya geldiklerinde, bu engel onları ölümcül
bir dezavantajla yüz yüze bırakm ıştı.
6. B ö l ü m
Av r u pa Fe o d a l İz m İ
XŞîö
Kahire ve Kordoba gibi büyük İslam şehirlerinden tacirler, 1.000 yd
önce çok seyahat ediyorlardı.88 Kuzey Avrupa’nın kraliyet saraylarına yolu
düşmüş olan kişiler buldukları koşullardan hayrete düşmüş olmalıdırlar.
Arazi, çoğu kez birbirinden orm anlar ya da bataklıklarla ayrılmış, birbiriyle savaşan baronluklar arasında bölüşülmüştü. Her birinin gerçekte
kendiyle sınırlı bir ekonomisi vardı ve halkları da tümüyle kendi toprak­
larında üretilen şeylere bağımlıydı. Köylüler için bu, besin olarak ekmek
ve sulu yulaf lapası, giysi olarak kaba yün ya da ketenden kendi evlerin­
deki tezgahlarda eğirilmiş ve dokunm uş giysiler anlam ına geliyordu. Bu
ayrıca enerjilerinin en az beşte ikisini ister ayni olarak isterse işgücü şek­
linde lord için harcadıkları ücretsiz emek anlam ına geliyordu. Serf olarak
köylüler arazilerini ve lordlarını terk etmek özgürlüğüne sahip değillerdi.
Lord ailesinin hayat standardı çok daha ileriydi; ne ki bu da köylülerin
üretebildikleriyle sınırlıydı. Lordların şatoları, ağaçlıklar, çam ur ve sağ­
lam kazıklarla yapılmış çitlerle çevrili, ağaçtan, kaba, düşman unsurla­
ra karşı iyi korunm ayan yerlerdi. O nların giysileri köylülerinkinden çok
daha fazlaydı ama insan vücudu için çok daha uygun değildi ve de lordlar
çok nadiren daha kültürlüydüler. Arazilerini öteki lordlara karşı koruya­
bilmek için binicilikte ve silah kullanm ada uzmanlığa ihtiyaçları vardı;
okum a ve yazmayı bilmeleri gerekmiyordu. Daha büyük arazilere sahip
lordlar yazılı kayıtlar tutm ak istedikleri zaman, okum a yazma bilgisini
koruyabilmiş olan küçük bir sosyal gruba -a z sayıdaki okur-yazar keşiş
ve din adam larına- başvuruyorlardı.
Tacirlerden gelen birkaç ürün -tu z , saban uçları için demir, bıçaklar
ve lordun silahları- vardı. Ancak bu tacirler, doğu uygarlıklarının zengin
tüccar sınıfından çok farklıydı; orm an patikalarında, zor fark edilebilen
kurum uş çam ur yollarda taban tepen, çerçi ve seyyar satıcılara benziyor­
lardı.
Az sayıda şehir vardı ve ‘İngiltere ve Alm an m emleketlerinin hemen
hemen tüm ü bütünüyle şehirlerden yoksundu’.89 Var olan şehirler de,
O r t a Ç a ğ l a r | 145
daha büyük olan baronlar ve din kurum larım n yönetim merkezlerinden
farklı yerler değildi ve bir şato, m anastır ya da büyük bir kilise etrafında
kümelenmiş az sayıdaki evden ibaretti.
Ne ki sonunda, büyük Avrasya kıtasının bu en geri ucu, bütün öte­
ki uygarlıkları aşacak yeni bir uygarlığın doğum yeri olacaktı. Bu dö­
nüşüm için, kim ileri saçma, kim ileri yakışıksız ve kimileri de fevkalâde
isabetli, her türlü açıklama yapılmıştır. Kimileri bunu, her ne kadar işin
Hristiyan tarafı Roma İm paratorluğunun son yıllarında, Avrupa’nın
Karanlık Ç ağlarında ve Bizans’ın duraksam asında herhangi bir marifet
göstermemiş olsa da, ‘Yahudi-Hristiyan’ geleneğine bağlarlar. Başkaları,
‘çalışmayı’ ve ‘girişim i’90 teşvik ettiği iddia edilen iklime bağlarlar ki, bu,
insanın ilk büyük uygarlıkların nasıl geliştiğine şaşmasına yol açar. Bunu,
AvrupalIların sözde ‘ırksal’ üstünlükleriyle açıklamaya yönelik yakışıksız
girişim, o kadar uzun süre geri kalmışlığı bile açıklayamaz ve daha bu ilk
soruda tepetaklak olur. Bir diğer düşünce çizgisi, Avrupa’nın yükselişini,
‘rastlantısal’ etkenlere bağlar; bir başka deyişle bunun bir kaza olduğunu
ileri sürer. Geleneksel anaakım tarihe göre bir dizi büyük adam ın bek­
lenm edik ortaya çıkışı önemlidir; Alman sosyolog Max Weber’in izle­
yicilerine göre, Kalvinizmin ve ‘Protestan A hlakının elverişli yükselişi;
kim i Kuzey Amerikalı akademisyenlere göre ise, 15. yüzyıl İngiltere’sinde
köylülerle lordlar arasındaki çatışm aların rastlantısal sonuçları söz konu­
sudur.91
G eriden Gelen İleri A tılıyor
Bütün bu öyküler bariz bir noktayı kaçırıyor. Avrupa’nın geriliği, in­
sanları, hayatlarını başka yerlerde sürdürmeye teşvik etm iştir. Yavaş yavaş,
pek çok yüzyıl içinde, Çin’de, H indistan’da, M ısır’da, M ozopotamya’da
ve güney İspanya’da çoktan bilinen teknikleri uygulamaya başlamışlardır.
Aynen Sung Çin’inde ya da Abbasi halifeliğinde olduğu gibi uygun ama
yavaş, birikerek çoğalan değişimler söz konusudur. Ancak bu kez bunlar,
devam eden ilerlemeyi boğacak eski bir im paratorluk üstyapısının üzerle­
rinde muazzam ağırlığı olmaksızın gerçekleşmiştir. Avrupa’nın o çok geri
kalmışlığı, onun, büyük im paratorlukların üzerinden birdirbir oynar gibi
atlamasına olanak sağlamıştır.
Ekonomik ve teknik ilerleme otom atik ya da engelsiz değildi. Eski
yapılar, tekrar tekrar yeni yolları geciktirmiş, engellemiş ve kim i zaman
hurdahaş etmiştir. Başka yerlerde olduğu gibi, yeni toplum vadeden bü­
yük ayaklanmalar ezilmiş ve eskisi yeniden üretilm iştir. Verimli alan­
lar, verimsiz viranelere ve refah içindeki şehirler, terk edilmiş harabelere
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i h i
dönüştürülm üştür. Korkunç ve anlamsız savaşlar, barbarca işkenceler ve
kitlesel köleleştirmeler olmuştur. Bununla birlikte sonunda, tarihte daha
önce görülenden çok farklı yeni bir üretim örgütlenmesi ve toplum ortaya
çıkmıştır.
İlk değişiklikler tarım da oldu. Karanlık Çağlar’da hayatlarını toprak­
tan kazananlar cahil, boş inançlı ve kendileri dışındaki dünya hakkında
bilgisiz olabilirlerdi. Ama hayatlarının neye bağlı olduğunu biliyorlardı ve
karınlarını doyurm ak için, eğer fırsatını bulurlarsa, yeni tarım yöntemle­
rini yavaş yavaş kucaklamaya hazırdılar. 6. yüzyılda yeni bir saban tasarı­
mı, ağır ama verimli toprakla başa çıkabilecek ‘ağır tekerlekli saban’, doğu
Avrupa’nın Slav halkları arasında ortaya çıktı ve izleyen 300 yılda batıya
doğru yayıldı.92 Onunla birlikte hayvan gübresini toprağın verim ini art­
tırm ak için kullanan yeni otlatm a biçimleri geldi. İkisi birlikte, ‘daha çok
et, m andıra ürünü, deri ve yünü her zam ankinden daha fazla üretm e ola­
nağı veren, ama aynı zam anda buğday hasadını da geliştiren tarım yapısı’
bir köylü ailesine, ürününü yüzde 50 arttırm a olanağı verdi.93 Bir iktisat
tarihçisi, ‘Bunun, insan gücüne bağlı olan, dünyanın o zam ana kadar gör­
düğü en verimli tarım yöntem i’ olduğunu iddia eder.94
İzleyen yüzyıllarda, tarlayı sürmede çok daha ağır olan öküzün yerine
atı koymayı m üm kün kılan, at koşum unda orta Asya yöntem ini ve top­
rağı yenilemek için fasulye ve öteki baklagilleri kullanm a gibi daha başka
yeni teknikleri benimsediler. O rta Çağ köylülüğünün tanınm ış tarihçisi
George Duby e göre, bu yeniliklerin birikerek çoğalan etkisi, 12. yüzyıla
gelindiğinde tarım verim inin bir kat artışı oldu.95
Bu tü r değişiklikler yavaş yavaş gerçekleşti. Sylvia Thrupp, ‘O rta
Çağ’daki en iyi genel ekonomik büyüm enin muhtemelen yüzde l ’in yarısı
kadar’ olacağım ileri sürm ektedir.96 Bununla birlikte, 300 ya da 400 yıl
süren bu durum ekonomik hayatın dönüşmesiyle sonuçlandı.
Böylesi bir gelişme çok büyük ölçüde köylü üreticilerin dehasının bir
sonucuydu. Ancak bir başka şeye daha ihtiyaç vardı - o da feodal lordların, artık ürünün tüm üne el koymak yerine, bir kısm ının tarım sal iyi­
leşmeye gitmesine olanak vermeleriydi. Baronlar kaba ve açgözlü adam ­
lardı. Topraklarını zorla ele geçirmişler ve zorla ellerinde tutuyorlardı.
Zenginlikleri, alıp satm ak yerine doğrudan zora dayanıyordu ve bunun
büyük kısm ını lükse ve savaşa harcıyorlardı. Ama yine de kendi m ülk­
lerinde yaşıyorlardı; cum huriyet Roma’sının son dönemlerinde ya da
Abbasi iktidarının son yıllarında olduğu gibi arazisinin başında olma­
yan m ülk sahipleri değillerdi. İçlerinde en aptallan bile, köylüler ertesi
yılın ürününün ekilemeyeceği kadar fazla çalarlarsa, yaşayacak ve sava­
O r t a Ç a ğ l a r | 147
şacak bir şeye sahip olmayacaklarını kavrıyorlardı. Alman iktisat tarih ­
çisi Kriedte’nin işaret etmiş oluğu gibi, ‘Lord, köylünün işlediği araziyi
ne pahasına oluşa olsun korum ak’ ve ‘dolayısıyla... ürün yetersizliği ve
diğer nedenlerden doğabilecek olağanüstü durum larda köylülere yardım
etmek zorundaydı.’97 Köylülere gelişmiş sabanlar sağlamak, lüks tüketim
ve savaş için daha fazla artık ürün demekti ve kim i lordlar, ‘demirden
yapılan tarım gereçlerini ve özellikle sabanı, kendi korum aları altına alı­
yorlardı.’98 Feodal dönem boyunca, feodal lordlar yeni toprakların açıl­
masını bireysel olarak örgütlediler ve finanse ettiler. İlk ve uzun süre için
en önemli makineleşme olan, su değirm eninin yaygınlaşmasının arkasın­
daki itici güç onlardı.
Diğer yöneten sınıflar gibi, feodal lordlar da her şeyden önce söm ür­
meye bakıyorlardı. Bir değirmen inşa etmek için ücretsiz işgücü kulla­
nıyorlar, köylüleri tahıllarını orada öğütmeye zorluyorlar ve bunun için
de onlardan ücret alıyorlardı. Ama tarihin belirli bir döneminde, söm ürü
düzeyini arttırm a konusundaki endişeleri, bunların bir kısm ının, üretim
araçlarının geliştirilmesini teşvik etmesine de yol açtı.
Feodal yönetici sınıf yalnızca savaşçı baronlardan oluşmuyordu.
Büyük m ülklerin pek çoğu, m anastırların elindeydi: ‘Zenginlik, güç ve
buyurm a eğilimi açısından papaz, piskopos ve başpiskoposlar ... büyük
savaşçı baronlara eşitti... M anastır toplulukları ya da piskoposlukların
elinde muazzam servetler birikm işti.’99 Kimi durum larda keşişlerin okur­
yazarlığı Yunan ve Roma’da, Bizans ve Arap im paratorluklarında teknik
üzerine yazılmış şeylere ulaşmada kullanılıyordu: ‘Eğer insan, en eski de­
ğirmenlere, su ya da yel değirm enlerine ya da tarım tekniklerindeki geliş­
meye bakarsa, çoğu kez dinsel tarikatların öncülüğünü görür.’100
Yeni tekniklerin tam olarak benimsenmesi (savaşçı ya da dinsel ol­
sun) lordlar ve çiftçiler arasındaki ilişkilerin de değişmesine yol açtı.
Büyük toprak sahipleri sonunda, en geç 10. yüzyıla kadar devam eden,
Romalıların verimsiz köle emeği uygulamasını terk etmek zorunda kal­
dılar. Daha sonra bunlar, ürünün bir kısmı karşılığında toprağı köylü
işletmelerine parsellemenin, ‘serfliğin’, avantajlarını keşfetmeye başladı­
lar. Serflerin ellerinden geldiğince sıkı çalışmak ve yeni teknikleri arazi­
lerinde uygulamak için özendiricileri vardı. Toplam çıktı artarken, lordun
payı da, özellikle eski özgür köylüleri ellerindeki askeri gücü kullanarak
serfliğe zorladıkça, artıyordu. Bois’in ‘1000 yılının dönüşüm ü’ dediği şey
tarım daki köleliğin kesin sonuna ve feodal serfliğin Roma sisteminden
daha dinam ik bir üretim biçimi olarak kesin olarak yerleşmesine işaret
ediyordu.101
| H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
Kırsal alanlarda 1000 ile 1300 arasında meydana gelenler, bizim gibi
yiyecek maddelerini süperm arketlerden alanlar tarafından kolaylıkla
küçümsenebilmektedir. Her köylü ailesinin ürettiği yiyecek m iktarının
iki katına çıkması, Avrupa’nın her yanında insan hayatının olanakları­
nı dönüştürdü. Yiyecek m addelerinin fazlasını kim kontrol ediyorsa, onu
zanaatkârların ürettikleri ya da gezginci tacirlerin getirdikleri eşya ile değiştirebiliyordu.
Kabaca tahıl, lordun ailesi için ipekle, silahları için demirle, şatosu
için mobilya ile ve yemeğini tamamlayacak şarap ve baharatla değiştirilebiliyordu. Ayrıca köylü yetiştiricilerin üretkenliğini arttıracak araçlara
da dönüştürülebiliyordu: demir uçlu ahşap sabanlar, bıçaklar, oraklar ve
kim i durum larda gem ve dizginli, demir naili atlar.
Bu tür şeyleri düzenli pazarlara sunarak mütevazı çerçiler kendilerini
saygıdeğer bir tacire ve de saygıdeğer tacirden zengin tüccara dönüştürebiliyorlardı. Tacirler ve zanaatkârlar yerleşmeye, şatoların ve kiliselerin
çevresinde dükkânlar ve atölyeler açmaya başladıkça şehirler canlandı.
Ticaret ağları gelişerek daha önce birbirinden kopuk köyleri gelişen şe­
hirler etrafında topladı ve geniş bir alanda hayatı etkiledi.102 Lüks eşya
ve silah satın alabilmek için para bulm ak amacıyla lordlar, serfleri Pazar
için ü rün ekmeye teşvik ettiler ve kira karşılığı hizmet yüküm lülüğü ya
da aynî ödemeler yerine parayı tercih ettiler. Kimileri arazilerinde pazar
kurm alarına izin vermek için tacirlerden para alarak fazladan bir gelir
kaynağı elde ettiler.
Şehirlerde hayat köylerdekinden çok farklıydı. Tacirler ve zanaatkârlar,
herhangi bir lordun doğrudan buyruğu altında olmayan özgür bireylerdi.
Bir Alm an atasözü vardı: ‘Şehrin havası sizi özgür kılar’. Şehirli sınıflar,
lordlar sınıfının im tiyazlarından giderek nefret ediyorlardı. Fazla işgücü­
ne ihtiyaç duyan tacirler ve zanaatkârlar çevredeki mülklerde serflikten
kaçan köylüleri memnuniyetle karşılıyorlardı. Ve de şehirler büyüklük ve
zenginlik açısından gelişirken, kendi bağımsızlık ve özgürlüklerini, surlar
inşa ederek ve şehirli milisleri silahlandırarak korum anın yollarını bul­
dular.
13. Y üzyılın Uygarlığı
Zam anla toplum un her yönü değişti. Fransız tarihçi Marc Bloch tara­
fından Avrupa feodalizm inin klasik anlatısı, lordların kendi aralarındaki
ilişkilerin de dönüşüm geçirdiği ‘ikinci feodal çağ’dan söz edecek kadar
ileri gider. Krallar daha etkili oldular. İktidarlarını, feodal lordlar hiye­
Orta Çağlar
rarşisinin tepesinde resmileştirebiliyorlardı. Bazı şehirlere içerde kendini
yönetme hakkını vererek, bunları baronlara karşı dengeleyici bir güç ola­
rak kullanabiliyorlardı. Her ne kadar kendi m ülklerini ilgilendiren m e­
selelerde baronlar tam-yetkili olmayı sürdürdülerse de, baronlar yerine
kendi görevlilerinin ‘adalet’ dağıttığı ulusal mahkemeler ağı oluşturmaya
çalıştılar.
Entelektüel hayat da dönüştü. Tacirler, daha önceki dönemin feodal
lordlarının yapmak zorunda olm adıkları bir şekilde hesap tutm ak ve ya­
zılı sözleşmeler yapmak zorundaydılar. O nlar ayrıca, lordlar tarafından
köylerde ad hoc (amaca göre) verilen hüküm ler yerine biçimsel, yazılı ya­
salar talep ediyorlardı. Kimileri okum a yazmayı öğrenecek çabayı göster­
di ve bunu konuştukları yerel dilde yapmaya başladılar. Okuma yazma
artık yalnızca m anastırlarla sınırlı değildi ve Latince tek yazılı dil olmak­
tan çıkmıştı. Bilim, m anastırlardan, Paris, Oxford ve Prag gibi şehirlerde
yeni kurulan üniversitelere taşınm ıştı ve bilim adam ları şimdi para için
öğreterek, kilise otoritelerinin doğrudan kontrolü dışında hayatlarını ka­
zanabiliyorlardı. Yunan ve Roma dünyasının din dışı eserlerini, bunlara
Arapça üzerinden ulaşmak için Sicilya’ya, Mağrip İspanyasına ya da hatta
Suriye’ye giderek inceleme konusunda şimdi yeni bir m erak ortaya ko­
yuyorlardı.103 Aralarında, Platon ve Aristotales’in ve İslam Aristotalesçisi
İbn-i Rüşd’ün (Averroes) meziyetlerini tartışm aya başladılar.
O rta Çağ düşüncesi sık sık, m etinlere kılı kırk yaran göndermeler ya­
parak, tartışm a adına tartışmayla, ‘skolastisizm’le ilişkilendirilir. Ama
yeni düşüncenin ilk evresi bu anlam da skolastisizmden çok uzaktı. Uzun
süredir unutulm uş olan m etinlerin yeni düşünceler yaratmaya çalış­
m ak için kullanılmasıyla ilgiliydi. Böylece, 12. yüzyıl başlarında Paris
Ü niversitesinin entelektüel hayatına egemen olan Abelard, ‘Akıllı adam,
şeylerin gizli nedenlerini kavrayan ve üzerinde düşünüp taşınm a yetene­
ğine sahip olan kişidir. Gizli nedenlerden kastettiğim iz, şeyleri yaratan
nedenlerdir ve bunlar duyum ların deneyiminden çok akılla araştırılm a­
lıdır’ diye ısrar ediyordu.104 Abelard, Calirvaux’lu m istik St Bernard tara­
fından, ‘kendisini insan aklıyla T anrıyı tam am en kavramaya m uktedir’
sanmakla suçlanm ıştı.105
Akla dayanmak, yeni irfanın pratik faaliyetten uzak olacağı anlam ına
gelmiyordu. Batıda barutun form ülünü ilk kez yazan ve görüntüleri bü­
yütm ek için aynalar ve mercekler kullanm anın yollarını keşfeden âlim
Roger Bacon oldu. Bir başka âlim, M aricourt’lu Peter, m anyetik özellikle­
ri araştırdı ve buna dayalı makineler geliştirdi.106
Bilimsel çeviriler yoluyla, 1.000 yıldan daha fazla bir süre önce,
149
150 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Yunanistan, Roma ya da İskenderiye’de keşfedilmiş ve de doğu Akdeniz
ve orta Asya’nın İslam toplum ları tarafından Çin’den öğrenilmiş teknik­
ler hakkında bilgi edinildi. Bunlar, yerli değirmencilerin, dem ircilerin ve
inşaatçıların alet ve edevat üzerinde zaten yaptığı iyileştirmelere katkıda
bulundu ve ‘hiçbir kültürün tanık olmadığı derecede endüstrinin m aki­
neleşmesi tutkusuyla sonuçlandı.107
Su değirmenleri, demircilerin çekiçleri için körüklere ve (kumaşı dö­
ven) ‘çırpıcı dibeklerine’ hareket sağlamaya başladı. Manivelalar ve çok
kademeli kranklar aşağı-yukarı hareketi döngüsel harekete (ya da tersi­
ne) çevirdi ve düzentekerler (flywheel) döngüyü belirli hızda tutm ak için
kullanıldı. Eğirme çarkı ve pusula 12. yüzyılda Uzak D oğudan geldi. 13.
yüzyılda kürekle yön vermenin yerini düm en aldı ve deniz ulaşım ının
güvenilirliğini muazzam artırdı. Gözlüğün bulunması, azalan görme ye­
tisinin artık kâtiplerin ve âlim lerin kariyerlerini sona erdirmeyeceği an­
lam ına geliyordu. Atta özengi, zırh yapım ında gelişmeler, arbalet (tatar
yayı), m ancınık ve daha sonra barut ve (ilk kez 1320’de kullanılan) top,
savaşı dönüştürdü. Ve mütevazı el arabası, neredeyse farkına varılmaksızın, toprakta pek çok bel büken işin niteliğini değiştirdi.
Bu tü r teknik ilerlemeler, 13. yüzyıl sonlarıyla 14. yüzyıl başlarında
O rta Çağ toplum ve kültürünün gelişmesinin altında yatan şeylerdi. Bu
döneme gelindiğinde ‘kom ünler’, kendi kendini yöneten şehir devletleri,
kuzey İtalya ve Flanders’in siyasal m anzarasına egemen oldu.108 Bocaccio,
Chaucer ve hepsinden öte Dante gibi yazarlar yerel dillerinde kaleme al­
dıkları ve zamanla bu yerel dillerin ‘ulusal’ bir dile dönüşmesine katkı­
da bulunacak seküler edebiyatla isim yaptılar. Ve O rta Çağ şehirlerinin
üzerinde yükselen kültürün, o abideleri, büyük katedraller ortaya çıktı.
Bunlar önceki yüzyılların tarım sal, teknik ve ideolojik değişimleri olmasa
düşünülemeyecek olan inşaat ve sanat eserleriydi.
14. Y üzyılın B unalım ı
Ekonomik gelişme ve teknik ilerleme dönemi uzun sürmeyecekti.
Çünkü bu gelişme, yaşam biçimleri hâlâ lüks tüketim , savaş hazırlığı ve
askeri onur kavram ına bağlı bir feodal lordlar sınıfının egemen olduğu
bir toplum da meydana geliyordu ve bu durum zamanla ilerleme için bir
m ahm uz görevi yapacağına onu tüketen bir şey haline geldi. O rta Çağ
masalları, tipik olarak, Aslan Yürekli Richard ya da ‘Haçlı Seferlerinde
Filistin’den M üslüm anları kovmağa çalışmak için Avrupa ve Küçük
Asya’da saldırgan eşkıya sürülerine liderlik eden Fransa Kralı ‘Aziz’ IX.
O rta Çağlar
Louis’yi ‘iyi kral’lar olarak kutladı. N orm an krallarının İngiltere kadar
İskoçya, Galler, Fransa’nın büyük kısmı ve İrlanda’ya zarar veren savaşları
ya da 13. yüzyılda İtalya ile Kutsal Roma Cermen imparatorları ve Papa
ile ittifak yapan Fransa krallarının yürüttükleri savaşlar da, içinden geç­
tikleri ülkeler için aynı derecede yıkıcı ve zararlıydı.109 Gelirlerin en çok
yüzde 1 ya da 2’si yeni yatırım lara gidiyordu.110
Lordlar tükettikleri zenginliğin üretilm esindeki uygulam alardan gi­
derek uzaklaştılar. Kaba istihkâm lar içinde mükellef şatolarda yaşayan
savaşçıların torunları ipeklere büründüler ve öteki toplumsal gruplar
üzerindeki üstünlük iddialarını dile getiren pahalı saray ve şövalyelik ritüellerine kendilerini kaptırdılar. Kutsal dinsel seremonilerle onaylanan
kalıtsal yasal haklarla kendilerini herkesten ayrı bir kast olarak gördüler.
Bu kast içinde karm aşık bir payeler hiyerarşisi, büyük aristokratları, yasal
olarak onlara bağlı olan sıradan şövalyelerden ayırdı. Ama bu kastın bü­
tün tabakaları, ister zengin tüccar, mütevazı zanaatkâr ya da isterse yok­
sullaşan köylüler olsun, zenginliğin gerçek yaratıcılarına giderek tepeden
bakar hale getirdi.
Papalar, m anastır başrahipleri ve piskoposlar da bu yönetici sını­
fın bir parçasıydı ve onların tavırlarını paylaşıyorlardı; ama kendilerine
özgü farklı çıkarları da vardı. 11. yüzyıl sonlarında bir dizi ‘reformcu’
papa, Avrupa’nın bütününe neredeyse teokratik bir yapı kazandırm ak
için m anastır ve piskoposluk ağını merkezileştirmeyi amaç edindiler.
Bunun bir ürünü, kilisenin rakip lordlar arasında barış sağlamaya giriş­
mesi ve toplum da kendini sözü geçen egemen güç haline getirmesi oldu.
Bir başka ürünü ise Haçlıların yol açtığı m utlak yıkım ve harabiyet oldu.
Papalar, Kudüs’ü (Hristiyan hacıları hiçbir zaman engellemeyen) ‘kâfir’
M üslüm anlardan ‘k urtarm ak’ için çağrıda bulundular ve kralları, lordları ve şövalyeleri, yağma umuduyla papalığın yetkisi altındaki büyük
ordulara katılmaya davet ettiler. Bu orduların zaferlerinin, şehirlerin se­
bepsiz yağmalanması, kadın ve çocukların öldürülmesi, tecavüz, talan,
Yahudiler, M üslüm anlar ve Katolik olmayan H ristiyanların kıyım lara uğ­
ratılm ası ve 1204 yılında Konstantinopolis’in zapt edilip yağmalanm asını
içeriyor oluşu, onları endişelendirm iyordu.111 13. yüzyılda İtalya’yı harap
eden imparatorlarla (Fransa krallarıyla ittifak yapan) papalar arasındaki
savaş da papalığın hırsının bir başka sonucuydu.
Papalar, piskoposlar ve m anastır başrahipleri, lordlarla paylaştıkla­
rı daha geniş değerlere de kendilerini adamışlardı. Dönemin en büyük
sanatsal yaratısı olan katedraller aynı zamanda, toplum un gökyüzünde
melekler, azizler ve yeryüzünde krallar, lordlar, m anastır başrahipleri,
151
152 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
piskoposlar, şövalyeler ve sıradan insanlar şeklindeki hiyerarşisinin Tanrı
tarafından belirlenmiş niteliğini vurgulayarak, yönetici sınıfın gücünü
sembolize ediyordu.
Kilisenin kitlelerin zihni üzerindeki egemenliği, hayatın çoğu kez kısa
ve hemen her zaman güvensiz olduğu bir toplum da serpilip gelişen hura­
felere, mucizelerden ve kutsal emanetlerden kaynaklanan sihirsel inanç­
lara dayanıyordu. Bu durum kilise önderlerinin şehirlerde yayılan yeni
fikirlerden korkm alarına yol açıyordu. Abelard ve Bacon gibi insanların
akla inanm aları, hurafelerin egemenliğini yıkabilir; gezginci keşişlerin
yoksulluk ve tevazuyu salık veren dinsel inançları ‘kutsal yoksullar’ın,
‘ahlaksız zenginlere karşı savaş açmaya hakları olduğu yolundaki ‘sap­
kın’ inançları cesaretlendirebilirdi. Kilise giderek artan bir şekilde yeni
düşünceleri kıskacı altına aldı. Ilımlı Fransiskanlar’ı resmen tanırken
‘aşırı’ fratelli’lere zulmetmeye başlamıştı. Daha sonra 1277’de (araların­
da geç O rta Çağ H ristiyanlığının büyük savunucusu Aquinum lu Aziz
Thomas’ın düşüncelerinin de bulunduğu) 219 ‘lanetli yanlış’ın öğrenci­
lerin eğitim inde kullanılm asını yasaklamaya çalışmıştı. Roger Bacon’un
evde göz hapsinde tutulduğu ve İbn-i Rüşd’ün takipçilerinin Paris’i terk
ederek Padua’ya gitmeye zorlandıkları anlaşılıyor. Son olarak 14. yüz­
yıl boyunca Engizisyon ve onunla birlikte insanların yerleşik dinsel fi­
kirleri savundukları için yakılm aları ortaya çıktı. Bu yeni atmosferde
âlimler ‘tehlikeli tartışm alar’dan uzak durmaya başladılar. Aquinum lu
Thomas’ın Hristiyan teolojisini Aristotales’in düşünceleri temelinde yeni­
den biçimlendirm esinden sonra -aristokratların, şövalyelerin, tacirlerin,
zanaatkârların ve köylülerin hiyerarşisini haklılaştırm a süreci içindeO rta Çağ düşüncesi gerçekten skolastik ve kısır evresine girdi ki burada
artık kilise dogm asının temellerini ya da buna paralel olarak, fiziki dün­
yanın nosyonlarını sorgulama sona erdi.
1300 yılına gelindiğinde Avrupa toplum unun kalbinde muazzam bir
çelişki vardı. M addî ve kültürel hayat, Roma uygarlığının en yüksek nok­
tasını hatırlatacak şekilde zirveye ulaşmıştı. Toplum, her ne kadar yavaş
da olsa yoksulluk, güvensizlik ve hurafelerden uzaklaşarak ileri gidiyor­
muş gibi görünüyordu. Bununla birlikte, lordlar kendilerini öteki sınıflar­
dan ayıran sınırları daha katı hale getirir, kilise m uhalif ve rasyonel dü­
şünceyi kıskaç altına alır ve artık ürün her zam ankinden daha fazla lüks,
savaş ve ritüel için kullanılırken, toplum un tepesi giderek donuyordu.
Bu çelişki, kıtlık Avrupa’nın her yerine yayılır ve onu izleyen veba yay­
gın kötü beslenme nedeniyle öldürücülüğünü artırırken, en yüksek nok­
tasına ulaştı. Nüfusun yarısı ortadan silindi; çok sayıda köy terk edildi ve
O r t a Ç a ğ l a r j 153
milyonlarca hektar ekili-dikili arazi 14. yüzydın büyük krizi sırasında ha­
rap oldu. Guy Bois’in belirttiği gibi, ‘Bir yüzyıldan fazla bir süre ...kıtanın
büyük kısmı ...nüfusta m üthiş bir düşüş ve üretim kapasitesinde bir geri­
leme yaşadı. Kapsamı ve süresi itibariyle bu olgunun tarihte eşi benzeri
yoktu. Bir felaket ortam ında gerçekleşti: sonu gelmeyen salgın hastalıklar,
yapısal hale gelmiş savaş ve onun getirdiği bir dizi yıkım , manevi çözülüş,
toplumsal ve siyasal karışıklıklar’.112
Daha önceki uygarlıkları ‘Karanlık Ç ağlara sürükleyen bunalım larda
olduğu gibi, olup biteni doğal nedenlerle açıklama girişimleri oldu. Kimi
tarihçiler Avrupa iklim inin soğumasını bundan sorum lu tuttular. Ancak
bu, insanların on yıllar boyunca bu durum a niye kendilerini, söz gelimi
bir zam anlar buğday ektiklere yerlere arpa, ve bir zam anlar üzüm yetiştir­
dikleri yerlere buğday ekerek uyarlayam adıklarını açıklamıyor. Başkaları
nüfus artışının tarım a açık tüm toprakları tükettiğini iddia ediyor. Ancak,
bütün boş arazilerin, aslında, kullanılm ış olması olası gözükmüyor ve her
halükârda önceki yıllarda yükselen ürün rekoltesinin artışının durm asını
açıklamıyor.
Bunalım ın gerçek nedeni, feodal yönetici sınıfının hayat tarzının top­
lum üzerinde artan yüküydü. Bir yanda, George Duby’nin işaret ettiği
gibi, ‘En gelişmiş ülkelerde ... tahıl merkezli tarım sistemi, aristokratik ve
kentsel yaşam tarzının yavaş yavaş artan gereksinmeleri’ ve lüks maddeler
için artan talep nedeniyle ‘istikrarını yitirmeye başladı’.113 Öte yandan,
teknik iyileşmeye yönelik çok az yeni yatırım yapıldı. Rodney Hilton’un
belirttiği gibi, ‘Toplumsal yapı ve toprak sahibi soyluluğun alışkanlıkları,
üretim için yatırım ın birikmesine olanak vermedi.’114
S ın ıf M ücadeleleri ve Binyılcı H areketler
Bu bunalım ın derecesi toplum içinde çalkantılara yol açtı. Yönetici sı­
nıf bile güçlüklerle karşı karşıya kaldı. Önce aç köylülerden artık ürün
elde etme sorunları ve daha sonra kıtlık ve vebanın yol açtığı ölümler
nedeniyle tarım daki işgücünde meydana gelen keskin düşüş, ‘senyörlük
gelirlerinde bir kriz’ yarattı.115 Lordlar geçmişte olduğundan daha hevesli
bir şekilde, İngiltere ve Fransa hüküm darları arasındaki sonu gelmez gibi
görünen ‘Yüz Yıl Savaşlarında olduğu gibi, birbirleriyle savaşmaya giriş­
tiler. Bunlar ayrıca altlarındaki sınıflardan daha fazla alarak gelirlerini
tazelemeye çalıştılar. Ekonomik bunalım, dayanılmaz sınıf mücadeleleri
doğurdu.
Köylüler ve lordlar arasında savaş yeni bir şey değildi. Serfleştirmeye
154
j
Halkların Dünya Tarihi
karşı direniş, örneğin 10. yüzyılda Fransa’da büyük bir ayaklanmaya yol
açmıştı. Daha sonraki bir şiirin söylediği gibi:
Yarı köleler ve köylüler...
Birkaç parlamento topladılar.
Şu emri etrafa yaydılar:
Kim ki yüksektir, düşman odur...
Ve onlardan bazıları bir yemin ettiler
Ki bir lord ya da efendiyi asla kabul etmeyeceklerdi.116
Bir kez tümüyle yerleştikten sonra köylüler bir lorda doğrudan kafa
tutm anın daha zor olduğunu gördüler. Lord onların olmadığı gibi silah­
lanmıştı; ürünün azaldığı yıllarda kendilerini besleyebilmek için onun te­
m in edeceği belirli aletlere m uhtaçtılar ve lordun gücü kilisenin öğretisince destekleniyordu. Ama yine de lordun talepleri geleneksel ölçüleri aşarsa
direnç gösterebiliyorlardı. Tek tek her m alikânede lord ve adam larından
sayıca çok fazla oluşlarından ve nesiller boyu aynı köylerde yaşayıp, ara­
larında evlenmeden doğan bağlardan yine de az çok bir güç alıyorlardı.
Pek çok yörede öfke daha önce hiç olmadığı kadar alevlendi. 1325 yılın­
da Flanders’in özgür köylüleri, kiliseye ondalık vergiyi (aşar) ya da feodal
lordlara ödenmesi gereken borçları ödemeyerek silaha sarıldılar. Fransa
Kralı 1328 yılında müdahale edinceye kadar yenilmediler. 1358’de kuzey
Fransa’nın Seine Vadisinde büyük bir jacquerie, kırsal ayaklanma, soylu­
lara saldırılm asına ve şatoların yakılmasına yol açtı. 1381 H aziran’ındaki
İngiliz ‘Köylü Ayaklanm asında, (krala güvenme yanlışlığını yaptıktan
sonra asılan) Wat Taylor önderliğindeki kırsal isyancılar, kısa bir süre
için, Londra’nın kontrolünü ele geçirdiler. Bu ayaklanmada bütün köy­
lülerin feodal lordlardan özgürlüklerini talep etmek için birleşmeye baş­
ladıklarına tanık olundu: ‘Köylülerin program ının ilk maddesi, köleliğin
ve serfliğin yürürlükten kaldırılmasıydı’.117Ayaklanmaya ilham veren po­
püler eski papaz John Ball, soyluların ayrıcalıklarına karşı açık seçik bir
vaaz verdi: ‘Adem’in kazdığı, Havva’nın eğirdiği dönemde efendi kimdi?’
Şehir nüfusunun bazı kesimleri 1320’de Flanders köylülerine ve
1381’deki İngiliz ayaklanmasına destek verdiler. Londra’nın kapılarını
köylülere açan şehirlilerdi ve Londra’nın yoksulları isyancı kalabalıklara
katıldılar. Ama 14. yüzyıl ayrıca eski düzene karşı yaygın şehir ayaklan­
m alarına da tanık oldu.
Bunların bazıları, şehir sakinlerinin yerli lordlar karşısında bağım ­
sızlıklarını korum ak için verdikleri önceki mücadelelerin bir devamı­
O r t a Ç a ğ l a r j 155
m temsil ediyordu. Flanders’de bu türden birbirini izleyen mücadeleler
oldu. Paris’te 1350’lerin sonunda daha zengin şehirlilerden bazdarı, kra­
lın îngilizler tarafından esir edilmesinin verdiği fırsattan yararlanarak
şehrin kontrolünü ele geçirdiler. Varlıklı bir tüccar ailesinin üyesi olan
Etienne Marcel, 3.000 zanaatkârı kraliyet sarayına yönlendirdi ve kralın
veliahtı Dauphin’i kısa bir süre isyancıların bayrağını taşımaya zorladı.
Kuzey İtalya’da Floransa’da, 1378’de yünlü ticaretinde, ciompı deki ayak­
lanm ada, sıradan zanaatkârlar kitlesi bir adım daha ileriye giderek ege­
men tüccar loncalarının yöneticilerine karşı çıktılar ve şehri iki ay süreyle
etkili bir şekilde kontrol ettiler.118
Sınıf m ilitanlığının bu tür doğrudan tezahürleri, insanların hayatla­
rındaki yıkım a karşı gösterdikleri tepkinin tek şekli değildi. O rta Çağ
Avrupa’sında, halkın zenginlere karşı olan öfkesini, İsa’nın Dirilişi dinsel
beklentisiyle, çoğu kez yabancılara karşı nefretle birleştiren binyılcı hare­
ketlerin uzun bir tarihi vardır. Papaların resmî ‘Haçlıları’, kitlelerin gayri
resmî Haçlılarını - ‘H alk’ın, ‘Ç ocukların ve ‘Çobanlar’ın H açlılarını- ha­
rekete geçirdi. İtizalci (yerleşmiş dinsel inançlara aykırı) vaizler kendile­
rini İsa’nın halefi ilan ederek muazzam destek kazandılar. Tipik olarak
halk kitleleri şehirden şehire giderek yağma yapıyor ve insanların desteği­
ni sağlıyordu. Bunlar öfkelerini feodal yönetici sınıfa karşı değil, ama ah­
laksız papazlara ve özellikle de Yahudilere yöneltiyordu. Bu gruplar kolay
bir hedefti. H ristiyanlığın tamamıyla hâkim olduğu bir toplumda bunlar,
kilisenin tutum u nedeniyle tarım dan dışlanmış, O rta Çağ toplum unun
sınırlarında tüccar ve tefeci rolünü oynamaya zorlanmış Hristiyan olma­
yan tek gruptu ve kendilerini savunmak için gerçekten zengin olan sınıf­
ların gücüne de sahip değillerdi. Yahudilere, derhal din değiştirmek ya da
anında öldürülm ek seçeneği bırakılacaktı. Ancak kalabalıklar sokaklarda
papazları da sürüklüyor ve kiliselerini yağmalıyordu.
Bu bunalım dinsel denilebilecek böyle bir dizi karm aşık hareketi ateş­
ledi. 1309 yılında Flanders ve kuzey Fransa’da:
Son derece yoksul zanaatkârlardan ve işçilerden oluşan, zenginliklerini de
tüketm iş soyluların da aralarına karıştığı silahlı taburlar ortaya çıktı. Bu in­
sanlar dilenerek ve talan yaparak ülke içinde dolaşıyor, Yahudileri öldürüyor
ama aynı zamanda şatolara da saldırıyorlardı. Sonunda üç yıl önce isyan et­
miş bir saat işçileri ordusunu bozguna uğratmış ve söylendiğine göre liderle­
rini diri diri gömdürmüş Brabant D ükü’nün şatosuna da saldırdılar.119
1520’de cüppesiz bir papaz, mutezil bir keşiş ve bu kadar kanın yeni bir
çağın doğuşunu haber verdiğini ilan eden peygamberlerinin önderliğin­
de, yoksul ve mülksüz taburları yine yollardaydı. Toulouse ve Bordeaux’ya
geçmeden önce Paris’te hapishaneye saldırdılar ve Chatelet Sarayına gir­
H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
diler. Yürüyüşleri sırasında Yahudileri öldürdüler.120 Ama aynı zamanda
papazları, ‘sürülerini soyan çobanlar olarak lanetlediler ve m anastırların
m ülklerine el koym aktan söz etmeye başladılar’. Avignon’da ikam et et­
mekte olan Papa bunlara karşı silahlı bir güç çıkardı ve her seferinde ka­
tılım cıların 20’sini ya da 30’unu astırdı.121
1340’ların sonlarındaki Kara Ölüm paniği, daha da ileri bir dinsel
isterinin -flagellantlarm - ortaya çıkmasına yol açtı. Bir papalık açıkla­
masıyla yüreklendirilm iş, aynı giysiler içinde ilahiler söyleyen sayıları
500 kişiye varan güruhlar, bir şehre giriyorlar ve orada bir daire teşkil
ederek deri kaplı uzun kabaralarla ritm ik bir şekilde vücutları kana­
yan yaralarla kaplanıncaya kadar kendi sırtlarını dövüyorlardı. Bunlar,
İsa’nın çarm ıhta katlandığı acıları taklit ederek, dünyayı bu durum a ge­
tiren günahlardan kurtulacaklarına ve kendilerinin de cennete gitmeyi
garantileyeceğine inanıyorlardı. Bunların dinsel coşkusu, Kara Ölüm ’ün
birdenbire ortaya çıkışında kötücül bir planın yatması gerektiği inancına
bağlı olarak, günüm üzde ‘m oral panik’ olarak adlandırılabilecek olan bir
şeyle birleşiyordu. Her ne kadar Yahudiler de vebadan H ristiyanlar kadaretkilenm iş olsalar da, kuyuları zehirleyerek hastalığın yayılmasına neden
olmakla suçladıkları Yahudileri katlediyorlardı. Ama ayrıca papazlara da
saldırıyorlar, kilisenin zenginliğine el koym aktan söz ediyorlar, papanın
‘m ühürlü em irnam esi’ ile bunları açıkça suçlamasını ve çeşitli seküler
otoritelerin de emirnameye uymayanları asmasını ve kafalarını kesmesini
ivedilikle talep ediyorlardı.122
15. yüzyılın başları, daha önce Flanders, Fransa ve İtalya’daki eski şe­
hir ayaklanm alarının kim i özelliklerini içeren ama ayrıca yüz yıl sonraki
büyük Protestan Reform unun provası niteliğindeki, Bohemya’da başgösteren daha farklı türden bir dinsel harekete tanık oldu.123 Bölge hızlı bir
ekonomik gelişme yaşamıştı. Avrupa’daki en zengin gümüş madenine ve
Kutsal Roma (Cermen) İm paratorluğundaki en önemli bilim merkezine
sahipti. Ama zenginliğin büyük kısmı, toprağın yarısına tümüyle sahip
olan kilisenin elindeydi. Bu durum , yalnızca şehir ve kırların yoksul sı­
nıfları arasında değil, aynı zam anda şövalyeler ve hatta Almanca değil de
Çekçe konuşan şövalyeler arasında da muazzam bir hoşnutsuzluk yaratı­
yordu.
Bu hoşnutsuzluk, kilisenin ahlaksızlığına ve T anrının dileklerini yal­
nızca papanın yorumlayabileceği iddiasına karşı ajitasyon yapan ve üni­
versitede profesör ve vaiz olan Jan Hus’un görüşlerine kitlesel destekte
ifadesini buluyordu. Hus, Bohemya Kralı Wenceslas’tan bile biraz destek
görüyordu. Papanın isteği üzerine İm parator Hus’u 1415 yılında direğe
bağlayıp yaktığında Bohemya’nın Çek nüfusunun hemen hemen tüm ü
O r t a Ç a ğ l a r I 157
ayaklandı ve yerel güçler kiliseyi ve m ülklerini ele geçirdi.
Kral da bu harekete sırtını döndü; soylular ve zengin tacirler, köylü­
lerin yalnızca kilisenin değil, herhangi bir kişinin söm ürüsünü reddet­
me eğilim inden giderek daha fazla rahatsız oldular. Hareketin radikal
‘Taborite’ kanadına mensup olan zanaatkârlar, Papayı ve İm paratoru ya­
tıştırm ayı um an tacirler tarafından engelleninceye kadar Prag’ı dört ay
süreyle kontrol ettiler. İm parator ve Papa Bohemya ayaklanmasını kırm ak
istediği için on yıl kadar savaşıldı. Çek soylularının ve Prag şehirlileri­
nin birbirini izleyen yalpalamaları, Taboritelerin sıradan m ensuplarını,
‘Herkes birlikte kardeş gibi yaşayacak; hiç kimse bir başkasının em ri al­
tında olmayacak’, ‘Tanrı hükmedecek ve (Tanrı’nın) Krallığı dünyadaki
insanlara devredilecek’, ve ‘Bütün lordlar, soylular ve şövalyeler haydutlar
gibi orm anlarda kesilecek ve yok edilecek’ gibi sloganlarla radikal düşün­
celer arayışına itti.124 1434 Mayıs’ında, generallerinden birisinin ihanet et­
mesinden de yararlanarak, 25.000 kişilik bir soylu ordusu Taborite güçleri
yendi. 13.000’den az olmayan sayıda Taborite öldürüldü.
Feodalizmin bunalım ı, Flanders, kuzey İtalya, kuzey Fransa, Britanya
ve Bohemya’da bir dizi büyük ayaklanmaya yol açtı. Bununla birlikte feo­
dal lordların gücü sapasağlam kaldı. Sisteme karşı saldırısında, toplum un
geri kalan kısm ını arkasına alacak bir sınıf ortaya çıkmadı.
Yüzyıllar boyunca şehirlerin sakinleri lordların gücüne direnm işti.
Ama şehirlerin yönetici meclisleri, feodal lordlara yarım ağız karşı çık­
m aktan öteye geçmeyen büyük tacirlerin elinde olduğu için oligarşikti.
Feodal sistemin içinde yaşayarak, onun ideolojisinin büyük kısm ını be­
nimseme eğilimi içindeydiler. O nların arzusu, çoğu zaman, feodal lordları yenmek değil, fakat onlara katılm aktı; ticaretten kazandıkları zengin­
liği, serfleriyle birlikte toprak mülkiyetine bağlı, daha kalıcı görünen bir
zenginliğe dönüştürm ekti. Her büyük dönüm noktasında, yapabilecekle­
rinin en iyisi kararsızlık göstermek ve lordları yatıştırmaya çalışmak, en
kötüsü de kitlelere saldırm ada onlara katılm aktı. Kuzey İtalya’da olanlar
tipikti. Burası 14. yüzyılın başlarında Avrupa’nın belki de ekonomik ola­
rak en ileri ve bunalım dan en az etkilenmiş bölümüydü. Bir tüccar aile­
si, Mediciler, yaygın kumaş ticaretiyle bu bölgenin en önemli şehri olan
Floransa’yı egemenlikleri altına aldı. Ancak 15. yüzyılda güçlerini feo­
dalizmi yıkm ak için değil, lord ve prens ailelerinin m anevralarında baş
aktör olmak için kullandılar ve böyle yaparak bölgenin birbiriyle savaşan
devletçiklere bölünmesine ve sonunda da ekonomik çöküntüye neden ol­
dular.125
Şehirlerin zanaatkârları daha radikal olabilirlerdi. Pek çoğu, bir ya da
iki nesil önce serfti ve çevredeki köylülük gibi, hasat kötü olduğu zaman
158 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
açlıkla karşı karşıya idiler. O nların şehir oligarşileriyle çatışm asının ve
kim i durum larda kırsal ayaklanm alardan yana çıkışlarının pek çok örne­
ği vardır. Bununla birlikte homojen bir grup değillerdi. Kimisi, ailesinin
işgücünü ve belki birkaç ücretli (‘kalfalar’) ve çırak kullanarak kendi işini
yürüten görece varlıklı kişilerdi. Diğerleri çok daha yoksuldu; kırlardan
gelen ve yapabilecekleri her türlü işi bulmaya çabalayan m uhtaç kitleye
katılm ak zorunda kalacakları düşüncesiyle dehşet içindeydiler. Şehirlerin
zanaatkâr hareketlerini kırsal ayaklanmalara m üttefik yapan şeyin nede­
ni bu olduğu gibi, başkalarının zengin tacirlere katılm asının da nedeni
buydu. Ayrıca, şehirdeki kitlelerin kimi kesim lerinin ‘Halkın Haçlıları’
ve flagellantlar gibi dinsel çılgınlıkları desteklemesinin nedeni de buydu.
Son olarak köylüler vardı. Köylü ayaklanmaları bir toplum u sarsabilir­
di; ancak okuma yazma bilmeyen, her biri kendi köyü ve kendi arazisini
düşünen, ülke düzeyine yayılmış köylülerin bizzat kendisi, toplumu ye­
niden yapılandıracak herhangi gerçekçi bir program ı tasavvur edemez­
di. Böyle bir program , lordların iktidarına karşı devrimci bir saldırıyla,
şehirlerdeki yeni teknik gelişmeleri kullanarak, köylerdeki tarım sal ve­
rim i artıracak planları birleştirm ek zorundaydı. Ekonomik gelişme he­
nüz, şehirlerde ya da kırlarda, ne denli karışık bir şekilde de olsa böyle
bir program ı ortaya koyabilecek yeni bir sınıfı biçimlendirecek kadar ileri
gitmemişti.
Bir gün büyüyerek böyle bir sınıfı yaratabilecek nüveler çoktan orta­
ya çıkmıştı. Kimi şehirlerde teknik yenilik ve verimli yatırım la ilgilenen
tacirler ve zanaatkârlar vardı. Kırsal alanların kimi yörelerinde lordların
söm ürü boyunduruğundan kurtulup toprağı daha verimli bir şekilde iş­
leyerek, daha müreffeh olma nosyonuna sahip görece iyi durum da olan
köylüler vardı. Ancak um ut veren bir nüve, genel olarak topluma yıkım
getiren bir bunalım ı sona erdirecek bir sınıfla aynı şey değildi.
Piyasa F eo d alizm in in D oğuşu
Avrupa feodalizm inin bunalım ı, diğer taraftan, çok önemli bir açıdan
eski Roma’yı, Sung Çin’ini ya da O rtadoğu’nun Arap im paratorluklarını
vuran krizlerden farklıydı. İyileşme çok daha çabuk oldu.
15.
yüzyılın ortalarına gelindiğinde ekonomik iyileşme ve nüfusun ye­
nilenmesi başladı.126 Her ne kadar daha az nüfus, yalnızca daha küçük bir
araziyi ekebiliyorduysa da, bu arazi en verimli arazi olduğu için, kıtlık­
tan ve salgınlardan geriye kalanların yaşam standardında da bir iyileşme
oldu. Yiyecek çıktısı (rekoltesi), beslenmesi gerekenlerin sayısından daha
az azaldı. Üstelik, gerçekte bazı şehirlerin önemi arttı. Kırsal nüfusun bir
Orta Çağlar
kısmı, özellikle de lordlar, toplum un hemen hemen kendine yeterli m ülk­
lerde bir üretim sistemine geçebilmesi için, şehirlerde üretilen şeylere çok
daha bağımlı hale geldiler. O nların m allara olan talebi artarken, nakit pa­
raya olan istekleri de arttı; ki bunu ancak kırsal çıktının artan bir kısm ını
satm ak yoluyla elde edebilirlerdi. Piyasanın ağları, her köyü ve her haneyi
şehirlerin tacirlerine bağlayarak, kırsal alana nüfuz etmeyi sürdürdü.
Pazar ağlarının gelişmesi yavaş yavaş ama m utlak bir şekilde feo­
dal toplum u değiştirdi. Az sayıda tacir H indistan, Güneydoğu Asya ve
Çin’den Avrupa’ya getirilen lüks ürünlerin uluslararası ticaretiyle zen­
ginleşti.127 Bunların zenginlikleri krallara ve im paratorlara bankerlik
etmeleri, savaşları finanse etmeleri ve ekonom ik olduğu kadar siyasal ka­
zançlar sağlam aları için yeterliydi. Böylesine yüksek beklentileri olm a­
yanlar bile kendi şehirlerinin siyasal hayatında egemen olabiliyor ve bu
onları, iktidarlarını yaygınlaştırm ak isteyen kralların kaçınılm az m ütte­
fiki kılıyordu.
Buna karşılık krallar, geleceklerini, yalnızca birbirleriyle savaşmada ya
da toprak için kendi içlerinde evlenmede değil, ayrıca ticaret kârlarından
bir kısm ına el koymada görmeye başlamışlardı. Portekizli monarklar, Afrika’yı dolanarak Asya’nın zenginliklerine ulaşm ak için tacirleri,
en m odern tekniklerle inşa edilmiş gemiler kullanmaya özendiriyor ve
Ispanya’nın ‘Katolik m onarkları’ Kolomb’un (Colombus) Atlantik üzerin­
den batıya yolculuğunu finanse ediyordu.
İkinci derecede tacirler kitlesi hâlâ dükkân sahiplerinden biraz daha
ileriydi. Ama eğer şansları yaver giderse, feodal toplumda boşluklar bu­
lup bunları genişletebilirlerse, etkilerini ve zenginliklerini artırabilirlerdi.
Kasap mütevazı bir adam olabilirdi ama, yerli köylülere belirli çiftlik hay­
vanları üzerinde uzm anlaşm aları için nakit teşviklerde bulunabilecek,
yani tarım ekonomisi üzerinde bir dereceye kadar denetim sağlamaya
başlayabilecek bir pozisyondaydı. 15. yüzyıla gelindiğinde, ‘her kasaba­
nın, hepsi de zengin kendi kasapları vardı ve bunlar kırsal ekonominin
yeni adam ları ve efendileriydi’.128
Çoğu kez kentli tacirler kırsal alanlardaki hayatı ve daha az müreffeh
köylüleri, şehirlerdeki loncaların kontrolünden uzakta, endüstriyel zana­
atlara teşvik ederek, bir başka şekilde de etkilediler. ‘Evde fason üretim ’
(putting-out system) sistemi gelişmeye başladı. Tacirler kırsal emekçilere
ham maddeleri tem in ediyorlar, onlar da bunu, tacirlerin önerdikleri fi­
yatları kabul etmek dışında bir seçenekleri olmaksızın, kendi evlerinde
mamûl ürüne dönüştürüyorlardı.
Bunun ne denli büyük bir değişiklik olduğu dokum a endüstrisinin
durum uyla gösterilebilir. 14. yüzyıl ortalarında İngiltere’nin en önemli
159
160 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
ihracat malı olan yünün yüzde 96’sı ülke dışında, esas itibariyle Flanders
kasabalarında kum aşa dönüştürülüyordu. Bir yüzyıl sonra, yünün yüzde
50’si dokunm uş olarak ihraç ediliyordu. Tacirler, Flaman zanaatkarların
gücünü kırarak kârlarını arttırm ışlardı. Ama bir başka şey daha yapmış­
lardı. Daha önce feodal lorda bağımlı olan kırsal işgücünün bir kısm ına
da egemen olmuşlardı. Bunun uzun dönemli etkisi, bir söm ürü biçimini
bir başkasıyla değiştirmek şeklinde oldu. Köylü emeğinin doğrudan so­
yulm asının yerini, ham madde ve aletlerin tem in edilerek, tek tek emekçi­
lerin ürünlerinin karşılığında tam değerinden daha azını gönüllü olarak
kabul etmeleri aldı.
Bu bildiğimiz şekliyle tam bir kapitalist üretim değildi. Bir işverenin
doğrudan kontrolü altında büyük işyerlerinde üretim , başta madencilik
olm ak üzere çok az sayıda endüstriyle sınırlıydı. Evde fason üretim siste­
mi, hâlâ kendi kendilerini patron sayan insanlara dayanıyordu. Ama tam
gelişmiş kapitalizme doğru bir adımdı. Tüccar, yalnızca m alları alm ak ve
satm aktan, onların üretim i konusunu da düşünecek bir noktaya gelmişti;
ve doğrudan üreticiler, ürünlerinin bir kısmı kâr olarak tüccara gitmezse,
artık geçimlerini sağlayamıyorlardı.
Dahası, hem tüccar hem de üretici, kontrol edemediği piyasanın buy­
ruklarına tabiydi. Dağınık kırsal üreticiler, şehir loncalarının üretim i sı­
nırlandırm a ve fiyatları denetleme gücünden yoksundu. O nların, başka
üreticilerin uyguladığı maliyet düşürücü tekniklere ayak uydurm aktan
başka şansları yoktu. Üretim in feodal örgütlenişi, rekabetin yatırım a ve
yatırım ın daha yoğun rekabete yol açtığı oldukça farklı bir örgütlenmeye
yerini bırakıyordu. O an için bu, eski sistemin içindeki kim i boşluklarda
yer alıyordu. Ama aynen bir asit gibi, kendi çevresindeki dünyayı kem iri­
yor ve değiştiriyordu.
Bu değişiklikler ayrıca, bazı lordların davranış biçimlerini de etkiledi.
O nların da ellerindeki nakiti arttırm aktan başka çareleri yoktu ve bunu
yapm anın iki yolu vardı. Birisi, serfliği güçlendirm ek için eski feodal güç­
lerini kullanarak ve örgütlü şiddeti seferber ederek, m ülklerinde köylü­
lerin fazladan zorunlu işgücü tem in etmelerini sağlamaktı. Serfler, lor­
da hiçbir maliyeti olmadan kendi geçimlerini sağlayacaklar ve böylelikle
onun artık ürünü iyi fiyatlarla tüccara satmasına olanak vereceklerdi.
Lordlar için ikinci yaklaşım, m ülklerinin bir kısm ım sabit rantlar kar­
şılığında ve uzun dönemli olarak köylülüğün en etkin kesimine kiralam a­
sı, onların da az toprağı olan ya da hiç toprağı olmayan köylüleri kendileri
adına çalıştırmasıydı. Aslında bu, lordun gelişen piyasa sistem inin tüm
sonuçlarını kabul etmesi ve gelirini rant olarak kapitalist tarzda işletilen
O r t a Ç a ğ l a r | 161
arazilerden elde etmeye razı olması demekti.
Şehir ağlarıyla en sıkı şekilde birbirine bağlı olan yöreler kapitalist
tarım a doğru bir hamle yaptılar; oysa başka yerlerde bu değişiklik serf­
liği güçlendirdi. 300 yıllık bir dönem içinde İngiltere, Fransa’nın ve batı
Almanya’nın bazı kesimleri ve Bohemya bir yönde ilerlerken, doğu Avrupa
ve güney İtalya öteki yönde ilerledi. Ancak her ikisinde de dönüşüm ken­
diliğinden ve güçlükler olmaksızın meydana gelmedi. Ayrı ayrı lordlar,
ayrı ayrı hızlarda hareket ettiler ve de tüm süreç öteki değişimlerle iç içe
geçti. Kimi krallar kentli zenginlerin yardımıyla iktidarını genişletme­
ye çalıştı ve büyük lordlardan direnç gördü. Krallar birbirleriyle hane­
dan çatışm alarına girdiler. Kentleşmenin teşvik ettiği dünyaya yeni bakış
tarzları, feodal düzenle bir arada giden ve kilisenin öğretisinde ifadesini
bulan eski tarzlarla çatıştı. Köylüler lordlara karşı ayaklandılar; şehirlerde
zenginlerle yoksullar arasında mücadeleler başgösterdi.
Mesele hiçbir yerde, bir yüzyıldan fazla süren savaşlar, devrim ler ve
ideolojik karm aşa olmadan ve açlık ve salgınlara yol açan bir başka büyük
ekonomik kriz yaşanm adan sonuçlanmadı.
Büyük Dönüşüm
D Ö R D Ü N C Ü KI SI M
BÜYÜK DÖNÜŞÜM
163
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
K R O N O L O Jİ
15. Yüzyıl
O sm anlılar K onstantinopolis’i fethediyor
(1453).
İtalyan Rönesansı’nın en yüksek noktası -Le-
Bohemya’da O tuz Yıl Savaşları başlıyor (1618).
Kuzey Am erika’da 1620’ler ve 1630’larda ilk
İngiliz kolonileri kuruluyor.
Am erikan ürünleri (patates, mısır, tatlı pata­
onardo da Vinci, Michelangelo, Macchiavelli
(1450-1520).
İspanyol m onarkları G ranada’yı fethediyor
(1493).
Kolomb Karayiplere ayak basıyor (1492).
tes, tütün) Avrasya ve A frika’ya yayılıyor.
Harvey kan dolaşım ını tanım lıyor (1628).
Galileo Aristotalesçi fiziği delillerle ç ü rü tü ­
yor, Engizisyon tarafından m ahkûm ediliyor
(1637).
D escartes’in Yöntem Üzerine Konuşma’sı
16. Yüzyıl
‘akılcı’ felsefe okulunu başlatıyor (1637).
Hollanda eski Portekiz İm paratorluğunun
büyük kısm ını devralıyor (1630’lar).
Rembrant A m sterdam ’da resim yapıyor
(1630’lardan 1660’lara).
İngiliz İç Savaşı başlıyor (1641-1642).
Portekizliler Goa’yı ele geçiriyor (1510).
Rönesans’ın etkisi batı Avrupa’ya yayılıyor.
Hollanda’da Erasmus, A lm anya’da Dürer,
Fransa’da Rabelais.
Lutherci Reformasyon güney Almanya’da
yayılıyor.
Cortes Aztekler’i fethediyor (1519-21).
A lm an Köylü Savaşı (1525).
M oğolların kuzey H indistan’ı fethi.
Pizarro İnka İm paratorluğu’nu fethediyor
(1532).
Ingiltere’de yukardan Reformasyon ve m anas­
tırların kapatılm ası (1534-39).
İngiltere’de ilk tarım sal çitlemeler.
Kopernik 30 yıllık bir gecikmeden sonra ev­
ren teorisini yayınlıyor (1540). Korkunç îvan
Rusya’da iktidarı merkezileştiriyor, Rusya
Sibirya’yı istilaya başlıyor (1544-84).
Fransa’da din savaşları (1550’ler, 1560’lar).
Trent Konsülü anti-Reform asyon’u başlatıyor
(1560’lar).
Cadıların yakılması dalgası (1560-1630).
Pieter Breughel’in Flanders’deki hayata ilişkin
tabloları (1540’lardan 1560’lara).
Hollanda, Belçika ve Lüksemburg’da İspan­
yol yönetim ine karşı ilk isyanlar (1560’lar,
1570’ler).
Shakespeare ilk oyunlarını yazıyor (1590’lar).
17. Y ü zy ıl
Giordano Bruno Engizisyon tarafından yakı­
lıyor (1600).
Prag’da Kepler gezegenlerin yörüngelerini
doğru olarak hesaplıyor. (1609).
Galileo ayı gözlemlemek için teleskop kulla­
nıyor (1609).
H indistan’da Şah Cihan’ın saltanatı; Tac
M ahal’in inşaatı başlıyor (1643).
Çin’de Ming H anedanının çöküşü, Mançu
fethi (1644).
H indistan’ın pam uklu eşyaları çok büyük
m iktarlarda Avrupa’ya ihraç ediliyor.
O tuz Yıl Savaşları’nın sonu (1648).
İngiltere Kralı’nın kafası kesiliyor (1649).
Doğu Avrupa’da ‘ikinci serflik’ egemenliği.
Hobbes’tan, m uhafazakâr siyasetin maddeci
savunusu, Leviathan (1651).
A m erikalar’da plantasyon köleliğinin başla­
ması, Barbados’da 20.000 siyah köle,1653.
Avrupa ve Latin Am erika’da Çin ipeklileri ve
porseleni için artan pazar.
İngiltere Hollanda’ya karşı savaşı kazanıyor ve
Jameika’yı alıyor (1655).
A urungzeb H indistan’daki Mugal tahtını ele
geçiriyor 1658, M arathas’la savaş 1662.
Böyle gazların yasasını keşfediyor ve atom lar
teorisini savunuyor (1662).
Newton fizikteki devrim i tam am lıyor (1687).
1688 ‘Şanlı D evrim ’i İngiltere’de pazara yöne­
lik orta sınıfın egemenliğini pekiştiriyor.
Locke, deneyci felsefe okulunu başlatıyor
(1690).
Siyahlar ve beyazlar, Virginia’da 1687’de
Bacon’un ayaklanm asında birleşiyorlar, meclis
siyah-beyaz evliliklerini yasaklıyor (1691).
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 165
1. Böl üm
Y e n İ İ s p a n y a ’n i n F e t h İ
Su üzerine yapılmış onca şehir ve köyü ve kuru arazide yapılmış başka kasa­
baları ve yüzeyi düz yaya geçitlerini gördüğümüzde... şaşırdık ve hepsi taş­
tan yapılmış büyük kuleleri, piram itleri ve sudan yükselen binaları görünce
bunların Amadis ülkesinde olduğu bize söylenen büyüleyici şeyler olduğunu
söyledik. Ve askerlerimizden bir kısmı gördüğümüz şeylerin bir rüya olup
olmadığını bile sordular.1
Tapınağın kendisi Seville katedralinden daha yüksek... Şehrin merkezindeki,
Salamanca’dakinin iki katı büyüklüğündeki ana meydan sütunlarla çevrili.
Alım satım için her gün burada 60.000 insan toplanıyor. İmparatorluğun her
tarafından gelen her türlü eşya, yiyecek maddeleri, giysiler ve ayrıca altın,
gümüş ve bakırdan yapılmış şeyler... kıymetli taşlar, deri, kemik, midye, mer­
can, pamuk, tüy bulunuyor...2
O kadar güzel ve o kadar mükemmel binalar var ki bunları İspanya’da bile
bulm ak şaşırtıcı olur... İnkaların evlerinin pek çoğunda, 200 yarda uzun­
luğunda ve 56-60 yarda genişliğinde muazzam salonlar vardı... En büyüğü
4.000 kişi alabilecek kapasitedeydi.3
1520 ve 1530’larda Meksika’da Aztek ve Peru’da İnka uygarlığı ile karşı
karşıya gelen ilk Avrupalılar, gördükleri yapıların zenginliği ve görkemi
karşısında şaşkına dönmüşlerdi. Aztek şehri Tenochtitlan, Avrupa’daki
herhangi bir şehir kadar büyüktü. İnka başkenti Cuzco biraz daha kü­
çük çaplı ama Avrupa’nın hiçbir yerinde benzeri olmayan yollarla kaplıy­
dı. Yollar, Avrupa’nın tüm ünden ya da hatta Ming Çin’inden daha uzun
3.000 m illik bir im paratorluğun bağlantısını kuruyordu.
Bu uygarlıklar, gelişmiş bir sulama sistemi kullanarak, halklarına
ileri bir geçim yolu sağlıyordu. M alları toplama ve bunları başkentleri­
ne yüzlerce hatta binlerce mil uzaklıktan taşıma yolları geliştirmişlerdi.
Tarım daki gelişmeler -m im ari, görsel sanatlar, matematik, (aylar için)
ayın hareketleriyle, (yıllar için) güneşin gözle görünür hareketiyle ilişkili
takvim ler yapmak gibi- sanatlardaki ve bilimlerdeki gelişmelerle birlikte
gidiyordu.
| H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i h i
Bununla birlikte birkaç ay gibi kısa sürede, bir zorba ve kâşiften baş­
ka bir şey olmayan İspanyol Hernan Cortes ve (okuma yazma bilmeyen)
Francisco Pizarro yönetimindeki küçük askeri birlikler her iki im parator­
luğu da fethetmişlerdi.
Bunlar daha önceki kâşif Kristof Kolomb’un (İspanyolca Cristobal
Colon) izini takip ediyorlardı. Cenovalı bu deniz kaptanı, İspanyanın or­
tak hüküm darları Aragonlu Ferdinand ve Castileli Isabella’yı, A tlantik’te
batı yönünde yelken açarak Çin’in (Cathay) masal uygarlığına ve ‘baharat
adalarının (Doğu Hint Adaları) zenginliğine bir yol bulacağı seferin m as­
raflarını karşılama konusunda ikna etmişti.
Kolomb’un bazı yeni, bilimsel anlayışlara dayanan görüşlerinin, ‘dün­
yanın düz’ olduğu batıl inancına sahip kişilerin direnciyle karşılaştığı yo­
lunda yaygın bir mitos vardır. Aslında, 15. yüzyıla gelindiğinde dünyanın
yuvarlak olduğu görüşü oldukça yaygındı. Klasik Yunan ve Roma yazar­
larından alıntıları, dinsel mistisizmi ve kötü bilimi birbirine katıp karış­
tıran, Kolomb’un kendisiydi.4 Hristiyanlığı Apocalypse’den (Kıyamet)
önce kurtarm ak üzere kendisinin, T anrının atanm ış bir aracısı olduğu­
na inanır olm uştu.5 10. yüzyıl Arap coğrafyacısı El-Fergani’nin (aslında
doğru olan) hesaplarını yanlış anladığı için, dünyanın çevresini yüzde
25 daha küçük sanmıştı. Çin ya da Japonya’ya birkaç hafta içinde vara­
cağı ve Marco Polonun zam anında (200 yıl önce) Çin’i yönetmiş olan
‘Büyük Han’ın uyruklarıyla karşılaşacağı umuduyla 3 Ağustos 1492’de
üç küçük gemi ile yola çıkm ıştı. Bunun yerine Ekim’in ikinci haftasında
Karayipler’de küçük bir adaya ulaştı ve buradan şimdi Küba ve Haiti olan
adalara yelken açtı.
Ne devletin ne de özel m ülkiyetin olduğu bu adaların sakinleri yeni
gelen bu gizemli kişilere oldukça dostane davranm ışlardı. Bir İspanyol,
‘Tainos’ adını verdikleri bu sakinler hakkında, ‘Bunlar nazik, barışçı ve
çok sade insanlardı’ diye yazdı. ‘Su için kıyıya kayık gönderildiğinde,
suyu nerede bulabileceklerini m emnuniyetle onlara gösterdiler ve dolu su
fıçılarını kayığa kadar taşıdılar’.6
Ne ki Kolomb’un amacı yerli sakinlerle dost olmak değildi. Onu büyü­
leyen şey burunlarına takm ış oldukları pandantiflerin altınıydı. Kendini
zengin etmek ve bu sefer için yapılan harcam anın haklılığını İspanyol
m onarklara göstermek istiyordu. O yerlilerin dilinden ya da yerliler onun
dilinden tek bir kelime anlam adıkları halde sürekli olarak altının nerede
bulunabileceğini öğrenmeye çalışıyordu!
Daha sonra, ‘En fevkalade şey altındır... kim ona sahip olursa bu dün­
yada her istediğini yapabilir ve ruhları C ennete taşım akta başarılı olabi­
lir’ diye yazacaktı.7
Büyük D ö n ü ş ü m
Kolomb, hüküm dar sponsorlarına, ‘öylesine şefkatli, cömert ve uysal
insanlar ki dünyada daha iyi bir ülke ve insan yoktur. Komşularını ken­
dileri gibi seviyorlar ve dilleri dünyanın en tatlı ve nazik dilidir ve her
zaman gülümseyerek konuşurlar’ diye yazdı.8 Ama onun amacı bu insan­
ları yakalamak ve esir etmekti. Oğlu, ‘Adadaki insanların bir kısm ının
esir edilmesini emretti... Dolayısıyla H ristiyanlar kadın, erkek, çocuk 12
kişiyi yakaladı’ diye yazdı.9 ‘Elli adamla, adanın sakinlerinin kontrol edi­
lebilmesi ve insanın istediği her şeyin yaptırılabilmesi için’ bir kale inşa
etmeyi düşündü.10
Adanın sakinlerinin tüm ü bu tür davranışlara razı olabilecek kadar
aptal değildi. Kolomb kısa süre sonra, adada barışçı Tainoslar’ın yanı
sıra ‘yamyam’ oldukları için m utlaka kontrol edilmeleri gereken savaşçı
‘Caribler’in bulunduğunu iddia ediyordu. Ne o zaman ne de daha son­
ra, bu insanların insan eti yediklerine dair herhangi bir kanıt yoktur.
Kolomb’un kendisi Caribler’in yaşadığı adaya hiçbir zam an ayak basmadı
ve gördüğü tek insanlar tayfalarının esir aldığı kadın ve çocuklardı. Ama
yamyam lık söylentisi, yerli halkı dehşete düşürm ek için İspanyolların si­
lah kullanm asını ve demir kılıçları ve arbeletleriyle onları kesmesini haklılaştırdı. Yirminci yüzyılın ortalarına kadar, ‘vahşi’ insanlar arasındaki
‘yam yam lık’ mitosu, sömürgecilik için güçlü bir haklılaştırm a gerekçesi
olarak kaldı.11
Kaba yöntemlerine rağmen, Kolomb çok az altın buldu. H üküm darların
daha büyük yatırımıyla, daha büyük bir filo ve ‘her türden zanaatkâr, işçi
ve toprağı işlemek için köylüler, caballeros (şövalyeler) ve hidalgos (beye­
fendiler) ile altının ünü ve ülkenin harikalığının cazibesine kapılan di­
ğer önemli adam lardan oluşan 1.500 göçmenin’12 yanı sıra pek çok asker
ve üç papazla 1493’te yaptığı bir sonraki seferinde de daha başarılı de­
ğildi. Hispaniola (Haiti) adasında her biri bir kale ve birkaç zindana sa­
hip yedi yerleşim alanı kurduktan sonra, 14 yaşının üzerindeki her ‘Kızıl
H intlinin’ her üç ayda bir belirli bir m iktar altın getirmesi gerektiğini
emretti. Getirmeyenler elleri kesilerek ve ölüme terk edilerek cezalandı­
rılacaktı.13 Ne ki bu barbarlığa rağmen, adada hiç kimse küçük m iktarlar
dışında altın bulam adığı için, altın talebini karşılayamıyorlardı.
Kolomb altına dayalı servet avını, bir başka kaynaktan -kölelik- ta­
mamlamaya çalıştı. 1495 Şubat’ında -ik i yıl öncesinin şefkatli, cömert ve
uysal insanları- Tainolar’dan 1.600’ünü topladı ve bunların 550’sini köle
olarak satılm ak üzere zincirlere bağlayarak gemiyle Seville’ya gönderdi.
İki yüzü A tlantik’i geçerken yolda öldü. Atanm ış sömürgecilerin yerlileri
zorla çalıştırm asını olanaklı kılacak bir erıcomienda sistemi kurdu.
167
168 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
Aldığı önlemler, Kolomb’un hâlâ ‘H intliler’ olarak çağırm akta ısrar
ettiği insanlar üzerinde çok yıkıcı oldu. Kolomb’un ilk ayak bastığı sıra­
da Hispaniola’nm nüfusu muhtemelen bir milyonun üzerinde ve belki de
daha fazlaydı;14bu sayı 20 yıl sonra 28.000 ve 1542’ye gelindiğinde 200’dü.
Sonradan göçmen olan papaz Las Casas, sömürgecilerin yöntem lerini ‘en
büyük tecavüzler ve halkın boğazlanması’ olarak lanetliyordu.15 Çok daha
sonraları, bir başka nedenin daha önemli olduğu sık sık ifade edilmeye
başlandı: ‘H intiler’in hiçbir bağışıklıkları olmadığı, Avrupalıların getir­
dikleri hastalıklar. Kızamık, grip, tifüs, zatürre, verem, difteri ve hepsin­
den önemlisi çiçek hastalığı, bunlarla daha önce hiç karşılaşm am ış olan
insanlara korkunç zararlar vermiş olmalıdır. Bununla birlikte, adaların
özgün ahalisinin neredeyse tümüyle yok oluşunun yalnızca hastalıklara
bağlanm asına inanm ak güçtür. Kıta Am erika’sının pek çok yerinde en
azından ‘H intliler’in bir kısmı varlıklarını sürdürdü. İlk İspanyol koloni­
lerindeki ölümlerin çapı, Kolomb ve onun göçmenlerinin yöntem lerinin
barbarlığına bir şeyler borçlu olmalıdır.
Yine de bu barbarlık, Kolomb’a, göçmenlerine ve onların hüküm dar
sponsorlarına istedikleri serveti tem in edemedi. İlk koloniler sorunlarla
doluydu. Beyefendi göçmenler hayatı um duklarından çok daha zor bul­
dular. Yerli işçileri ölüyor ve onları, işaretlemiş oldukları büyük arazilerin
işlenmesinde işgücünden yoksun bırakıyordu. Alt sınıflardan gelen göç­
menler, kısa süre sonra, yukardan gelen çalıştırılm a baskısından usandı­
lar. Kolomb’un Hispaniola’nın yöneticisi olduğu döneme ilişkin öyküler,
onun yönetimine karşı birbirini izleyen isyanlardan oluşur. Bunlara, yerli
ahaliye karşı ortaya koymuş olduğu aynı barbarlıkla karşılık vermiştir.
Üçüncü seferinin sonunda, vali olarak yerini başkasına bıraktığında,
Santo Domingo kasabasının m eydanında darağaçlarından sallandırı­
lan yedi İspanyol’u görerek dehşete düşen Hispaniola’daki göçmenlerin
yuhalam aları arasında, İspanyaya zincire vurularak geri gönderildi.16
İspanya’da kısa bir süre tutuklu kaldıktan sonra serbest bırakıldı. Ama
dördüncü seferi acınacak bir olaydı. Krallık tarafından Hispaniola’daki
yerleşimlere girmesi yasaklandı, gemisi kazaya uğradı; İspanyaya dönm e­
den önce hayal kırıklığına uğram ış ve neredeyse unutulm uş bir haldeydi.
Ona sponsorluk etmiş olan İspanya monarşisi, İtalya’ya hâkim olmak için
Fransa’ya karşı yapılan savaşlarla, çok uzaklardaki adalardan daha fazla
ilgileniyordu. M onarşinin tavrı ancak, başka kâşifler muazzam zenginlik­
leri keşfedince değişecektir.17
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 169
A zteklerin Fethi
1517 yılında Meksika’nın Aztek hüküm darı M octezuma, acayip, sol­
gun renkli adam ların, ‘suyun içinde hareket eden birkaç dağ içinde’ hü­
küm darlığının kıyılarında seyir halinde olduklarına ilişkin ilk haberle­
ri aldı.18 Gemiler bir keşif seferinin gemileriydi. İki yıl sonra, büyük bir
im paratorluğun varlığını duymuş ve onu fethetmeye azmetmiş Hernan
Cortes adlı askerin komutasında, İspanyanın Küba yerleşiminden 500 ki­
şilik bir güç karaya çıktı. Adam ları bu tutkuyu inanılm ayacak bir çılgın­
lık olarak değerlendirdiler ve Cortes adam larının Küba’ya geri dönmesini
önlemek için kendi gemilerini yaktı. Bununla birlikte iki yıl içinde kendi­
sininkinden yüzlerce kez daha büyük bir orduyu yendi.
O nun başarısı birkaç etkene bağlıydı. Moctezuma Cortes’in birlikleri­
ni, elinde olanak varken, karaya çıktıkları sırada im ha etmedi; aksine ona
kıyıdan Meksika Vadisine ilerlemek için olanak tanıdı. Cortes’in ikiyüz­
lülüğünün sınırı yoktu ve Aztek başkenti Tenochtitlan’a ulaştığında, esir
alm adan önce M octezuma’ya dost gibi davrandı. İspanyolların farkında
olm adan taşım akta oldukları çiçek m ikrobu Tenochtitlan’a yayıldı ve şeh­
rin İspanyollar tarafından kuşatılm asının kritik bir anında, çok sayıda
insanı devirdi. Sonunda İspanyollar silah üstünlüklerinin keyfini sürdü­
ler. Bu yalnızca kusurlu olan ve doldurm ak için uzun bir zaman gerekti­
ren tüfekleriyle ilgili bir mesele değildi. Daha önemli olan İspanyolların
zırhlarında ve Azteklerin zırhını oluşturan kalın kum aşları ortadan ikiye
bölebilen kılıçlarında kullandıkları çelikle ilgiliydi. Tenochtitlan için ya­
pılan nihaî muharebede üstün İspanyol deniz teknolojisi, şehrin etrafın­
daki göllere egemen olm alarında ve yiyecek desteği sağlamak için kulla­
nılan kanoları sürüp çıkarm alarında etkili oldu.
İspanyolların zaferindeki kimi öğeler rastlantısaldı. Eğer Moctezuma’nın
kardeşi Cuitlahuac onun yerine yönetiyor olsaydı, Cortes’e asla başkent­
te rehberli bir şehir tu ru yaptırılm az ve im paratoru kaçırm asına fırsat
verilmezdi. Cortes’in birlikleri kesinlikle yenilmez değildi. Bir noktada
Cortes, Tenochtitlan’dan kaçmak zorunda bırakıldı ve ordusunun büyük
bir kısm ını kaybetti. Eğer İspanyollar daha fazla direnç görmüş olsalardı,
kendi birlikleri içindeki ayrılıklar etkili olabilirdi, zira Cortes’e bir hain
olarak muamele etme emri almış yeni bir İspanyol gücü Meksika’ya ayak
basmıştı.
Bununla birlikte, Cortes’in zaferindeki rastlantısal öğelerin altında
yatan daha temel bir şey vardı: Onun, İspanyol İmparatorluğu gibi sömü­
rücü ve zalim, ama kullandığı teknoloji daha geri olan bir imparatorluğa
karşı savaşmasıydı.
j H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Aztekler, özgün olarak, 13. yüzyılın ortalarında Meksika V adisine
ulaşmış, sınırlı tarım bilgisine sahip avcı-toplayıcı bir halktı. Bölge,
(ikinci kısım da anlatılan) Teotihuacan ve Maya uygarlıklarının m iras­
çısı olan ve Aztekleri egemenlikleri altına alarak onlara işlemek üzere
en verimsiz toprakları bırakan birkaç şehir devleti tarafından zaten iş­
gal edilmişti. Bununla birlikte Aztekler uzun süre boyunduruk altında
kalm adılar. Ü rünlerinin m iktarını m uazzam bir şekilde arttırm alarına
olanak veren teknolojik bir atılım -göller üzerindeki yapay adalarda (chinampas) ta rım - yapmışlardı ve entansif tarım a geçilmesini, toplum un
geri kalan kısm ını zorla çalıştıran aristokratik bir sınıfın ortaya çık­
ması izlemişti. Bu aristokrasi, yalnızca Aztek alt sınıflarını söm ürm ek­
le tatm in olmuyordu. Kısa süre sonra Meksika V adisinin egemenliğini
ele geçirmek için öteki şehir devletleriyle savaşmaya başladı ve sonra da
güneye, şimdi Guatemala olan bölgeye yüzlerce m il yayılan bir im pa­
ratorluk kurmaya girişti. Yeni m ilitarist yönetici sınıfın ortaya çıkışına
askeri bir ideolojinin gelişmesi eşlik etti. Bu ideoloji, şiddet yolunda ölen­
lere ebedi bir hayat sunan ama günlük yolculuğunu sürdürebilm esi için
sürekli insan kanıyla beslenmesi gereken, Azteklerin eski kabile tanrısı,
H uitzilopechtli’ye, arı kuşuna, tapınm a esasına dayanıyordu. Bu dinin
ana törenlerinden birisi savaş esirlerinin kurban edilmesiydi ve tâbi olan
halklar Azteklere, m addi haracın yanı sıra kurban edilmek üzere birkaç
kadın ve çocuk vermek zorundaydılar. Bu din, Aztekli savaşçılar sını­
fına, bir im paratorluk kurm ak için savaşma kararlılığını verdi. Bu aynı
zam anda, çoğu kez aç Aztek alt sınıflarını, aynen Roma’daki sirklerin ve
‘zaferlerin yaptığı gibi (yakalandığında prensler boğuluyordu), bulduk­
larıyla yetinmeye zorluyordu. Ancak im paratorluk büyüyüp de, yönetici
sınıfın kim i üyeleri kurbanları görülm emiş yüksek düzeylere çıkarın­
ca -b ir keresinde Tenochtitlan tapınağının sunağında, 96 saatte 80.000
kurbanın boğazlandığı rivayet edilm işti- Aztek toplum unda gerilim ler
başgösterdi.19 Bu durum ayrıca fethedilenler arasında, her ne kadar isyan
etmeye korkacak bir terör iklim i yaratılm ış olsa da, zulüm duygusunu
artırdı. Daha barışçı nitelikli kültlere çekim duydular. Aztek aristokrasi­
si arasında bile günü geldiğinde, barışçıl tüylü yılan tanrı CJuetzalcoatl’ın
geri döneceğine inanılıyordu.
İspanyol fatihler tam da bu gerilim lerin en yüksek noktada olduğu bir
sırada geldiler. 1505 yılında Aztek alt sınıflarını büyük bir kıtlık vurm uş
ve pek çok insanın kendisini köle olarak satm asına yol açmıştı. Fetihlerden
edilen ganimet azalıyordu ve M octezuma yönetici sınıf içinde kendi gü­
cünü, kan kurban etme kültüyle artırm ıştı. Bununla birlikte bu külte olan
Büyük Dönüşüm
itiraz, M octezuma’nm Cortes’in geri dönen Quetzalcoatl olabileceğinden
korkmasına ve onu iyi bir şekilde karşılam asına yol açacak kadar güçlüydü. Belki de daha önemlisi, Azteklerin boyun eğdirdiği insanların, istila­
cıları desteklemeye koşmalarıydı. Tenochtitlan için yapılan muharebede
İspanyolların saflarında çarpışan yerli ahdinin sayısı Azteklerin yanında
savaşanlardan fazlaydı.
Hem Aztek hem de İspanyol imparatorlukları, vermeyenlere kar­
şı korkunç cezaların uygulandığı haraca dayanıyordu. Her ikisi de,
İspanyolların kilisenin yolundan gitmeyenleri direkte yaktığı, Azteklerin
ise tanrıları hoşnut etmek için insanları kurban ettiği en merhametsiz
dinlere sahipti. Fetihten sonra İspanyollar, Tenochtitlan’ın pazar yerin­
de kalıcı auto da fe ler (sapkınların yakıldığı yerler) inşa ettiler.20 Ancak
İspanya, önceki iki binyıl boyunca Avrasya ve Afrika’da geliştirilmiş de­
mire dayalı teknolojiler kullanırken, Aztekler, dünyanın başka yerindeki
insanlardan daha fazla geliştirmiş oldukları taş ve tahtaya dayanan tek­
nolojiler kullanıyorlardı. Metallerden yalnızca altın ve bakıra sahiptiler;
bakır kıttı ve yalnızca süsleme için kullanılıyordu. Silahları, ustura gibi
keskin bir ucu olan ama kolaylıkla kırılan bir taştan, yanardağ cam ından
(obsidiarı) yapılıyordu.
Metalin olmayışı Aztek teknolojisinde başka geriliklere de yol açtı. Söz
gelimi Azteklerin tekerlekli araçları yoktu. Gordon Childe bunun nedeni­
nin, bakırdan daha sert bir madenden yapılabilen testerenin kullanılamayışı olduğunu ileri sürm ektedir.21
Aztekler metalürjiyi neden öğrenemediler? Jared Diamond,
Afrika’dakine benzer bir coğrafi elverişsizlikten söz etmektedir.
Meksika’nın halkları binlerce mil uzaklıkta meydana gelen yeniliklerden
yararlanamıyorlardı. Meksika, henüz demirle tanışm am ış olsalar da m e­
talürjide daha ileri gitmiş olan Andlardaki diğer büyük Latin Amerika uy­
garlıklarından O rta Amerika’nın tropikal kuşağı ile ayrılıyordu.22 Ayrıca,
M eksikalIların metalürjiyi benimsemeleri için herhangi büyük bir uyarıcı
da söz konusu değildi. Yiyecek maddeleri yetiştirm ek için gelişmiş yön­
tem leri ve etkileyici şehirleri m etalürji olm adan yapmışlardı. Dönemsel
kıtlıklarla karşı karşıya kalıyorduysalar, Avrupa ve Asya’nın demire daya­
lı uygarlıkları da bunlarla karşı karşıya kalıyordu. Ne zam anki bir anda
Avrupalıların demirden silahlarıyla yüz yüze geldiler, m etalürjinin olma­
yışı öldürücü bir dezavantaj haline geldi ve başka açılardan daha ‘ileri’
olmayan insanlar tarafından yenilmelerine yol açtı.
171
J
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
P eru’n u n B oyunduruk A ltına A lınm ası
Tarih çok ender olarak kendini tekrarlar. Ama, Cortes’in bir akrabası,
Francisco Pizarro, Meksika’nın fethinden bir on yıl kadar sonra, 1530’ların başında Panam a’dan Güney Amerika’nın Pasifik sahiline yelken açtı­
ğında tarih tekrarlandı.
Pizarro daha önce iki keşif seferi yapmıştı ve içerlerde bir yerlerde bü­
yük bir imparatorluğun olduğunu biliyordu. Bu kez kıyıdaki Tumbez ka­
sabasında 106 piyade asker ve 62 atlıyla karaya çıktı. Burada, Büyük inka
im paratorluğunda, babaları Büyük inka Huana-Cupac’ın mirası için iki
üvey kardeşin, kuzeyde Atahualpa ve güneyde Huascar’ın savaştıklarını
öğrendi. Pizarro derhal Atahualpa’nın temsilcileriyle temas kurarak ona
dostluk sözü verdi ve onunla A ndlar’daki Cajmarca kasabasında buluş­
m ak üzere bir davetiye aldı. Kıtanın içlerine doğru ve dağlardaki yolcu­
luk, İnka rehberler onları günlük yürüyüşlerin sonunda ihtiyaçların iyi
karşılandığı dinlenm e yerlerinde ağırlamasalar, İspanyollar için hemen
hemen imkânsız olurdu.
İspanyollar, Cajamarca’da silahlan ve atlarıyla gizlenerek şehrin surla­
rı içine yerleştiler. Atahualpa muazzam bir İnka ordusunu geride bıraka­
rak ve savaşmaya hiçbir şekilde hazırlıklı olmaksızın törensel bir şekilde
5.000 ya da 6.000 adamla şehre girdi. Pizarro’nun kardeşi Hernando daha
sonra ayrıntılarıyla anlatacaktır:
Düzensiz bir şekilde şehre girdi. Önden yerdeki pislik süpüren ve şarkı söy­
leyen üç ya da dört yüz özel üniformalı uşak geliyordu. Daha sonra çoğu
astlarının om uzlarında taşınan liderleri ve kabile reisleriyle çevresi sarılmış
olarak Atahualpa şehre girdi.23
İspanyollarla birlikte olan Dom inikan bir keşiş Atahualpa ile ko­
nuşmaya başlayarak onu Hristiyan dinine geçmeye ve Papanın Latin
Amerika’nın bu kısm ını İspanyollara tahsis etmiş olması nedeniyle,
İspanya kralına haraç ödemeye iknaya çalıştı. Inka’nın şöyle cevap ver­
diği söylenir:
Hiç kimsenin egemenliği altında olamam... Sözünü ettiğiniz papaya gelince,
kendisine ait olmayan toprakları başkasına vermekten söz ettiğine göre deli
olması gerekir. Benim inancıma gelince, onu değiştirecek değilim. Dediğinize
göre, sizin kendi tanrınız, onu yaratan aynı adam tarafından öldürülmüş.
Ama benim tanrım hâlâ cennette yaşıyor ve çocuklarını izliyor.24
Kendisine verilmiş olan bir İncil’i yere fırlattı. Keşiş Pizarro’ya, ‘Biz
burada dikilip nefesimizi tüketirken ya da bu köpekle konuşurken, ala­
nın yerlilerle dolduğunu görmüyor musun? Derhal üzerlerine saldır.
Seni bağışlıyorum’ dedi.25 Pizarro beyaz bir mendili sallayınca gizlenmiş
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 173
olan İspanyol askerleri ateş açtılar ve gürültü ve dum an, toplanmış olan
İnkalar arasında paniğe yol açarken, atlılar bunlara saldırdı. İnkaların
kaçabilecekleri hiçbir yer yoktu. İspanyolların tahm inlerine göre 2.000,
İnkaların tahm inine göre ise 10.000 kişi öldü.26
Atahualpa şimdi İspanyolların elinde, imparatorluğun büyük kısmı
ele geçirilirken kullandıkları, öncülük eden bir esirdi. Altına olan garip
takıntılarını dikkate alarak İspanyolları altınla satın alabileceğini dü­
şünüyordu ve çok m iktarda altın topladı. Ama acı bir şekilde yanıldı.
Pizarro altını aldı ve İnka’yı başka şeyler arasında ‘zina ve çok karılılık’,
‘putperestlik’ ve ‘İspanyollar’a karşı isyan kışkırtıcılığı’ suçlamalarıyla bir
yargılama m askaralığı sonunda idam etti. Direkte yakılm ak üzere şehir
m eydanına getirildi; burada -İspanyolların vaftiz edilmiş bir Hristiyanı
yakmayacağına inanarak- Hristiyan olmak istediğini söyledi. Haklıydı.
Vaftiz edildikten sonra Pizarro yakılm ak yerine boğularak öldürülm esini
em retti.27
Katliam ve Atahualpa’nın öldürülmesi İnka İm paratorluğunun geri
kalan kısm ının fethinde örnek oluşturdu. Altının cazibesine kapılan
yüzlerce İspanyol daha kendisine katılırken, Pizarro, Atahualpa’nın kar­
deşlerinden birisini kukla im parator olarak tayin etti ve İnka başkenti
Cuzco’ya yönelerek kendisine karşı koymaya çalışan bir başka İnka lideri
Calicuchima’yı diri diri yaktı. Şehri ele geçiren İspanyollar evlerden ve
tapınaklardan altın çaldılar ve İnka prenseslerini esir ettiler. 56 yaşında­
ki Pizarro adam larından birisiyle evlendirdiği 15 yaşında bir kızdan ço­
cuk sahibi olduğu için övünüyordu. Sıradan İnkaların gördüğü muamele,
daha sonra Şili’ye giren bir İspanyol birliğine eşlik eden papaz Cristobal
do Molina tarafından şöyle anlatılacaktır:
Gönüllü olarak İspanyollara eşlik etmeyen yerliler ip ve zincirlerle bağlana­
rak birlikte götürülüyordu. İspanyollar bunları her gece açık bir hapishanede
tutuyor ve gündüzleri açlıktan ölür halde ve ağır yüklerle yanlarında götürü­
yorlardı. Bu sefere katılan İspanyollardan birisi, 12 yerliyi bir zincire bağladı­
ğı ve 12’si de öldüğü için övünüyordu.28
İspanyol fatihlerin amacı kendilerini zengin etm ekti ve altın yağma­
lam anın yanı sıra köleleştirmeye da başvuruyorlardı. Seçilmiş sömürge­
cilerin angarya emeği kullanım ına olanak veren ve yerlilerin yılın dokuz
ayında İspanyollar için çalışmasını öngören 1512-1513 Burgos Yasalarına
dayanarak, ülkeyi bölgelere, encomiendo'lara ayırdılar. Bu kararnam e
yerlilere okunacak ve itaat etmeyenler olursa, karılarının ve çocukları­
nın esir edileceği ve m allarına el konulacağı kendilerine bildirilecekti.29
Ayrıca, kimi durum larda, ‘dine karşı gelenlere özel şeyler, hapishane, zin­
cir ve gemi tem in eden’ papazlara da haraç ödenecekti.30
174
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
Her şey İspanyolların istediği gibi de gitmedi. Birbirini izleyen isyan­
larla karşılaştılar. Pizarro’nun kardeşlerinden birisi Cuzco’da dört ay sü­
reyle m ahsur kaldı. 1572’de son im parator Tupac Aura’nın öldürülm esi­
ne kadar İnka direnişi ezilemedi. Ama İnkalar, Meksika’da Aztekler için
geçerli olan aynı nedenlerle yenilmeye m ahkûm dular. Bakıra sahiptiler
ama demirleri yoktu; daha güçlü olan at ve katırlara karşılık lam aları var­
dı. Ne kadar zarif olursa olsun bir Bronz Çağ’ı uygarlığı, ne denli kaba
olursa olsun bir Dem ir Çağ’ı uygarlığının karşısında duram azdı. Atlar,
Hem mings’in ifadesiyle ‘bu fethin tanklarıydı’.31 Ancak ne zaman yerliler,
daha güneydeki Şili’de atları kullanmayı başardılar, fatihlerin ilerleyişi
ciddi engellerle karşılaştı.
İm paratorluk ailesinden az sayıda kişi, İspanyol üst sınıfıyla bütün­
leşerek bu yeni düzen içinde varlıklarını korudu. Hem mings’in aktar­
dığı gibi, ‘Bunlar, unvanlara, üniform alara, zarif İspanyol giysilerine ve
hak edilmemiş kazançlara İspanyollar kadar hevesliydi’.32 Ancak İnka
İm paratorluğunda yaşayan kitleler için hayat, eskisiyle kıyaslanamayacak
kadar kötüleşti. Bir İspanyol soylusu 1535 yılında krala şunları yazıyordu:
‘Ülkenin önemlice bir kısm ını dolaştım ve korkunç yıkım lar gördüm ’.33
Bir başkası, İnkalar zam anındaki durum la fetihten sonraki durum u kar­
şılaştırıyordu: ‘Tüm ülke sakindi ve iyi besleniyordu, oysa şimdi im para­
torluğun yollarında terk edilmiş sayısız köy görüyoruz’.34
Fethin verdiği zarar, her yeni yöneticinin, elden geldiğince fazla servet
edinm ek saplantısıyla daha beter bir hale geliyordu. Bu durum , birbirine
rakip İspanyol kom utanlar arasında şiddetli iç savaşlara ve yeni zengin
göçmenlerin İspanya tahtının temsilcilerine karşı ayaklanm alarına yol
açıyordu. Rakip ordular, tarım için kaçınılm az olan sulama kanallarını
ve tepelerin eteklerindeki teraslamaları yakıp yağmalarken tarım harap
oldu; lama sürüleri boğazlandı ve haşatın yetersiz olması halinde kullanı­
lacak yiyecek stoklan tüketildi. Aç insanlar Karayipler’de çok büyük bir
felakete yol açan aynı Avrupa hastalıklarına yakalandılar. Bunun etkisi,
14. yüzyıl Avrupa’sındaki Kara Ölüm ’ün etkisinden bile daha büyüktü.
1540’lara gelindiğinde Lima vadisinde 25.000 kişilik nüfusun yalnızca
2.000’i hayatta kalabilmişti. İm paratorluğun yerli nüfusu yarı yarıya ya
da üçte iki oranında azaldı.
Ülke öylesine harap olmuştu ki İspanyol monarşisi bile endişe etm e­
ye başladı. Monarşi, zenginlik getiren bir im paratorluk istiyordu, kendi
işgücünü soyan bir im paratorluk değil. 1500’lerin ortalarında, yerlilerin
söm ürülm esini kontrol altında tutacak ve göçmenlerin yıkıcılığını sınır­
landıracak önlemler tekrar tekrar tartışıldı. İşte o zaman, göçmenleri suç­
layan Las Casas gibi papazlar önem kazandı. Bununla birlikte onların ça­
B ü y ü k D ö n ü ş ü m I 175
baları da eski İnka İm paratorluğunda çok fazla bir değişikliğe yol açmadı;
zira artık, İspanya krallığının, 150.000 nüfusuyla o zaman dünyadaki en
büyük şehirlerden birisi olan Potosi’deki güm üş ve cıva madenlerinden
elde ettiği kârlar için angarya emeği gerekliydi. 1570 yılında Başpiskopos
Loyza başkanlığındaki bir komisyon, m adenlerin kam unun çıkarına ol­
ması nedeniyle angaryanın hoşgörülmesi gerektiğini kararlaştırdı.35
2. Bölüm
R ö n e s a n s ’t a n R
e f o r m a s y o n ’a
Kolomb Amerika’yı ‘keşfetmedi’. Bu işi en az 14.000 yıl önce Sibirya’dan
Bering Boğazı üzerinden Alaska’ya geçmiş olan ‘H intliler’ yapmıştı.
Kolomb buraya ulaşan ilk Avrupalı da değildi. Vikingler ondan 500 yıl
kadar önce kısa bir süre için kuzey Amerika’nın kuzeydoğu kıyıların­
da varlık göstermişlerdi. Ancak 1493, tarihte bir dönüm noktası oldu.
Avrasya’nın Atlantik kıyısında, daha önce geri olan toplumlar, dünya­
nın öteki kesimlerinde başat bir etki yapabilme kapasitesi gösteriyor­
lardı. Dolayısıyla İspanyollar Am erikalar’da, üç ya da dört yüzyıl önce
Haçlıların O rtadoğu’da oldukları kadar barbarlık yapmış olsalar da sonuç
farklı oldu. Haçlılar geldiler, gördüler, fethettiler ve yok ettiler ve daha
sonra arkalarında terk edilmiş kaleler dışında bir şey bırakm adan sökü­
lüp atıldılar. İspanyollar da geldi gördü fethetti, yok etti ve yeni, kalıcı bir
ülke yaratm ak için orada kaldılar.
A tlantik’in ötesinde bunlar olurken, Avrupa’nın kendisinde de siyaset­
te, entelektüel hayatta ve ideolojide ve bunların hepsinin de altında m il­
yonlarca insanın yaşam kazanm a biçimlerinde aynı derecede önemli ve
sonuç itibariyle dünyayı sarsan değişiklikler oluyordu.
Anaakım tarih yazım ının büyük kısmı kafasını bir hüküm darın ye­
rine diğerinin geçmesine takm ıştır. Bunlarda, kralların, kraliçelerin ve
bakanların listesi, bunların yanı sıra saraylıların entrikaları, prenslerin
öldürülmesi ve hanedan savaşları dışında pek az şey vardır. 15. yüzyılın
sonlarında başlayan siyasal değişimler bu tü r önemsiz şeylerden farklıdır.
Bu değişimler, şu ya da bu biçimiyle dünyaya egemen olan yeni türden bir
devletin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
İnsanlar antik ya da O rta Çağ uygarlıkları hakkında konuşurken sık
sık ‘ülke’ ya da ‘m illet’ sözcüklerini kullanırlar. Ancak o zaman egemen
olan devletler, m odern ‘ulus’ devletten çok farklıydı. Bugün biz bir ül­
kenin belirli sınırlar içinde coğrafi olarak süreklilik gösteren bir şey ol­
duğunu itirazsız kabul ediyoruz. Onun (kim i zaman yerel farklılıklarla
Büyük D önüş üm
birlikte) tek bir vergi sistemi ve çeşitli bölgeler arasında güm rük engelleri
olmayan tek bir yönetim yapısına sahip olmasını bekliyoruz. Ne kadar
sınırlı olsa da belirli haklar karşılığında onun ‘yıırttaşlar’m m sadakatini
talep ettiğini varsayıyoruz. Bir ‘devleti olm am ak’, insanların kaçınm ak
için her şeyi yaptıkları bir kader oluyor. Biz ayrıca, hem yönetenlerin hem
de yönetilenlerin konuştuğu tek bir ulusal dil (kim i zaman birden fazla)
olduğunu kabul ediyoruz.
Orta Çağ Avrupa’sının m onarşileri bu özelliklerden çok azına sahip­
ti. Bunlar halklar arasındaki dilsel bölünmelere ve coğrafî engellere göre
oluşmuş karm akarışık bölgelerdi. ‘Alman ulusunun Kutsal Roma Cermen
İm paratoru genellikle Bohemya’yı bir krallık olarak yönetir ve Almanca
konuşulan çeşitli bölgeler ve İtalya’nın bir kısmı üzerinde egemenlik iddia
ederdi. İngiltere kralları, Fransızca konuşulan büyükçe bir toprak parçası
üzerinde hak iddia edebilmek için bir dizi savaş yapmıştı. Fransa kralla­
rı Alpler’in ötesinde bugün İtalya denen araziyi elinde tutm ak istiyordu;
ama doğu Fransa, (rakip Burgondiya Dükalığı’nın bir kısm ı olan) güney­
batı Fransa ve (İngiliz krallarınca yönetilen) Normandiya ya da Brittany
üzerinde çok az denetim kurabilirdi. Evlilik ve miras krallara, uzaktaki
topraklar üzerinde egemenlik hakkı tanır ya da savaşlar, yerel toprakla­
rından onları yoksun bırakırken, devlet sınırlarında büyük çaplı hareket­
ler olabilirdi. Bir devlet içinde çok ender olarak yeknesak, tek bir yönetim
yapısı vardı. Bu devletler genellikle, her biri kendi hüküm darlarına, m ah­
kemelerine, yerel yasalarına, kendi vergi yapılarına, kendi güm rük nokta­
larına ve kendi silahlı adam larına sahip prenslikler, dükalıklar, baronluk­
lar ve bağımsız şehirlerden oluşurdu. Dolayısıyla her birinin hüküm dara
karşı sadakati yalnızca sözde kalır ve rakip bir hüküm dar daha iyi bir tek­
lif yaptığında unutulabilirdi. H üküm darlar çoğu kez yönettikleri halkın
dilini konuşmazlar ve resmi belgeler ve hukuk kuralları çok ender olarak
onların yönetimine tabi olanların dilinde olurdu.
Bu, Avrupa’nın önemli bir bölümünde, 15. yüzyılın sonlarına doğru
İspanyanın Latin Amerika’yı fethetmeye yöneldiği sırada değişmeye baş­
ladı. Fransa’da VII. Charles ve XI. Louis, İngiltere’de VII. ve VIII. H enry
ve İspanya’da ortak hüküm darlar Isabel ve Ferdinand, büyük feodal lordlar karşısında kendi iktidarlarını güçlendirmeyi ve bugünkü ulusal sınır­
lar içinde, bir tü r devlet düzeni kurm ayı başardılar.
Bu değişiklikler önemliydi; çünkü feodal düzenden m odern düzene
geçişin ilk hamlelerini oluşturuyordu. Bu dönüşüm henüz tam am lanm ış
olm aktan çok uzaktı. ‘Yeni’ m onarşilerin en güçlüsü İspanya’da, hüküm ­
darlar bir yüz elli yıl kadar İtalya’daki ve Aşağı Ülkeler’deki (Hollanda,
Belçika ve Lüksemburg) toprakları ellerinde tutabilm ek için savaşırken,
177
| H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
kendi Katalanya, Valensiya, Aragon ve Kastilya bölgelerinde hâlâ ayrı
idari yapılar geçerliydi. Fransa kralları, ‘m utlakıyetçi’ yönetime bölge­
sel lordları boyun eğdirebilmek için bir dizi savaş ve iç savaşa katlanm ak
zorunda kalm ışlardı ve o zaman bile, iç güm rük noktaları ve yerel hu­
kuk sistemleri yerlerinde duruyordu. 1066’da Norm andiya fethinin başka
yerlerden daha bütünleşm iş bir feodal devlet yarattığı İngiltere’de bile,
kuzeydeki ‘earl’ler önemli bir güce sahiptiler ve m onarklar Fransa üzerin­
deki iddialarını henüz terk etmemişlerdi.
Bununla birlikte ‘yeni m onarşiler’ ve daha sonra Fransa ve İspanya’da
onlardan doğan ‘m utlakıyetçilik’, eski feodal düzenden farklı bir şeyi
temsil ediyordu. Bunlar feodalizm üzerine oturan ama piyasa sistemi ve
şehirlerin büyümesine bağlı olarak, hüküm darların feodal lordların gü­
cünü dengeleyecek yeni güçleri kullanmayı öğrendikleri devletlerdi.36
Politikaları, hâlâ kısmen savaş ya da evlilik ittifakları yoluyla toprak ka­
zanm ak olan klasik feodal amaçlara yönelikti. Ama başka bir hedef gi­
derek önem kazanıyordu; ticareti ve yerel temelli üretim i oluşturmak.
Dolayısıyla Isabel ve Ferdiand Granada’daki Mağrip krallığını fethettiler
ve İtalya’da toprak kazanm ak için savaştılar; ama aynı zam anda ticareti
geliştirmek umuduyla Kolomb’u ve onu izleyenleri finanse ettiler. VIII.
Henry diğer m onarklarla hanedan bağları kurabilm ek için evliliği kullan­
dı; ama ayrıca İngiliz yün endüstrisinin ve donanm asının gelişmesini de
teşvik etti.
Bu durum , söz konusu m onarşilerin kendilerinden öncekilerden daha
az zalim oldukları anlam ına kesinlikle gelmez. Birbirlerine ve uyrukla­
rına karşı iktidarlarını perçinlemek için her yolu denemeye hazırdılar.
Entrika, cinayet, adam kaçırma ve işkence zanaatlarının bir parçasıydı.
O nların felsefesi en iyi ifadesini, hayatının en önemli tutkusu İtalya’nın
tek bir devlet altında birleşmesini görmek olan ve bir ‘prens’in amacına
ulaşm ak için ilerde kullanması gereken temel ilkeleri belirleyen Floransalı
m em ur Makyavel’in yazdıklarında bulur. Um utları gerçekleşmemiştir.
Ama yazdıkları doğrudan İspanyol m onarkların ya da VIII. H enry’nin
repertuarından alınm ış olmalıdır.
Isabel ve Ferdinard Granada’nın fethinden sonra, M üslüman hü­
küm darlıkların hiçbir zaman H ristiyanlara yapmadığı bir şeyi yaptılar:
Engizisyonu kullanarak Hristiyanlığı ya da ülkeden kaçmayı reddeden­
leri öldürdüler. 17. yüzyılın başına gelindiğinde, 900 yıldır bu ülkede
bulunan M üslüman nüfus kovulmuştu. Yaklaşık sekiz yüzyıllık İslam
yönetimi boyunca hoşgörülü davranılan Yahudi halkı da göçe zorlan­
mış, kuzey Afrika’da, Türklerin yönetimindeki Balkanlar’da (İkinci
Dünya Savaşında Hitler’in orduları şehri alana kadar Selanik’te yaşayan
Büyük D ö n ü ş ü m
İspanyolca konuşan bir Yahudi cemaati vardı) ve doğu Avrupa’da kendile­
rine yeni hayatlar aram ak zorunda bırakılm ışlardır. Hristiyanlığa geçen­
ler, conversos, bile güven içinde olmamışlardır. Bunlara karşı da 1570’lerde bir zulüm dalgası olmuştur.
İngiltere’de VII. Henry, VIII. Henry ve onları izleyenlerin sert yöntem­
leri yalnızca eski feodal baronlara yönelik değildi. Baronların kapı önüne
koyduğu sayısız hizm etkâr ve toprak sahiplerinin eski ortak alanları “çitleyerek” topraksız bıraktığı ve hiçbir geçim kaynağı kalm adan ortalıkta
dolanan en yoksul köylüler de bu yöntemlerden nasibini aldı. Birbirini iz­
leyen m onarklar bu insanları ‘kasıtlı suç işleyenler’ olarak görüyorlardı.37
1530 tarihli bir yasa şunları buyuruyordu:
Sağlam bünyeli avareler için kırbaç ve hapis. Bunlar araba tekerleklerine bağ­
lanarak vücutlarından kan akıncaya kadar kamçılanacaklar ve daha sonra
doğdukları ya da son üç yılda yaşadıkları yere dönerek ‘kendilerini bir işe
verecekleri’ konusunda yemin edeceklerdir.
Bu yasa daha sonra değiştirildi:
İkinci kez avarelik suçu işlendiğinde kırbaçlama tekrarlanacak ve kulağın ya­
rısı kesilecek; ama aynı suçu üçüncü kez işleyenler, merhametsiz bir cani gibi
idam edilecektir.38
Yeni D üşünceler
Am erika’nın ‘keşfi’ ve ‘yeni m onarşiler’ dönemi aynı zam anda
Rönesans, entelektüel hayatın ve sanatın İtalyan şehirlerinde başlayan ve
bir yüzyıl içinde batı Avrupa’nın geri kalan kısm ına yayılan ‘yeniden do­
ğuşu’ dönemiydi. K ıtanın her yerinde antikitenin klasik bilim inin yeni­
den keşfi ve onunla birlikte Avrupa O rta Ç ağlarını niteleyen dar dünya
görüşünden, aptallaştırıcı sanatsal kurallardan ve dinsel hurafelerden bir
kopuş söz konusuydu. Sonuç, Avrupa dünyasının Platon, Aristotales ve
Ö klid’in zam anından beri hiç görmediği bir şekilde sanatın, edebiyatın
ve bilimsel ilerlemelerin serpilip gelişmesi oldu.
Kimi tarih kitaplarının iddiasına rağmen böyle bir atılım yapmak
için bu ilk girişim değildi. İki yüzyıl kadar önce, Latince, Yunanca ve
Toledo’daki Arapçadan yapılan çevirilerle Abelard ve Roger Bacon gibi
düşünürlerin çabaları ve de Bocaccio, Chaucer ve Dante’nin yazılarıyla
daha önce de bir atılım olmuştu. Ancak 14. yüzyıldaki büyük bunalım da,
kilise ve devletin, şehir ve kırlardaki sınıf mücadelesiyle ilişkilendirilebilecek bu düşünceleri yok etmeye çalışmasıyla bu atılım yerle bir olm uş­
tu. Entelektüel araştırm a merkezleri olabilecek olan üniversiteler giderek
180 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
daha da fazla hiçbir pratik yararı olmayan, skolastik tartışm aların m erke­
zi olmuştu.
Rönesans, 13. yüzyılın entelektüel, kültürel ve bilimsel çabalarına,
ama çok daha ileri bir düzeyde ve çok daha geniş bir temel üzerinde bir
geri dönüşü temsil ediyordu. Doğum yeri olan İtalyan şehir devletlerinde,
geçmiş O rta Çağ dünya görüşünün kısırlığına doğrudan saldırmadı. Bu
devletler, feodal olmayan yollarla elde edilen zenginliğin çalım ını satan
ve eski feodal soyluluğun üyelerini bir yana iterek kendi zenginlik ve güç­
lerine feodalizmin kurm uş olduğu çerçeve içinde bir yer arayan tüccar
oligarşilerinin egemenliği altındaydı. Örneğin Floransa’daki başat aile
Medici’lerdi. İşe tüccar ve banker olarak başlamışlar ve içlerinden ikisi
papalığa yükselirken bir başkası da Fransa kraliçesi olmuştu. O nların teş­
vik ettikleri kültür kendi çelişkili pozisyonlarını yansıtıyordu. Eskisinin
içinden çıkan yeni topluma mükemmel görsel ifadesini veren plep kö­
kenli zanaatkârlara, resim ve heykel ısmarlıyorlardı. Michelangelo’nun
‘Tanrının Adem’e Hayat Verişi’ ya da Şistine Şapelindeki ‘Son H üküm ’ü
insanlığı kutsayan dinsel eserlerdi. Michelangelo’nun en büyük eserleri
arasında bir dizi köle ve tutsak heykeli vardır ki, içine sokuldukları taş
tuzaktan kurtulm ak için mücadele eden insanları gösterir. Öte yandan
yöneticilerin teşvik ettiği edebiyat, kim i açılardan 13 ve 14. yüzyıl başla­
rının geleneğinden de bir adım geridir. İtalyalı devrimci G ram sci’nin 70
yıl önce işaret etmiş olduğu gibi, Dante İtalyancanın Floransa Lehçesiyle
yazmışken, Rönesans ‘hüm anizm ası’nın dili dar bir entelektüel elitin dili
olan Latinceydi. Bu, bilgili insanlara bütün Avrupa’da bir iletişim kanalı
açıyordu; ama Floransa, M ilan ya da Venedik’in geniş kitlelerine herhangi
bir kanal açmıyordu. Daha da önemlisi, hâlâ eski metinlere neredeyse ba­
tıl bir saygı gösteriliyordu ve Yunan ya da Romalı bir yazardan yapılan bir
alıntı hâlâ bir tartışm ayı sonuçlandıran nokta görevi yapıyordu.
Rönesans Avrupa’ya yayılırken içeriği değişmeye başladı. Yunanca ya
da Latinceden, konuşulan dillere artan sayıda çeviriler yapıldı. Ve eskileri
yalnızca okum ak için değil, fakat bunların bulgularına kafa tutm ak için
artan bir isteklilik söz konusuydu ki bunun en iyi örnekleri Kopernik,
Kepler ve Galileo’nun bilimsel atılım larıdır. 16. yüzyıl, 2.000 yıllık eski
düşüncelerin fışkırmasıyla başladı ama bir yüzyıldan daha az bir süre
içinde yeni yazıların kitlelerin dilinde -Rabelais Fransızca; Shakespeare,
Marlowe ve Ben Johnson İngilizce; Cervantes İspanyolca- patlama yaptığı
görüldü.
Büyük D önüş üm
Yeni D inler
İspanyol birliklerinin G ranada’yı alm alarından ve Kolomb’un Batı Hint
Adaları’na ayak basm asından yirm i beş yıl sonra, 34 yaşındaki bir rahip ve
ilahiyat hocası, M artin Luther, güney Almanya’da W ittenberg Kilisesi’nin
kapısına bir kâğıt parçası çiviliyordu. Bu kâğıt Katolik kilisesinin ‘günah­
ları bağışlama belgesi’ satmasına saldıran 95 noktayı (‘tezler’) içeriyordu.
Bunlar insanları günahlarından kurtaran ve cennete giriş için pasaport
vadeden belgelerdi. Onun bu eylemi, 12 yüzyıl önce Konstantinos’un
Hristiyanlığı kucaklam asından sonra, batı kilisesindeki en büyük ayrı­
lığı başlattı. Öyle görünüyordu ki kilisenin ya da Kutsal Roma (Cermen)
İm paratorluğunun yapacağı hiçbir şey Luther’e olan desteğin artm ası­
nı önleyemeyecekti. Güney Almanya’nın ve İsviçre’nin -Basel, Zürih,
Strasburg, M ainz- şehirleri onun arkasına takıldı. Saksonya, Hesse ve
Brandenburg’unki gibi bazı en güçlü Alman prensleri de aynı şeyi yaptı­
lar. 1546 yılında Meaux’nun kasaba m eydanında 14 Lutherci zanaatkârın
diri diri yakılması gibi karşı önlemlere rağm en kısa sürede Hollanda ve
Fransa’da dinini değiştirenler oldu.39 İngiltere’de VIII. Henry, (İspanyol
tahtının m üttefiki olan) Papa, İspanyol prensesi Aragon’lu Catherine’den
boşanm asına onay vermeyince Katolik kilisesinden ayrıldı.
Luther işe, günahları bağışlama, kilisedeki törenler, papazların ina­
nanlarla Tanrı arasındaki aracılık rolü, papanın ruhbanı cezalandırması
gibi teolojik meselelerle başladı. Ancak Katolik kilisesi O rta Çağ toplum unun öylesine temel bir unsuru haline gelmişti ki bu meselelerin top­
lumsal ve siyasal meseleler haline gelmesini önlemek olanaksızdı. Aslında
Luther’in yaptığı şey, tüm feodal düzen adına ideolojik denetim sağla­
yan bir kurum a meydan okum aktı. Bu ideolojik denetimde çıkarı olan­
ların karşı çıkması kaçınılm azdı. Bu meseleler etrafındaki tartışm alar
Avrupa’nın büyük bir kısm ını, izleyen yüzyılda ve sonra bir dizi savaş ve
iç savaşın içine attı: Almanya’da Smalkaldic savaşı,* Fransa’da din savaş­
ları, Hollanda’nın İspanya’dan bağımsızlaşması için verilen uzun savaş,
Alm an ülkelerini perişan eden Otuz Yıl Savaşları ve de İngiliz İç Savaşı.
Luther mükemmel bir polemikçiydi; davasını anlatan risaleleri birbi­
ri ardı sıra yayınladığı gibi, Alm an dilinin gelişmesini kesin bir şekilde
etkilemiş olan, İncil’in çevirisini yapıyordu. Roma Katolik Kilisesine
Luther’inkine çok benzeyen düşüncelerle karşı çıkm anın çok uzun bir
geleneği vardı. Avrupa’nın belli başlı şehirlerinde üyeleri bulunan ve 200
*
Smalkaldic War: [Almancası: Schm alkaldischer Krieg] Kutsal Roma îm paratorluğu’nun sı­
nırları içinde 1546’dan 1547’ye kadar H absburg’lu V. Charles ile Lutherci Schmalkaldic Birli­
ği arasında yaşanan savaş, -çev.
181
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
yıldır yeraltında faaliyet gösteren ‘Waldensian’ kilisesi vardı. Bir yüzyıl
kadar önce Hussçular çok benzer düşünceleri arkalarına alarak savaş­
m ışlardı ve İngiltere’de 14. yüzyıl reformcusu Wycliffe’in hâlâ pek çok
‘Lollard’* m üridi vardı. Ancak bu hareketler hiçbir zaman, kiliseyi ve
onun içinde var olduğu toplum u param parça edememişlerdi. Luther’in ve
doktrin konularında onunla aynı görüşte olmayan diğer reform cuların Z ürich’te Zwingli ve Cenevre’de C alvin- yaptıkları aslında tam da buydu.
Bunun niye böyle olduğunu anlayabilmek için 14. yüzyıl bunalım ın­
dan sonra meydana gelen daha geniş ekonomik ve toplumsal değişimlere,
yeni monarşilere, yeni dünyanın fethine ve Rönesans’ın yeni bilgisine yolu
açtığı gibi yeni dinlerin de yolunu hazırlayan değişikliklere bakm ak ge­
rekir. Feodal ekonomi ve feodal toplum yeni bir şeye hayat veriyordu ve
Protestanlık onun doğum çığlıklarından birisiydi.
Geçiş H alindeki Ekonom i
Batı Avrupa toplum u yüzlerce yıldır ağır ama birikerek artan bir deği­
şim, o değişimin içinde yaşayanlarca çoğu kez fark edilemeyen bir değişim
geçiriyordu. İlk olarak, zanaatkârlar, gemi yapımcıları ve askeri m ühen­
disler Avrasya’nın başka yerlerinden ve Kuzey Afrika’dan gelen yenilikleri
alıp bunlara kendi yeniliklerini eklerlerken, üretim tekniklerinde yavaş,
aralıklı ama devam eden bir ilerleme oluyordu. Dolayısıyla 16. yüzyılın
başlarına gelindiğinde, her büyük kasabada bir m ekanik saat, su değir­
m enlerinin yanı sıra yel değirmenleri, dökme dem ir üretmeye olanak ve­
ren izabe fırını, gemi üretim inde ve donatım ında yeni yollar ve gemilerin
pozisyonlarını kestirmeleri için yeni aletler, savaş için top ve tüfek, daha
önce yalnızca seçkin kütüphanelerde çok değer verilen elyazmaları olarak
bulunabilen m etinlerin yığın halinde çoğaltılmasını sağlayan matbaa gibi,
12. yüzyılda ve hatta 14. yüzyılda bilinmeyen onlarca aygıt ortaya çıktı.
Bu teknik yenilikler daha büyük değişikliklerin vazgeçilmez önkoşu­
luydu. Kolomb Arap ülkelerinden gelen usturlap ve Çin’den gelen pusula
olm adan da Am erika’ya ulaşm anın bir yolunu belki bulabilirdi -kendi­
sinden daha önce bunu yapanlar olduğuna göre bu muhtemel olm aktan
ö tedir- ama dönüşü ve İspanyol fetihlerini olanaklı kılan deniz yolunun
rotasını çıkaram azdı. M onarkların orduları gelişmiş arbeletleri ve ateşli
silahları olm adan da m uharebeleri kazanabilirlerdi ama şövalyelerin zırh­
*
Lollardlar ya da Lollard Hareketi: John Wycliffe’in düşüncelerini benim seyen ve geliştiren
dinsel reformcular. Bunlar Kilise’nin dünyeviliğine ve ruhbanın lüks içinde yaşam asına kar­
şı çıkıyorlardı. Lollardcı düşünceler Bohemya’lı reformcu John Huss’u ve onun kanalıyla da
M artin Luther’i etkilem iştir. Lollard’ların İngiltere’deki en önemli etkisi vaazlarını İngilizce
vermeleri ve Incil’in İngilizceye çevrilmesi açısından olm uştur, -çev.
Büyük Dön üşüm
lı süvarilerini yenmeyi, lordların şatolarını düm düz etmeyi ya da köylü
m ızraklı askerleri yenmeyi başaramazdı. Kuzey İtalya’daki Rönesans dü­
şünürleri, matbaa olmadan da Yunan ve Roma yazılarına karşı bir ilgi can­
landırabilirlerdi; ama bu yazıların etkisi, binlerce kopya çoğaltılmadıkları
takdirde Avrupa’nın pek çok yerine yayılamazdı. Aynı şekilde Luther’in
papalığa kafa tutuşu bu kadar büyük bir izleyici bulamazdı. Aslında, m at­
baa, onun düşünceleri için zem inin zaten hazır olduğunun garantisi ol­
muştur. Söz gelimi İngiltere’de matbaalar, Wycliffe’de, Langland’ın Piers
Ploughman’m da ve daha az ölçüde Chaucer’de görülen ruhban karşıtı gö­
rüşler için ‘gecikmiş ama muazzam bir güç’ yaratm ış ve böylelikle ‘14.
yüzyılın 16. yüzyılı istila etm esini’ sağlamıştır.40
Ancak teknikler tek başına hiçbir şeyi gerçekleştiremezlerdi. Bunların,
kimi zaman oldukça büyük maliyetlerle, kullanım a sokulması gereki­
yordu. Silahların üretilmesi, m adenlerin işletilmesi, m atbaaların finan­
se edilmesi, gemilerin inşası, orduların ikmali gerekiyordu. Bu tü r şeyler
istenen ölçekte, ancak üretim in teknik organizasyonu kadar toplumsal
organizasyonun da büyük değişiklikler geçirmesiyle m üm kün olabilirdi.
Erken feodal dönemde üretim , anlık kullanım içindi; lordun lüks
içinde yaşamasını sağlayabilmek için köylü ailesini hayatta tutabilmek.
Önemli olan şey daha sonra Adam Smith ve Kari M arx’ın ‘kullanım de­
ğeri’ diyecekleri, köylü ailesine geçim için gerekli olan ve feodal lordun
savurgan zevklerini tatm in edecek lüks şeylerdi. İster köylünün daha sıkı
çalışması isterse yeni tekniklerin kullanılm ası yoluyla üretim i arttırm a
konusundaki baskı, yalnızca ya köylünün daha iyi yaşam ak isteğinden ya
da lordun daha da savurgan bir şekilde tüketm e arzusundan gelebilirdi.
M arx’ın ayrıca ifade ettiği gibi, köylülerin söm ürülm e düzeyi, ‘feodal lor­
dun m idesinin büyüklüğü’ ile sınırlıydı. Böyle bir toplum da değişim ve
para m arjinal bir rol oynuyordu. Eğer birisi varlığını arttırm ak isterse,
altın biriktirm ektense, toprağı ele geçirmeye bakardı.
15. yüzyılın başlarına gelindiğinde işler çoktan bir hayli değişmeye
başlamıştı. Satmak için meta üretim i -kendileri de daha sonra başka şey­
lerle değiştirilebilecek olan şeylerin altın ve gümüşle değiştirilm esi- artan
oranda egemen oluyordu. Smith ve M arx’ın ‘değişim değeri’ dedikleri şey
giderek önem kazanıyordu. Köylü ailesi hâlâ kendi yiyecek ve giyeceğinin
çoğunu üretiyordu, ama kira ve tarım aletlerini satın alm ak ve hasat kötü
giderse kendi geçimini sağlamak için daha fazla para gerekiyordu. Lordlar
ve m onarklar çok büyük paralara ihtiyaç duyuyorlardı. Uzun mesafe tica­
reti, bir fiyat karşılığında dünyanın öteki ucundan egzotik lüks şeylerin
satın alınabilmesini sağlıyordu. Eğer bir kişi yeterli paraya sahip olursa, o
184
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
adam (ya da kim i zaman kadın) başkalarını fethedebilecek (giderek daha
fazla paralı askerlerden oluşan) ordular kurabiliyor; ya da keşif, ticaret ya
da korsanlık için gerekli gemileri satın alabiliyor ve denizcileri kiralaya­
biliyordu. Genel olarak para bugün olduğu gibi bir şey olmaya başlamıştı.
Zam anla bu durum çalışma dünyasını tümüyle değiştirecekti: Öyle
ki para, insan ihtiyaçlarını karşılayan bir şey olm aktan çıkacak ve basit
olarak paraya sahip olanların daha fazla para kazanm aları için bir araç
haline gelecekti. Bu süreç 16. yüzyılın başında tam am lanm ış olm aktan
çok uzaktı. Zanaatkârların çoğu hâlâ, herhangi bir iş için geleneksel ücreti
elde etmeyi ve bayram günleriyle azizlerin günlerinde kutlam alar yapma
özgürlüğüne sahip olmayı um acak ve köylülerin pek çoğu hâlâ işlerinin,
mal piyasalarının monoton işlerine değil de mevsimlerin döngüsüne bağlı
olduğunu düşünecekti. Ama bu değişim, birkaç yüzyıldır her şeye rağmen
başlamıştı. Şehir ve köyler yoluyla piyasa ağlarının yavaş yavaş yaygın­
laşması, artan sayıda insanın hayatına el uzatacaktı. Belli başlı şehirlere,
lim anlara ya da ulaşım yapılabilen nehirlere yakın bütün kırsal alanlar
endüstri ü rü n le rin in -kum aş için keten, şarapçılık için üzüm, yağ için
zeytin, boyacılık için çivit otu ya da safran- üretim ine ya da kasabalarda
ve yukarı sınıflarda artan et talebini karşılam ak için hayvancılığa tahsis
ediliyordu. Tüccar ‘evde fason üretim ’ sistemini kullanarak zanaat işçi­
lerini, eski geleneksel fiyatların değil de arz ve talebin belirlediği daha
düşük fiyatlar için baskı altında tutuyor ve şehirdeki zanaatkârların tüc­
carın vurguncu tanrısına hayatlarını kurban etmeyi reddetmeleri karşı­
sında da yeni, kırsal temelli endüstrileri teşvik ediyordu. Almanya’nın gü­
neyindeki yüksek arazilerde, Bohemya’da, Transilvanya’da Fugger ailesi
gibi İspanyol ve Kutsal Roma büyük hüküm darlarının savaşlarını finanse
eden büyük finansörler, ücretli işgücü tarafından işletilen madenler ku­
ruyorlardı.
14.
yüzyılın bunalım ının sonuçlarını, 5. yüzyılda Roma
İm paratorluğunu, 3. ve 13. yüzyıllarda Çin’i bunaltan krizlerden farklı
kılan, işte bu piyasa için üretim in oynadığı roldü. Önceki durum larda,
kıtlık, iç savaş ve yabancı istilası, büyük ölçüde ekonomik olarak birbi­
rinden ve toplum un bütününden kopuk büyük mülkler halinde parçalan­
maya yol açmıştı. Buna karşılık 14. yüzyılın bunalım ını Avrupa çapında
piyasa ilişkilerinin gelişmesi izledi. Feodal serfliğin canlandığı yerlerde
bile bu, lordun güzel bir fiyat karşılığında büyük tacirlere satabileceği
ürünleri yetiştirmeye yönelik bir serflikti.
Bu bunalım şehirleri yok etmedi. Kıtlık ve salgınların sonrasında çok
sayıda köy terk edilmiş olsa da, şehirler zarar görmemiş olarak kaldı. Ve
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 185
15. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, matbaacılık ve gemicilikte olduğu
gibi yeni teknolojilerin kullanılm asını teşvik eden yeni bir ekonomik ge­
nişlemenin ön safında yer aldılar. Bu yeni dönemde bütün şehirler ka­
zançlı çıkmadı. Pazarın genişlemesi, anlık kullanım için değil de deği­
şim için üretim yapılması, tek tek şehirlerin daim a kazaya uğrayabileceği
anlam ına geliyordu. Daha önceki dönemde başarılı olmuş bazıları şimdi,
piyasa kanalıyla uzak memleketlerdeki siyasal olaylar ya da üretim deki
öngörülemeyen değişmelerin etkisi nedeniyle geriliyorlardı. Gerilerde
kalmış olan diğerleri ise şimdi ileri fırlıyorlardı. Barselona, Floransa ve
kuzey Avrupa’nın ve Baltık’ın büyük Hansa ticaret şehirleri, 16. yüzyılda
belirli ölçülerde gerilediler; buna karşılık Aşağı Ülkeler’in kuzeyindeki
(günüm üzdeki Hollanda), Ispanya’nın güneyindeki, Almanya’nın güney­
doğusundaki ve İngiltere’deki şehirler gelişmeye başladılar.
Piyasanın bir başka etkisi daha oldu. M ilyonlarca insanın içinde ya­
şadığı koşulları dönüştürdü. 15. yüzyılın ortalarından sonra fiyatlar
yükselmeye ve geniş kitlelerin yaşama standardı düşmeye başladı. Kara
Ölüm’den sonra hemen hemen ikiye katlam ış olan geçek ücretler, 15. yüz­
yılın ortalarından 16. yüzyılın sonlarına kadar yarı yarıya ya da üçte iki
oranında geriledi;41 buna karşılık köylülük lordlara artan oranda çeşitli
türden vergiler ödeme baskısı altında kalıyordu.
Köylerin ve şehirlerin zenginleri arasında, aynı para kazanm a çılgınlı­
ğı geçerliydi. Kolomb’un, Cortes’in ve Pizarro’nun altın tutkusu bu d uru­
m un bir ifadesiydi. Bir başkası, Luther’in ilk boy gösterişine yol açan, ki­
lisenin günah bağışlama belgesi ticaretiydi. Aynı şekilde, doğu Avrupa’da
yeniden serfliğe dönüş ve batı Avrupa’nın belirli kesimlerindeki ilk kapi­
talist tarım biçimleri böyleydi. Para her şeyin ölçüsü olmaya başlıyordu.
Bununla birlikte toplum un yerleşik değerleri hâlâ eski feodalizmin hiye­
rarşisi içinde somutlaşmıştı.
Kilise kesinlikle O rta Çağ değerlerinin merkeziydi. O nun törenleri,
farklı sınıflardan beklenen -çoğu kez yontularda ve pencere cam larında
temsil edilen- davranış biçimlerini simgeliyordu. Bununla birlikte kilise­
nin kendisi de altın tutkusundan etkilenm işti. Mediciler ya da Borgialar
gibi büyük tüccar ailelerinin üyeleri, kendi servetlerini artırabilm ek için
papa oldular ve servetlerini gayri meşru çocuklarına aktarabilmeyi um ­
dular. Bol kazançlı piskoposluklara onlu yaşlardaki çocuklar tayin edildi.
Ruhban, çeşitli kiliselerden gelir elde ediyor; ama bunların hiçbirinde gö­
rünm ek istemiyordu. Soylular gelirlerinin yaklaşık yarısını kiliseye öde­
nen ondalık vergilerden (aşar) sağlıyorlardı. Papazlar ve keşişler, tefecilik
günah sayılsa da, yüksek faizle ödünç vererek yoksullaşmış köylüleri sı­
186 j H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
kıştırıyordu.
Tarihçiler, kapitalizmle Protestanlık arasındaki ilişki üzerine tar­
tışmaya büyük zaman harcamışlardır. Sosyolog (ve Alm an milliyetçisi)
Max Weber’den etkilenen bir okul, Protestanlık değerlerinin, bu sözde
Protestan ‘ru h u n u n nereden geldiğini açıklamadan, kapitalizmi yarattı­
ğını iddia etm iştir.42 Başka okullar, ilk Protestanların pek çoğunun kapi­
talist olmadığına ve Almanya’daki en sağlam Protestan bölgeler arasın­
da ‘ikinci serfliği’ yaşayanlar bulunduğuna bakarak ikisi arasında hiçbir
bağlantı olmadığını iddia etm işlerdir.43
Bununla birlikte ikisi arasındaki bağlantıyı görmek çok kolaydır.
Teknik değişimin ve yeni piyasa ilişkilerinin, feodalizm içindeki insanlar
üzerindeki etkisi ‘karm a bir toplum a -piyasa feodalizm ine- yol açtı ki
bunun içinde, kapitalist ve feodal davranış ve düşünce biçim lerinin birbi­
rini kucaklaması olduğu kadar birbiriyle çatışması da vardı.
Piyasa yapılarının feodalizmin yapıları üzerine yerleştirilmesi, halk
kitlelerinin her ikisinin kötülüklerinden de zarar görmesine yol açtı.
Piyasanın iniş ve çıkışları sürekli olarak pek çok insanın geçimini tehlike­
ye attı; doğu ve güney Avrupa’nın geniş alanlarında hâlâ gelişmesini sür­
düren feodal tarım yöntemleri, köylüleri beslemek ve lordların lüksünü ve
hüküm dar ordularının ihtiyaçlarını karşılam ak için gerekli olan ürünü
sağlayamıyordu.44 Yönetici sınıf tüketim inin genişleyen üstyapısı, köylü
üretim inin temelini istikrarsızlaştırıyor ve 16. yüzyıl ilerlerken toplum gi­
derek, ileri gitmekle geri gitmek arasında bölünen, yeni bir kriz dönemine
doğru sürükleniyordu.
Sonuç olarak toplum daki her sınıfın kafası karışıktı ve her sınıf gü­
vence için eski dinsel inançlarına dönüyordu, ama kilisenin kendisinin de
karışıklıktan bunaldığını görüyordu. İnsanlar bu durum la ancak eski feo­
dalizmden devraldıkları düşüncelerin yeniden biçimlendirilmesi yoluyla
baş edebilirlerdi. Luther, Zwingli, Calvin, John Knox ve diğerleri -ve hatta
Cizvitleri kuran ve Katolik Karşı-Reformasyonu’nun öncülüğünü yapan
Ignatius Loyola bile- onlara bu yeni yolları sağladılar.
A lm anya’da P ro testan Reform u
M artin Luther ve Jean Calvin’in devrimci ya da hatta toplumsal reform
hareketleri başlatmak gibi bir niyetleri yoktu. O nlar yerleşik dinsel düze­
ne radikal bir meydan okumaya hazırlanm ışlardı. Ancak onların savları,
Katolik kilisesinin İsa ve Havarilerin İncil’de ifadesini bulan öğretisini
nasıl çarpıttığını ve bozduğunu göstermek üzere teolojikti. Onlar, önemli
olanın papazların aracılığı ya da ‘hayırlı işler’ özellikle de kiliseye yapılan
B ü y ü k D ö n ü ş ü m j 187
ödemeler değil, bireyin “im anı” olduğunda ısrar ediyorlardı. Heykeller ve
kutsal yerler ya da objeler aracılığıyla tapınılan Azizler’in görkemli düze­
ninin Incil’in mesajının saflığını putperestçe bir şekilde bozduğunda ısrar
ediyorlardı. Calvin daha da ileri giderek, ibadet edenlerin Aşai Rabbani
ayininde bir şekilde İsa’nın etini tüketm esinin kutsal şeylere saygısızlık
olduğunu söylüyordu ki bu onun Roma kilisesi bir yana, Luther’in yan­
daşlarıyla da uzlaşmasını önleyen bir meseleydi. İlk Protestanların, sap­
kınlığın cezası Avrupa’nın her yerindeki şehirlerde halkın gözü önünde
diri diri yakılm ak olmasına rağmen, büyük kişisel riskler altına girmeleri
ve yandaşlarını sıkı durmaya davet etmeleri, bu gibi meseleler yüzündendi.
Bununla birlikte gerek Luther gerekse Calvin toplumsal meselelerde
tutucuydular. 1521’de im paratorluk otoriteleri onun başını istediklerinde,
Luther, halkın dinsel olmayan konularda otoritelere boyun eğmesi gerek­
tiğini vurguluyordu:
Nedenleri ne denli haklı olursa olsun ayaklanmanın herhangi bir haklılığı
yoktur... Dünyevi otorite ve de kılıç, kötü insanları cezalandırmak ve tanrı
yolundaki insanları korum ak için takdir edilmiştir. ...Ancak, iyi ile kötü ara­
sındaki farkı bilebilecek durum da olmayan sıradan insan ne zaman ayakla­
nırsa, fark gözetmeden vuracaktır ki bu da büyük ve zalimce bir adaletsizlik
olmadan olmaz. Orada otoriteleri dikkatle dinleyin ve izleyin.45
Calvin’in görüşleri de benzer bir şekilde ‘halk itaatkârlığı doktri­
n i’ olarak tanım lanm ıştı. Zira, yönetenler ve yönetilenlerden oluşan bir
sosyal düzenin varlığı ‘Tanrı tarafından takdir edilm işti’ ve ‘insanlık ilk
günahın etkisi altında olduğu için bu düzen zorunlu olarak bir baskı dü­
zeniydi’.46
Yine de onların doktrinlerinin, kendilerinin de taraf tutm ak zorunda
kalacakları toplumsal mücadeleleri başlatması önlenemedi.
Profesör ünvanına sahip bir rahip olan Luther, Avrupa’ya yayılmış
‘hüm anist’ Rönesans’ın bir parçasıydı ve o çevreden bireyleri ikna ede­
bilirdi. Ayrıca, Saksonya Elektoru Frederick47 gibi, kilise ile kendi anlaş­
m azlıkları olan güçlü figürlerin himayesini de kazanabilirdi. Ancak onun
öğretisinin 1520’lerde güney Almanya’da hızla yayılmasının asıl nedeni,
Luther’in güvenmediği hoşnutsuz geniş kitleler için çekici olmasıydı. Bir
çeyrek yüzyıl kadar sonra Calvin’in öğretisinin Fransa’da yayılması için
de aynı şey söylenebilir.
Alman Reformasyonu tarihçileri bugün, farklı aşam alardan söz eder­
ler: ‘kentlilerin (ya da burglular’ın) Reformasyonu’, ‘köylü Reformasyonu’
ve ‘prensler Reformasyonu’.48 Kentlilerin Reformasyonu, Luther’in 1521’de
im paratorluğun kurucu unsurlarının bir araya geldiği ünlü bir toplantı­
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
da, W orms Diet’inde, im paratora meydan okuyarak kamusal bir figür ol­
m asından sonra, güney Almanya ve İsviçre şehirlerine hızla yayıldı. Bu
şehirler, zengin tüccar ve ikinci derecede aristokrat ailelerinden oluşan
oligarşilerce yönetiliyordu. Bu aileler, kim i biçimsel dem okratik yapı­
ları olan yerlerde bile, nesiller boyu meclislere ve senatolara egemendi.
Oligarşilerin pek çoğunun, örneğin ruhban sınıf başkalarını vergi verme­
ye zorlayarak kendisi vergiden m uaf tutulm ak istediği ve yerel prenslerin
gücünden çekindikleri için kiliseye karşı kendi özel hoşnutsuzlukları söz
konusuydu. Ama mevcut toplumsal ve dinsel düzenle de çok çeşitli bağla­
rı vardı. Şehirler dışındaki arazilerin feodal rantlarından yararlanıyorlar,
çocukları için kilisede kazançlı mevkiler arıyorlar ve kilisenin ondalık
(aşar) vergisinden kurtulm ak için yollar buluyorlardı. Dolayısıyla bunlar,
kilisenin ‘reformasyonu’ çağrısına hem sıcak bakıyorlar hem de mukave­
met gösteriyorlardı. Tipik olarak, şehrin dinsel hayatı üzerinde daha fazla
denetim sağlayabilecekleri ve de büyük bir karışıklığa yol açmadan kilise­
nin elindeki kaynakları kullanabilmelerine olanak verecek bölük pörçük
değişiklikler istiyorlardı.
Ancak bu toplumsal tabakanın altında genişçe bir daha küçük tacir­
ler ve zanaatkârlar -ve kim i zaman, kilisenin vaat ettiği dinsel teselliye
bile çoğu kez olanak vermeyen papazlıklar için para ödemekten bıkmış
usanmış, zanaatkâr ailelerden gelen papazlar, rahibeler ve keşişler- kitlesi
vardı. Bunların ajitasyonu Reformasyonu şehirden şehire zafere ulaştır­
dı. E rfurt’ta, ‘öğrenciler ve zanaatkârlar, ruhbana karşı bir saldırı’da ve
M artin Luther’in 1521 yılında şehirden geçmesinden sonra ‘yüksek rüt­
beli bir papazın evinin tahrip edilmesinde’ yer aldılar.49 Basel’de doku­
macılar, kutsal kitabın ‘yalnızca ruhla değil ama elle kavranm asını’ talep
ettiler ve kiliseleri süslemeye harcanan paranın, ‘kışın yakacak odunu,
m um u ve öteki ihtiyaçları olmayan’ insanlara yönlendirilm esini talep
ederek ‘diğer insanlara sevgi ve gerçek im anla yaklaşmalıyız ’ diye ısrar
ettiler.50 Braunchweig, Hamburg, Hannover, Lemgo, Lübeck, Magdeburg,
M ülhausen ve W ism ar’in zanaatkâr ve tacir komiteleri, şehirlerin yöne­
tici kurullarını, dinsel değişiklikleri yerine getirmeye zorladılar.51 Şehir
otoriteleri, düzenli bir değişimi gerçekleştirmesi için Luther’in bizzat
kendisine başvuruncaya kadar, W ittenberg, ‘çatışmalarla parçalandı ve
put kırıcıların eline geçti’.52 Strasburg’da aşağıdan kom ünün baskısıyla
bunalan yöneticiler, açıkça yasa dışı olan dinsel uygulam alarda değişik­
likler yapmaya başlıyorlar ve aynı zam anda birisinin -im paratorun, im ­
paratorluk dietinin, ya da kilisenin Kardinaller Meclisi’n in - daha da fazla
değişim için artan baskıdan kendilerini kurtarm asını um uyorlardı.53 Bu
şekilde, ‘genellikle aşağıdan, şehir yönetimi tarafından değil de zanaatkâr
B ü y ü k D ö n ü ş ü m j 189
loncaları tarafından teşvik edilen’54 im paratorluk Almanyası şehirlerinin
üçte ikisi yeni dine geçti. Luther doktrininin bu başarısını, ilahi iradeye
bağladı. Bunların hepsini ‘Tanrının Sözü yaptı’ diye yazdı. ‘Ben Philip ve
A m sdorf’la oturup bira içerken, Tanrı Papalığa güçlü bir darbe vurdu’.55
Aslında, onun öğretisine verilen karşılık, yapısal bir ekonomik kriz döne­
mindeki sınıf duygusuydu.
Bununla birlikte yönetici meclisler ve senatolar, aşağıdan gelen ajitasyonu yatıştıracak yeterli değişiklikleri hayata geçirdiler: ‘Bir kez meclis
Hristiyan öğretisini resmen ferman edip, Aşâi Rabbani ayinini yürürlük­
ten kaldırıp, ruhbanı yurttaşların içine katınca, şehir kilisesinin hayatı
hakkında karar verme sürecini sokaklardan meclis salonuna taşıması çok
doğal bir şey olarak göründü.’56
Köylü Savaşı
1524’ün sonlarında ikinci ve çok daha şiddetli bir hareket baş gösterdi.
‘Köylü Savaşı’ (ve bugün kimi tarihçiler arasında ‘sıradan insanın devri­
m i’) olarak bilinen bu olay, ‘m odern öncesi Avrupa’nın en önemli kitlesel
ayaklanması’ olarak tanım lanm ıştır.57 İzleyen yarım yüzyıl boyunca gü­
ney Almanya’da bir dizi yerel kırsal ayaklanma meydana geldi. Şimdi şe­
hirlerdeki dinsel keşmekeşe ilişkin haberler, çoğu kez, filizlenmekte olan
kırsal endüstrilerde zanaatkârlarca yayılıyor; yıllardır derinleşmekte olan
güvensizlik ve acının odağını oluşturuyor ve hem dinsel hem de toplum ­
sal bir ayaklanmayı tahrik ediyordu.
Binler, hatta on binlerden oluşan alelacele derlenmiş ordular, m anas­
tırları yağmalayarak, şatolara saldırarak ve şehirleri ele geçirmeye çalı­
şarak hareketi, im paratorluğun güney ve orta bölgelerinde oradan oraya
taşıdılar.58 Feodal lordlar ve piskoposlar gafil avlandılar ve çoğu kez is­
yancıları yerel görüşmelerle yatıştırmaya çalışırken bir yandan da yardım
için büyük prenslere yalvarmaya başladılar. Şehir oligarşileri ne yapacak­
larını bilemez durum daydı. Bir yandan yerel lordlara, piskoposlara ve
m anastırlara karşı kendi yakınm aları vardı ve ayaklanmaya katılm aları
için şehrin yoksul ahalisinin baskısı altında kalıyorlardı. Öte yandan, ge­
nellikle ayaklanm anın tehdidi altında olan toprakların sahiplerinden olu­
şuyorlardı. Genel olarak, dehşete düşmüş bir şekilde ayaklanm adan uzak
duruyorlar ve bir şekilde bir barış yapabilmeyi um uyorlardı.59
Bununla birlikte isyancılar kim i şehirleri almayı, kim ilerini de yan­
larına çekmeyi başardılar. Salzburg’da ‘madenciler, maden işletmecileri
ve köylüler ayaklanmaya katıldılar’.60 Heilbronn’da, ahaliden ve “özellikle
kadınlardan” gelen baskı karşısında şehir yöneticileri, tüm m anastırları ve
190 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
dinsel kurum lan işgal eden isyancdara kapdarı açmak zorunda kaldılar.61
Bu yollarla isyancılar Memmingen, Kaufbeuren, Weinberg, Bermatingen,
Neustadt, Stuttgart ve M ülhausen gibi şehirlerin kontrolünü ele geçirdiler.
İsyancılar her yerde, çoğu kez yerel ve bölgesel program ları birleşti­
rerek şikâyetlerinin listesini yaptılar. Memmingen yöresinin köylülerince
sempatizan zanaatkârların ve asi bir papazın yardımıyla oluşturulan 12
maddelik bir liste defalarca basılarak adeta ayaklanm anın ulusal m ani­
festosu haline geldi.62
Liste, halk kitlesi için en çok önem taşıyan yerel cemaatlerin kendi
papazlarını tayin etmesi ve ondalık verginin nasıl kullanılacağına karar
verme hakkı gibi, dinsel taleplerle başlıyordu. Ancak köylülerin hayatında
can alıcı önem taşıyan diğer talepleri de içeriyordu: serfliğin kaldırılması,
lordlara ödenen çeşitli vergilerin ilgası ve ortak arazilerin işgaline, lordların köylülerin avlanması, balık tutm ası ve ağaç toplamasına engel olması­
na ve keyfi adalete bir son verilmesi.
Bu devrimci bir program değildi. Soyluların ve de prenslerin köylüle­
rin taleplerini kabul etmeye ikna edilebileceğini varsayıyordu. Kuşkusuz
hareketin başlarında katılanların pek çoğu yalnızca lordları yöntem lerini
iyileştirmeye zorlayabilirlerse, işlerin iyi olacağına inanm ış görünüyordu.
‘Esas itibariyle köylüler, lordların onların cemaat derneklerine, çetelerine
ya da Hristiyan Birliklerine boyun eğmesi koşuluyla soyluluğu kabul et­
mek eğilimindeydi.63 M uhafazakâr tarihçi G. R. Elton, ‘Genel olarak köy­
lülük... olağanüstü bir ölçülülükle hareket e tti’ diye yazıyor.64 Karşı bakış
açısından Friedrich Engels, ‘Soyluluğa ve hüküm ete karşı tavırlarında ola­
ğanüstü kararsızlık gösterdiler. Daha sonra göstermiş oldukları kararlılık,
savaş içinde, köylüler düşm anlarının davranışını gördükten sonra ortaya
çıktı’ diyor.65 Köylülerin ‘ılımlılığı’, onları, sürekli olarak lordlarla ayrı­
lıklarının barışçı bir çözüme kavuşabileceğini ileri sürenlere inanmaya
yöneltti.
Bununla birlikte köylülerin en basit talepleri, soyluların ve prenslerin
geçmişteki yönetim lerinin temeline tümüyle bir karşı çıkışı temsil ediyor­
du. O nlar dinsel ifadeleriyle, m ahkem elerin icra ettiğinden daha yüksek
bir yasanın olduğunu söylüyorlardı. Bir köy toplantısında ifade edildiği
gibi, ‘Tanrı’dan, yaratıcım ızdan başka hiç kimse... köleye sahip olamaz’.66
Köylülerin çıkarlarını temsil eden ‘Tanrısal yasa’, onları lordlara ve kili­
seye bağım lı kılan ‘saygıdeğer yasanın yerini alacaktır.
Lordlar sınıfı, kendi sınıf pozisyonunu dinamitleyecek ödünleri vere­
cek durum da değildi. Bir yandan ödün veriyormuş gibi hareket ederken,
paralı askerlerden ordular kurmaya başladılar. Bu ordular 1525 Nisan’ında
Büyük Dönüşüm
harekete geçmeye başladı. Elton’un itiraf ettiği gibi:
Yönetici sınıflar dibine kadar sarsıldılar ve onların tepkisi, savaştıkları teh­
ditten çok daha vahşice oldu... Binlerce -b ir tahm ine göre 100.000- köylü
öldürüldü. Bu öldürmelerin çoğu, yalnızca birer kör döğüşünden ibaret olan
sözde muharebelerin sonrasında, prenslerin silahlı adam larının kaçakları
peşlerinden gidip ezmesi şeklinde oldu.67
Luther bu ayaklanma nedeniyle dehşete düştü. Önce, şehir oligarşileri
gibi, hoşnutsuzluğu kışkırttıkları için lordlara karşı eleştireldi. Ancak ne
zaman ki köylü orduları ciddi kazanım lar elde etmeye başladılar, lordlarla yüzde yüz kader birliği yaptı. ‘Cinayet İşleyen, Hırsızlık Eden Köylü
Sürülerine Karşı’ bir risale yazdı ve burada lordları âsilere karşı en aşırı
intikam biçimlerini ele almaya teşvik etti: ‘Bunlar açık ya da kapalı bir
şekilde elinden gelen herkes tarafından, aynen kuduz bir köpeğin öldü­
rülmesi gibi, parçalara ayrılmalı, boğazlanmalı ve bıçaklanm alıdır’.68
Prensler için, ‘elinizi tutmayın... Kimin gücü varsa yok etmek, kesmek için
kullansın’ diye yazdı.69 Bir m ektupta, ‘Prenslerden ve yöneticilerdense bü­
tün köylülerin ölümü daha iyidir’ diye ısrar etti.70
Yalnız değildi:
Lordların direnişi devlete karşı ihanet olarak değerlendirmeleri gibi, re­
formcular da bunu kutsal kitaba karşı ihanet olarak yorumladılar. 1515 yı­
lında M artin Luther, Philip Melanchthon, Johannes Brenz, Urbanus Regius,
Zwingli, hiçbirisi, sıradan insana karşı bir tavır takınm ayı ihmal etmedi.71
Aslında ayaklanmadan yana kendilerini ortaya atan Protestan vaizler
de vardı. En iyi bilineni Thomas M üntzer’dir. Üniversite eğitimi görmüş
başarılı bir din adamı olan Müntzer, papa ve imparatorla olan ilk sürtüş­
melerinde Luther’den yana çıktı. Ama üç ya da dört yıl içinde, tavizler
verdiği için, Luther’i eleştiriyordu. Onun kendi yazıları ve vaazları, artan
bir şekilde, dinsel meselelerin ötesine geçerek, halk kitlelerinin ezilmesine
karşı çıktı. O nun için Hristiyanlığın yapması gereken şey dünyanın dev­
rimci bir şekilde dönüştürülmesiydi:
Yoksulların ihtiyaçlarını hiç kim senin gidermemesi dünya üzerindeki en
büyük iğrençliktir... Bizim hüküm darlarım ız ve yöneticilerimiz, her türlü
tefecilik, hırsızlık ve soygunculuğun dibine batmışlardır... Yoksul çiftçiyi ve
zanaatkârı ezmektedirler... Eğer o zavallı insanlardan birisi yasanın en küçük
bir zerresine, bir başlığına karşı gelse, bunun cezasını çekmelidir. Bütün bun­
lara Dr. Yalancı (Luther), ‘A m in’ diyor.72
M üntzer böyle sözlerle otoritelerin gazabını üzerine çekti ve 1524 yı­
lının büyük kısm ını saklanarak ve ülkede dolaşıp, küçük gizli destekçi
gruplar oluşturarak geçirdi. Luther prensleri, ona karşı harekete geçmeye
zorladı. Bugün bile pek çok anaakım tarihçi onu adeta deli olarak ele alır.
192 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
Elton için o, ‘erken dönem Reformasyonun şeytansı dehası’, ‘kontrol edi­
lemeyen fanatiği’ ve ‘tehlikeli deli’siydi.73 Ancak M üntzer’in ‘deli’ olan tek
yanı, zam anının hemen hemen tüm düşünürleri için ortak olan Incil’in
dilini, sınıf yönetim ini desteklemek için değil de, ona karşı çıkm ak için
kullanmasıydı.
Ayaklanma başladığında Müntzer, Thuringia maden bölgesinin
M ülhausen şehrine gitti. Orada kendisini, eski bir keşiş olan Pfeiffer’in
liderliğindeki radikal şehirli gruplarla birlikte, şehrin devrim in bir kalesi
olarak savunulması işine verdi. Yakalandı, vücudu gerilerek işkence edildi
ve isyancı ordunun Frankenhausen’de Lutherci Hesse Prensi ve Katolik
Saksonya Dükü tarafından yenilmesinden sonra 28 yaşında, kafası kesi­
lerek idam edildi.
Bu ayaklanm anın bütün Alman toplumu için muazzam sonuçları oldu.
Büyük prenslerin pozisyonunu geniş ölçüde güçlendirdi. Prenslerin artan
gücünden yakm an ve onları birleşmiş bir im paratorluk Almanya’sına tabi
kılmayı hayal eden ikinci derecede şövalyeler, dinsel mesele üzerine za­
m an zaman silahlarına sarılm ışlar ve hatta ayaklanm anın ilk aşam alarına
sempati duym uşlardı.74 Şimdi köylülüğün söm ürülm esinin garantisi ola­
rak prensleri kucaklıyorlardı. Aynı şekilde, şehirli oligarşiler, başlangıçta
yalpaladıktan sonra, eninde sonunda ayaklanmaya karşı güvencelerinin
prenslerde olacağını gördüler. İkinci derece şehirliler bile, destekleyemeyecek kadar korkakça davrandıkları bir ayaklanmada zafer kazananlarla
uzlaşmakta güçlük çekmediler.
Ancak kentli üst ve orta sınıflar, prenslerin yeni, pekişmiş iktidarını
kabul edince, Alman toplum unun gelecekteki yapısında söz sahibi olam a­
yacaklarını da kabul etmiş oluyorlardı. Feodalizmin içinde kapitalizmin
unsurları olarak gelişen bunalım , devrimci bir kalkışmaya yol açmıştı.
Fakat ayaklanma, aynen önceki büyük bunalım ın 14. yüzyılda Avrupa’nın
her yerinde bastırılm ış olması gibi bastırıldı. Kentli orta sınıflar yeni d in ­
sel ideoloji Protestanlığı kucaklarken bile, en çok sömürülen sınıfları, eski
düzene saldırm ak için etraflarında toplayarak kullanmaya hazır değiller­
di. Dolayısıyla köylüler ezildi ve de kentli orta sınıflar prenslerin artan
gücü karşısından çaresiz kaldılar.
Alm an Protestanlığı bu korkaklığın kurbanlarından biriydi. Prensleri
destekleyen Luthercilik, kendisini onların tarihsel esiri yaptı. Luther’in
özgün doktrinleri, ibadette eşitliği savunarak kilisenin inananlar üzerin­
deki egemenliğini zayıflatmıştı. Ancak Luthercilerin ayaklanma korku­
ları, eski disiplini yeniden kurm alarına yol açtı. Luther’in en yakın iş­
birlikçilerinden birisi olan M elanchton’un 1525’in ertesinde yazdığı gibi,
Büyük Dönüşüm
‘Alm anlar gibi böylesine vahşi ve kaba insanlar için şimdi sahip olduk­
larından daha az özgürlük gereklidir’.75 Böyle bir disiplini uygulayacak
olanlar prenslerdi. Ayaklanmanın yenilgisinden sonra Luthercilik onlar
için iki ucu keskin bir kılıç oldu. Bir yandan onu, güçlerini sınırlandır­
maya çalışan Katolik im paratora karşı sallayacaklar ve öte yandan sö­
m ürdükleri sınıf üzerinde ideolojik bir baskı kurm ak için kullanacaklar­
dı. Dolayısıyla Alman feodalizm inin bunalım ına bir tepki olarak ortaya
çıkan bir din, aynen Hristiyanlığın kendisinin Roma İm paratorluğunun
bunalım ına karşı ortaya çıkmış lâkin onun ideolojisi haline gelmiş olması
gibi, köylülerin yeniden serfliğe sürüklendiği kuzey ve doğu Almanya’da
resmi inanç haline geldi. Bu arada, güney ve orta Avrupa’nın köylüleri,
1525 yılında zalimlerle birlik olan bir Protestanlığı kucaklam ak için her­
hangi bir neden görmediler.
Bu durum , güney Almanya’nın şehirlerini, yeni dini terk etmeleri yo­
lunda, im parator ve bölgenin Katolik prenslerinin giderek artan baskısı
altında bıraktı. Şehirli oligarşiler kendilerini korum aları için Protestan
prenslere yüzlerini döndüler. Ancak bu onları, bu tü r prenslerin zorun­
lu olarak feodal ve hanedana ilişkin kavgalarının içine çekti. Bu ittifak
1546 yılında im paratora karşı ‘Smalkaldic’ savaşının sınavına sokuldu­
ğunda, Protestan prensler ciddi olarak savaşmaya bile hazır değillerdi ve
Protestan şehirleri muzaffer Katolik orduların gazabıyla karşı karşıya bı­
rakarak terk ettiler. Bu noktadan itibaren Protestanlık yalnızca güneydeki
şehirlerde sabırla varlığını sürdürdü ve onun gerileyişi, kentli orta sınıfla­
rın bağım sızlıklarını kaybedişini yansıtıyordu.
Fransa D in Savaşları
Reformasyon’un Fransa’daki öyküsü, Almanya’daki olayların 30 yıl
sonraki bir tü r tekrarıydı. Ekonomik bunalım köylülerin, zanaatkârların,
ücretli çalışanların yoksullaşmasına, tekrarlayan kıtlıklara, vebanın pat­
lak vermesine ve 1557’de devletin iflasına yol açtı. Bütün toplumsal sı­
nıflardan bireyler, en büyük m ülk sahibi kiliseye ve bir avuç aristokratik
ailenin tahakküm üne karşı tavır aldı.76 Protestanlığın bütün sınıflar için
cazibesi vardı. Ancak Henry Heller’in göstermiş olduğu gibi, ‘kitlesel bir
hareket olduğu zaman, onun saflarını küçük-çaplı üreticiler, küçük tacir­
ler ve zanaatkârlar oluşturuyordu’.77 Aynı noktaya, bir yüz elli yıl kadar
önce büyük Fransız romancısı Balzac da işaret etmişti:
Din reformu... başlıca, düşünmeye başlayan alt sınıflar arasında taraftar bul­
muştu. Büyük soylular, din meselesine çok yabancı çıkarlara hizmet ettiği za­
man hareketi desteklediler... Ancak zanaatkârlar ve ticarette istihdam edilen
| H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
insanlar arasındaki im an sahiciydi ve akıllıca çıkarlara dayanıyordu.78
Jean Calvin, her ne kadar baskı nedeniyle Cenevre’de yaşamak zo­
runda kalmışsa da, orta sınıf bir Fransız ailesinden geliyordu ve kendi
sınıfına Luther’inkinden daha uygun bir dünya görüşü oluşturdu. Luther
başlangıçta kilisenin disiplinine karşı çıkmış ve daha sonra prenslerin di­
siplinine boyun eğmişti. Bundan farklı olarak Calvin, kentli orta sınıfla­
rın bizzat kendileri tarafından yönetilen yeni türden bir kilisenin disipli­
nine vurgu yaptı. Taraftarlarına, T anrının seçtiklerinin onlar olduğunu
ve bunu kanıtlam ak için başkalarından daha ölçülü, kendilerine daha
hâkim ve daha kanaatkâr olmaları gerektiğini hissettirdi. Bu tü r tu tu m ­
lar, aristokrasinin lüks dünyasından uzak ama kendi altındaki ‘ahlaksız’
yoksullardan çekinen ve onlara yukardan bakan saygıdeğer zanaatkâr ya
da dükkân sahibi ailelere çok uygun düşüyordu.
Heller’in ifade etmiş olduğu gibi:
Kimi şehirliler... insanların büyük kısm ının yeniden yoksullaştığını, yani bir
yüzyıl öncesinin maddi, aslında kültürel ilerlemelerinin bir kez daha tehli­
keye düştüğünü görebiliyorlardı. Haklı olarak suçun, toplumun zenginliğini
savaş, lüks ve şaşaa ile israf eden dinsel ve feodal düzende olduğuna karar
verdiler. O nların isyanı, bir yandan bu sistemi kontrol edenlere, bir yandan
da ona en fazla direnenlere karşı kendilerini savunma girişimiydi. Bunu yap­
m anın bir yolu çalışma, sofuluk ve disiplin ideolojisiydi.79
Calvin, toplum un mevcut düzeninin Tanrı tarafından takdir edildiği­
ni düşündüğü için toplumsal olarak m uhafazakârdı. Ancak onun dinsel
reform çağrısının, zorunlu olarak, toplumsal im aları vardı. Bu, ‘yalnızca
bir ölçüde ekonomik özgürlükle ilgili olduğu için değil, fakat aynı zam an­
da din alanındaki hegemonyayı onlara devrettiğinden, kentsel burjuvazi
için önemlice bir gelişme sonucunu doğuruyordu’.80 Bu, devletin devrimci
bir şekilde yeniden yapılandırılm ası çağırışı değildi: kentli orta sınıflar
bunun için hâlâ çok zayıftı. Ama köklü reformları ima ediyordu ve top­
lumsal bunalım sırasında onların çıkarlarını koruyacaktı.
Calvin’in toplumsal ılımlılığı, toplum daki bunalım 1550’lerin sonun­
da daha keskin hale gelince, bu reformları gerçekleştirmekte bile başa­
rılı olamadı. Soyluluğun bir kesimi, kilise hiyerarşisinin ayrıcalıklarına
saldırmaya başladı ve büyük aristokratik ailelerden ikisi, Bourbonlar ve
Montmorencyler, fanatik bir şekilde Katolik olan üçüncü aile Guiseler ile
tahta çıkm ak için amansız bir savaşa giriştiler.
O rta sınıfların, soyluluk içindeki bu bölünm eden yararlanarak, köylü­
leri ve kentli yoksulları arkalarına alıp reform için mücadele etme olası­
lığı vardı. Köylüler kuşkusuz yeterince acı içindeydiler; direnm e ve kili­
seye karşı çıkma konusunda kendi gelenekleri de vardı. Ancak, Calvin’in
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 195
öğütlerini dinleyen orta sınıfların radikal kesimi, kaderini aristokrasinin
m uhalif kesimine bağladı. Köylüler 1550’lerin ortasındaki şiddetli yok­
sulluğa, ‘azizlerin ilahilerini söyledikleri’ ve biraz da kendilerini kamçıla­
dıkları dinsel gösterilerle karşı çıktıkları zaman, kentli orta sınıflar onları
şehirlerden çıkarm ak için ellerinden geleni yaptılar. Köylüler ‘Calvinci
sofuluk’ tarafından püskürtülür ve ‘kendi azizlerine, mucizelerine, ayin­
lerine, danslarına, festivallerine ve de alkole’ bağlı kalırken, ‘Calvinciler
kırsal ahalinin cehaleti, boş inançları ve duygusallığı karşısında dehşete
düşm üşlerdi’.81
Bunalım, 1560’larda, önde gelen Protestanların Paris’te Bartholomey
G ününde katledilmesi de dâhil, bir dizi kanlı din savaşıyla zirveye eriş­
ti.82 Calvincilerin soylulara dayanma stratejisi, bu savaşların ‘büyük öl­
çüde soylular tarafından kurulan ve yönetilen ordularla’,83 esas itibariyle,
toplumsal konular unutularak, feodal bir çizgide yapıldığı anlam ına geli­
yordu. Bu ise, Katolik soyluların sayısı Protestan soylulardan iki kat fazla
olduğuna göre, eski rejimi savunanların işine geldi.
îç savaşlara katılanların pek çoğu için temel meseleler -aynen bunlarda
hiçbir sınıf unsuru görmeyen pek çok tarihçi için olduğu gibi- gözlerden
uzaklaştırılm ış olm alıdır.84 Katolik rakipleri kadar para gasp edici, sefih
ve ‘ahlaksız’ olabilen Calvinci prenslerin davranışı, Calvinci orta sınıfın
çoğunun cesaretini kırm ış olabilir;85 buna karşılık Calvincilerin yoksul­
lara karşı koyduğu kibirli tavır, Katoliklerin Paris’te isyanlar örgütlemele­
rine olanak verdi. Tarihte çok sık görüldüğü üzere, muhalefet hareketinin
liderleri, eski dönemin yöneticilerinin bir kısm ına inanm ayı ‘gerçekçi po­
litika’ olarak görmüşler ve sonuçta acı bir yenilgi yaşamışlardır.
Calvincilerin seçilmiş savunucusu Navarre’lı Henry sonunda
Protestanlara arkasını dönerek tahtı ele geçirdi ve Protestanlar bir yüz­
yıl sonra ülkeden kovulana kadar belirli m üstahkem şehirlerde yaşamaya
mecbur edildiler. O rta sınıfın yenilgisi, Almanya’da olduğu kadar tam ve
yok edici değildi. Hâlâ endüstri ve ticarette bir gelişme vardı ve başarı­
lı işadam ları zenginleşmeyi başarabiliyordu. Bunların bir kısmı, parayla
kendilerini yeni bir aristokrasiye (noblesse de robe) katabiliyor; ya da ço­
cuklarını eski aristokrasinin (nobless d ’epee) üyeleriyle evlendiriyorlardı.
Ancak iki buçuk yüzyıl daha aristokrasinin baskı, israf ve davranışlarını
kabullenen bir toplum da yaşamak zorunda kalacaklardı. Tarihte çoğu kez
görüldüğü gibi, ‘ılım lılık’, saygınlık’ ve ‘gerçekçiliğin’ ödülü yenilgiydi.
3. Bölüm
Ye n i D
ü z e n İn
D
oğum
Sa n c i l a r i
Calvincilik her yerde yenilmedi. Calvin’in kendisi Cenevre şehir dev­
letinin şehirli ahalisi tarafından memnuniyetle karşılandı. Şehirdeki en
başat entelektüel ve siyasal güç haline geldi ve her parçası eskisi kadar
bağnaz, yeni bir dinsel ortodoksluk ortaya attı. 1547’de Jacques Gruet
adında biri, ‘kutsal şeylere saygısızlık’ ve ‘ateizm’ suçlamasıyla idam edil­
di; 1553’de İspanyol bir göçmen, Servetus, ‘yerleşmiş dinsel inançlara
aykırı davrandığı’ için diri diri yakıldı. Calvin ayrıca, herkesin önünde
suçlama, sürgün ve kırbaçlama gibi yöntemlerle kendi sıkı çalışma disip­
linini yerleştirdi. Yasalar zinayı ve kutsal şeylere saygısızlığı yasaklıyordu
ve okula gitme zorunluluğu getiriyordu. Bu, pek çok saygıdeğer şehirlinin
bezdirici bulduğu bir rejimdi. Ama para kazanm ak için ideal koşulları
sağlıyordu.
Cenevre örneği Avrupa’daki başkalarına da ilham kaynağı oldu.
İskoçya gibi, ekonom inin geri ve kentli orta sınıfların görece zayıf olduğu
bir yerde bile, Calvincilik, toplumu bir şekilde ileriye götürm ek isteyenler
için entelektüel bir cazibe kazandı. Vaiz John Knox, bir grup um arsız aris­
tokratı ve güçsüz bir şehirli sınıfı Katolik Kraliçe M ary Stuart’a karşı bir
araya toplamayı başardı. Çok dikkate değer bir şekilde Hollanda’da zen­
gin şehirlilerin yerel prenslerle birlikte İspanyol yönetimine karşı ayak­
lanm alarında onlara altında toplanacakları bayrağı sağlamış oldu.
Hollanda Ayaklanması
Bugün Belçika ve Hollanda’yı oluşturan bölge 15. yüzyılda İspanyol
tacının eline geçmişti. Bu durum başlangıçta yerel nüfus içinde özel bir
düşmanlığa yol açmadı, çünkü bu dönem m odern ulusçuluktan önceki
bir dönemdi. Feodal lordlar, 1555 yılında Flamanya doğum lu V. Charles’a
kadar büyük bir im paratora hizm et etmekten kazançlı çıktılar. Kentli orta
sınıflar da, tekstil endüstrisinin, İspanyol yününü kullanması ve mamul
maddeleri İspanyanın Am erikan İm paratorluğuna ihraç etmesi sayesin­
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 197
de bu durum dan yararlanddar. İspanyol tacının kasalarından geçerek ko­
lonilerden gümüş ve altın aktı ve Aşağı Ülkeler’deki tüccarın ceplerinde
toplandı. Hollanda, Avrupa’nın ekonomik açıdan en dinam ik parçası ha­
line gelirken, 15. yüzyılda zengin ve güçlü olan İspanyanın kalbi Kastilya,
bir yüzyıl sürecek bir ekonomik durgunluk dönemine girdi.
İspanya tacı, 1490’lardan itibaren ülkenin Katolik hiyerarşisi üzerin­
deki denetimiyle ve özellikle Engizison’u da kullanarak, muhalefetin te­
pesine binmişti. 1550’lerin ortasından itibaren hüküm dar olan II. Philip,
bütün Avrupa’da Protestanlığa ve yerleşik dinsel inançlara aykırı düşü­
nüşlerle mücadeleyi ve Kastilya’nın artan geriliğine uygun düşen Katolik
ideolojiyi her yere empoze etmeyi kendisine misyon edinerek, bu süreci bir
adım daha ileriye götürdü. Bu, İspanya’da Katalonya’nın özerkliğine sal­
dırm ak ve geriye kalan Mağribi azınlığı ezmek anlam ına geliyordu. Aşağı
Ülkeler’de ise, yerli aristokrasi ve kentli sınıflar arasında artan Protestan
azınlıklara saldırı anlam ı taşıyordu. Bu gelişmeler, ekonomik bunalım ve
güçlüklerin arttığı bir dönemde geniş kitlelerin artan bir şekilde vergilen­
dirilmesiyle birlikte yaşandı.
İlk ayaklanma dalgası 1560’ların sonunda, tam da Fransa’da din sa­
vaşlarının yapıldığı bir sırada meydana geldi. Calvincilik, ‘ikonaklazm ’
(dinsel imgelerin yok edilmesi ve kiliselerin yağmalanması) hareketini de
beraberinde getirerek güneyden kuzeye doğru yayıldı. İspanyanın Alba
D ükü ayaklanmayı bastırdı; 10.000 kişilik bir ordu ile Brüksel’e girerek
-yerli aristokrasinin geri kalan kısmı gibi silahlı mücadeleyi onaylamayan
Katolik Egmont Kontu da d âh il- binlerce kişiyi idam etti. Bir on yıl kadar
sonra, aralarında en önemlisi Orange Prensi olan belirli soyluların des­
teği ile kuzeyde başarılı olan ve Birleşik Eyaletler (daha sonra Hollanda
Cum huriyeti olarak bilinecektir) adı altında bağımsız bir devlet kuran
ikinci bir ayaklanma oldu. Buranın ticareti ve şehirleri muazzam gelişti.
Bir yüzyıldan uzun bir süre Avrupa’nın ekonomik olarak en dinam ik bölgesiydi ve Batı H int A dalarındaki kolonilerde Portekizlilerin yerini aldı
ve hatta Portekiz’in Brezilya’daki denetim ini bile tehdit etti. Buna karşılık
güneyli soylular mücadeleyi bıraktılar ve İspanyol ordusunun şehirlerini
ele geçirmesine izin verdiler. Ghent, Bruges, Antwerp (Anvers) gibi 300
yıldır ekonomik gelişmenin ön safında yer alan şehirler, artık uzun bir
durgunluk dönemine girdiler.
O tu z Yıl Savaşları
Hollanda ile İspanya arasındaki savaş, 12 yıllık bir ateşkesle 1609’da
sona erdi. Ancak ateşkes süresi sona ermeden, birkaç yüz mil doğuda yeni
198 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
bir din savaşı patlak verdi. Bu savaş Ren nehri ile Baltık arasındaki alanın
büyük kısm ında, yıkım ve büyük can kaybına mal olarak 30 yıl devam
etti. Savaşın sonunda Almanya’nın nüfusu, savaşın başındakine göre yak­
laşık üçte bir oranında azalmıştı.
Bugün bu savaş hakkında okuyan herhangi birisinin, onun sık sık de­
ğişen niteliği yüzünden kafasının karışması kaçınılm azdır. İttifaklar ku­
ruldu ve bozuldu. Savaş bir gün Avrupa’nın bir ucunda, ertesi gün yedi,
sekiz mil ötedeydi. Bir mesele çözülmeden bir başkası ortaya çıktı. Bütün
ordular taraf değiştirdiler. Binlerce savaşçı bu savaşı, uğrunda ölmeye
hazır oldukları dinsel ilkelerle ilgili gördü, ama bir aşamada Protestan
prensler Katolik bir im paratoru desteklediler; bir başka noktada ise Papa
ve Katolik Fransa İsveç’in Protestan kralına destek oldu. Bu savaşın en
yetenekli kom utanı, kendi hüküm darının buyruğu ile kendi generalleri
tarafından öldürüldü. Tek değişmeyen özellik, gazaba uğram ış paralı as­
ker orduları, yağmalanmış köyler, aç köylüler ve yanan kasabalar -Bertolt
Brecht’in savaş karşıtı epiği Cesaret A na’da mükemmel bir şekilde tasvir
edilen bir dünya- olarak görünüyordu.86 Yine de olayların sisi içinde be­
lirli bir yapı bulm ak m üm kündür.
1610’larda Avrupa’daki en büyük güç hâlâ İspanya idi. Hüküm darları,
Habsburg ailesinin bir kolu, yalnızca Kastilya’da değil, Aragon’un diğer
krallıkları (özellikle Katalonya) ve (ele geçirmeyi başardıkları) Portekiz’de,
(Şili’deki güçlü ‘Yerli’ ayaklanmasıyla kısa bir süre savunmaya geçmek zo­
runda kaldıkları) Am erikalar’da, (Milan dükalığı ve Napoli krallığı da
dâhil) İtalya’nın belli başlı bölgelerinde ve güney Hollanda’daki taca ait
bütün topraklarda egemenliklerini pekiştirm ek için, hâlâ Katolik dokt­
rini amansızca empoze etmek istiyorlardı. Ayrıca kuzey Hollanda’yı da
yeniden ele geçirmeye hazırlanıyorlardı.
Habsburg ailesinin diğer kolu, Alman ulusunun Kutsal Roma im ­
paratorları, İspanya tacı ile yakın ittifak içindeydi. İm paratorluklarını,
A tlantik’ten Osm anlı Türklerinin sınırına kadar bütün Avrupa’yı ku­
caklayan muazzam merkezi bir monarşiye dönüştürm enin hayalini ku­
ruyorlardı. Ancak o an için im paratorluğun büyük kısmı bağımsız, güçlü
prenslerce yönetiliyordu. İm paratorların gerçek güçleri yalnızca kendi
toprakları Avusturya ile sınırlıydı ve burada bile iktidarları, lordlukları,
şövalyelikleri ve kentsel oligarşileri temsil eden ‘estate’lerle güçlü bir şekil­
de sınırlandırılm ıştı. Bunlar, temel politik meselelerde karar verme hakkı
ve Avusturya topraklarının en büyük parçası olan Bohemya K rallığında,
Habsburg olmayabilecek krallarını seçme hakkını talep ediyorlardı.
İmparatorluk sarayı içinde güçlenen bir hizip, im paratorluk iktidarına
Büyük Dönüşüm
karşı artan direnişi ezmenin yolunun, İspanyol tarzı bir dinsel biteviyelik
olduğunu düşünüyordu.
1560’ların ‘Karşı-Reformasyonu’nda Katolik doktrin ve örgütlenm e­
nin katılaşması söz konusu olmuştu. K ilisenin Trent Meclisi, sonunda
tüm Katolik ruhbanın telkin etmek durum unda olduğu ortak bir doktrin
üzerinde anlaşmıştı. Yeni bir dinsel tarikat, Cizvitler, geçmişte kilisenin
niteliği haline gelen gevşeklik ve bozulm adan çok farklı, yeni bir dinsel
heyecan ve entelektüel özenle yeni bir disiplin duygusuyla kendilerini te­
m ellendiriyorlardı. Bunlar, özellikle Avrupa’nın yukarı sınıflarının safla­
rında, faaliyet gösterebildikleri her şehirde, yandaşlardan oluşan aristok­
ratik ağlar kurarak Protestanlıkla savaşta öncü haline geldiler.
Karşı-Reformasyon Katolikliği, İspanyol hüküm darların fevkalade işi­
ne geldi. Avrupa’nın yönetici sınıfının Cizvitler tarafından kolonizasyonu
ayrıca, İspanyol askeri gücünü ideolojik bir güçle tam amlıyordu. Bir kez
başlayan bu sürecin kendine özgü bir m antığı vardı. 16. yüzyıl başında
papalığın gevşekliği, Rönesans düşünce ve sanatının gelişmesine izin ve­
ren, ahlaksız olduğu kadar tahsilli kilise hiyerarşisinin bir sorunuydu.
Cizvitlerin ilk nesli, Rönesans geleneğinin bir kısm ını benim sediler ve
eğitimdeki rolleri ve hayır işlerine verdikleri önemle şöhret kazandılar.87
Bununla birlikte Karşı-Reformasyon ve özellikle de Cizvitler, kısa bir süre
sonra, yalnızca açıkça dinsel inançlara aykırı düşünüşe (sapkınlık) değil,
fakat her türlü eleştirel düşünceye göz açtırmamaya başladılar. Papalık,
büyük din âlimi Erasmus’un bütün yazılarını ve İncil’in yaşayan dillere
yapılmış bütün çevirilerini yasakladı. Çok geçmeden Trent Meclisi’nde
önemli bir rol oynamış olan Toledo Başpiskoposu bile, ‘dinsel inançla­
ra aykırı düşünüş’ suçlamasıyla Engizisyonun kovuşturm asına uğradı.88
Cizvitler, aristokratik takipçilerinin her türlü politikasını, insanları ku r­
tuluşa ulaştırm a ‘am açlarının her türlü ‘aracı’ m eşru kılacağı gerekçesiyle
haklılaştırıyordu. ‘İsa’nın Cemiyeti içinde kişiliği, canavar bir organizma­
nın hizm etine sokan irrasyonel ve m onolitik bir otorite kültünün zaferi’
söz konusuydu.89
Karşı-Reformasyon Katolikliği ve Habsburg hanedanının iki kana­
dı aynı büyük düşm anı paylaşıyorlardı: kurtarılm ış, anti-Habsburg ve
Protestan kuzey Hollanda. Çek tarihçi Polisensky’nin ifade etmiş olduğu
gibi, ‘Avrupa kendi içinde parçalanmıştı... bir yanda kurtarılm ış Hollanda,
bir yanda İspanyollar, güç kazanm anın kıtanın tüm ünü etkileyen iki oda­
ğı haline gelm işti’.90
Bununla birlikte savaş Hollanda sınırında çıkmadı; 400 mil uzaklıkta­
ki Bohemya’da patlak verdi. Bugünkü Çek Cum huriyeti ve Silezya’yı içe­
ren Bohemya Krallığı, Kutsal Roma İm paratorluğu için can alıcı öneme
199
20 0 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
sahipti. İmparatorluk içindeki en büyük devlet ve 16. yüzydın ikinci ya­
rısının büyük kısm ında im paratorluk sarayının bulunduğu yerdi. Ancak
İspanya’dan esen ve hüküm darlık iktidarını yücelten, her türden m uha­
lefetten korkan Karşı-Reformasyon ideolojinin giderek etkisi altına giren
bir im paratorlukta, Bohemya bir anorm allikti. Bohemya, hem krallık
olmayan büyük ‘estate’lerinin* gücü, hem de 170 yıl öncesinin Hussçu
savaşlarından beri farklı dinsel grupların çeşitliliğine tolerans gösterme­
siyle öne çıkmıştı. Katoliklerin yanında ‘ultraquistler’,491** Lutherciler
ve Calvinciler vardı. Bu, İspanya çizgisinde merkezi bir Alman monarşisi
kurm a yolundaki im paratorluk hayaline büyük ‘estate’lerin karşı olması
gibi, Karşı-Reformasyon’un ideolojisine de aykırı bir durum du.
Savaşın görünürdeki nedeni krallıktaki dinsel özgürlüğü kısıtlama
girişimiydi. İm paratorluk otoriteleri Protestan kiliselerini yıkmaya, iyi
tanınan kim i Protestanları tutuklam aya, basılı malzemeyi sansür etm e­
ye ve (nüfusun yüzde 90’ını oluşturan) Katolik olmayanları kam u hizm e­
tinden yasaklamaya başladılar. Protestan 'estate \erin temsilcileri şikâyet
ettiğinde, im parator protestoları reddetti ve 'estate’lerin toplantısını yasa
dışı ilan etti. 'Estate’ler 1618 yılında im paratorluk görevlilerini 20 m et­
re yükseklikteki pencerelerden fırlatarak (ciddi bir şekilde yaralanm ak­
tan yaş gübre yığını sayesinde kurtulm uşlardı), ünlü ‘Prag’ın Pencereden
Fırlatm asıyla öfkeli bir misillemede bulundular ve Bohemya Kralı olan
Habsburglu Ferdinand’ı, Almanya’dan bir Protestan prensle, Palatinate’li
Frederick’le değiştirdiler. Habsburglular, Bohemya ‘estate’leriyle olan ça­
tışmayı, kuzey Hollanda ve müttefikleriyle olan daha büyük bir savaşın
ilk raundu olarak gördüler. Ancak bunun arkasında daha derin bir m ü­
cadele vardı: Bu, piyasa eski feodalizmi dönüştürürken, tüm Avrupa’nın
yaşadığı değişimlere iki farklı şekilde tepki göstermekti.
Bu, Bohemya 'estate’levinin kaba bir şekilde ‘kapitalizm’den yana ol­
duğu ya da ‘burjuvazinin feodalizme karşı çıktığı anlam ına gelmiyordu.
‘Estate’ler toplum un üç tabakasını -yalnızca kentlileri değil fakat ayrıca
(ve onlardan daha etkili olan) büyük lordlar ve şövalyelerden oluşan iki
feodal grubu- temsil ediyordu. Şehirlilerin temsilcileri bile tam anlamıyla
burjuva değillerdi; zira çoğu kez feodal çizgide yönettikleri topraklara sa­
hiptiler. Ancak Polisensky’nin göstermiş olduğu gibi, Bohemya’nın çeşitli
*
Türkçe bir sözcükle karşılam a olanağı bulam adığım ız estate sözcüğü, ‘bir toplum ya da ulus­
taki bir sınıf ya da düzen’ anlam ına geldiği gibi; yönetim e doğrudan ya da temsilcileri aracı­
lığıyla katılan bir yönetsel birim , yönetici sınıfların ya da onların tem silcilerinin m eclisleri’
ve/veya soylular, ruhban ve orta sınıf gibi toplum kesimlerini ifade eden değişik anlam lara
gelmektedir; m etinde Bohemya’daki estate’ler ‘şehirliler, büyük lordadlar ve şövalyeler’ kas­
tedilm ektedir -çev.
** Bohemya’da, ayinlerde rahiplere özel bir pozisyon tanım ayan, Hussçu ilkelere dayalı dinsel
bir mezhep, -çev.
B ü y ü k D ö n ü ş ü m I 201
yerlerinde kırsal hayatın feodal niteliğini dönüştüren değişiklikler mey­
dana geliyordu. Pek çok toprak sahibi, soylu ve kentli, serf emeğinin ya da
aynî rantların yerine bir nevi sabit para rantını koyuyor, endüstriyel ü rü n ­
ler üretiyor, küçük kasabaların geliştirilmesini ve topraklarında yapılan
el zanaatları üretim ini teşvik ediyordu. Tarım daki üretim yöntemlerini
geliştirmek ve ‘özgür’ ücretli emeğin yaygınlaşması için özendirici unsur­
lar vardı. Köylünün tem in etmek zorunda olduğu angarya çalışma, yılda
bir gün kadar az olabiliyordu. Feodalizm Bohemya’nın bütününde, sona
ermiş olm aktan çok uzaktı. Ancak onunla yenisi, embriyonik olarak ka­
pitalist üretim biçimi arasında bir uzlaşma söz konusuydu. Polisensky’nin
ifade ettiği şekliyle, ‘feodal yüküm lülüklerin bütün o büyük binası, gerek
kişisel, gerekse meslekî olarak, üretim i zincirlerinden kurtaracak farklı
şekillerdeki bir dizi baskıyla dinam itleniyordu’.92 Sonuç, Bohemya’nın
ekonomik açıdan dinam ik hale gelişi ve en azından 1590’larda, komşu
Alman topraklarındaki ekonomik durgunluk ve köylülüğün yoksullaş­
masına kadar bir sıkıntı çekmemesi oldu.
Yönetimde ‘estate’ sistemi, farklı çıkarları dikkatli bir şekilde dengeleyişi ve dinsel toleransıyla, içinde böylesi bir ekonomik değişimin yavaş
yavaş ve sakin bir şekilde yer alabileceği bir çerçeve sunuyordu. Her üç
'estate’in üyeleri, kendilerine barışçı ve kârlı bir şekilde bir arada yaşa­
ma olanağı veren bir yapıyı savunmak için nedenler buluyorlardı. Büyük
feodal kodam anların bazıları bile kendilerini, bütün Avrupa’yı yeniden
feodalizme sürükleyecek güçlere karşı direnirken buldular.
Bununla birlikte, savaşın gelişiminin göstermiş olduğu gibi, hikâyenin
sonu bu değildi. K odam anlardan bazıları, savaşa hazırlam lırken impa­
ratorluğun ve Karşı-Reformasyon’un safına geçerek, Cizvitlere taraftar
kazandırdılar. Bohemya davasına sadakat konusunda sıkı duran soylular
bile, savaşı kendi sınıf çizgilerinde algıladılar; kentliler arasında hoşnut­
suzluk yaratarak savaş çabalarını zayıflattılar. Protestan kralın sarayın­
daki gözlemciler, ‘Frederick ve m aiyetinin “sefil köylüler’e karşı göstermiş
olduğu ilgisizlik ve zulüm den şaşkına döndüler’.93 Önde gelen figürlerden
yalnızca birisi, AvusturyalI Tschernembi, ‘eğer serfler özgürleştirilir ve
serflik kaldırılırsa ... sıradan insanlar ülkeleri için savaşmaya gönüllü ola­
caklardır’ diye iddia etti.94 Sözünü dinletemedi.
Her ne kadar Bohemya orduları iki kez im paratorluk başkenti Viyana
üzerine yürüdülerse de, düşm an ordularının Bohemya topraklarındaki
ilerleyişinde çok az bir direnişle karşılaşmaları nedeniyle, her iki sefer de
geri çekilmeye zorlandılar. Sonunda, Bohemya ordusunun 1620’de Beyaz
Dağ M uharebesinde esaslı bir yenilgiye uğraması üzerine Protestan kral
ve soylu generaller Prag’a dönerek daha fazla direniş göstermek yerine,
202 | H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
ülkeden kaçtdar. Savaş, Bohemya 'estate lerinin imparatorluğu yenecek
araçlardan yoksun oldukları için değil, önderlerinin sınıf çıkarları bu
araçları kullanm alarını engellediği için kaybedildi.
Bohemyalı önderler, Avrupa’nın başka yerlerindeki Protestanların
kendilerini savunmaya koşacaklarına güvendiler. Acı bir şekilde hayal
kırıklığına uğradılar. Alm an Prensleri’nin Protestan Birliği, Beyaz Dağ
M uharebesi’nden önce savaştan çekildi. Hollanda ve İngiltere hüküm et­
leri (Bohemya Kralı Frederick, İngiltere Kralı I. James’in kızıyla evliydi)
İspanyaya karşı savaşın genişletilmesine karşı çıktılar. Ticari yönden gi­
derek güçlenen devletler olarak, ticaret için olan savaşlarını, sözde dinsel
bağlılıkların önüne koydular. Ancak Bohemya savaşından uzak durm a­
ları, ne Alm an prenslerinin ne de HollandalIların savaşın sonuçlarından
zarar görmesini engelledi. Kazandığı zaferle sevinçten uçan İspanya tacı,
kendi topraklarıyla yeni hedefi Hollanda arasındaki Palatinate bölgesini
fethetmeye girişti. Bu Hollanda ve İngilizleri kendi başlarına önlem alm a­
ya zorladı: Palatinate’de savaşılması için para ve asker tem in ettiler. Bu
durum ayrıca Avrupa’daki güç dengesini, hem Alm an prenslerinin hem
de Fransa ve İsveç m onarşilerinin aleyhine değiştirme yönünde bir tehdit
oluşturdu. Dolayısıyla 1630’ların sonuna gelindiğinde Katolik Fransa ve
Lutherci İsveç, Calvinci Hollanda’nın m üttefiki oldular ve İtalya’daki ar­
tan İspanyol nüfuzunun, kendi papalık toprakları için de bir tehdit oluş­
turacağından korkan Papa, onları destekledi.
Bir noktada imparatorluk, Katolikliğe geçmiş olan Bohemya’lı ko­
dam an W allenstein’in yönetimindeki ordularıyla zafere ulaşm ak üze­
reydi. Ancak W allenstein’dan yalnızca ihanet etm iş olduğu Bohemya’lı
Protestanlar nefret etmiyordu. Bağımsız iktidarlarını ortadan kaldıra­
cak olan bir imparatorluğu kurm ak üzere göründüğü için, Almanya’nın
Katolik prenslerini de çok korkutm uş ve 200 yıl öncesinin toplumsal koşul­
larına geri dönm e taleplerine direndiği için de, im paratorluğun tümüyle
Katolikleştirilmesinden yana olanları da aleyhine çevirmişti. Bohemya’da
ve başka yerlerde -kısm en Hollanda uyruklu banker De W itte’nin yar­
dım ıyla-95 eline geçirdiği büyük estafe’leri yönetme deneyimi ona daha
yeni ekonomik örgütlenme biçim lerinin ve bunun yanında, belirli ölçüde
dinsel hoşgörünün önemini benim setm işti.96 Gönülsüz de olsa, aşırıla­
rın taleplerine direnç gösterdi; ordunun başından iki kere kovuldu ve so­
nunda im parator adına hareket eden suikastçılar tarafından öldürüldü.97
Polisensky’nin işaret etmiş olduğu gibi, ‘Son tahlilde W allenstein’in yıkı­
lışının altında yatan şey, kişisel nefretlerden öte bir şeydi: Temel mesele,
onun ekonomik sisteminin, feodal mutlakıyetçiliğin aşırı savunucularıyla
karşı karşıya gelmesiydi’.98
Büyük D önüş üm
Ancak aşırıların yöntemleri savaşta zafere ulaşamazdı. Savaş,
Wallenstein’in ölümünden sonra bir on dört yıl daha, rakip İspanya ve
Fransa m utlak monarşileri çevresinde sürekli değişen ittifak karışım la­
rın ın çatışması halinde devam etti. Savaşın sonuna gelindiğinde savaşa
aktif olarak katılm ış olanların pek azı savaşın başlangıcını hatırlayabi­
lirdi ve bunlar bile özgün meselelerin ne olduğunun güçlükle farkında
olabilirlerdi. Görünen tek şey Almanya’nın harap oluşu ve başka yer­
lerdeki ekonomik maliyetti. Sonunda 1648 Westphalia Antlaşmasıyla,
İspanya İmparatorluğu içinde Katalonya ve Portekiz ayaklanması; kuzey
Hollanda’nın tüccarı ile Orange prensinin çatışması; Fransa’da ‘Fronde’
olarak bilinen siyasal ayaklanm aların başlaması gibi savaşanların hemen
hemen tüm ünü toplumsal ve siyasal huzursuzluk içinde bırakan bir arkaplanla barışa ulaşıldı.
Savaş, savaşa ilk başlayanların her ikisini de tahrip etti. Bohemya yı­
kıcı ve öldürücü bir feodal mutlakıyetçiliğe m ahkûm oldu. Ülke şimdi,
verimliliği hiç düşünmeksizin, m üm kün olduğunca çok ürüne el koy­
mayı düşünen lordların elindeydi. 16. yüzyılın bir niteliği olan yeni tek­
niklere ilgi gösterilmesi, köylüler çalışma zam anlarının yarısını ücretsiz
emek şeklinde vermek zorunda bırakıldıkları için söndü g itti." Savaşlar
nedeniyle nüfusu azalan şehirler borç ve fiziki yıkım altında durgunlaş­
tı. Avrupa kültürünün merkezlerinden birisi olan yerler, geri kalmış bir
taşra haline dönüştü. Değişimin sembollerinden birisi, Çek dilinin 200
yıl kadar yalnızca köylerde konuşularak karanlığa gömülmesi ve bunun
yerine şehirlerde A lm ancanın hâkim iyeti oldu.100 Bohemya’da hayatı ida­
me ettirm enin yeni yollarıyla eski toplumsal ilişkiler kümesi arasındaki
çatışma, yeninin, eski tarafından zorla ve son derece kanlı bir şekilde yok
edilmesiyle çözüldü. Savaşın ilk yıllarındaki devrimci girişim in başarı­
sızlığı için korkunç bir bedel ödendi.
İspanya tacı da çok şey kaybetti. Kastilya’da savaştan önce bile ekono­
m ik gerilemenin işaretleri görülm üştü. Ancak askeri güç bunların üze­
rini örtüyordu. 1648’e gelindiğinde durum artık böyle değildi. İspanya,
Portekiz’i kaybetmişti. Katalonya, Latin Amerika’daki imparatorluğu,
Filipinler, İtalya’nın bazı kısım ları ve güney Hollanda’yı elinde tutabilmişti. Ancak im paratorluğun sağladığı menfaatler başka yerlere akmaya
başladı ve İberya Yarımadası Avrupa’nın en geri kalm ış yerlerinden birisi
oldu.
Alman prensleri, savaşın sonunda başındakinden çok daha fazla ba­
ğımsız güç ortaya koyabildikleri için, bu savaşın kazananları arasındaydı.
Ancak Alman halk kitlesi bunun için bir bedel ödedi. Birbirinden güm ­
rük kapılarıyla ayrılan ve sürekli olarak birbirlerine karşı hanedan ent­
203
J
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
rikalarına girişen, yamalı bohça gibi parçalara ayrılmış diyarlar, savaşın
neden olduğu muazzam ekonomik ve toplumsal alt üst oluşun üstesinden
gelmek için hiçbir temel sağlamıyordu. Güney Almanya, 16. yüzyılın baş­
larında Avrupa’nın en fazla şehirleşmiş ve ekonomik olarak en gelişmiş
yerlerinin de başında geliyordu ama 17. yüzyılın sonlarında kesinlikle
öyle değildi.101
Fransa, Otuz Yıl Savaşlarından bir önceki yüzyıldaki din savaşlarında
olduğu gibi, (kısa süreli Fronde karışıklığına rağmen) monarşisi güçlen­
miş olarak, çok yavaş gelişen bir ekonomik merkeziyetçilik ile ve eski feo­
dal yollardan salyangoz hızıyla ayrılan ekonomik örgütlenm e biçimlerini
benimseyerek çıktı. H üküm darları savaştan çok az şey kazandı, halk kit­
lesi ise hiçbir şey kazanmadı.
Savaşın tek gerçek ‘kazancı’ bağımsız Hollanda C um huriyetinin var­
lığını sürdürm esi ve kapitalist yöntemleri esas alan kapitalist sınıfın güç­
lenmesi oldu. Yüz elli yıllık Reformasyon, din savaşları ve iç savaşların
tozu dum anı içinde, Avrupa’nın küçük bir parçasında, ekonomik hayatın
yeni bir biçimde örgütlenmesi temeline dayanan bir devletin kurulduğu­
nu gördü. Vestfalya Barışı im zalanırken, Kuzey Denizi’nin ötesinde ben­
zer bir dönüşüm de sonuca bağlanıyordu.
İngiliz D evrim i
Ocak 1649’da bir celladın baltası İngiltere ve İskoçya Kralı I. Charles’ın
kafasını kesti. Bu olay bütün Avrupa’yı dehşete düşürdü.102 Avrupa’nın
Katolik, Lutherci ve Calvinci bütün hüküm darları İngiltere ile diplomatik
ilişkileri kestiler.103 Bu olay, tüm ünün paylaştıkları bir ilkeye, kim ilerinin
doğuma bağlı bir rastlantı nedeniyle başkalarını yönetme hakkına karşı
hürm etsizlik teşkil ediyordu.
İdam em rini veren adam lar aşırı cumhuriyetçiler olm aktan çok uzak­
tı. Yalnızca 20 ay kadar önce liderleri Oliver Cromwell, ‘hiç kimse hayatını
ve m ülkünü kral ve onun hakları olmadan yaşayamaz’ diyerek monarşi
ilkesini savunm uştu.104 Şimdi, şu ünlü sözü söylüyordu: ‘Onun kafasını
üzerinde tacıyla birlikte keseceğiz’. Cromwell, kendisine rağmen, kim i in­
sanların diğerleri üzerinde tanrısal olarak belirlenen üstünlükleri olduğu
varsayımını sorgulayan, yeni bir çağın kapısını açıyordu.
İngiliz D evrim i’ni, homojen bir gentry* ‘eliti’ içindeki rakiplerin,
pozisyon için kurnazca iş çevirmeleri olarak gören, m oda olmuş anlatılar
*
Gentry: İngiltere’de taşralı çiftçilerle büyük toprak sahipleri arasında yer alan İngiliz top­
rak sahipleri için kullanılan bir terim. İngiltere’deki arazinin yaklaşık üçte birine sahip olan
gentry, taşrada çeşitli yönetimsel faaliyeti üstlendiği gibi siyaset ve ticaretle de yoğun olarak
ilgileniyordu, -çev.
Büyük Dönüşüm
vardır. Bu tü r anlatılar bir üst sınıf figürünü ötekine bağlayan himaye ve
aile ilişkilerini ortaya koyarlar; savaşların ve kafaların kesilmesinin kont­
rolden çıkm ış bir entrika ve karşı-entrika sürecinden kaynaklandığını
ileri sürerler.
Bu tü r yorum lar 1649’un arızi bir tarihsel dönem olmadığını kavra­
m aktan uzaktır. Bu olay, Avrupa’nın büyük kısm ını yüz elli yıldır param ­
parça eden aynı toplumsal güçler -piyasa ilişkileri ortaya çıkaran ve eski
feodal düzeni dönüştürürken serbest kalan toplumsal güçler- arasındaki
çatışm anın bir ürünüydü. Yalnızca üst sınıftan rakip saraylıları ve poli­
tikacıları ilgilendirmiyor; aynı zam anda Hollanda devrim inde öne çıkan
tüccar çıkarlarına benzer çıkarları, güney Almanya’da Reformasyon’u sü­
rükleyen ya da Fransa’da direkte yakılan zanaatkâr ve küçük esnafı; ve
1525 Alm an Köylü Savaşından tü r olarak farklı olmayan ama çok daha
küçük ölçekteki köylü direnişini ilgilendiriyordu. İngiliz İç Savaşı’nda
tarafları bağlayan şey, Avrupa Reformasyonu tarafından sökülüp atılan
rakip dinsel nosyonlardı.
B arışçı G irizgâh
İngiltere’de Reformasyon, Almanya’nın kimi yerlerindeki ‘Prensler
Reformasyonu’ gibi bir kraliyet kararnam esi ile yürürlüğe konm uştu.
VIII. Henry diplomatik nedenlerle Roma Katolik Kilisesiyle ilişkileri ko­
parm ış ve İngiliz yönetici sınıfının büyük çoğunluğunu, eski m anastır
topraklarını satarak ve fiyatları kırarak kendi politikasına bağımlı kıl­
mıştı.
Ancak İngiltere’deki Reformasyon’da prenslik çıkarlarından ve üst
sınıfların açgözlülüğünden daha fazla şeyler vardı. Değişen toplum dan
anlam çıkarmaya çalışan, özellikle tacir ve zanaatkâr sınıfları ama aynı
zam anda toprak sahibi gentry içinde yeni bir dünya görüşüne açık olanlar
arasında kök salmıştı.
İngiltere’de yukardan Reformasyon’u aşağıdan Reformasyon’dan ayı­
ran boşluk, 16. yüzyılın ikinci yarısı boyunca bulanıktı. Mary Tudor’un
(İspanyol II. Philip’le evliydi) saltanatı altında eski Katolikliği yeniden
empoze etme girişim inin acı deneyimi, kilise topraklarının yeni sahipleri
lordlarla Püriten şehirlileri, Protestan Kraliçe I. Elizabeth’i desteklemede
omuz omuza vermeye yönlendirmişti.
Bu durum , her ne kadar İngiltere hâlâ ekonomik olarak Avrupa’nın daha
geri ülkelerinden biri olsa da, yavaş ama sürekli bir ekonomik değişimce
teşvik edilmişti. 1500 ile 1650 arasında nüfus iki kattan fazla arttı.105 Bu
dönemin sonunda 12 kişiden birisi şehirlerde yaşıyordu. El zanaatları en­
205
j H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
düstrisinin -özellikle dokum a- çıktısı, madencilik ve demir üretiminde de
olduğu gibi, artıyordu. Binlerce insan, şehirlerde olduğu kadar kırsal en­
düstrilerde de istihdam edilmeye başlanmıştı. Arden O rm anındaki hanele­
rin yüzde 60’ı kumaş üretimiyle uğraşıyor ve kırsal alanlarda 100.000 insan
çorap üretiminde çalışıyordu.106Aile içindeki işgücünü, ücretli işgücü istih­
dam ederek destekleyen, durum u daha iyi olan çiftçilerin (yeomen) elindeki
toprakların oranı ciddi bir şekilde artm ıştı. Ve gentry’m n azınlıktaki bir
bölümü, küçük köylüleri geçim düzeyinin altına itmektense, topraklarını
çiftçilere -ücretli işçi istihdam eden ve toprağı ıslah eden yeomen lereuzun süreli kiralayarak, uzun dönemde daha güvenli gelirler elde edilebil­
diğini keşfetmeye başlamıştı.
Toplum hâlâ çeşitli feodal özellikler gösteriyordu. Gentry nin büyük
bir kısm ı ve aristokratlar köylülerin suyunu çıkarıyordu. Her ne kadar
serflik, Kara Ölüm sırasında ortadan kalm ış olsa da, hâlâ çok çeşitli fe­
odal ödemeler (vergiler) elde edebiliyorlardı. Toprağın büyük kısmı hâlâ
ücretli emek kullanan kapitalist çiftçiler değil de küçük ve orta köylüler
tarafından işleniyordu. Ücretli işçilerden çok zanaatkârlar, hâlâ pek çok
endüstriye egemendi. Gentry hâlâ topraklarını ıslah etmektense, gelirleri­
ni krallıktan gelecek sadakalarla -d ah a sonra bunlar vergi oldu- takviye
etmeye yatkındı. Ve de en güçlü tacirler, kralın ihsan ettiği, herkes için
fiyatları yükselten ve öteki endüstrileri engelleyen tekellere bel bağlam ış­
tı. Bununla birlikte, 1550’lerden 1610’lara kadar, O tuz Yıl Savaşlarından
önce Bohemya’dakilere benzer şekilde yapılan düzenlemeler, yavaş bir
ekonomik gelişmeye ve onunla birlikte de yeni kapitalist yöntem lerin ya­
vaş yavaş filizlenmesine izin verdi.
Bu dönemde, siyasal im aları olan dinsel kavgalar verildi. Elizabeth’in
saltanatının son dönemi, Püriten Calvincilerin zulüm görmesine ve göçü­
ne; İskoç VI. James’in İngiltere tahtına I. James olarak çıkmasına; Katolik
büyük toprak sahiplerinden arda kalanların bir kısm ının dâhil olduğu
abartılı bir fesat tertibine (“Barut Suikastı”) tanık oldu. Ama esas itibariy­
le dönem, monarşi, büyük toprak sahipleri, gentry, ulusal kilise hiyerarşisi
ve tüccar arasında, ileri derecede bir ahengin bulunduğu bir dönem oldu.
Bu durum kralın, politikaları belirlemek üzere bakanları atadığı ama bu
politikaların yürütülm esi için parlam entonun iki ‘kam arasının (Lordlar
Kamarası büyük aristokratlardan ve piskoposlardan, Avam Kamarası ise
her county’nin* toprak sahibi gentry’sinin temsilcileriyle, şehirlerdeki
*
County: Anglo-Saxonlar’ın “shire” dedikleri, genellikle bir kontun yönetim indeki (bizdeki
illere benzer) yönetsel birim , -çev.
Büyük Dönüşüm
borough’ların* temsilcilerinden oluşuyordu) onayının gerektiği anayasal
bir düzenlemede ifadesini buldu.
Devlet makinesi Fransa’da ya da Kastilya’da olduğundan çok daha
güçsüzdü. Devamlı ordu ve ulusal bir polis teşkilatı yoktu; yalnızca ilkel
bir devlet m em urluğu söz konusuydu. Gerçek iktidar, her yörede, büyük
ölçüde yasayı uygulayan, çalışan sınıflara cezaları kesen, vergilerin çoğu­
nun toplanm asını garanti eden ve gerektiğinde asker toplayan gentry’nin
elindeydi. H üküm darın gücü, ne istediği konusunda gentry’yi ikna ede­
bilmesine ya da zorlayabilmesine bağlıydı. Ama bu, izlenecek politikalar
konusunda geniş bir görüş birliği olduğu için kolaylıkla yapılabiliyordu.
Savaşa G iden Yol
I. James’in ve daha da ciddi bir şekilde 1620’lerin sonlarında oğlu I.
Charles’ın saltanatı döneminde işler bozulmaya başladı. M onarşinin para
talebiyle, parlam enter gentry nin ve tüccar sınıfların bunu vergiler yoluy­
la tem in etme istği arasında bir gedik açıldı. Monarşi, kendisinin kont­
rolünde olmayan yollardan -yeni vergiler ve güm rük vergileriyle ticaret
üzerindeki tekellerle, lordluk payelerini satm ak suretiyle- yeni gelir kay­
nakları bulmaya çalışarak parlamentoyu daha fazla kızdırdı. Parlamento,
eğer bu tü r önlemler üzerinde kontrol hakkı tanınm azsa düzenli her
türlü kaynak yaratılm asına karşı çıkacakları tehdidinde bulundu ve de
taç, ‘Star Chamber’** gibi özel kurulları devreye sokarak parlamentosuz
yönetmeye ve karşı çıkanları cezalandırmaya çalıştı. Bu ise öte yandan,
en azından 1610 ve 1620’lerde Buckingham ve 1630’larda Strafford gibi
‘d anışm anların monarşiye karşı güvensizliğini artırdı.
Anlaşmazlık giderek dinsel bir renk almaya başladı. O tuz Yıl
Savaşlarında gentry ve tüccar, bir yandan derin dinsel itikatları nedeniyle,
öte yandan kaba ekonomik hesapların bir karşım ı olarak, Protestanlarla
özdeşleştiler. Tüccarlar, İspanyol etkisinin herhangi bir şekilde zayıfla­
m asının, A m erikalar’a ve Doğu H indistan pazarlarına daha kolay ulaşıl­
ması anlam ına geleceğinin farkındaydı. Charles’ın, La Rochelle şehrin­
de Protestanlara saldırm akta olan Fransa kralının kızıyla evlenmesiyle,
James ve Charles aksi yöne, büyük Katolik m onarşilerin yanm a çekildi.
*
Borough: Kraliyet fermanıyla yasal özgürlükler ve ayrıcalıklar tanınan ve parlam entoda tem ­
sil edilen kasaba ya da şehirlerin belirli bölümleri, -çev.
** Star Chamber: Kralın, uyruklarının şikayetlerini dinlediği ve zam an zam an bir temyiz m ah­
kemesi gibi işlevler edinen, adını W estm inster sarayındaki Yıldızlı Salon’dan alan ve VII.
H enry zam anında önem kazanarak yetkisi artan bir kurul. I. Charles dönem inde krallık
otortesini güçlendirm ek amacıyla yaygın bir şekilde kullanıldğı için Uzun Parlam ento (16401660) tarafından lağvedildi, -çev.
207
208
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Charles’in Cantebury Başpiskoposu Laud, Calvinci bakanlan görevden
aldı; dinsel muhaliflere karşı kilise m ahkemelerini kullandı ve ruhbana,
dine aykırı vergilerin ödenmemesi gerektiğini açıklam alarını emretti.
Aslında bu, kilise hiyerarşisinin, kral adına hareket eden ‘m anevi’ bir po­
lis gücü olarak devlet işlerinin bir parçası haline gelmesiydi.
Gentry nin belirli kesimleri ve tüccarlar pek çok Avrupalı Protestan’ın
kaderini paylaşacaklarından ve kıtayı istila etmiş olan Kralcı KarşıReformasyon dalgasının altında boğulacaklarından korkmaya başladılar.
1620’lerin sonunda kralın vergi vermeyi reddeden beş şövalyeyi tutukla­
ması ve parlamentosuz yönetmeye başlamasıyla, Avam Kamarasıyla kral
arasında baş gösteren çatışmadan sonra bu korku büyüdü. Kralın Fransız
karısının etrafında toplanmış güçlü bir Katolik grup ve kraliçenin Cizvit
danışm anı sarayda görünmeye başladılar ve kralın gözdesi Strafford,
Katoliklerden oluşan devamlı bir İrlanda ordusu kurdu.
Kralın uzlaşmaz yaklaşımı işe yarar gibi görünüyordu. Daha sonra,
1637’de çizgiyi aştı. Kendi siyasal kurum lan, hukuki yapısı ve kilisesiy­
le ayrı bir ülke olan İskoçya’da, Calvinci olmayan yeni bir dua kitabını
devreye sokmaya kalkıştı. Soylular, hukukçular, Calvinci din adam ları ve
şehirlilerden oluşan bir İskoç ‘meclis’i, bir isyan ordusu oluşturdu. Kral
isyanı bastırm ak için kendine güvenerek harekete geçti, ama yalnızca ge­
rekli fonları toplayamayacağını keşfetmekle kaldı. İskoç birlikleri kuzey
İngiltere’ye girerken, Kral 11 yıldan bu yana ilk parlam entosunu toplamak
zorunda kaldı.
W estm inster’de toplanan gentry, borough temsilcileri ve hatta lordların
pek çoğu, kralın istediklerini, karşılığında çok daha fazlasını alm adan ver­
mek niyetinde değillerdi. Esas itibariyle siyasi tutum ları m uhafazakârdı.
Ancak onlar için m uhafazakârlık, kendi yörelerindeki yönetici pozisyon­
larını korum aktı ve bu pozisyonlar da 11 yıldır kralın tehdidi atındaydı.
Çoğunluk önderliğini, asıl tutkusu Latin Amerika ve Karayipler ticaretin­
deki İspanyol hâkim iyetini kırm ak olan bir şirketin sekreteri, John Pym
gibi figürler yapıyordu. Bunlar, hoşnutsuzluklarının nedeninin ortadan
kaldırılm asını istiyorlardı: yeni vergilerin kaldırılması ve ödemeyenlerin
affedilmesi; parlam entonun onayı olmadan kralın parlamentoyu feshet­
me hakkının kaldırılması; krallık başdanışm anı Strafford’un yargılanıp
cezalandırılması; Lordlar K am arasından piskoposların ihraç edilmesi ve
İskoç Calvincilerle dostane bir barış yapılması.
Kral, örneğin Strafford’un yargılanması gibi kimi tavizlerde bulun­
du. Ama taleplerin tüm ünü kabul edemezdi. Bu, m onarşinin yüzyıllar
boyunca elde etmiş olduğu gücün çoğunu terk etmesi anlam ına gelirdi.
B ü y ü k D ö n ü ş ü m j 209
Bunlar olm adan kral, Avrupa’nın her yerinde hüküm darların iktidarları­
nı azaltm ak yerine artırdıkları bir sırada kukla durum una düşerdi.
Zam an ilerledikçe kral pozisyonunun güçlendiğini gördü. Avam
K am arasındaki pek çok kişi ve Lordlar K am arasının çoğunluğu, başka­
larının kendi güçlerine kafa tutm asını teşvik edeceği endişesiyle, krala
karşı radikal bir tavır takınm akta kararsızdı. Gentry ve aristokrasi ara­
sında, özellikle Londra pazarına uzaklık nedeniyle pek çok feodal ade­
tin zarar görmediği kuzey ve batı bölgelerinde, bir ‘kralın partisi’ oluştu.
Ekonomik olarak daha gelişmiş yörelerde bile kral, krallığın lütuflarından
m addi olarak yararlanan gentry den ve (örneğin Doğu H indistan Şirketi
gibi) kraliyet tekellerinden yararlanan büyük tüccardan ve de pek çok ne­
sil boyunca boyun eğme alışkanlığı telkin edilmiş tüm toplumsal sınıflar­
dan destek görüyordu.
Ocak 1642’ye gelindiğinde kral bir darbe ile tüm iktidarı ele geçirmek
için kendisini yeterince güçlü hisseti. 400 silahlı destekçisiyle beraber, en
önemli parlam ento üyelerinden beşini tutuklam ak niyetiyle parlam ento­
yu bastı. Ancak onlar çoktan Londra Şehri’nin (City o f London)* tüc­
car, esnaf ve çıraklarının sağladığı güvenliğe ulaşmışlardı. Kral ertesi gün
onları izleyerek City ye girdi. Olayın bir görgü tanığı şunları anlatıyor­
du: “halk, binlerce kişi, ‘Parlam entonun dokunulmazlığı’ diye bağırırken,
dükkânlarını kapatıp kapılarında elde kılıç ve teberlerle beklerken, kral
Londra’da hayatının en kötü gününü geçirdi”.107 Kralın City ye silahlı cavö/ıerleriyle (süvariler) geri döneceği dedikoduları, ‘büyük kalabalıkların
ellerine geçirebildikleri silahlarla sokaklara dolmasına neden oldu; kadın­
lar işgalcilerin üstüne dökülmek üzere sıcak su taşıdılar; “atlara engel ol­
m ak için” sokaklara tabureler, kalıplar ve boş borular fırlatıldı.108
Olaylar uyarıcıydı. Kral basit bir polisiye önlemle m utlak iktidarını
sağlamayı başaram am ıştı. Bir hafta içinde, bir ordu kurarak şehri geri al­
m ak kararıyla Londra’yı terk etti. Siyasal tartışm a bir iç savaş noktasına
ulaşmıştı.
B irinci İç Savaş
Kral çevresine, kuzeyli lordların çocukları ve hizmetçileri, saray gentrysi, askerî maceracılar, paralı askerler, kralcı aristokrasinin varlıklı ve
m oda düşkünü gençleri ve de ülkenin ayak bastıkları her yerinde arsız
soygunculuklarıyla şöhret kazanan süslü zorbalar, 'Cavalier lerden bir
*
City o f London: ilk kez 1079’da verilen daha sonra 1215 yılında yenilenen bir beratla bir tü r
tüzel kişilik kazanm ış, Lord Mayor’un (Belediye Başkanı) yetki alanına giren, çeşitli hak,
muafiyet, ayrıcalık ve özgürlüklerin yürürlükte olduğu kesim. Günüm üzde bankalar, büyük
mali ve ticari kuruluşların bulunduğu bölge, -çev.
21 0 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
küme topladı. Bunların yanı sıra, toplum un nasıl yönetilmesi gerektiği
konusunda İspanya ve Fransa m onarşilerinin örnek alınması gerektiğine
inanan, aralarında Karşı-Reformasyon’un Katolik havarilerinin de bulun­
duğu küçük bir azınlık da dâhil herkes vardı. Yönetici sınıfın parlamentocu kesimi, şimdi artık kendilerini ve m ülklerini, kendi ordularını kurarak
koruyabileceklerdi. Ancak olaylar, yönetici sınıf dışındaki insan kitleleri­
ni çatışm anın içine çekmişti.
Kraliyet tekellerini elinde bulunduranlara karşı olan tüccar, sıradan
esnaf ve çırakların gösteri dalgasını teşvik ederek Londra Şehri’nin kont­
rolünü elinde tutm ayı başarm ıştı. Ancak, özellikle Cavalier subaylar katılanlara saldırdığında, halk hareketini öyle basitçe açıp kapayamazlardı.
Yüzlerce, hatta binlerce çırak gösteri yapıyordu. ‘M ekanik vaiz’ler halkı
‘haftada iki ya da üç gün işlerine gitmemeye’ teşvik etmekle suçlanıyor­
du.109 Bu, ülkenin pek çok yerinde çitlemeden ve (doğu Anglia’da köylü­
lerin geçim kaynaklarının bir kısm ını yitirdikleri) bataklıkların k u rutul­
m asından kaynaklanan ekonomik güçlüklerin az ya da çok kendiliğinden
ayaklanmalara neden olduğu bir sırada meydana geliyordu.
H alkın öfkesinin kabarması, yönetici sınıfın parlam entodan yana olan
kesimi için iki yanlı bir silahtı. Bu onlara, krallığın darbe girişimi karşı­
sında hayatlarını koruyabilme olanağı veriyordu. Ama ayrıca, eğer kont­
rolden çıkarsa, kendi sınıf egemenliklerine zarar verebilecek bir hareketle
karşı karşıya kalma tehdidi yaratıyordu. Şehir ajitasyonu, kralın destekçi­
lerinin City yönetimindeki egemenliğini, parlamento yandaşlarının onu
sona erdirm ek için yapmaya çalıştıklarından daha fazla etkilememişti.
Pek çoğu, yalnızca kendilerinin uygulayacağı dinsel bir disiplinin alt sı­
nıflar arasındaki isyanı söndürebileceğine ve kontrolü sürdürebileceğine
inanm ıştı. Onlar, kralı taleplerini kabul etmeye zorlamak istiyorlardı,
ama çatışmalara da bir an evvel son vermede kararlıydılar.
Bu grup daha sonra ılımlı bir parlamento hizbi oluşturdu. Bunlara,
kendi sınıflarından kilise büyüklerinin Çpresbyter’) herkese empoze ede­
cekleri, yeknesak bir dinsel doktrin sistemi olması gerektiğine inandıkları
için ‘Presbyterian dendi.
O an için savaştan kaçınm anın olanağı yoktu. Ilım lı Presbyterian
gentry bile sınırsız krallık gücünün sonuçlarından korkuyor ve diren­
mek zorunda kalıyordu. Ancak savaşın ilk iki yılında, gerçek devrim ­
ci önlemlerden nefret ettikleri için, 1619 yılında Bohemya estatelerinin
Habsburglara yaptığı gibi bir direnm e ortaya konmadı.
Tutarlı bir ulusal strateji izleyebilecek tek bir parlamento ordusu yok­
tu; bunun yerine her biri bir lord ya da generalin komutasında, subay­
ları yerel gentryden oluşan yerel ordular topluluğu söz konusuydu. Erat
Büyük D ö n ü ş ü m
ise, devrimci coşkusu olanlar değil, çoğu kez isteğine rağmen savaşmaya
zorlanan toplama adamlardı. O rduların ihtiyaçlarının gentry tarafından
tem in edilmesindeki isteksizlik, aynen kralcı Cavalierler gibi ülkenin yağ­
m alanm asına yol açıyor, dolayısıyla kırsal alanlarda köylüleri, şehirlerde
de zanaatkârları yabancılaştırıyordu.
Parlamento yanlıları bir iki başarı kazandılar. Londra’nın esnaf ve
zanaatkârları, kralcı ordunun başkente girişini 1642 sonlarında Turnham
Green’de engellediler ve parlam entonun ve İskoçya’nın birleşik kuvvetle­
ri, 1644 yazında kralcı birlikleri M arston M oor’da mağlup ettiler. Ancak
1642-44 yıllarındaki savaşların çoğu sonuç alıcı değildi. Daha kötüsü, 1645
başlarına gelindiğinde durum potansiyel olarak feci idi. Kral Londra’dan
50 mil uzaklıktaki Oxford’da hâlâ kuşatm a altındaydı. Parlamento ordu­
ları yorgun, parasız, bozuk m oralli ve çoğu kez isyankârdı. Geniş çapta
askerden kaçma olayları meydana geliyordu ve İskoç ordusunun kralla
ayrı bir anlaşma yapma tehlikesi söz konusuydu. Acilen bir şeyler yapıl­
mazsa, Beyaz Dağ M uharebesine benzer şekilde her şey kaybedilecekti.
Tabloda bir tek parlak nokta vardı. Parlamento ordularından birisi­
nin süvarileri, ‘Doğu B irliğinin Yiğitleri’ (Ironsides), kralcıların M arston
M oor’da yenilmesinde belirleyici bir rol oynamıştı. Bu süvariler, ordu­
nun geri kalan kısm ından farklı bir şekilde yetiştirilmişti. Liderleri,
Cambridgeshire toprak sahibi, parlamento üyesi Oliver Cromwell, bilinçli
olarak bu birliği aristokratlardan ya da gönülsüz, yoksul adam lardan seçmemişti. Bunun yerine, ‘orta sınıflar’dan gelen gönüllülere dayanmıştı:
bunlar çoğunlukla at sahibi olacak kadar zengin, ama çoğu kez Püritan,
dinsel bir bağlılığa sahip olmayacak kadar yoksul, hali vakti daha yerinde
çiftçilerin ‘yeoman tabakasından geliyordu. Daha sonra bir gözlemcinin
yazdığı gibi, ‘bunların çoğunluğu, bu kavgaya bir dava uğruna girmiş
m ülk sahipleri ya da m ülk sahiplerinin çocuklarıydı’.110 Crormvell’in bu
birlikleri, kral için savaşan ‘beyefendilerin evlatları’ ve paralı askerler ka­
dar yetenekli olabilirlerdi; ama savaşta, bir başarıdan sonra yağma peşin­
de dağılmaya daha az eğilimli oldukları için, çok daha disiplinliydiler.
Cromwell, ‘ne için savaştığını bilen ve bildiğini seven, basit çuha-zırhlı
bir yüzbaşıyı, sizin ‘beyefendi’ dediğiniz ve başka da hiçbir şey olmayan
birisine tercih ederim.’ dem işti.111
Cromwell ayrıca bu tü r adamları, onlara gentrynin görüş ve değerle­
rinden çok farklı şeyleri ifade etme olanağı vermediği sürece yanına çeke­
meyeceğini ve yanında tutamayacağını görmüştü. Presbyterian parlam en­
terlerin, kendi birliklerinden alt orta sınıflar için m ilitan mesajlar taşıyan,
çeşitli dinsel mezheplerin yandaşlarını uzaklaştırm asına izin veremezdi.
Radikal mesajları olan vaizler askerlerle birlikte dolaşıyorlardı ve bunla­
211
212 | H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
rın en iyi bilineni, Hugh Peter, ‘hastalar ve yoksullar için yeterli bakım
ve geliştirilmiş bir hukuk sistemi... borçlar için hapis cezasının kaldırıldı­
ğı adil bir toplumsal düzen den söz ediyordu.112 Cromwell, dini olmayan
radikal John Lilburne’ü bile, kom utanlarından birisi M anchester Earl’ün
karşısında savunmuştu. Earl, Cromwell’in, ‘İngiltere’de asla bir soyluyu
görmeyecek kadar yaşamayı’ umduğu ve bazı insanları ‘onlar lordları sev­
mediği için’ daha çok sevdiği dedikodusunu yayıyordu.113 Cromwell o sı­
rada bu tü r görüşlere sahip olmuş olabilir ya da olmayabilir. Ama geçmişte
Cambridgeshire’da bataklıkların kurutulm asına karşı çıkan çiftçileri sa­
vunduğu ve kralı yenmek için eğer gerekirse, orta sınıfların sınıf duyguları
ile oynamaya kesinlikle hazır olduğu için kendisine destek sağlamıştı. Bu,
pek çok Protestan liderin, kıta Avrupa’sındaki mücadele sırasında sahip
olmadıkları bir kararlılığı göstermeye hazır olduğu anlam ına geliyordu.
Yeni M odel O rdu
1645 baharında, yenilgiyi önlem enin yalnızca tek bir yolu olduğunu,
bunun da artık, savaştan kaçan aristokratların ya da amatör gentrynin
kom utasında olmayan bir orduyu merkezi bir güç olarak tümüyle yeni
baştan kurm aktan geçtiğini gören bir grup parlamento üyesi ve subay ara­
sında, en önemli figür Cromwell’di. Bunun yolunu, Avam K am arasında
güçlü bir direnç ve Lordlar K am arasındaki muhalefete rağmen, Londra
Ş ehrinin anti-tekelci tüccar ve giderek radikalleşen zanaatkâr tabakası­
na dayanarak buldular. Devrimci zaferin aracı, ‘Yeni Model O rdu’, krizin
tepe noktasında kuruldu.
Piyade askerlerinin pek çoğu, şimdiye kadar savaşta önem taşıyan so­
runlara ilgi duymayan gönülsüz adam lar arasından eski usulle toplandı.
Ama süvariler, Cromwell’in Yiğitleri gibi, siyasal ve dinsel heyecana sa­
hip gönüllülerden kuruldu. Ve hatta piyadeler arasında bile savaşın kri­
tik anlarında diğerlerini ateşleyebilecek az sayıda heyecanlı kişiler vardı.
Aslında ordunun devrimci bir omurgası oldu ve bunun çabaları, Hugh
Peter gibilerinin vaazlarından ilham alan konuşmalar, dağıtılan broşür ve
tek sayfalık bültenler, gayri resmi İncil okum aları ve çok sayıda dinsel ve
siyasal tartışm alarla pekiştiriliyordu.
Devrimci
yaklaşım ın
etkisi,
1645
H aziran’ında
Naseby
M uharebesinde çarpıcı bir şekilde kendini gösterdi. Parlam ento ordu­
su başlangıçtaki başarılı kralcı süvari hücum undan sonra tutunm ayı ve
daha sonra da ileriye atılıp düşm anı hezimete uğratm ayı başardı. Birkaç
gün içersinde, kralın O xford’daki karargâhı parlam ento yandaşlarının
eline geçti ve kral kaçarak New ark’da İskoç ordusuna teslim oldu.
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 213
Bu, iç savaşın belirleyici muharebesiydi. Bununla birlikte, devrim in
sonu değildi.
Kralın devreden çıkmasıyla, gentrynin çoğunluğu arasında kitleler­
den korkma duygusu, egemen duygu haline geldi. Derhal Yeni Model
O rdu’nun dağıtılması, dinsel özgürlüğün kısılması ve m uhalif dinsel
gruplarla seküler devrim cilerin ezilmesi için bastırdılar.
Ancak parlamento yanlısı gentrynin kolay kolay başa çıkamayacağı bir
başka güç ortaya çıkıyordu. O rdunun sıradan askerleri paralarının öden­
memesinden ve daha da kötüsü İrlanda’da uğursuz bir savaşa gönderil­
mekten hiç hoşnut değillerdi. Süvarilerin, ilkeleri uğruna savaşmış olan
‘orta kesim i’ öfkeliydi ve şimdiye kadar olduğundan daha radikal bir yak­
laşımı benimsemeye zorlanıyordu. Silah altına alınm ış olanlar, um ut vaadetmeyen bir gelecekle karşı karşıya kalm aktan rahatsızdı ve her ne kadar
zaman zam an kralcı duygular dile getiriyor olsalar da, kısa süre sonra
aralarındaki kararlı azınlığın konuşm alarına ilgi duymaya başladılar.
Sekiz süvari alayı, görüşlerini dile getirmek üzere, ‘ajitatör’ler olarak
bilinen ikişer temsilci seçtiler. Ajitatörler, ordunun sıradan efradı adına,
yalnızca krala değil fakat ayrıca gentrynin gücüne de kafa tutan talepler­
de bulunmaya başladılar. Avam Kamarasında, ‘egemenliğin tadına bakan
bazıları tiranlara dönüşm üştür’ denilen gentryyi lanetleyen bir dilekçe
okundu.114 Avam Kamarası üyelerinin çok küçük bir seçmen kitlesi tara­
fından seçilmesine saldıran parlamentonun yıllık olarak toplanmasını ta­
lep eden; mahkemelerin pek az kimsenin anlayabildiği diline itiraz eden;
Presbyterian papazlara karşı intikam çağrısında bulanan, hemen hemen
isyancı nitelikte alay toplantıları yapılmaya başlandı.115 Ajitatörlerin top­
lantıları, ordunun sıradan efradını, talepleri konusunda basınç yaratmak
üzere, bir tür bir kendi kendine örgütlenme sistemine dönüşmeye başladı:
broşürler hazırlamak üzere bir yazarlar ekibi oluşturdular; subayların ken­
dileri için bir matbaa temin etmesinde ısrar ettiler; Yeni Model Ordu’dan
olmayan alayları kışkırtm ak için temsilciler gönderdiler ve ‘iyi etkilenmiş
dostlarla’ (diğer radikal unsurlarla) ülke çapında temas kurmaya başladılar.
Levellerlar ve D evrim ciler
Richard Overton, John W ildman, W illiam Walwyn ve John Lilburne
gibi kişilerin önderlik ettiği radikal demokrat bir grup, Levellerl&r*, artan
’
Leveller: 1645-1649 yılları arasında parlamentoda etkili olmuş bir grup radikal milletvekiline
verilen ad. Adlarının anlam ı düzleştiren, tesviye eden ya da eşitleyen sözcükleriyle karşılana­
bilecek söz konusu grup genel oy hakkı, dinsel hoşgörü ve yazılı anayasayı savunmuşlardır.
Krallık ve soyluluğa karşı genel oyla seçilen bir parlamento için mücadele etmişlerdir. Hareket
1649 yılında Cromwell tarafından bastırıldıktan sonra da radikal düşünceyi etkilemiştir, -çev.
21 4 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i h i
bir etkiye sahip olmaya başladılar. 1647 Ekim’inde Levellerin desteği öyle
bir noktaya erişmişti ki, Cromwell ve diğer ordu önderleri Putney’de onlar
tarafından etkilenm iş askerlerce yapılan bir toplantıya başkanlık etmek
zorunda kalmışlardı. Subayların en radikali Rainborowe, burada tüccar
sınıfların ve gentrynin tüm egemenlik temeline karşı çıkan bir görüş orta­
ya attı: ‘İngiltere’de en yoksulun da en zengin gibi bir hayat yaşama hakkı
vardır... İngiltere’deki en yoksul adam, içinde sözü olmayan bir hüküm e­
te kesin anlam da bağlı değildir’.116 Buna cevap olarak Cromwell’in yakın
m üttefiki Ireton, Independent’lan* (Bağımsızlar) hâlâ harekete geçiren
sınıf görüşünü telaffuz etti: ‘Krallığın işlerini belirlemede... krallıkta ka­
lıcı ve belirli bir çıkarı olmayan, yani tüm topraklara sahip olmayan ve
ticaretin tüm ünün yürütüldüğü şirketlerde olmayan hiç kimsenin... bir
paya sahip olma hakkı yoktur’.117
Çoğu kez işaret edilmiş olduğu üzere, Levellerlann pozisyonu, erkek­
ler için genel oy hakkı değildi. Zorlandıklarında, başkası tarafından is­
tihdam edilen ‘hizm etkârlar’ın, sayısını arttırm ak istedikleri oy verenler
arasından çıkarılm asını kabul etmeye hazırdılar. Bunun nedeni kısmen,
kralcı lordlar v t gentrynin, hizmetçilerini, işçilerini ve adam larını kendi­
leri için oy vermeye zorlayacaklarından korkmalarıydı. Kısmen de, ordu­
daki radikal etkinin özünün silah altına alınan yoksullardan yana değil
de, kendilerini çalıştırdıkları ameleler ya da kalfalardan biraz yukarda
gören, küçük m ülk sahibi gönüllülerden oluşuyor olmasıydı.
Önde gelen Leveller Lilburne küçük m ülk sahipleri için siyasal haklar
talebinin özel mülkiyet sistemine bir saldırı anlam ına gelmediğini ifade
etti. Küçük m ülk sahipleri, diyordu, ‘özgürlüğün ve uyum un -yani m ül­
kiyetin- en gerçek ve en değişmez savunucularıdır’ ve yazılarında ve açık­
lam alarında şu tü r şeyler yoktu:
... en azından özgürlüğün ve uyum un yok edilmesi eğilimi gösteren ya da
evrensel cemaat ya da gerçekten ve cidden onun gibi herhangi bir şeyle herke­
si eşitlemeye kalkışmak.. Mülkiyeti ve yönetimi bu eşitleme hayali, öylesine
saçma ve aptalca bir kanaattir ki beyni, m antığı ya da kavrayışı olan herhangi
bir kişinin böyle bir ilkeyi savunması düşünülemez.118
Bununla birlikte ajitatörlerin seçilmesi ve küçük m ülk sahiplerinin bü­
yükler gibi aynı haklara sahip olması çağrısı, Presbyterian partinin zaten
korkmuş olan ‘ılım lılarını dehşete düşürmeye yetti. Gentry ve tüccar sı­
nıfların temsili organının gücü, orduya katılm ış orta ve daha alt sınıfların
*
Independents (Bağımsızlar): 17. yüzyılda hem Presbyterianlıgı hem de kilisenin piskopos­
lar aracılığıyla yönetilmesini reddeden, yerel kilise cem aatlerinin özerkliğine inanan nonkonformistler. Başlıca In d e p e n d e n ts arasında Congregationalistler ve Baptistler yer alıyor­
du. Yeni Model O rdu’da etkiliydiler, -çev.
B ü y ü k D ö n ü ş ü m I 215
yeni temsili gücü tarafından tehdit ediliyordu. Ve bu insanlar ülkedeki si­
lahlı gücün açıkça en kuvvetli örgütlenmesini oluşturuyorlardı. Yönetici
sınıfın bir kesimi ile kral arasındaki mücadele devrimci bir çatışmaya dö­
nüşme riski taşıyordu.
Parlamento yanlısı ılım lılar ajitatörlerden üçünü yanlarına çağırdılar
ve onları cezalandırm akla tehdit ettiler. Presbyterian lider Denzil Holies,
diğerlerine ibret olsun diye bir tanesini asma cesaretine sahip olmala­
rı gerektiğini söylüyordu. Ama onları serbest bıraktılar. Kendilerine ait
güvenilir silahlı güçleri olm adan daha fazlasını yapamazlardı. Şimdi,
Londra Şehri oligarşisini, m ilislerinin içindeki radikalleri kovmaya yön­
lendirerek; her countyde gentrynin kontrolünde birlikler örgütlemek için
‘güvenlik kom iteleri’ kurarak askeri silah ve cephane depolarının kendi
ellerinde olması için girişimlerde bulunarak ve İskoç ordusunu kontrol
eden Presbyterian yandaşlarıyla bu ordunun İngiltere’ye getirilmesini gö­
rüşerek, silahlı kuvvet toplamaya çalıştılar. Eski m onarşinin biraz değiş­
tirilm iş bir biçim ini yeniden tesis etmek için kralcı gentry ile birleşmek
gerektiğine inanır olmuşlardı.
Crormvell’in çevresindeki Independenti&r parlam entoda çok güçsüz­
dü. Ancak ajitatör hareketini, kontrolü elden kaçırm am ak koşuluyla,
kendilerini savunm ak için kullanabileceklerini anladılar. Yarısı sıradan
efradın temsilcilerinden, yarısı da subaylardan oluşan bir ‘ordu konseyi’
kurdular. Sıradan efradın pek çoğu hâlâ kendilerinden ‘daha iyi’ olanlara
itaatkârdı ve subaylar askerlerin pek çoğunu, kendi işlerine gelen kanalla­
ra yönlendirebiliyorlardı.
Başlangıçta Independentlann amacı kralı kendileriyle görüşm e­
ye zorlayabilmekti. Bu amaç doğrultusunda bir kısım birliklerin kralı
Presbyterian partinin elinden alm asına izin verdiler. Cromwell ve çev­
resindekiler iç savaşı kazandıklarını ve kralın, onların dikte ettiği, ama
daha önce kralın karşı çıktığı pek çok reformu kabul etmesi gerektiği­
ni açıkça göstermek istiyorlardı. Ancak onların koşulları arasında hâlâ
monarşi, seçimle gelmeyen Lordlar K am arasının devamı ve oy hakkının
yukarı sınıflarla sınırlı tutulm ası vardı.
İk in ci İç Savaş ve Büyük İnfaz
Bununla birlikte, Charles, krallığın temel ilkelerine aykırı olduğunu
düşündüğü taleplere boyun eğmek niyetinde değildi. 1647 Kasım’ında
esaretten kaçarak, iç savaşa yeniden başvurmaya kararlıydı. Cromwell
şimdi, kralla görüşme girişim lerinin yanlış olduğunun farkına varm ıştı
ve Yeni Model Ordu’yu, savaştan yana olan partinin önlemleri konusunda
216 j H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
baskı yapmak üzere kullandı. Bunu, 1648’in yazında, genellikle ‘ikinci iç
savaş’ olarak adlandırılan olay izledi. Parlam entonun eski destekçileri, cavalierlerin safında savaştı; güney Galler’de, Kent ve Essex’te kralcı ayak­
lanm alar ve îskoçya’dan gelen bir istila söz konusu oldu.
Bu kez krala karşı olan ordunun zaferini, kralla görüşme ya da hoş­
görü politikası izlemedi. Cromwell, ‘uzlaşmaz olanlar ve ülkeye eziyet et­
m ekten vazgeçmeyenler hızla yok edilm elidir’ diye açıkladı ve Yeni Model
O rdu’nun subayları Charles ve baş danışm anlarının idam ını istediler.
Parlamento üyeleri arasındaki Presbyterian çoğunluğunun buna evet oyu
vermeyeceğini bilen ordu Londra’yı işgal etti. Albay Pride kom utasındaki
bir birlik, önde gelen Presbyterian m illetvekillerinin Avam Kam arasına
girm esini engelledi ve öteki birlikler, önde gelen yöneticileri Londra
Ş ehrinin kontrolünden uzaklaştırdı. Ocak ayının sonunda cellat, kralın
kesilmiş başını W hitehall’da kalabalıklara gösteriyordu.
Kralın kafasının kesilmesine varan olaylar, Yeni Model Ordu ve onun
sivil destekçileri arasındaki kaynaşmalarla birlikte gelişti. Cromwell
ve Independents ordu içindeki devrimci hareket olmasa Londra şehrini
kontrol etmeyi ve hem kralı hem de Presbyterianlan yenmeyi başaram az­
dı. Karşı-devrim tehlikesiyle karşı karşıya kalan Cromwell, bir süre için
Levellerlan Presbyterian baskısına karşı savunma konusunda kararlıydı.
Bir anlaşma sağlayabilmek amacıyla Londra Kulesi’nde tutuklu bulunan
Lilburne’u ziyaret edecek kadar ileri gitti. Ama ikinci iç savaş yaklaşırken
zora da başvurdu. Savaşı bahane ederek alaylarını yeniden örgütlemek
gerekçesiyle radikalleri tecrit etti; suçlanan liderlerden birini, Richard
A rnold’u idam ederek bir ayaklanma girişim ini bastırdı ve Londralı
Levellerlan hapse attı. Ama aynı zamanda, kralın idam ından hemen önce­
ki ve sonraki dönemde, Levellerlann etkisi altında olan sıradan ordu efra­
dına dayanmayı da sürdürdü. Ancak ondan sonra sınıf duygusunu körük­
leyenleri ezmek için kendini güvende hissedebildi. Devlet Konseyindeki
adam larını şiddetle azarladı: ‘Size söylüyorum Sir, bu adamlarla başa
çıkm anın onları kırm aktan başka bir yolu yoktur, yoksa onlar seni kı­
rarlar’.119 1649 baharında Londra’daki Leveller liderler Kule’de tutuldu ve
Mayıs ayında 1.000 askerin katıldığı bir ayaklanma bastırılarak liderle­
rinden dördü Oxfordshire, Burford’daki kilise avlusunda idam edildi.
İngiltere’de kralı ve Presbyterianlan yenmek için yeni Model Ordu’nun
büyük kısmına, artık ihtiyaç yoktu. Ajitatörleri hariç İrlanda’ya gönderil­
diler. Bu sırada bir Leveller broşürü askerlere soruyordu:
İngiltere’de yaptığınız gibi, İrlanda’nın üzerinde de subaylarınızı mutlak
lordlar ve efendiler yapmak için insanları öldürmeye, boğazlamaya ve katlet­
meye hâlâ devam edecek misiniz? Yoksa sizin ihtirasınız İrlandalIları ondalık
Büyük D önüş üm
vergilerin, tüketim vergilerinin, güm rüklerin ve ticaretteki tekellerin umudu
haline getirmek midir? Yoksa onların hapishanelerini yoksul, özürlü m ah­
puslarla, onların topraklarını dilenci sürüleriyle doldurm ak mıdır?120
Bu, İngiliz yönetici sınıfının İrlanda’da yapacakları hakkında ilerisini
gören bir uyarıydı. Ama bu, yoksullaşmış insanları, bir kez liderleri vurul­
duktan sonra, önlerindeki tek geçim kaynağı olan askeri disiplini kabul
etm ekten alıkoyamazdı.
Levellerlar toplum un yoksul kitlesine dayanan bir hareket değildi;
aksine zanaatkârlar, ikinci derece tacirler ve hallice çiftçiler gibi ‘orta
tipler’den ve bunların arasından seçilen askerlerden oluşuyordu. Onlar,
bu gruplardan çıkabilen en radikal ve cesur partiydi ve eğer başarılı ola­
bilse, fiilen meydana gelenlerden çok daha devrimci değişikliklere yol
açabilecek bir program ı zorlamışlardı. O nlar bunu, kapitalist üretim bi­
çim lerinin gelişmesinden yararlanacak toplumsal grupların -b ir sonraki
yüzyılda artan bir şekilde öz-bilince sahip bir ‘orta sınıf’- bakış açısından
yapmışlardı. Ama bunu yaparken de toplum un bir kesim inin diğer kesi­
m ini yönetmeye tanrı adına hak sahibi olduğu şeklindeki geleneğe kafa
tutm aya başlamışlardı. Alm an Köylü Savaşındaki M üntzer ve takipçileri
gibi, sınıf egemenliğine direnen rakip bir geleneğin oluşmasına yardım cı
olmuşlardı.
Levellerlann yenilgisi, önceki yılların ajitasyon ve mücadelesinden
hiçbir şey kazanılm adığı anlam ına gelmiyordu. CromweH’in çevresinde­
ki grup, kapsamı sınırlı da olsa sırf devrimci önlemler aldıkları için ka­
zanmışlardı. 1649’dan sonra İngiltere’nin -ve kısa süre sonra İskoçya’nın
d a - yönetimi, pek çoğu ‘orta tipler’den gelen ordu subaylarının elindeydi.
Christopher Hill, ikinci iç savaştan sonraki bu durum a işaret etmiştir:
Şimdi olayların kontrolünü ele geçiren adamlar, her ne kadar Levellerlar de­
ğillerse de, eskiden olduğundan çok daha fazla alt sınıflardandı... eski bir
subay olan Albay Ewer, ... bir besici ya da kasabın oğlu olan Albay Thomas
Harrison ... Pride ... bir araba sürücüsü ya da bir biracının işçisiydi... Albay
Okey mum tüccarı, Hevvson ayakkabıcı, Goffe tuzcu, Barkstead kuyumcu
ya da yüksük imalatçısı, Berry demir işletmelerinde bir kâtip, Kelesy düğme
imalatçısıydı... I. Charles’ın idam ından sorumlu olan, 1648 A ralık’ında ikti­
dara gelen adamlar, İngiltere’nin geleneksel yöneticilerinin mevkilerinin çok
altında insanlardı.121
Bu tü r adam lar İngiliz toplum unu kesinlikle feodal bir yöne geri dön­
dürecek olanların egemenliğini kıran önlemleri zorlamışlardır. Böylelikle
İngiliz devrimi, piyasa ilişkileri ve kapitalist söm ürü biçimleri üzerine ku­
rulu bir toplum un gelişmesi için zemini hazırlam ıştır.
CromweH’in kendisi, her ne kadar tüccarlarla ailesel ilişkileri bulun­
2 18
J
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i h i
sa da, yeni ‘burjuva’ sömürücü sınıftan gelmiyordu. Böyle bir sınıfı oluş­
turm aya başlayan kişilere dayanmasa başarı kazanam azdı. O nun dehası,
İngiliz toplum unun bunalım ının yeni yöntemlere ve yeni adam lara da­
yanm adan çözülemeyeceği gerçeğini kavram ış olmasındaydı. Yalnızca
bu, İngiliz D evrim i’nin, Fransız Calvincilerin ve Bohemyalı estatelerin
kaderine m ahkûm olmamasını sağlayabilirdi. Bir gentry ailesinin üyesi,
toplum un esas itibariyle burjuva bir çizgide yönetilmesini sağlayacak bir
devrim i sonuçlandırm ak zorundaydı.
İngiltere’yi on yıl kadar tam bir diktatör gibi yönetti. Onun rejimi askeri
güce dayanıyordu. Ama daha geniş bir toplumsal destek olmadan varlığı­
nı sürdüremezdi. Cromwell bunun farkına vardı ve kendisini destekleye­
cek parlam entolar oluşturmaya girişti, ama 1640’larda, Presbyterianlerle
Independent\eri karşı karşıya getiren ayrılıkların sürekli yeniden ortaya
çıktığını gördü. Her yöredeki gentry, devrimci kalkışm anın getirdiği be­
lirsizliklere bir son verilmesini istiyor ve daha fazla reforma direniyordu.
‘O rta tipler’in kim i kesimleri daha fazla reform istiyor ve ordunun subay­
ları içinde iyi temsil ediliyorlardı. Ancak, bu tü r reformları geçirmeye,
eğer toplumsal huzursuzluk olacaksa, hazır görünm üyorlardı ve on yıl
geçerken iç savaş sırasında savaştıkları aynı gentry ile -toplum sal düzeni
korum anın önkoşulu olarak monarşiyi görenlerle- giderek daha fazla itti­
fak yapmaya başladılar. Bu sürecin doruğa erişmesi, 1660’da Cromwell’in
ölüm ünden sonra oldu. O rdunun bir kesimi, parlam entonun geri kalan
kısmıyla, idam edilen kralın oğlunun hüküm dar olarak davet edilmesi
konusunda anlaştı.
Her ne kadar devrim sona ermiş olsa da, değişikliklerden pek çoğu
varlığını sürdürdü. M onarşinin varlığı şimdi, 1688’de II. James’i ‘kansız’
bir devrimle kovduklarında görüldüğü üzere, m ülk sahibi sınıfların par­
lamento yoluyla ifadesini bulan iradesine tâbiydi. M ülk sahibi sınıfların
zenginliği, şimdi her zam ankinden fazla, piyasa güçleriyle baş etmedeki
başarılarına bağlıydı. Büyük toprak sahipleri kapitalist tarım yöntemle­
rini giderek daha fazla benimsediler. Şehirlerde yaşayan nüfusun giderek
artan bir bölümü ya başkalarını istihdam etti ya da kendileri başkaları
için çalıştı. Loncalar artık üretim tekniklerindeki yenilikleri önleme gü­
cüne sahip değillerdi -1689 yılına gelindiğinde İngiltere’deki şehirlerin
dörtte üçünde hiçbir lonca yoktu.122 Hüküm et politikaları, hüküm darın
hanedan entrikalarıyla değil de, ticareti arttırm a isteği tarafından dikte
ediliyordu.
Bu değişiklikler bir arada, dünya tarihinde yeni bir şeyi, radikal bir şe­
kilde temsil ediyordu. İnsanların hayatlarını kazanm ak için kullandıkları
araçlar şimdi, varlığını diğer birim lerden maliyeti düşük tutarak koru­
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 219
yan birim ler içinde yürütülüyordu. Büyük çiftçi, orta çaplı demir ustası,
hatta el tezgahında dokuyan birey, geçimlerini yalnızca piyasada kalmayı
başararak garanti edebiliyorlar ve bu da yeni üretim yöntemlerini düşük
maliyetle sürdürebilmek anlam ına geliyordu. Zengin ya da yoksulun acil
tüketim ihtiyaçları yerine, rekabet için rekabet giderek ekonomik faali­
yetin itici gücü haline geldi. Ani iniş ve çıkışlarla gerçekleşen bu büyüme
çoğu kez düzensizdi. Bu ayrıca, varoluşları işgüçlerini artan oranda baş­
kalarına satm alarına bağlı olan sayıları artan orandaki kesim için de çok
az yarar sağlıyordu. Ama, İngiliz ekonomisinin ve onu yönetenlerin du­
rum unu dönüştürdü. Bir zam anlar Avrupa’nın en yoksul kesimlerinden
birisi olan yer, hızla en gelişmiş yer haline geliyor, yöneticilerine bir dünya
imparatorluğu kurm a olanağı veriyordu ve bu süreç içinde yeni kapitalist
üretim biçiminin, daha önceki tüm biçimlerin yerini alm asını sağlıyordu.
4. Bölüm
A
sya
İm
p a r a t o r l u k l a r in in
So n Yü k s e l İşİ
Bugün geriye baktığım ızda 16. ve 17. yüzyıllarda Avrupa’da olanların
dünyayı dönüştürm üş olduğunu görüyoruz. Bu birkaç Avrupalı devletin
Asya ve Afrika’nın hemen hemen tüm ünü içerecek im paratorluklar oluş­
turm alarına ve bunları yeni bir üretim örgütlenmesi -sanayi kapitalizm iiçene çekerek bütün dünyaya önderlik etmelerine yol açacaktı.
Ama insanlığın başka yerlerde yaşayan altıda beşi için tarih durm a­
mıştı. Meksika ve Peru im paratorlukları neredeyse bir gecede Avrupalı
sömürgecilere teslim olmuş olabilirdi. Ama bu Amerika’nın geri kalan
yerleri için doğru değildi. Kuzeyde 17. yüzyıl sonuna kadar yalnızca do­
ğudaki dar bir kıyı şeridi yerleşime açılmıştı. Asya ve Afrika’ya gelince,
bu kıtalardaki Avrupa kolonileri, Otuz Yıl Savaşları sırasında birer ticaret
noktasından başka bir şey değildi ve uzun süre de böyle kaldı. Hollandalı
göçmenler, Afrika’nın en güney ucundaki (‘Hottento’lar ve ‘Bushman’ler
denilen) Khoisan avcı-toplayıcı halkları fethetmede başarılı oldular. Ama
Avrupalıların çelik yapmayı bilen ve onları etkili silahlarla donatan çift­
çileri yenerek kuzeye doğru ilerlemeye başlam aları için bir 200 yıl geçme­
si gerekti. Portekizliler 16. yüzyılda H indistan’ın güneybatı kıyısında bir
yerleşim bölgesi olan Goa’yı ele geçirdiler ve o zam anki Avrupa standart­
larına göre etkileyici bir şehir kurdular;123 güney Çin kıyısı açıklarındaki
Macao adasında bir ticaret şehri tesis ettiler. Ancak onların bu çabaları ya­
kınlarındaki büyük krallıklar ve im paratorluklara kıyasla önemsiz görü­
nüyordu. Güney H indistan’daki dört krallıktan birinin, Vijayanagar’ın 124
başkentine gelen ilk Portekizli ziyaretçiler, 1522 yılında buranın 100.000
hanesi ve yiyecek m addelerinin organizasyonu açısından ‘dünyadaki
en iyi donanım lı’ şehir ve Roma kadar büyük olduğunu yazıyorlardı.125
Şehrin kalıntıları, neredeyse herhangi bir 16. yüzyıl Avrupa şehrinden ke­
sinlikle çok daha geniş bir alanı kaplıyordu. Daha kuzeyde, kıtayı 1525’te
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 221
istila etmeye başlayan Moğol im paratorlar Lahore, Delhi, Agra gibi bir dizi
şehri Avrupa’dakilerle kıyaslanmayacak bir ölçekte kurmaya ya da yeni­
den kurmaya başlamışlardı. Çin İm paratorluğunun hüküm darları güney
kıyılarındaki Avrupalıları tümüyle görmezden gelebiliyorlardı. O nların
büyük şehirlerine yönelik yegane tehdit kuzeyin göçebe halklarından gel­
di. Bu arada Osm anlı Türkleri, batı Avrupa’nın kapısının eşiğinde büyük
bir yükselen güçtü. 1453 yılında Konstantinopolis’i fethettikten sonra,
1517’de Kahire’yi, 1528’de Cezayir’i ve 1526’da M acaristan’ı aldılar ve
1529’da ve ikinci kez 1683’te Viyana’yı kuşattılar. Osmanlı İmparatorluğu
Reformasyon Avrupa’sının diplomatik oyunlarında ve askeri koalisyonla­
rında sürekli bir aktördü ve kültürü, dönemin edebiyatında büyük beğe­
ni görüyordu. Osm anlı İm paratorluğu ile H indistan’daki Moğol (Mugal)
İmparatorluğu arasında, görkemiyle ziyaret eden Avrupalıları hayretler
içinde bırakan, yeni başkenti İsfahan ile İran’ın Safavi İm paratorluğu yer
alıyordu. Ve doğu Asya kıyılarının açıklarındaki Japon adaları Çin kültür
ve tekniğinden çok şey almış, çelik ve barutu kullanan aristokratik lordların birbirleri üzerinde egemenlik kurm ak için yürüttükleri savaşlarla
Avrupa feodalizm inin kim i özelliklerini paylaşan, görece gelişmiş uygar­
lıklar kurm uşlardı.126 Avrupa’da bile, Rönesans, Reformasyon ve din sa­
vaşlarının silip süpürdüğü alanın dışında büyük bir güç ortaya çıkmıştı.
Doğuda, birbirini izleyen hüküm darlar eski Moskova Dükalığı’nı (knajestvo) merkezi bir Rus devletine ve daha sonra kuzey Asya’nın tüm üne
yayılan ve batıda Polonya’yı gasp eden bir imparatorluğa dönüştürmeye
başlamışlardı.
Bu im paratorluklar 19. yüzyılın sonlarında onların bir özelliği haline
gelen ekonomik gerilikleriyle Avrupa ile karşılaştırılam azlardı. Her birin­
de Avrupa’yı 10. yüzyılın eski feodalizminden, 16. yüzyılın farklı toplumlarına ulaştıran teknik ilerlemelerin bazıları görülüyordu. Hepsi bir çeşit
ateşli silah kullanıyorlardı -ilk Moğol im paratoru Babür 1526 yılında ku­
zey H indistan’da çok daha büyük orduları, yetenekli süvarilerini toplar­
la destekleyerek yenmişti. Bu toplum lar birbirlerinden inşaat teknikleri
ve zanaat becerileri öğrenmişlerdi ki, örneğin, Asya’nın her yerinden ve
Avrupa’dan gelen ustalar, Moğol im paratoru Şah Cihan’ın yaptırdığı Tac
M ahal’in inşaatında çalışmışlardı. Bunların her birinde tarım ve beslen­
me, Amerika’dan gelen yeni evcil bitkilerin- H indistan’da kırm ızı biber,
tatlı biber, domates, tütün ve mısır; Çin’de tatlı patates, yer fıstığı, m ısır ve
tü tü n ü n - yaygınlaşmasıyla önemli ölçüde değişmeye başlamıştı.
222
H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
Ç in ’in G örkem li G ünbatım ı
Çin, daha 15. yüzydın ilk yarısında 14. yüzyıldaki bunalım dan çıkm a­
ya başlamıştı. Bunun bir kanıtı, bir dizi destansı deniz seferidir. 20.000’den
fazla insan taşıyan büyük gemilerden oluşan filolar H indistan’ın batı kıyı­
sına, Aden’e ve doğu Afrika’ya, bir keresinde hiç durm adan 6.000 m illik
yol katederek yelken açtılar. Bu, Ispanyol ya da Portekiz filolarının benzer
seferler yapmasından yaklaşık 75 yıl kadar önceydi.
Geret, 16. yüzyılı ‘yeni bir çağın başlangıcı’ olarak adlandırır.127
Tarımda, toprağı işleme, sulama, tohum ekme ve toprağı ıslah etme ve
yeni ürünler seçme yöntem lerinin benimsenmesinde yeni m akinelerin
kullanıldığına işaret eder. Sanayide pam uklu tezgâhların yanı sıra, üç ya
da dört bükücü mekiği olan ipekli tezgâhların kullanılması, tahta kalıp­
larla üç ya da dört renkte baskı yapılması, beyaz ve pudra şekeri im alatın­
da yeni yöntem lerin uygulanması söz konusuydu.128 17. yüzyılın ilk yarı­
sında tarım teknikleri, seramikçilik, dokumacılık, dem ir ve çelik, nehir
ulaşımı, silah, mürekkep, kâğıt ve hidrolik aygıtlar gibi çok değişik alan­
lardaki sorunlarla ilgili olarak ‘bilimsel ya da teknik nitelikli yayın yapıl­
m ıştı’.129 Bu, hiç kuşkusuz teknolojik bir durgunluk dönemi değildi. Ne de
entelektüellerin geçmişten bir şeyleri tekrarlamalarıydı. Gernet, eski tuz
işçisi Wang Ken gibi kendi kendini yetiştirm iş, tarihsel figürlerin yerleşik
görüşlerini sorgulayan, çağın ikiyüzlülüklerine ve geleneksel ahlaka kafa
tutan ve ‘alt sınıfları, kadınları, etnik azınlıkların’ haklarını savunan dü­
şünürlerden söz etm ektedir.130 Gernet devam etmektedir:
16. yüzyılın sonu ve 17. yüzyılın ilk yarısı, tiyatronun, kısa öykünün ve roma­
nın, y an öğrenilmiş, yarı popüler bir kültürün... eğlence ve okuma malzeme­
sine meraklı bir kentli orta sınıfın olağanüstü geliştiği bir dönem oldu. Kitap
endüstrisi hiç bu kadar gelişmemiş ve onun ürünleri hiç bu kadar iyi, kaliteli
olm am ıştı.131
‘Klasik Çince yerine konuşulan diyalektlerde yazılmış’ edebiyatla, çok
iyi öğrenim görmemiş ama klasik eğitim in ortaya koyduğu entelektüel sı­
nırlandırm alardan kurtulm uş ... şehirli halka yönelik... ucuz yayınların
sayısında hızlı bir artış’ vardı.132 Eğer Gernet’in söyledikleri doğruysa, o
zaman Çin, aşağı yukarı Avrupa ile aynı zamanda, teknik ve entelektüel
bir rönesans geçiriyordu.133
Benzer toplumsal değişimler vardı. Devlet köylülerin ve zanaatkârların
eski işgücü yüküm lülüğünü nakdî vergilere dönüştürüyordu. Tarım ın ti­
carileşmesi, pamuk, boyalar, bitki yağları ve tütün gibi endüstri girdile­
rinin üretim ine yol açıyordu. Toprak sahiplerince arazilerinden sürülen
daha yoksul köylüler başka şekillerde -el zanaatlarına geçerek, maden
Büyük D ö n ü ş ü m
yörelerine göç ederek, şehirlerde iş arayarak- geçimlerini sağlamaya ça­
lışıyorlardı. Ticaret ve zanaat işletmeleri, özellikle de doğu ve güneyin
kıyı kesimlerinde hızla arttı. Avrupa’da olduğu gibi, üretim in çoğu hâlâ
zanaatkâr atölyelerinde gerçekleştiriliyordu. Küçük işletmelerin kimisi,
birkaç yüz işçi çalıştıran büyük işletmelere dönüştüler. Köylü kadınlar,
Şanghay’ın güneybatısında Sung-Chiang’daki pam uk im alathanelerinde
işe girdiler.134 16. yüzyılın sonunda Kiangsi’deki 30 kâğıt fabrikasında
50.000 işçi çalışıyordu.135 Bazı Çin sanayileri yalnızca yerli pazar için de­
ğil, dünya için üretim yapmaya başladı. İpekli ve seram ik Japonya’ya bü­
yük m iktarda ihraç ediliyordu.136 ‘Çin ipeklilerinin Kyoto ve Lima’da, Çin
pam uklularının Filipin ve Meksika pazarlarında ve Çin porselenlerinin
Sakai’den Londra’ya kadar şık evlerde kullanılm aya başlanması için çok
zaman geçmedi’.137
Bu, alt sınıflar arasında süregiden yoksulluğa rağmen bir ekonomik
büyüme dönemi oldu. 14. yüzyılda hemen hemen yarı yarıya azalarak
70 milyona düşen nüfus, 16. yüzyılın sonlarında tahm inen 130 milyon,
1650’lere gelindiğinde ise 170 milyon gibi yüksek bir düzeye çıktı.138Bunun
üzerine imparatorluk, pek çok bakım lardan 4. ve 14. yüzyıllardakine ve
ayrıca eş zam anlı olarak 17. yüzyılın büyük kısm ında Avrupa’dakine ben­
zer yıkıcı bir bunalım a girdi. Salgın hastalıklar, seller, kuraklıklar ve öteki
felaketler birbirini izledi. Açlık bütün bölgeleri yıkım a uğrattı. Nüfus ar­
tışı durdu ve hatta kim i yörelerde azaldı.139 Bir zam anlar hızla gelişen en­
düstriler kapandı. 1640’lara gelindiğinde, (Şanghay’ın hinterlandı) kuzey
Çekiang’dan gelen haberler, kitlesel açlık, dilenci sürüleri, çocuk öldürme
ve yam yam lıktan söz ediyordu.140
1642’ye gelindiğinde, bir zam anlar zengin olan köyler şimdi nasıl yalnızca si­
lahlı adam ların girmeye cesaret edebildiği ıssız yerlere dönüştüyse, [Yangtze
N ehrinin aşağısındaki] büyük Soochow şehri de boş ve harabeye dönen pek
çok eviyle, gözle görülür bir çöküş içindeydi.141
Tarihçiler çoğu kez bu bunalım ı, aynen daha öncekiler gibi, aşırı nüfus
ve iklimde dünya çapında meydana gelen değişikliğe bağlı hasat yetersiz­
liği ile açıklarlar.142 Ancak, “en korkunç ‘kıtlık’ların 1640’ların başında
ülkeyi kasıp kavurduğu bir sırada bile Yangtze D eltasında pirinç vardı.
İnsanların yalnızca ona ödeyecek paraları yoktu.”143
Aslında bu bunalım ın temeli Çin toplum unun örgütlenmesindeydi.
Devlet ve onu oluşturan bürokratik sınıf, 14. yüzyıl bunalım ı sonrasında
ekonomik genişlemeyi teşvik etmişti. Ama kısa süre sonra, kimi yan etki­
lerden, özellikle de tüccarın artan etkisinden korkmaya başladılar. 1433’te
Hindistan ve Afrika’ya yapılan deniz seferleri (aksi olacakken, Avrupa’dan
223
2 24
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
gelen gemilerin Çin’i ‘keşfetmesine’ olanak verecek şekilde) bir anda sona
erdi.144 ‘Ming İm paratorluğunun en büyük kaygısı, tarım cı toplum larının
toplumsal hayatım sarsmaması için kıyı ticaretine izin vermemek oldu’.145
Yöneticiler denizaşırı ticaretin tüm ünü durduram ıyorlardı. Bugün ‘kara
borsa olarak adlandırılabilecek şey, kıyı kesimlerinde arttı ve bu tü r yöre­
leri kontrol eden ‘korsanlar’la çetin silahlı çatışmalar oldu. Ancak devle­
tin aldığı önlemler yeni üretim biçim lerinin gelişmesini engelledi.
Bu arada, devletin sürekli artan verimsiz harcam aları ekonomi üzerin­
de muazzam bir yük oluşturuyordu. Örneğin, im parator Wan-li yöneti­
minde, her biri yılda 600 ton tahılın değerine eşit gelir elde eden 45 prens
ve daha aşağı rütbelerde 23.000 soylu vardı. Şansi ve H onan eyaletlerinin
vergi gelirlerinin yarısından fazlası bunların ödeneklerine harcanıyordu.
Kore’nin kontrolü için Japonya ile yapılan bir savaş ise ‘hâzineyi tam am en
boşalttı’.146
Şiddetli zorluklar toplumsal hoşnutsuzluğa yol açtı. 1596 ile 1626 ara­
sında hemen hemen her yıl, ülkenin ekonomik olarak en gelişmiş yörele­
rinde, şehirli ‘çalışanlar’ın ayaklanm alarına tanık olundu.147 1603 yılında
özel madenlerdeki madenciler Pekine yürüdüler; 1620’ler güneybatıda,
Çinli olmayan halkların ayaklanm alarına tanık oldu ve 1630’larda ül­
kenin kuzeyinde büyük bir köylü ayaklanması yaşandı. Toplumun tepe­
sinde, entelektüeller ve eski m andarinler arasında bir tü r muhalefet bile
ortaya çıktı ama gizli polis şebekesi tarafından bastırıldı.148
Bunları 1644’teki siyasal çöküş izledi. Son Ming im paratoru kendisini
boğdu ve bir köylü ordusunun eskiden çoban olan lideri, yeni bir hanedan
kurdu. Bir ay sonra kuzeyden gelen M ançu istilacılar P ekini aldılar.
Ekonomik ve siyasal kriz, aynı dönemde Avrupa’da meydana gelen
krizlerle büyük benzerlikler taşıyordu. Ama bir fark vardı. Tüccar ve
zanaatkâr sınıflar eski düzene karşı kendi alternatiflerini ortaya koyama­
dılar. Fransa’da aristokrasinin m uhalif kesimi üzerinde nüfuzlarını kul­
lanan Calvinci tüccarın yaptığını bile yapamadılar. Toplumun bütününü,
kuzey Hollanda’da ticaret burjuvazisinin ve İngiltere’de ‘orta sınıflar’ın
yaptığı gibi kendi kafalarında kesinlikle yeniden şekillendiremediler. Çin
toplum unda, önceki büyük krizlerde olduğu gibi tüccar ve zanaatkâr sı­
nıflar bir alternatif sunması konusunda devlet bürokrasisine çok fazla ba­
ğımlı kaldılar.
İlk andaki kaos yalnızca birkaç yıl sürdü. Mançular, çok önceden Çin
uygarlığının pek çok yönünü benimsemişlerdi; iç barışı yeniden kura­
rak ve im paratorluk mâliyesine istikrar getirerek, bir süre için de olsa,
bir ekonomik iyileşme çerçevesi sundular. Amerika’dan gelen ürünler
tam etkisini göstermeye başlayınca ve sanayi bitkileri geliştikçe daha baş­
Büyük D ö n ü ş ü m
ka tarım sal gelişmeler de oldu. Köylüler, ‘XV. Louis’nin Fransa’sındaki
benzerlerinden genel olarak çok daha iyi durum da ve m utluydular’ ve
çocuklarının örgün eğitim görmesi için bile para harcayabiliyorlardı.149
Ticaret ve zanaat üretimi, daha öncekileri aşacak ölçülere yeniden ulaştı.
Şanghay’ın güneybatısındaki bölgede tam zam anlı 200.000 tekstil işçisi
vardı ve on binlerce porselen zanaatçısı saray ve Avrupa’ya ihraç edilecek
kadar ü rün geliştirdi. Yüzlerce ücretli işçinin atölyelerde yaprak işledi­
ği çay üretim i hızla arttı ve deniz yoluyla ihraç edildi. Bir hesaplamaya
göre, 1571 ile 1821 arasında Latin Amerika’dan Avrupa’ya akan güm üşün
yarısı Çin’den gelen ürünlerin satın alınm asına harcandı. Nüfus, insan­
lar gelecekten um utlu oldukları için süratle arttı ve 1812’de muhtemelen
260 milyona ulaştı.150 Ülke, ‘dünyadaki en zengin ve en büyük devletti’.151
İm paratorluğun m utlak gücü yönetici çevrelerde bir kayıtsızlığa ve bu ka­
yıtsızlık da entelektüel durgunluğa yol açtı. Mançu iktidarının ilk yılları,
entelektüel araştırm anın gelişmesine, otoriter imparatorluğun entelektüel
tem ellerinin ve kurum larının sorgulanmasına ve özgür düşünce ile radi­
kal eleştiriye tanık oldu.152 Sanat, edebiyat, felsefe ve tarih bir canlanm a
ruhuyla etkilenm iş görünüyor. Bu dönem hakkında söylenenler insana
Avrupa’daki ‘Aydınlanm ayı düşündürüyor.153 Ancak bu eleştirel ruh,
‘eğitimli sınıflar yeni rejimi desteklediği için’ yavaşladı.154 Şehirli orta sı­
nıfların popüler edebiyatında bir gerileme oldu;155 ve rejime yönelik en
ılımlı eleştiri şeklinde yorumlanabilecek şeyler bile yasaklandı. 1774-89
yıllarında 10.000’den fazla eser yasaklandı ve bunların 2320’si yok edildi.
M uhalif yazarlar ve onların akrabaları sürgün, zorunlu çalışma, m ülkle­
rine el konulması ve hatta idamla karşı karşıya kaldılar.156 Entelektüeller,
eğer yalnızca gerçek meselelerle uğraşmazlarsa gelişme gösterebiliyorlar­
dı. Serpilip gelişen edebiyat, ‘kavranm ası daha zor, klasik tarzda edebî
anım satm alar ve imlemelerle yazılmış edebiyattı... Roman ustaca ironik,
psikolojik ya da bilgelik dolu oldu.’157
17. yüzyıldaki krizin temel nedenleri hiçbir zaman ele alınm adı ve eski
belirtiler -im paratorluk sarayının muazzam harcamaları, yönetim içinde
ahlaksızlığın yaygınlaşması, sınırlarda pahalıya mal olan savaşlar, yerel
yöneticiler ve vergi tahsildarlarının köylüler üzerindeki artan zulmü, ka­
nalların ve su yollarının düzenlenmesindeki başarısızlık ve tekrarlayan,
kim i zam an felakete yol açan seller- yeniden ortaya çıkmaya başladı.158
1795’te ‘Beyaz Nilüfer’ ayaklanmasıyla yeni bir ayaklanma dalgası başladı
ve Çin’in tarihindeki ayaklanm aların en büyüklerinden birisi, yarım yüz­
yıl içinde bunları izledi.
225
226
j
H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
Moğol Hindistanı
Moğol H indistanı Çin’den çok farklı bir toplumdu. Büyük kanal ve
sulama sistemlerine159, hemen hemen 2.000 yıllık bir edebî gelenekle ye­
tişmiş merkezi bir bürokrasiye, büyük toprak sahipleri sınıfına ya da yerel
pazarlarda bir şeyler alıp satan bir köylülüğe sahip değildi.
Birbirini izleyen İslam hüküm darları 13. yüzyıldan itibaren kuzey
H indistan’ın büyük kısm ını ele geçirerek, H int O rta Çağları’nın köylü
ekonomisi üzerine merkezileşmiş yapılar empoze etmişlerdi. Moğol im ­
paratorlar bu sistemi geliştirdiler ve belirli yörelerde toprak vergilerini
toplama hakkı tanınan ve bununla devletin askeri işlevleri için zorunlu
süvarileri besleyen bir m em urlar hiyerarşisiyle ülkeyi yönettiler. Bunlar
köylülüğün söm ürülm esinden zengin olmuş olsalar da toprak sahibi
değillerdi. Her yörede ayrıca bir başka toprak sahibi sınıf -zem indarlar- vardı. Bunlar çoğunlukla üst H indu kastlarına mensup, vergilerin
toplanm asına yardım eden ve bundan pay alan Moğol öncesi sömürücü
sınıflardandı.160
Kırsal ahalinin büyük kitlesi aslında kendine yeterli köylerde yaşam a­
ya devam ediyordu. Kuşaktan kuşağa geçen köylü grupları, yine kuşaktan
kuşağa geçen köydeki demirciler, marangozlar, dokum acılar ve berberler
için, nakdî ödem enin söz konusu olmadığı, kendi içinde sınırlı bir işbö­
lüm ü çerçevesinde yiyecek üretiyorlardı. O rta Çağ kast sisteminin bütün
unsurları yerli yerinde duruyordu.
Ancak köylüler vergileri için paraya ihtiyaç duyuyorlardı ve ürünle­
rinin üçte biriyle yarısını vergileri ödemek için satm ak zorundaydılar.
Vergilerini ödeyemeyenler, bir gözlemcinin 1620’lerde işaret ettiği gibi,
çeşitli pazar ve fuarlarda köle olarak satılm ak üzere, ‘kollarında küçük
çocuklarıyla yoksul, m utsuz karıları, kötü durum larına hep birlikte ağ­
larken, ağır zincirlere vurularak götürülüyordu’.161
Bu şekilde köylülerden alm an artık ü rünün büyük kısmı im parator­
luk sarayına, devlet bürokrasisine ve ordulara gidiyordu. İrfan Habib’in
açıkladığı gibi, devlet, ‘yalnızca sömürücü sınıfın koruyucu kolu olarak
işlev görmüyor ama kendisi de söm ürünün başlıca aracı oluyordu’.162 Bu
gelirlerin pek azı köylere dönüyordu. Devlet bunları im paratorluğun şe­
hirlerinde ve kasabalarında kullanıyordu.
Sonuç, ticaret ve kentsel zanaat üretim inin artışı ve ekonomik ola­
rak statik olm aktan çok uzak bir sistemin gelişmesiydi. Moğol dönemi,
‘yansım asını genel kentsel gelişmede ortaya koyan benzeri görülmemiş
bir endüstriyel ve ticari refaha’ tanık oldu.163 ‘Zanaatların yoğunlaşması,
yaygınlaşması ve artışı’ ve hem iç hem de uluslararası ticaretin artışı söz
B ü y ü k D ö n ü ş ü m | 227
konusuydu. ‘120 kadar büyük şehir’ vardı164ve ‘Lahor, Delhi ve Agra’da ve
daha az ölçüde Lucknovv, Benares ve Allahabad’da büyük nüfus, üretim
ve tüketim birikm esi’ oldu.165 Çağdaş gözlemciler Lahoru, ‘doğudaki en
büyük şehir’ olarak görüyorlardı.166 Bir Avrupalı ziyaretçi Agra’nın nü­
fusunu 650.000 olarak tahm in etmekteydi;167 ve Delhi’nin Avrupa’nın en
büyük şehri Paris kadar büyük olduğu söyleniyordu.168
En büyük endüstri, pam uk dokumacılığı, 17. yüzyıla gelindiğinde
Avrupa’ya ürün ihraç ediyordu: ‘32 kadar şehir merkezi büyük m iktarda
pam uklu üretiyordu’;169 ‘bu endüstrilerden yoksun olan hiçbir şehir, ka­
saba ya da köy yokmuş gibi görünüyordu’;170 ve ‘hemen hemen köylerde­
ki her ev kendi eğirme çıkrığına sahipti’.171 Aynı zamanda, ‘ticari kredi,
sigortacılık ve ilkel biçimde mevduat bankacılığının örgütlenmiş olması
bize, Rönesans Avrupa’sındaki koşulları hatırlatm aktadır’.172
Ancak bu ekonomik gelişmeyi kalıcı kılacak bir unsur eksikti: şehirler­
deki endüstriyel gelişmenin köylerde bir geri beslemesi yoktu. Çağdaş bir
tanık, ‘köylülerden zorla o kadar fazla sökülüp alınıyordu ki, karınlarını
doyurm aları için kuru ekmek bile nadiren bırakılıyordu’ diye yazıyor.173
Basit olarak köylüler gelişmiş aletleri satın almayı göze alamıyorlardı.
‘Köylerin herhangi bir şekilde kentsel endüstriye tâbi oldukları konusun­
da herhangi bir kanıt yoktur’174 ve dolayısıyla şehirdeki zanaatların geliş­
mesi durağanlaştı ve de köyler yoksullaştı. Genel olarak, şehir, ‘toplum un
kullanım ı için bir şeyler üreten bir şehir değil, aksine yerel ürünü yutarak,
kırsal alanları mahveden bir şehirdi’.175
Bu durum un uzun dönemli etkisi im paratorluğun köylülüğe dayanan
üretim tem elinin tahrip edilmesi oldu.176 Aynı zam anda Şah Cihan vergi
gelirlerini Lahore, Delhi ve Agra’yı parlak ve muhteşem göstermeye har­
cıyor ve Tac M ahal’i yaptırıyordu. Bir gözlemci, ‘ülke rüşvet ve gelirlerin
iltizama verilmesiyle harap oluyor ve bunun sonucu olarak da köylülük
soyuluyor ve yağmalanıyordu’ diye yazıyor.177 Köylüler arazilerinden kaç­
maya başladılar. Habib, ‘kıtlıkların’ nasıl ‘büyük çaplı nüfus harekelerini
başlattığını ...ama köylülüğün hareketliliğinin temelinde yatan şeyin, di­
ğer etkenlerden daha çok, insan yapısı bir sistem olduğunu’ anlatıyor.178
Şehirler kısmen, topraksız amelelerin iş bulm ak için buralara akm a­
sıyla büyüdü. Ancak bu durum kırsal alanların aşırı vergilendirilmesinin
kuvvetten düşürücü etkilerini iyileştiremezdi. İm paratorluk tam da en
görkemli döneminde görünürken, kalıcı olacak bir çöküşe girmiş oldu.
Bunun etkileri, Şah Cihan’ın oğlu (ve zindancısı) Aurangzeb’in salta­
natında kendini gösterdi.179 Moğollara ilişkin pek çok tarih, Augranzeb’in
İslâmî fanatizmini, Hinduca olmayan eylemlerini ve sonu gelmeyen sa­
vaşlarını, bir yüzyıl kadar önce Akbar’ın dini hoşgörü ve yerel görevlilerin
228 | H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
açgözlülüklerini dizginlemeye dayanan, aydınlık yönetimiyle karşılaştı­
rır. Hiç kuşkusuz bu farklılıklar, iki hüküm darın kişiliklerinin farklı­
lığına bir şeyler borçludur. Ama aynı zam anda iki ayrı döneme tekabül
ederler - birisinde im paratorluk hâlâ tarım sal temelini tahrip etmeden
genişleyebiliyordu ve diğerinde bu artık m üm kün değildi.
Eninde sonunda kentsel endüstri ve kasabalar -belki Bengal dışındatarım sal gerilemeden zarar görmeye başladılar. 1712’den sonra Agra’da,
‘şehrin o günkü terk edilmiş hali ve daha önceki görkem inden’ söz edili­
yordu.180
Başlangıçta az sayıda köylü Moğol iktidarına kafa tutm aya cesaret
edebildi. ‘İnsanlar, daha iyisini bekleyemeyeceklerini ifade ederek, sabır­
la katlanıyorlar’ diye yazıyordu bir Avrupalı gezgin 1620’lerde.181 Bu sı­
radaki hoşnutsuzluk, yeni dinsel mezheplerin ortaya çıkışında ifadesini
buldu. Bunlar ölü dil Sanskritçe yerine, konuşulan diyalektleri kullanı­
yorlardı ve bunların peygamberleri ve vaizleri esas itibariyle -aralarında
bir dokumacı, bir pam uk hallacı, bir köle ve Sihliğin kurucusu tahıl taciri
Guru Nanak gibi kişiler vardı- alt sınıflardan geliyordu.182 Bu m ezhep­
ler, Brahman temelli geleneksel dinsel ideolojiye meydan okudular ve ‘uz­
laşmaz bir tektanrıcılık, ibadetin ritüel biçim lerinin terk edilmesi, kast
engellerinin ve cemaat farklılıkların reddedilm esinden’ yana çıktılar.183
Ama ayrıca kayıtsız şartsız isyan dilinden de ürktüler. ‘m ilitanlığı ya da
fiziki mücadeleyi’ değil, ‘tevazu ve tevekkülü’ öğrettiler.184
Bu durum , söz konusu mezheplerin izleyicilerinin durum ları kötü­
leştikçe değişmeye başladı: ‘Mezhepler o eski m istik çekirdeğin içinde
sürekli kalacak değillerdi... Moğollara karşı en güçlü iki ayaklanm a­
nın, Sahnamlar ve Sihlerin ayaklanm alarının, ilham kaynağı oldu­
lar’.185 Aurangzeb’in saltanatının sonuna doğru, ‘yarı-ezilm iş Sih asiler’,
Lahore’un hinterlandında sorun olmaya başlamışlardı bile.186 Agra ve
Delhi arasındaki bölgede, Jat köylü kastının bir ayaklanması (bir yazarın,
ayaklanm anın bastırılm asında, ‘insan kılıklı o canavarlardan 10.000’inin
öldürülmesiyle övünür,187 1709’da büyük bir Sih ayaklanması;188ve ‘im pa­
ratorluğun çökmesinde başlıca rölü oynayan tek güç olan ‘M arathalar’ın
ayaklanması yaşandı.189
Ayaklanmaların savaş gücünü köylülerin öfkesi sağlıyordu. Ancak ön­
derleri genellikle zemindarlarâan ya da artık ürünün aslan payının yöne­
tici Moğol sınıfına gitmesinden şikâyetçi olan yerel söm ürücü sınıflardan
geliyordu. ‘Ezilenlerin kalkışması, iki ezen sınıf arasındaki savaşla’ birbi­
rine karıştı.190
Tüccar ve zanaatkârlar ayaklanmalarda merkezî bir rol oynamadılar.
O nlar Moğol yöneticilerin lüks pazarlarına güveniyorlardı ve Avrupa’nın
Büyük Dön üşüm
belirli yerlerinde şehirli sınıfların köylülüğü etkilemesine olanak veren
yerel pazar ağından yoksundular. Eski toplum kriz içindeydi ama ‘burju­
vazi’ onu dönüştürm ek için mücadelede bağımsız bir rol oynamaya hazır
değildi.191 Bu ise zemindar liderleri, ayaklanmayı, toplumu ileriye götüremeyecek olan kendi amaçları doğrultusunda istism ar etmek için serbest
bıraktı.
îrfan Habib şu sonuca varıyor:
Moğol İmparatorluğu böyle yıkıldı. Ona karşı örgütlenen güçten herhangi
yeni bir düzen yaratılmadı ya da yaratılamazdı... Kapılar, yağmacılığa, anar­
şiye ve yabancıların istilasına sonuna kadar açıldı. Ama Moğol İmparatorluğu
kendi kendisinin mezar kazıcısı olm uştu.192
Batı Avrupa’dan ordulara, kendileri adına im paratorluk kurm a ve
bunu yaparken H int tüccar burjuvazisinin belirli kesim lerinin desteğini
sağlama yolları açılmıştı.
229
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
BEŞİ NCİ KISI M
YENİ D Ü Z E N İN
YAYGINLAŞMASI
j
231
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
K RO N O LO Jİ
18. Yüzyıl
Fransa’da iki P rotestanın idam ı (1761 ve 1766).
Çin tarım ve endüstrisi bir yarım yüzyıl kadar
‘Aydınlanm ış Despotizm ’ - Prusya, Rusya, Por­
toparlanıyor.
tekiz ve A vusturya’da, hüküm darlar başarısız
Sih ve M arathalar’ın ayaklanm aları
bir şekilde yönetim i ıslah etmeye çalışıyor.
H indistan’da Moğol İm paratorluğunun dağıl­
Glasgow’un büyük bir ticaret ve endüstri şehri
m asına yol açıyor.
olarak gelişmesi.
Doğu ve güney Avrupa’nın pek çok yerinde
David Hume, Adam Ferguson ve Adam
ekonom ik durgunluk.
Sm ith’in ‘İskoç Aydınlanm ası’.
Büyük Petro 1703’te Petersburg’ü kurm aya
Yeni kolonilerin kontrolü için yapılan savaşta
başlıyor ve batı Avrupa’nın bilim ve tekniğini
İngiltere Fransa’yı yeniyor, (1763).
Rusya’ya sokmaya çalışıyor.
Köle ticaretinin en yüksek noktası; Bristol,
Ingiltere ve İskoçya’nın birleşmesi, (1707).
Liverpool, Bordeaux ve Nantes’ın gelişmesi.
Stuart Restorasyonu girişim inin 1716’da yenil­
Kuzey Am erika’nın köle nüfusu (üç milyon
gisi. Britanya’da tarım sal devrim , çitlemelerin
içinde) 400.000’e varıyor (1770).
hemen hemen bütün arazilerde yaygınlaşması.
A rkw right 1771’de Derbyshire, C rom ford’da
Britanya ekonomisi, Fransa’yı ve daha sonra
ilk iplik fabrikasını kuruyor (1771).
Hollanda’yı geçiyor.
Irkçılığın haklılaştırılm ası için ‘bilim sel’ giri­
Voltaire ilk felsefî çalışm asını 1734’te yayınlı­
şim ler - Long’un Jamaika Tarihi (1774).
yor, İngiliz sistemini övüyor.
W att ve Boulton ilk yaygın olarak uygulanabi­
Bach m üzikte melodileri birleştirm e sanatını
lir buhar m akinesini yapıyorlar (1775).
ve füg form unu geliştiriyor.
Adam Sm ith’in Ulusların Zenginliği, ‘özgür
Culloden M uharebesi ve Stuart
em ek’ ve ‘serbest ticaret’e dayalı düzeni vaaz
Restorasyonunun nihai girişim inin yenilgisi,
ediyor (1776).
İskoçya’nın dağlık kesimlerinde feodalitenin
Kuzey Am erika kolonilerinin Britanya yö­
kanlı bir şekilde tasfiyesi (1746).
netim ine karşı ayaklanması; Tom Paine’in
Diderot, ‘Aydınlanm a’ düşüncesini yaymak
Sağduyusu Aydınlanm a düşüncelerini geniş
için Encyclopédie’yi yayınlamaya başlıyor,
kitleler için popüler hale getiriyor.
(1751).
Bağımsızlık Bildirgesi, ‘bütün insanların eşit
Britanya Doğu H indistan Şirketi ( East India
yaratıldığını’ açıklıyor (ama kölelik sorunu
Company) Bengal’in kontrolünü ele geçiriyor,
hakkında sessiz kalıyor) (1776).
(1757).
H enry C ort köm ür kullanarak dem iri daha
Rousseau, 1755’te Eşitsizliğin Kökenleri Üzeri­
uygun bir şekilde ergitm enin yolunu buluyor
ne K onuşm ayı ve 1762’de Toplum Sözleşmesi’ni
(1783).
yayınlıyor.
Britanya’da sanayi devrim inin başlangıcı - n ü ­
Voltaire hiciv rom anı Candide'i yayınlıyor ve
fusun yüzde 40’ı a rtık toprakta yaşamıyor.
iyim serlikle alay ediyor. Encyclopédie yasakla­
M ozart’ın senfoni ve operaları, Figaro’nun
nıyor, (1759).
Düğünü (1786) ve Don Jüan (1787).
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı I 233
1. B ö l ü m
B îr T o p l u m s a l Ba r i ş D
önemi
1650’den bir tam ve çeyrek yüzyıl sonra her şey, bir tam ve çeyrek yüz­
yıl öncesine göre çok farklıydı. Din savaşları, köylü ayaklanmaları, iç sa­
vaşlar ve devrim ler geçmişte kalm ış görünüyordu.
Avrupa devletleri arasında, 18. yüzyılın başındaki İspanya Veraset
Savaşları ve yüzyılın ortasındaki Yedi Yıl Savaşları gibi şiddetli savaşlar
oldu. Ayrıca Danimarka, İsveç, Polonya ve Portekiz gibi ülkelerde, toplu­
m un tepesinde krallarla aristokratlar arasında iktidarın kesin bölüşümü
konusunda mücadeleler de vardı. Stuart hanedanının destekçileri tarafın­
dan Britanya’daki anayasal düzeni askerî yollarla değiştirmek için 1690,
1715 ve 1745’te girişimler de yapıldı. Ancak bir önceki dönemde Avrupa’yı
öylesine sarsmış olan tutkular, şimdi yalnızca onun saçaklarında varlığını
sürdürüyordu. 1750’lerin ortasını düşünen herhangi birisi için, Voltaire’in
satirik rom anı Candide de çok parlak bir şekilde sergilenen zam anın saç­
m alıkları ve barbarlıklarına rağmen, devrim çağının çok gerilerde kalmış
olduğunu sanmak kolaydı.
Bununla birlikte dönemin temel özellikleri önceki devrimci kalkışm a­
ların bir ürünüydü. Bir zam anlar karşı-devrim in kalesi olan Habsburg
hanedanı, İspanya tacım Bourbonların bir koluna terk ederek, eski hali­
nin gölgesi haline gelmişti. Buna karşılık, devrimci güçlerin atılım yap­
mış olduğu iki devlet, Hollanda ve İngiltere, artan bir şekilde önem kaza­
nıyorlardı: Hollanda eski Portekiz sömürge im paratorluğunun çoğunu ele
geçirmiş ve daha sonra İngiltere buna meydan okum uştu.
17.
yüzyılın ikinci yarısı kim i zaman ‘Hollanda Altın Çağı’ olarak ad­
landırılır. Denizden kazanılan topraklar ve yeni bitki türlerinin ve tarım
yöntem lerinin uygulanmasıyla, tarım büyük gelişme gösterdi.1 Sanayi,
‘Am sterdam ’ın hemen kuzeyindeki düz, sulak Zaanstreek bölgesinin,
kâğıt im alatından pirinç çeltiklerinin soyulmasına kadar pek çok endüst­
rinin mekanizasyonuna’ olanak veren 128 sınai yel değirm eni ile m uh­
temelen ‘tüm Avrupa’nın en m odern endüstri sahası’ haline gelmesiyle,
‘refahın zirvesine ulaştı.2
J
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
İngiltere, iç savaş sonrasında bir ‘tarım devrim i’ geçirmeye başladı.
Tarım artan oranda ticarileşti ve şalgam ve patatesten m ısıra yeni ü rü n ­
ler geniş çapta yetiştirildi. Kapitalist tarım ın yaygınlaşması ve eski ortak
otlatm a alanlarının büyük toprak sahipleri ve kapitalist çiftçilerce çitlenerek, yoksul köylü kitlelerinin ücretli amele haline dönüştürüldüğü büyük
bir ‘çitleme’ dalgası yaşandı.
Sanayi üretim i de, 1710’dan 1760’a yılda tahm inen yüzde 0,7; 1760’tan
1780’e yüzde 1,3 ve 1780’den 1800’e yüzde 2 arttı. Şehirde yaşayanların
oranı da 1650’deki yüzde 9’dan, 1800’de yüzde 20’ye çıktı.3 Başlangıçta
Iskoçya’da, İngiltere ile 1707’deki birleşmeye yaygın bir muhalefet vardı;
ama bu, endüstri ve ticaretin esaslı ve sürdürülebilir büyümesiyle sonuç­
landı. On beş yıl sonra Glasgow’u ziyaret eden Daniel Defoe, şehri ‘büyük
bir iş şehri; burası dış ve iç ticaretin her ikisinin de geliştiği bir şehirdir’
diye tanımlayabiliyordu.4
Şimdi birleşmiş olan krallıkta endüstriyel yenilik hız kazanmaya ve 18.
yüzyılın son çeyreğinde sanayi devrim inin zem inini hazırlamaya başladı.
İlk çalışabilir buhar makinesi, (her ne kadar James W att’ın bunu m aden­
ler dışında her yerde kullanılabilir etkinliğe eriştirmesi için bir 60 yıl daha
beklemek gerektiyse de) 1705’te geliştirildi. Demir, (her ne kadar genel
kullanım için yüksek kaliteye erişilmesi için 40 yıl geçmesi gerekecekse
de) odun köm ürü yerine maden köm ürü kullanılarak, 1709’de ergitilmeye
başlandı. 1730’dan 1760’a kadar geçen on yıllar içinde birbirini izleyen
icatlar, Hargreaves’in iplik eğirme makinesi (1766); A rkw right’ın vater ip­
lik makinesi (1769) ve Com pton’un iplik eğirme makinesiyle (1799) iplik
eğirme işini parçalarına ayırarak, mekanize hale getirdiler.5 Bu tü r büyük
değişikliklerin yanı sıra, eski, esas itibariyle elle yürütülen endüstrilerin
pek çoğunda daha az önemli, parça parça değişiklikler söz konusuydu:
örgü makinesi; daha az maliyetli ‘yeni çuval’ kum aşların dokunması; el
dokuma tezgâhlarının verimliliğini iki kat artıran seri mekik; daha geliş­
miş alet kullanılan, daha derin köm ür madenleri (kömür üretim i 1650’de
500.00 tondan, 1750’de beş milyon tona ve 1800’de 15 milyon tona çıktı).6
Dış ticaret alanındaki yeni yoğun rekabet ikliminde, teknik yenilikler
artık benimsenmesi için on yılların ve hatta yüzyılların geçmesi gereken
gelişigüzel, arızî olaylar değildi; başarı için bir zorunluluktu.
Hollanda ve Britanya m odern sanayi toplum ları değildi. Nüfusun ço­
ğunluğu hâlâ kırsal alanlarda yaşıyordu ve yolların kalitesizliği vilayet­
lerdeki şehirlerden başkentlere gidebilmenin hâlâ günlerce süren rahatsız
yolculuklarla gerçekleşmesi anlam ına geliyordu. M odern demokrasiler
gibi de değillerdi. Britanya yönetimi büyük toprak sahibi aristokratların
egemenliğindeydi ve bunlar Avam K am arasına seçilen ikinci derecede
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı j 235
gentrynin ve şehirlilerin nasıl oy verebileceğinde karar sahibi olabiliyor­
lardı; Hollanda’da büyük tüccarın da benzer bir hâkim iyeti vardı.
Bununla birlikte, her iki ülke de, bırakalım iki yüzyıl öncesini, bir
yüzyıl öncesinden ve Avrupalı kom şularından niteliksel olarak farklıy­
dı. Köylülüğün, birey olarak lordlara hukuken bağımlı olma durum ları
tam am en geride kalm ıştı. Almanya ve İtalya’yı karakterize eden küçük
devletler keşmekeşinin ya da Fransa’nın tüm üne yayılmış iç güm rükle­
rinin olmadığı gerçek ulusal pazarları vardı. Çok büyük sayıda insanın
şehir hayatı deneyimi söz konusuydu - 17. yüzyılın sonuna gelindiğinde
İngiltere’nin nüfusunun en az altıda biri, en azından Londra’da bir zaman
geçirmişti. Kırsal endüstriler, tarım yörelerinde bile pek çok insanın iş­
gücünü massetmişti; lim anlar ve deniz filoları alt sınıflardan çok sayıda
insanı tarım dan çok ticarete bağımlı işlerde istihdam ediyordu. Londra,
Avrupa’daki en büyük şehir olarak Paris’i geçti ve her ne kadar üretim in
çoğu hâlâ tek tek zanaat işçilerince ve kendi evlerinde ya da dükkânlarında
yapılıyor olsa da, bunların işleri tüccar ya da öteki varlıklı zanaatkârlarca
giderek daha fazla koordine ediliyordu. İngiltere’nin batısında 100, 400,
hatta 1.000 dokumacı ya da ürünlerin son işlemlerini yapan adamı istih­
dam eden ve gelirleri gentrynin çoğunun gelirinden fazla olan ‘elbiseci’
müteşebbisler vardı.7
Hüküm etlere egemen olan büyük aileler, büyük tüccarı olduğu ka­
dar ‘orta büyüklükteki’ tacirleri, imalatçıları ve kapitalist çiftçileri de
m em nun edecek politikalar izlemeye özen gösteriyorlardı. 1760’larda ve
1770’lerin başında Londra Şehrinin kentlileri, parlamento ve hüküm eti
kontrol eden aristokrasi ve gentry çıkarlarına karşı öfkeli bir şekilde ajitasyon yapıyorlar ve sözcüleri John Wilkes hapishanede alıkonuyordu; ama
bazı büyük ailelerin desteğini kazanıyorlar ve sonunda kendi iradelerini
devrimci önlemlere gerek kalm adan başkalarına empoze edebiliyorlardı.
Bu durum , 16. ve 17. yüzyılın büyük ideolojik mücadelelerinin, en önemli
muharebeleri çoktan kazanm ış olduğu anlam ına geliyordu.
Devrimci kalkışm aların engellendiği Avrupa ülkelerinde işler çok baş­
kaydı. Bunların çoğu için 17. yüzyıl bir ekonomik gerileme dönemiydi.
Ölümler doğum ları aştığı için nüfus azalmış; kentsel zanaatlar gerilemiş;
devlet ve lordlar artık ürünün tüm ünü ele geçirdikleri ve de köylülük
sonsuz bir yoksulluk içinde yuvarlandığı (ve kimi yerlerde ‘ikinci serflik’
yaşandığı) için tarım daki yatırım düşük olmuştu. 18. yüzyıl Polonya’sı,
Sicilya’sı ve Kastilya’sındaki toplam tarım sal çıktı, muhtemelen iki yüz yıl
öncesinde olduğundan daha az olmuştu. Bohemya’da 1770-72 kıtlığında,
on kişiden birisi açlıktan öldü: Karşı-devrimci zaferin ödülü işte böyleydi.
Fransa, güneybatı Almanya, ve kuzey İtalya ‘ortalardaydı. Onlar,
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Kastilya, güney İtalya ve doğu Avrupa’nın yaşadığı ekonomik gerilemeyi
yaşamadılar. Ama onların tarım ı ve endüstrisi, ortalam a olarak, İngiltere
ve Hollanda’dan daha geriydi. Yenilikçi tarım teknikleri ve kapitalist iliş­
kiler, büyük şehirlere yakın bölgelerde yaygınlaştı. El zanaatları üretim in­
de bir artış vardı ve nadiren de büyük maden ve endüstri işletmeleri ku­
ruluyordu. A tlantik ticaretine yönelen kim i lim anlar, özellikle Fransa’nın
batı kıyısındakiler, hatırı sayılır bir gelişme gösterdiler. 1780’lere gelin­
diğinde Fransa nüfusunun yüzde 20’si -İngiltere’deki yüzde 40’a karşınesas itibariyle küçük çaplı endüstrilerde istihdam ediliyordu. Avrupa’nın
belli başlı yöreleri, aynı yönde ama çok farklı hızlarla, sanayi kapitalizmi
yolunda ilerliyordu.
2. B ö l ü m
H
urafeden
Bİl İm e
Avrupa’nın değişik kesim lerinin farklı ekonomik kaderi, entelektüel
çabalardaki farklılıkla da bir arada gidiyordu.
Rönesans ve Reformasyon, her düzeyine hurafeli inançların -d in î kut­
sal emanetlere ve rahiplerin sihirli sözlerine; ‘hünerli adam lar’ın sihirli
ilaçlarına ve tılsım larına; şeytanın gücüne ve tanrının bunları kovduğu­
na; ‘cadı’ların ölümcül büyüler yapma yeteneğine ve kralların dokuna­
rak hastaları iyileştirdiğine dair inançların- nüfuz etmiş olduğu bir dün­
yada patlak verm işti.8 Böylesi inançlar yalnızca cahil insanlar arasında
görülmüyordu. Bunlar köylüler arasında yaygın olduğu kadar yönetici­
ler arasında da yaygındı. Krallar kutsal emanetleri topluyorlardı. Kristof
Kolomb, Oliver Cromwell ve Isaac Newton gibi adam lar kutsal kitabın
Vahiyler K itabındaki kehanetleri ciddiye alıyorlardı. Bir Cortés ve bir
Pizarro savaşta zaferi, tanrının müdahalesine bağlayabiliyor ve bir kral
(kısa süre sonra İngiltere’de I. James adıyla kral olacak, İskoç kralı VI.
James) cadılık üzerine bir risale yazabiliyordu.
Bu tü r inançlar halkı etkileyen kötülüklerin gerçek nedenleri konusun­
daki cehaletle atbaşı gidiyordu. Çoğunluk için hayat kısaydı. Ani ölümler
yaygındı ve bilgi düzeyi dikkate alındığında, ölümlerin çoğu kez sebep­
leri anlaşılamıyordu. Doktorların cehaleti öylesineydi ki deva diye ortaya
koydukları şeyler hastalığı iyeleştirmiyor, kötüleştiriyordu. Bir veba ya da
kızıl salgını, bir kasabanın nüfusunun dörtte birini ya da daha fazlasını
silip süpürüyordu. Yıkıcı hasat kıtlıkları -a n i açlıklar- her on yılda bir ya
da daha sık, insanların çoğunluğu için beklenen şeylerdi. Bir tek yangın,
bütün bir sokağı ya da 1666’da Londra’da olduğu gibi bütün bir şehri ya­
kabiliyordu.
Bu sorunların herhangi birinin uzun soluklu tek çözümü, doğal ol­
mayan olayların ardındaki doğal nedenleri açıkça anlayabilmekti. Ancak
bilim henüz hurafeden bütünüyle ayrılmış değildi. Doğal maddeleri ayrış­
tırm ak ve birleştirm ek bilgisi (kimya), baz m etallerin altına dönüştürüle­
bileceği inancıyla (simya) iç içeydi. Tarihleri belirleyebilmek ve okyanus
23 8
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
seferlerini planlayabilmek için yıldızların ve gezegenlerin hareketlerine
ilişkin bilgi (astronomi) hâlâ, olayları öngörme amacı taşıyan inanç sis­
tem lerine (astroloji) bağlıydı. M atematik konusundaki ilgi hâlâ sayısal ar­
dışıklıkların büyüsüne olan inançla bir arada olabiliyordu. Ve bu karışık­
lıkların çoğunu reddetmek, ama yine de bilimsel bilginin basit olarak eski
Yunanca, Latince ya da Arapça m etinleri incelemekten geçtiğine inanm ak
m üm kün olabiliyordu.
Bu bir kısır döngüydü. Sihirsel inançlar, bilim in ilerlemesi olmadan
bertaraf edilemiyordu. Dahası, bir dizi bilimsel inançla bilimsel olmayan
inançlar arasındaki fark, bugün görüldüğü kadar aşikâr da değildi.
Gezegenler, güneş ve yıldızların dünyanın etrafında döndüğü inan­
cını alın. Bu görüş, Aristotales’in görüşleri üzerine temelleniyordu ve
onun ölüm ünden sonra da Ptolemy tarafından revize edilm işti.9 Uzun
bir süredir, dünyanın güneşin etrafında döndüğünü ileri süren başka
bir görüş de vardı. Bu görüş antik Greko-Romen dünyasında Pontus’lu
Herakliedes ve orta çağlarda da Nicole Oresme ve Nicolas Cusanus ta­
rafından geliştirilmişti. Bugün kavraması güç gelebilir ama, en bilgili ve
bilimsel yönden açık görüşlü insanlar bile bu görüşü, ‘Dünya’ bin beş yüz­
yıldır ‘hareket ettiği’ ve nesnelerin hareketi hakkında Aristotales’in karşı
çıkılm am ış diğer görüşleriyle çeliştiği için reddediyorlardı. Dünyanın ve
gezegenlerin güneşin etrafında döndüğü yolunda Polonyalı bir keşiş olan
Kopernik’in 1543’te ileri sürdüğü tez, bu iddia ile baş edemiyordu. Kimi
pratik amaçlar açısından yararını kabul edenler tarafından bile evrensel
kabul görmüyordu. Örneğin am pirik gözlem konusuna yaptığı vurgunun,
bilimi hurafeden ayırmada çok büyük önem taşıdığı kabul edilen Francis
Bacon, Kopernik sistemini ‘m odern am pirik yaklaşımın bir öğretmeni bu
tü r yıkıcı hayallere gerek duymaz’ diye reddetm işti.10 K opernik’in geze­
genlerin hareketlerini hesaplamada yaptığı hataların farkına varılmasıy­
la kuşku daha da güçlenmişti. Bu sorunun matematiksel olarak Kepler
tarafından çözülmesi, yani gezegenlerin dairesel değil de eliptik bir yö­
rünge içinde hareket ettikleri kabul edilirse hesaplamaların doğru olacağı
şeklindeki tez için, bir yarım yüzyıl geçmesi gerekmişti. Ancak Kepler’in
kendi görüşleri de bizim standartlarım ıza göre sihirseldi. Gezegenlerin
birbirine ve güneşe olan uzaklığının, fiziki güçlerin değil, sayısal serile­
rin içinde var olan niteliklerin bir ifadesi olduğuna inanıyordu. Kepler,
Aristotales’in resmettiği dünyadan daha eski ve en azından daha m istik
olan, gerçekliğin farklı kesimlerinde evrensel bir kalıp olduğu şeklinde­
ki Platonik ya da hatta Pisagoryen resme geri dönm üştü. Böyle bir inanç
astronom ik hesapları olduğu kadar astrolojik tahm inleri de haklı çıkara­
bilirdi, zira gerçekliğin bir kısm ında meydana gelen bir şeyin, başka bir
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı j 239
yerde olanla aynı kalıbı izleyeceğine inanılıyordu. Kepler, astrolojik tah ­
m inler yapmaya epeyce hazırdı. Prag’da, 1618’de ‘Mayıs, büyük zorluklar
olm adan geçmeyecek’ kehanetinde bulunm uştu. Bu tahm in doğru çıktı,
çünkü O tuz Yıl Savaşları başlamıştı; ama hiç de göksel cisimlerin hareket­
leri nedeniyle değil.
Kimi cisimlerin ötekiler üzerinde sihirsel etkileri olduğuna inanan yal­
nızca Kepler değildi. ‘Yeni-Platonculuk’ Cambridge Üniversitesi’nde, biri­
sini yaralayan bir bıçağın -aynen m ıknatısın uzaktaki bir dem ir parçasını
etkileyebilmesi gibi- yaralının iyileşmesinde kullanılabileceğine inanan
insanların varlığı ile, 17. yüzyılın ikinci yarısına kadar etkili oldu.11
Galileo, 1609’da yeni icat edilmiş olan teleskopu kullanarak, ayda kra­
terler ve dağlar olduğunu keşfederek, K opernik’in evren anlayışının ka­
bulüne büyük katkı yaptı. Bu, ayın dünyadakinden, Aristotales-Ptolemy
tezinin iddia ettiği gibi, bütünüyle farklı bir maddeden yapılmadığını
gösteriyordu. Galileo ayrıca, Aristotales’in görüşüne aykırı bir şekilde,
cisimlerin nasıl hareket ettiklerini göstererek, yeni fiziğin unsurlarını ge­
liştirdi. Ancak bu bile henüz tam bir kopuş değildi.12 Örneğin Galileo ev­
renin sonlu olduğunu kabul ediyor ve Kepler’in gezegenlerin eliptik şekil­
de hareket ettikleri görüşünü kabul etmiyordu. Bu noktaya kadar Galileo
da hâlâ eski düşüncelerin esiriydi. Kısa süre sonra Engizisyon tarafından
yargılanarak, Kopernik sistemini reddetmeye zorlanacak ve ölümüne ka­
dar ev hapsinde tutularak, bir başka anlam da da tutsak olacaktı.
Fizik ve astronom i üzerindeki tartışm alar dönemin genel ideolojik
tartışm alarıyla iç içe geçmişti. 1543 yılında Kopernik, mensubu olduğu
Katolik kilisesinin kovuşturm asına uğram a korkusu olmadan görüşleri­
ni yayınlama olanağı bulmuştu. Gerçekten de, Katolik kilisesi takvimde
yapılacak reformu Kopernik’in modelini temel alan hesaplamalara da­
yandırırken, ona yönelik en sert eleştirilerin bir kısmı, Luther’in m üridi
Melanchton’dan geldi.
Ancak Karşı-Reformasyon’la işler değişti. O nun savunucuları, 250
yıl kadar önce 13. yüzyılın felsefî sorunlarını çözmek üzere Thomas
Aquinas’in benimsediği Aristotales m odelinin -yeni doğmuş olan
Engizisyonun kuşku duyanlara empoze ettiği m odelin- arkasında güç­
lerini topladılar. Aristotales (ve Aquinas), her şeyin ve herkesin, olayların
düzeninde kendi yerine sahip olduğunu öğretmişlerdi. Göksel cisimle­
rin belirli bir hiyerarşisi ve dünya üzerinde de aynı derecede değişmez
bir hiyerarşi vardı. Bu, krallar ve Reformasyonu yalnızca yıkm ak isteyen
değil ama isyankâr orta ve alt sınıfları eski feodal düzene tabi kılm ak
isteyenler için de mükemmel bir dünya görüşüydü. Böyle bir bakış açı­
sından Kopernikçi dünya görüşü, Luther ya da Calvin’in görüşleri kadar
240 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
yıkıcıydı. 1600 yılında, Giardano Bruno, dünyaların sonsuz olduğunu
ileri sürdüğü için direkte yakılmıştı. Katolik devletlerin ideolojik ikli­
mi, daha ileri bilimsel araştırm aya karşı çalışıyordu. Galileo’nun yargı­
landığını duyan Fransız matematikçisi ve filozofu Descartes, daha sonra
Nevvton’un buluşlarını gölgede bırakacak bulgularını gizledi.13 Bilimsel
ilerlemenin merkezinin Hollanda C um huriyetine ve devrim sonrası
İngiltere’ye -Böyle, Hook, Huygens ve hepsinden çok, bulduğu yeni fizik
yasaları Kopernik, Kepler ve Galileo’nun evren anlayışım sakatlayan so­
runları çözen Newton’a - kaymış olması hiç de şaşırtıcı değildir.
Bu Protestan önderlerin, kendi içlerinde, Katolik m eslektaşlarından
daha aydınlanmış olm alarının bir sonucu değildi. Keith Thomas’ın işa­
ret ettiği gibi, ‘her m ezhepten ilahiyatçı’ cadılık realitesini savunuyordu.14
Ancak Protestanlığın halk tabanı -zanaatkârlar ve küçük tacirler- bilgiyi,
bu bilgi İncil’i okum ak için yalnızca okum a ve yazma bile olsa, geliştir­
meyi isteyen toplumsal gruplardan oluşuyordu. Protestanlığın yaygınlaş­
masına, okur-yazarlığı teşvik eden çabalar eşlik etti ve bir kez insanlar
okuyup yazmaya başladıklarında, önlerinde yeni düşünce dünyaları açı­
lıyordu. Dahası, eski Ortodoksluğa meydan okunuyor olması başka mey­
dan okum alar için insanların zihinlerini açıyordu. Bu en açık bir şekilde
İngiliz Devrim i sırasında görüldü. Piskoposlara ve krala meydan okuyan
Presbyterianlar, sansürün geriletilmesi sağlanm adan bunu yapamazlardı.
Ama bu, öte yandan bir sürü başka dinsel görüşü olanların bunları özgür­
ce ifade etmesine olanak verdi. Dinsel kehanetler ve kutsal kitaba dayanan
yorum ların kakofonisi arasında insanlar ilk kez olarak bunların tüm ü
hakkında kuşkularını açıkça ifade etme olanağı buldular. Yeni Model
Ordu’nun sarhoş bir süvarisi, ‘M asanın üzerindeki şu kalaylı sürahi n i­
çin Tanrı olmasın ki?’ diye sorabiliyordu. M uhafazakâr siyaset teorisyeni
Thomas Hobbes, dinsel mucize nosyonuna meydan okuyan baştan aşağı
maddeci bir eser, Leviathan’ı yayınlamıştı. Benzer zihniyette bir grup bi­
lim adamı, Yeni Model Ordu’nun Oxford’u kralcılardan geri alması son­
rasındaki liberal atmosferde bir araya gelme olanağı bulmuş ve bilimsel
ilerleme amaçlı bir dernek kurmuşlardı.
Hobbes, Restorasyon sırasında, dince kabul edilmiş inançlara aykı­
rı düşünceleri nedeniyle direkte yakılm aktan korkmuştu. Ama aslında
kendisine kral tarafından maaş bağlandı ve kurdukları dernek ‘Kraliyet
Derneği’ Royal Socitey oldu. Bilim giderek, tarım , ticaret, endüstri ve as­
keri etkinlik olarak meyvelerini veren, doğal dünya üzerindeki kontrolün
artmasıyla özdeşleşmeye başlıyordu.
Bu hurafeye karşı verilen savaşın kazanılm ış olduğu anlam ına gelmi­
yordu. İleri sanayi ülkelerinde çok sayıda insan hâlâ ister dinsel, isterse
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı |
‘sihirsel’ olsun, astrologlara ve büyülere inanıyordu. Ve bu yalnızca ‘eği­
tim siz’ kabul edilen insanlar için geçerli değildir. Ronald Reagean, Indira
Gandhi ve eski Fransa Başbakanı Edith Cresson, astrologlara danışm ış­
lardır. 18. yüzyılda sihirin etkisi çok daha büyüktü.
Ama bir değişim gerçekleşti. 1640’ların ortalarında henüz sonuca ulaş­
m am ış iç savaşın kaosu içinde profesyonel cadı avcısı M atthew Hopkins,
İngiltere’nin doğu counfylerindeki mahkemelere 200 cadılık suç duyuru­
sunda bulunabiliyordu. Bu, daha öncekilerden çok daha büyük bir sayıy­
dı.15 Buna karşılık, İskoçya’nın Yeni Model Ordu tarafından işgal edilmesi
cadı avına geçici olarak son verdi16 ve 1668’de bir yorum cu şunu söyleye­
biliyordu: ‘Gevşek gentrynin ve küçük felsefe ve akıl sahtekârlarının pek
çoğu genellikle cadılara olan inançla alay edenlerdir’.17 Her ne kadar ka­
nun kitaplarında suç, bir elli yıl daha yerini koruduysa da, İngiltere’de
cadılıkla ilgili son idam 1685’te gerçekleşti. Genel ‘zihniyet’teki bu deği­
şim, bir önceki yüzyılın ekonomik, toplumsal ve siyasal değişimlerinden
kaynaklanıyordu.
3. B ö l ü m
AYDINLANMA
ı
Sınıflı toplum un ortaya çıkm asından sonra, kabul edilmiş düşüncelere
karşı en radikal entelektüel meydan okuyuş, Hollanda ve İngiliz devrimlerinin sonrasında gerçekleşti. Avrupa’nın başka yerlerinde orta ve hatta
yukarı sınıfların entelektüel olarak daha uyanık kesimleri, toplumlarının kusurlu olduğunu düşünmeye başladılar ve düşünceleri değiştirerek
bu durum u değiştirmeye çalıştılar. Bu, önyargı ve hurafeye, Rönesans ve
Reformasyon’da olduğundan çok daha kalıcı etkileri olan bir saldırı oldu.
Sonuç, Aydınlanma olarak bilinen bir düşünce akımıydı.
Bu her şeyi içine alan kategori, bir dizi düşünür ve yazarı, doğa bilim ­
ciyi, filozofu, hicivciyi, iktisatçıyı, tarihçiyi, denemeciyi, romancıyı, siya­
set teorisyenini ve hatta M ozart gibi müzisyenleri içeriyordu. Hepsi aynı
türden düşünceleri paylaşmıyorlardı. Belli başlı konularda kim ilerinin
tabana tabana zıt görüşleri vardı.18
Paylaştıkları şey, am pirik bilgiye dayanan rasyonel anlayışın gücüydü.
Bunun, mevcut mitoslara ve yerleşik inançlara meydan okum ak anlam ı­
na gelse de, dünyaya uygulanması gerekirdi. Böyle bir yaklaşım, mevcut
Avrupa toplum larının ideolojisinin ve kum rularının çoğuna meydan
okum ak anlam ına geliyordu.
Bir etki, Fransa’da Descartes, Hollanda’da Spinoza ve güneybatı
Almanya’da Leibniz gibi filozofların etkisiydi. Bunlar, Newton’un fizik
alanında temel yasalar geliştirme başarısına dayalı olarak 18. yüzyılda
gelişen bir inanışla, aklın karşı konulamaz birkaç ilkesinden hareketle
dünyanın tam olarak anlaşılabileceğine ikna olm uşlardı.19 Bu ‘rasyona­
list’ filozoflar, her durum da siyasi olarak radikal değillerdi. Leibniz’in
evrenin önceden tasarlanm ış bir uyum a göre hareket ettiğini ifade ettiği,
Voltaire’in Candide de çok parlak bir şekilde karikatürize ettiği, ‘olanaklı
dünyaların en iyisi içinde her şey en iyi içindir’ görüşü ünlüdür. Ancak bu
rasyonalist yaklaşım başkalarının ellerinde neredeyse devrimci bir silah
olabilirdi; zira, rasyonel ilk ilkelerden çıkarsanm ayan her kurum ya da
uygulam anın reddedilmesi gerektiğini ima ediyordu.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
Bir başka etki, John Locke’un İngiltere’de başlattığı oldukça farklı
bir gelenekten gelen etkiydi. Locke, bilginin, rasyonalistlerin ‘doğuştan
gelen düşünceler’inden değil fakat zaten var olan şeylerin am pirik göz­
lem inden geldiğinde ısrar ediyordu. Locke da siyasal olarak Leibniz ka­
dar m uhafazakârdı. İngiliz beyefendisi toprak sahiplerinin ve tüccarının
görüşlerini yansıtıyordu. O nların amaçları, bir kez İngiliz krallarının
yukarı sınıftan oluşan bir parlamento ile yönetmeyi kabul etmesiyle ger­
çekleşmişti. Ama 18. yüzyıl ilerledikçe Fransa ve Almanya’da, İngiliz ampirist yaklaşım ından giderek radikal sonuçlar çıkarılmaya başlanmıştı.
Dolayısıyla Fransa’da Voltaire ve Montesquieu, Locke’un büyük hayranla­
rıydı ve onun yazılarından kıta Avrupa’sındaki ülkelerin İngiltere’nin çiz­
gisini izleyerek ıslah edilebileceği sonucunu çıkarıyorlardı. İngiltere’deki
m uhafazakâr bir doktrin, Manş’ın ötesinde yıkıcı bir doktrin haline gele­
biliyordu.
Aydınlanma düşünürleri devrimci değillerdi. Onlar, üst sınıfları spon­
sorları olarak gören m uhalif entelektüellerdi. Um utlarını toplum un yıkıl­
masına değil, düşünce savaşını kazanm ak yoluyla onun ıslah edilmesine
bağlamışlardı. Diderot Rus Çariçesi Büyük Katerina’yı ziyaret etmekte;
Voltaire Prusya Kralı Büyük Frederick’le işbirliği yapmakta bir çelişki
görmüyordu. O nların ortam ı, d ’Holbach’ın karısı tarafından haftada iki
kez düzenlenen ‘salon’ toplantılarında, Diderot, Hume, Rousseau, gele­
cekteki A m erikan lideri Benjamin Franklin ve radikal kimyacı Joseph
Priestley’in, Napoli Büyükelçisi Lord Shelbourne, gelecekteki Fransız
krallık danışm anı Necker ve Brunswick prensinin bir araya geldikleri bir
ortam dı.20 Voltaire, ‘Eğitilmesi gerekenler işçiler değil ama iyi burjuvalar
ve meslek adam larıdır’ görüşünde ısrar ediyordu. Yeni düşüncenin ateş­
li propagandacısı Fransız ansiklopedicileri bile çabalarını, nüfusun bü­
yük kısm ının m addi olarak erişmesi m üm kün olmayan kitaplar üzerinde
(Diderot ve d ’Alem bert’in 17 ciltlik Encyclopédie sinin ilk baskıları yal­
nızca 4.000 adet satmıştı), ahbap aristokratların salonlarında ya da yarı
dinsel gizli ritüelleri, üst ve orta sınıfların ‘Aydınlanmış’ elitini bir araya
getiren Mason D erneklerinde yoğunlaştırmışlardı.
Ayrıca Aydınlanma düşünürlerinin çoğunun, mevcut k u ru m lan ve
düşünceleri, en azından halkın önünde eleştirmeye hazır oluşlarının bir
sınırı vardı. Dolayısıyla Voltaire, dinin hurafelerine ateş püskürebiliyor
(écrasez l ’infame’ - ‘alçaklığı ezin’ onun sloganıydı) ve kutsal kitaptaki
mucize öykülerini yıkıcı bir eleştiriye tâbi tutabiliyor, ama d ’Holbach
(müstear bir isimle) baştan sona ateist bir çalışmayı, Doğanın Sistemi’ni,
yayınlayınca bundan çok rahatsız oluyordu. ‘Bu kitap kralın ve tüm sa­
raylıların gözünde felsefeyi m urdar etm iştir’ diye yazıyordu.21 İngiltere’de
243
24 4 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
Gibbon, çığır açan bir tarih, Hristiyan K ilisesinin etkisine incitici bir sal­
dırı olan, Roma İmparatorluğunun Gerileyişi ve Çöküşü’nü yazabiliyor­
du. Ama bu kitlelerin im anını sarsmaya yönelik bir niyet taşımıyordu.
Iskoç David Hume, din üzerine kendi vahşice saldırılarını hayatta iken
yayınlamadı. Voltaire, Rousseau’nun Toplum Sözleşmesi’nde mevcut top­
lumsal kurum lara karşı olumsuz tutum una itiraz ederken, Rousseau da
Voltaire’in dine karşı olan ‘olumsuz tu tu m u n u reddediyordu.
Bununla birlikte radikal bir tavır takınm a konusunda ne kadar isteksiz
olurlarsa olsunlar, Aydınlanma düşünürleri, içinde yaşadıkları toplumların kim i temel dayanaklarına meydan okudular. Bunlar kolaylıkla ıslah
edilmeye açık şeyler değildi ve güçlü çıkarlar, her türlü sorgulamayı derin
bir ihanet olarak görüyordu. Sonuç olarak bu düşünürlerin pek çoğu acı
çektiler. Voltaire, bir aristokratın eşkıyası tarafından dövüldü; Bastille’de
kısa bir süre tutuklu kaldı ve uzun yıllar kendisini Paris’ten uzakta yaşa­
m ak zorunda hissetti. Diderot, Paris yakınlarındaki Vincennes kalesinde
hapsedildi. Rousseau, hayatının geri kalan kısm ını, Fransız otoritelerinin
ulaşamayacakları yerde, İsviçre’de geçirdi ve Beaumarchais’nin oyunları
(Figaro’nun Düğünü adlı oyunu M ozart’ın operasına temel teşkil etti), bir
hizm etçinin efendisinin niyetlerini önleyebileceğini ima ettiği için birkaç
ülkede yasaklandı.
Kilise yerleşik düşüncelere yönelik her türlü sorgulamaya özellikle
düşmandı. Güney Avrupa’da Karşı-Reformasyon, 18. yüzyılın ikinci yarı­
sına kadar her türlü muhalefeti hırçınlıkla ezdi. İspanya’da 1700 ile 1746
arasında 700 auto da fe (sapkınların diri diri yakılması) olayı meydana
geldi.22 Fransa’da Protestanlar, kadırgalarda esarete m ahkûm edilebili­
yordu ve iki Protestan 1761’de Toulouse’da ve 1766’da Abbeville’de asıl­
m adan önce işkence çarkında konuşturuldular.23
Düşünürler, her ne kadar tam cevaplar verme konusunda çekingen
davranm ış olsalar da, bu tü r şeylere meydan okuyarak toplum un nasıl ör­
gütlendiği konusunda temel sorular ortaya attılar. Voltaire’in Candide’i,
Avrupa’da hiçbir devletin halkın ihtiyaçlarını karşılayamadığını ima
ediyordu. Rousseau, kitlelere çok fazla güveniyor görünmese de, Toplum
Sözleşmesine, şu devrimci düşünceyle başlıyordu: ‘İnsan özgür doğm uş­
tur; ama her yerde zincirler içindedir’. Filozoflar d ’Holbach ve Helvetius,
doğa ve toplum un, her türlü tanrı düşüncesini reddeden, baştan aşağı
maddeci bir çözümlemesine kalkışmışlardı.24 Doğa bilimci Buffon, hay­
van türlerinin hemen hemen evrimci bir teorisini ortaya atm ıştı (ve ‘ırk­
lar’ arasındaki farklılıkları iklim koşullarına bağlayarak insan tü rünün
tekliği konusunda ısrar etmişti).25 İskoç Adam Ferguson ve Adam Smith
insan toplum larının, avcılık, hayvancılık ve tarım aşam alarından geçerek
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
ilerlediğini görmüşler ve böylelikle toplumsal gelişmenin maddeci anla­
yışının temellerini atmışlardı. Aydınlanma entelektüelleri daha önce hiç
kim senin yapmadığı kadar insanı ve insanların kurum larını anlamaya
çalışmışlardı.
Avrupa’nın her yerinde entelektüel tartışm aya egemen oldukları ve her
yerde başka görüşlerin taraftarlarını savunmaya ittikleri için, düşüncele­
rinin ‘hegem onik’ olduğunda da doğruluk payı vardır. Kıta Avrupa’sının
ekonomik açıdan durgun ‘eskimiş’ toplum ları yerine, İngiltere’de gör­
dükleri, ekonomik olarak başarılı, ‘m odern’ bir toplum isteyen herkes, en
tepedekiler bile, onlara kulak vermiştir.
Çeşitli noktalarda, Avusturya, Rusya, Portekiz ve Polonya hüküm etleri,
Aydınlanma düşüncesiyle bağdaşan çeşitli reformları gerçekleştirmeye ça­
lışm ışlardır (ve kim i zaman tarihçiler tarafından ‘aydınlanmış despotlar’
olarak adlandırılm ışlardır). 1759 ve 1765 yılları arasında Portekiz, Fransa,
îspanya, Napoli ve P arm anın yöneticileri Cizvitleri kovmuşlar ve Katolik
hüküm darlardan gelen baskı karşısında papa bu tarikatı Avrupa’da ya­
saklam ıştır.26 Fransa’da, en önde gelen ‘fizyokrat’ Aydınlanma iktisatçısı
Turgot, 1774’te XVI. Louis’nin [maliye] bakanı oldu. Ama bu örneklerin
her birinde, yukardan reform eninde sonunda terk edildi. ‘Aydınlanmış’
hüküm darlar bile, varlıkları feodal söm ürünün arta kalan biçimlerine
bağlı olan egemen sınıflardan gelen direnç karşısında, bu reformları ha­
yata geçirmede başarılı olamadılar.
Diderot, Encyclopédie de, amacın ‘genel düşünme biçimini değiştirmek’
olduğunu yazdı.27 Aydınlanma düşünürleri, yönetici sınıf entelektüelleri
de dâhil, entelektüellerin düşüncelerine çok başarılı bir şekilde meydan
okudular ve bu, iki yüzyıl önceki Reformasyon’un meydan okuyuşun­
dan çok daha uzak erimli bir meydan okuyuştu. 1780’lere gelindiğinde
Voltaire ve Rousseau’nun eserleri ‘muazzam bir kitleye hitap ediyordu28 ve
Encyclopédie’nin ucuz (çoğu kez korsan) kopyaları, Diderot’nun kendisinin
hiç ummadığı kadar çok sattı. Ansiklopedi ‘eski rejim’in burjuvaları arasın­
da yayıldı’ ve ‘ilerici bir ideoloji... toplumsal yapının en arkaik ve en aşınmış
kesimlerine nüfuz etti’.29 Bununla birlikte Aydınlanma düşünürleri, toplu­
mu ıslah etme amaçlarını gerçekleştirmede pek de başarılı olamadılar. Öyle
görünüyor ki Voltaire 1778’de öldüğünde30 umudu kırılmıştı. Altı yıl sonra
Kant, her ne kadar ‘Aydınlanma Çağında yaşıyorsa da ... çağın kendisinin
aydınlanmamış olduğuna’ değindi.31
Düşünceleri değiştirmek, toplum u değiştirmekle aynı şey değildi. Bu
değişikliği yaratm ak için bir başka devrim ler ve iç savaşlar dönemi gere­
kiyordu.
245
4. B ö l ü m
K Ö L E L İ K VE Ü C R E T L İ K Ö L E L İ K
Aydınlanma düşüncesi, rastlantısal olarak ve basitçe belirli düşünür­
lerin kafasından çıkmadı. Bunlar insanlar arasındaki ilişkilerde yer alan
değişikliklerin -Britanya ve Hollanda’da en ileri noktasına varm ış deği­
şikliklerin- hiç değilse kısmen yansımasıydı.
16.
ve 17. yüzyılların karm aşası içindeki merkezî değişiklik, insanla­
rın hayatlarını idame ettirm e yollarında piyasa aracılığıyla yaşanan de­
ğişim in giderek egemen bir rol oynamasıydı. Kilise, sapkınları yakabilir
ve Habsburg orduları kendi yönetimlerine karşı olan kentsel merkezleri
yağmalayabilirdi. Ama papalar, imparatorlar, prensler ve lordların tüm ü,
çabalarını finanse etmek için paraya ihtiyaç duyuyorlardı ve bu da eski
düzeni korumaya çalışırken bile, sonunda o düzeni yıkacak olan piyasa
güçlerinin yaygınlaşmasına yardım ettikleri anlam ına geliyordu.
Bu durum en açık bir şekilde Am erikalar’ın fethedilmesinden sonra
görüldü. Am erikan m adenlerinden gelen gümüş, karşı-Reformasyonu
destekleyen orduların finansm anı için bir anahtardı. Ancak bu güm ü­
şün akışı, yeni kıtalararası piyasa ilişkileri ağının bir parçasıydı. Bunun
çoğu, lüks eşyanın satın alınabilmesi için kuzeybatı Avrupa’daki aracı­
lar kanalıyla Çin’e, Doğu H int adalarına ve H indistan’a aktı. M anila’dan
Acapulco’ya, Vera Cruz’dan Sevil’e, Am sterdam ’dan Batavya’ya32 ve
Batavya’dan K antona yeni uluslararası deniz yolları, dünyanın bir ye­
rindeki insanların hayatlarını, bir başka yerdeki insanların hayatlarına
bağlıyordu.
Piyasa ilişkileri, insanların durum u ne kadar eşitsiz olursa olsun, belirli
bir alışverişi kabul ya da reddetmek hakkına sahip oldukları varsayımına
dayanır. Alıcı herhangi bir fiyatı önermekte ve de satıcı bunu reddetmekte
özgürdür. M andarin ve tüccar, baron ve şehirli, toprak sahibi ve kiracı bu
anlam da eşit haklara sahiptir. Piyasa yaygınlaştığı ölçüde, egemenlik ve
riayete dayanan eski önyargılar, nakit hesabının kuşatması altında kaldı.
Aydınlanma, gerçek hayatta meydana gelen bu değişikliğin düşünce
alanında kabul edilmesiydi. O nun (her ne kadar Aydınlanma düşünür­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
leri kadınlar için eşit haklar sorununu ortaya atm am ışlarsa da), eşit in ­
sanların dünyasına ilişkin tasavvurları, ellerindeki m alları alıp satmayı
kabul etmek ya da etmemek konusunda eşit olan insanların dünyasının
bir soyutlamasıydı. ‘Rasyonel’ devlet, keyfî engellemeler olmadan bunun
gerçekleşebileceği bir devletti.
Bununla birlikte, 18. yüzyılda uygulandığı şekliyle Aydınlanm anın ta­
savvurunda -ve yalnızca Kastilya, Sicilya ya da doğu Avrupa gibi ‘geri’
bölgeler için değil, fakat Voltaire gibi insanlara model teşkil eden Britanya
için d e- iki büyük delik vardı. Birisi A m erikalar’ın (taşınabilir) köleliği ve
diğeri de anavatandaki mülksüz işçinin ücret köleliğiydi.
247
5. B ö l ü m
K Ö L E L İ K VE I R K Ç I L I K
18.
yüzyıl Avrupa’sının zenginliğinin artan oranda bir kısmı, alıcılarla
satıcılar arasındaki eşit hakların tam zıddı bir kurum dan, zorunlu köle­
likten geliyordu. Filozoflar Avrupa’nın kahvehanelerinde eşit haklardan
söz edebilirlerdi. Ama onların içtikleri tatlandırılm ış kahve, silah zoruyla
batı Afrika’dan gemilere doldurulan, dehşet verici koşullarda (on kişiden
biri yolda ölüyordu) A tlantik’in karşı tarafına götürülen, müzayedelerde
satılan ve daha sonra ölünceye kadar günde 15, 16 ve hatta 18 saat kamçı
zoruyla çalıştırılan insanlar tarafından üretiliyordu.
Yaklaşık 12 milyon insan bu kaderi paylaştı.33 Bir buçuk milyon ka­
darı yolculuk sırasında öldü. Plantasyonlardaki ölü sayısı korkunçtu,
zira plantasyoncular birisini öldürene kadar çalıştırıp daha sonra yerine
bir başkasını koymayı daha kârlı buluyorlardı. 18. yüzyılda Britanya’nın
Karayipler adalarına 1,6 milyon köle götürüldü; bununla birlikte sonunda
köle nüfusu 600.000 kadardı. Kuzey Amerika’da (daha ılımlı bir iklim
ve daha fazla taze yiyeceğe sahip olabilme nedeniyle) koşullar, doğum ­
lar ve ithalat yoluyla köle nüfusun artışı için daha uygundu; dolayısıyla
köle sayısı yüzyılın başındaki 500.000’den yüzyılın sonunda üç milyo­
na ve 1860’larda altı milyona ulaştı. Ancak ölüm oranı, köle olmayanla­
ra göre hâlâ çok yüksekti. Patrick M anning’in işaret ettiği gibi, ‘1820’ye
gelindiğinde, iki milyon Avrupalıya karşın, bir on milyon Afrikalı, Yeni
D ünyaya göç ettirilm işti. Yeni D ünyanın 12 milyonluk beyaz nüfusu, si­
yah nüfusun kabaca iki katıydı’.34
Kölelik, kuşkusuz 17. ve 18. yüzyıllarda icat edilmedi. O rta Çağ’lar bo­
yunca, sözgelimi Akdeniz devletlerinin kadırgalarına insan gücü tem in
etm enin bir yolu olarak O rtadoğu’da ve Avrupa’nın değişik yerlerinde
küçük cepler içinde varlığını sürdürüyordu. Ancak bu, asıl söm ürü bi­
çim inin serflik olduğu bir dönemde m arjinal bir olguydu ve bu kölelik,
herhangi bir başka gruptan ayrı olarak yalnızca siyah insanlarla ilgili
değildi. Beyazlar da kadırgalarda köle olabiliyordu ve köle (slave) sözcü­
ğü ‘Slav’dan türetilm işti. Patrick M anning’in yazdığı gibi, ‘1500 yılında
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 249
Afrikalılar ya da Afrika kökenli olanlar dünyanın köle nüfusu içinde çok
küçük bir azınlıktı; ama 1700’e gelindiğinde çoğunluk oldu’.35
Bu değişiklik İspanyolların Amerika’yı fethiyle başladı. Kristof
Kolomb, onu ilk selamlayan Arawaklar’ın bir kısm ını Sevil’de köle olarak
satılm ak üzere gönderdi ve Amerikalı Kızılderilileri Karayipler’de köle
olarak kullanm ak üzere kim i girişim ler oldu. Ancak bu çabalar pek ba­
şarılı olmadı. Kızılderili nüfus, barbarca muamele ve salgın hastalıklar
nedeniyle yüzde 90 azaldı ve İspanyol fatihler doğrudan köleliğe başvur­
m aktansa haraç almayı ve zorunlu çalıştırm ayı daha kazançlı buldular.
Kızılderili nüfusun tükenip, araziyi işlemek için işgücünden yoksun kalınabileceğinden korkan İspanya tacı, Kızılderilileri Hristiyanlaştırm aya
öncelik vermiş papazların Kızılderililerin köleleştirilmesi konusundaki
eleştirilerine kulak verdi.
Krallık ve sömürgeciler bir başka işgücü kaynağına, batı Afrika kıya­
larından köle satın almaya yöneldiler. Cortes, Afrikalı kölelerle işletilen
bir plantasyon kurdu ve İspanyolların Kızılderililere karşı muamelesinin
en büyük eleştiricilerinden birisi olan papaz Las Casas bile (her ne ka­
dar daha sonra böyle bir tavsiyede bulunduğu için pişm an olduysa da)
Afrikalı köleleri tavsiye etti.
Portekiz, Hollanda, İngiltere ve Fransa, sömürgelerde ticari şeker ve
tü tün tarım ını başlatınca, kölelik muazzam boyutlara ulaştı. Bu ürünler
çok büyük işgücüne ihtiyaç duyuyordu ve Avrupa’dan gelen özgür göç­
menler bunu sağlamaya yetmiyordu.
Başlangıçta plantasyon sahipleri Avrupa’dan gelme özgür olmayan
bir işgücü biçimini denediler. Aslında borcuna karşılık köle olmuş olan
‘sözleşmeli hizm etçi’lerle üç, beş ya da yedi yıl boyunca, A tlantik’in bu
tarafına geçirilmeleri karşılığında, çalıştırılm ak üzere sözleşmeler yapı­
lıyordu. Kimileri, Britanya’da bilinen adıyla, ‘iyi saatte olsunlar’ tarafın­
dan kaçırılıyordu.36 Diğerleri Avrupa’daki din savaşlarının tutsakları ya
da hüküm lülerdi. 1638’de Barbados’daki şeker plantasyonunun, maliyeti
12 sterlin olan 2.000 ‘sözleşmeli hizm etçisi, ve maliyeti 25 sterlin olan 200
Afrikalı kölesi vardı.37 Ne hizmetçi ne de köle dört ya da beş yıldan fazla
yaşam adığına göre hizmetçiler, plantasyon sahiplerine kölelerden ‘daha
değerli’ görünüyordu.
Tüccarın ve yöneticilerin bu konuda ahlaki bir sorunları yoktu. Ne de
olsa Britanya donanması, sokaklardan kaldırılan ve lim andan ayrılm adan
önce ‘siyah kölelerden çok farklı olmayan koşullarda tutulan’38 ve denizde
de muhtemelen eskort ettikleri köle gemilerinin İnsanî ‘kargo’sunun ölüm
oranlarına yakın oranda ölen yoksul insanlarla - ‘sıkıştırılm ış’ adam larlayürütülüyordu.39 Parlamento çıkardığı bir yasayla kaptanlara, bir subaya
25 0
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
vuranlara ya da hatta nöbette uyuyanlara ölüm cezası uygulama yetkisi
tanım ıştı.40
Ancak Avrupa’dan getirilen ücretsiz hizmetçiler, tü tün ve şeker paza­
rının büyümesi karşısında, plantasyon sahiplerinin ihtiyaç duyduğu iş­
gücü talebini karşılayacak büyüklükte değildi ve onlar da, artan oranda
Afrika’ya yöneldiler. 1653’te Barbados’ta, kölelerin sayısı (20.000), sözleş­
meli hizmetçileri (8.000) geçmişti.41 Kuzey Am erika’nın güney koloni­
lerinde 1770 yılında 22.400 siyah insan varken, 1770’te bu sayı 409.500
olmuştu.
Başlangıçta plantasyon sahipleri Avrupalı sözleşmeli hizmetçilere ve
Afrikalı kölelere çok benzer şekilde muamele ettiler. Virginia’da firar
eden hizmetçiler, sürelerinin iki katı hizm et etmek zorunda bırakılıyorlar
ve suçu tekrarlarlarsa yanakları R harfiyle damgalanıyordu. Barbados’ta
çalışamayacak kadar hasta olan hizmetçileri öldüren plantasyon sahipleri
vardı.42 Hizmetçiler ve köleler birlikte çalışıyorlardı ve Virginia’da (bir
300 yıl kadar daha düşünülm esi bile imkânsız olan) iki taraf arasında en
azından bir evlilik görülm üştü.
Birlikte çalışan ve birlikte yaşayan köleler ve hizmetçiler birlikte de
direnebiliyorlardı. Hizmetçilerin ve kölelerin kaçmak için birbirlerine
yardım etmeleri plantasyon sahiplerini endişelendirmeye başlamıştı. Bu
endişeleri, valinin hasım larının ve zengin plantasyoncuların koloninin
ele geçirilmesine yardım etmeye hazır olan hizmetçi ve kölelere özgürlük
vaat etmeleriyle, Virginia’da 1676’daki ‘Bacon’un Ayaklanması’ ile en yük­
sek noktasına ulaştı. Ayaklananların amaçları değişikti - taleplerinden
birisi, Kızılderililerden daha fazla toprak ele geçirilmesi için savaşılması
yönündeydi.43 Ancak eylemleri, yoksul beyazlarla Afrikalıların toprak sa­
hiplerine karşı nasıl birleştiklerini gösteriyordu. Koloni toprak sahipleri­
nin tepkisi, iki grubu birbirinden ayıran önlemler getirmek şeklinde oldu.
Robin Blackburn’ün koloni köleliği tarihinde kaydetmiş olduğu gibi,
Virginia Şehirliler Meclisi, İngiliz hizmetçilerle Afrikalı köleler arasında­
ki ırksal engeli güçlendirmeye çalıştı. 1680’de ‘eğer herhangi bir zenci ya
da başka bir köle herhangi bir Hristiyana el kaldırırsa’, çıplak sırtına 30
kamçı vurulm asını karara bağladı. 1691’deki bir Virginia yasası, ‘efendi­
lerinin ya da hanım efendilerinin hizm etinden yasa dışı bir şekilde kaçan,
zenci, melez ve öteki kölelerin öldürülm esini ve yok edilm esini’ yasal hale
getirdi. Ayrıca, ‘bir zenci, melez ya da Kızılderili’ ile evlenen herhangi bir
beyaz erkek ya da kadının koloniden kovulacağına hükm etti.44 Başka bir
ifade ile plantasyoncular, beyaz ve siyahın otom atik olarak birbirlerinden
nefret etmeleri bir yana, kim i beyazların kölelerle yakın ilişkiler kurm a­
ları olasılığının farkına vardı ve koloni otoriteleri bunu, köle sahiplerine
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
ölüm kalım yetkisi vererek bastırm a yolunu seçti. İşte o zaman ırkçılık bir
ideoloji olarak gelişmeye başladı.
Bugün ırkçılığın yaygınlığı, insanları ırkçılığı, bir etnik kökenden ge­
len birinin bir başka etnik kökenden olana karşı doğuştan gelen nefretin­
den kaynaklanan ve her zaman varolan bir şey olarak düşünmeye yönlen­
diriyor. O zaman kölelik, aslında tam tersi olduğu halde, ırkçılığın bir yan
ürünü olarak görülüyor.
Bununla birlikte antik ve O rta Çağ dünyalarında insanlar derinin
rengini, sözgelimi boy uzunluğu, saç rengi ya da göz renginden farklı bir
şekilde algılamamışlardır. A ntik M ısır’dan kalma mezar resimleri olduk­
ça sık bir şekilde açık renkli, esmer ve siyah figürleri bir arada gösterir.
Roma tarihindeki pek çok önemli isim, aralarında en az bir de im para­
tor olmak üzere, kuzey Afrika’dan gelm iştir ve hiçbir m etin insanların
açık ya da koyu derili olduklarından söz bile etmez. 16. yüzyıl başlarının
Hollanda resimlerinde siyah ve beyaz insanlar, örneğin Jordaen’in ‘Musa
ve Zipporah’ resminde Musa’nın karısının siyah olarak gösterilmesi gibi,
serbestçe birbirleriyle karışm ış gösterilirler.45
O rta Çağ Avrupa’sında Yahudilere karşı derin bir düşm anlık vardı.
Ancak bu, tam am en Hristiyan bir toplumda Katolik olmayan tek grup
Yahudiler olduğu için, doğuştan gelen sözde fiziki ve zihinsel özelikler
nedeniyle değil de din temeline dayanan bir düşm anlıktı. Onlara zulm e­
denler, eğer inançlarından vazgeçerlerse onlara ilişmezlerdi. Söz konusu
olan irrasyonel bir dinsel nefretti, irrasyonel biyolojik ırkçılık değildi. Bu
ancak, köle ticaretiyle birlikte ortaya çıktı.
İlk köle tacirleri ve köle sahipleri, eylemlerini m azur göstermek için
ırksal farklılıklara dayanmadılar. Bunun yerine onlar, savaşta ya da en
azından ‘haklı savaş’ta esir edilenlerin köleleştirilmesine cevaz veren
antik Yunan ve Roma m etinlerine gittiler. Köle sahiplerinin kölelerini
m eşru yollardan elde etmeleri koşuluyla, köleler onların özel malıydı ve
herhangi bir şekilde kullanılabilirlerdi. Dolayısıyla, Voltaire’in çok tak­
dir ettiği İngiliz filozofu John Locke, 1690’larda köleliği haklı görebiliyor
ve Kraliyet Afrika Şirketinin (Royal African Company) hisselerine sahip
olmak yoluyla, köle ticaretinden yararlanan birisi oluyordu;46 ama yine
de Afrikalıların aslında AvrupalIlardan farklı olduğu görüşünü reddedi­
yordu.47
Ancak eski tartışm alar, 18. yüzyılın ortalarında Atlantik köle ekono­
m isinin boyutlarına pek uygun düşmüyordu. Kölelerin ‘haklı savaş’ların
esirleri olduğunu iddia edebilmek zordu. İnsanlar bunların Afrika’daki
tüccardan satın alındığını ya da kölelerin çocukları olarak doğdukları­
nı biliyorlardı.48 Ve köle tacirleri ve köle sahipleri, köleye sahip olmayan
252 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
beyaz insanların büyük çoğunluğuna karşı kullanabilecekleri gerekçelere
ihtiyaç duyuyorlardı. Kolonilerde küçük çiftçiler, köle sahiplerinin en iyi
arazileri ele geçirmelerinden ve ucuz maliyetle köleleri kullanarak kendi­
lerine karşı avantaj sağlam alarından öfkeliydiler. Londra gibi lim anlar­
da, kaçak köleler çoğu kez yoksul kenar mahallelerde saklanabiliyorlardı.
Tacirler ve köle sahipleri, insanların kölelerden korkması, onlara güven­
memesi ve onları küçümsemesi için bir yol bulmalıydılar. ‘Savaş esirleri’
doktrini bu işe yaramıyordu. Buna karşılık Afrika kökenlilerin Avrupa
kökenlilerden aşağı olduğu düşüncesi, tacirlerin ve plantasyoncuların işi­
ne mükemmel bir şekilde yarıyordu.
Köleliğin H ristiyan savunucuları, Incil’de N uh’un oğullarından biri­
sinin, H am ’ın soyundan gelenlerin kaderine göndermede bulunarak ken­
dilerince köleliği haklılaştırm ayı denediler. Ayrıca, örneğin 1774 yılında
yayınlanan Edward Long’un Jamaika Tarihi’nde olduğu gibi, Afrikalıların
‘insanlık aşamasına ulaşam am ış vahşiler’ olduğunu iddia eden sözde ‘bi­
lim sel’ haklılaştırm a girişimleri de vardı. Bu tü r tezler, Aydınlanm adan
etkilenm iş kim i düşünürlerin köleliği savunmaya devam edebilmelerine
olanak veriyordu.49 ‘Bütün insanlar eşit yaratılm ıştır’ diye ilan edebiliyor­
lar ve buna beyaz olm ayanların insan olm adığını ekliyorlardı.
Irkçılık, kesin olarak biçimlenmiş bir ideoloji olarak bir anda or­
taya çıkmadı. Üç yüzyıl boyunca gelişti. Dolayısıyla, örneğin, Kuzey
Am erika’nın yerlilerine karşı olan tutum , onların farklı hayat koşulları ile
karşı karşıya kaldıkları için AvrupalIlardan farklı oldukları şeklindeydi.
Gerçekten de Jamestown’un (Virginia) valilerinin karşı karşıya bulunduk­
ları bir sorun, Kızılderili hayatının beyaz yerleşimciler için oldukça cazip
olmasıydı ve ‘Kızılderililerle birlikte yaşamak üzere kaçanlara ölüm ce­
zası öngördüler’.50 ‘Binlerce Avrupalı’ için ‘Kızılderili hayat tarzını tercih
etme’, Rousseau’nun yazıları gibi etkili yazılarda sunulan, ‘doğa durum u’
görüşü gibi olumlu görüşlerde yansımasını buldu.51 18. yüzyılın ortasında
bile, ‘daha sonra “kızıl adam lar” terimiyle yaratılan genelleştirmeler gö­
rülmüyordu... D erinin rengi, özellikle önemli bir nitelik olarak görülm ü­
yordu’.52 Tutumlar, 18. yüzyılın sonlarında Avrupalı göçmenler, mülkiyet
ve toprak kullanım ı konusunda Kızılderili nüfusla daha fazla çatışmaya
başlayınca değişti. Kızılderilileri, ‘kana susamış canavarlar’ olarak nitele­
mek giderek daha çok arttı; ‘onlardan giderek, esmer paganlar, güneşten
yanmış cahiller, bakır-renkli haşarat ve 18. yüzyılın sonlarında da kızılderili olarak söz etmek yaygınlaştı’.53 Irkçılık, Afrika köleliğine mazeret
bulm ak çabasıyla, dünyadaki bütün insanları, ‘beyaz’, ‘siyah’, kahverengi’,
‘kızıl’ ya da ‘sarı’ diye bir yere oturtm aya varan, tam gelişmiş bir inanç sis­
tem ine evrimleşti! - Her ne kadar pek çok Avrupalı pembemsi kızıl, pek
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 253
çok Afrikalı kahverengi, pek çok Güney Asyalı yine pek çok Avrupalı gibi
kum ral olsa da ve Am erikan yerlileri kızıl, Çinli ve Japonlar sarı olmasa
da!
60 yıl ya da daha önce, M arksist C. L R. James ve Karayip’li m illi­
yetçi Eric W illiams, köleliğin, hem ırkçılığın yaratılm asında hem de Batı
Avrupa ekonomilerinin gelişmesindeki önemine dikkat çektiler. Bunu ya­
parken, Karl M arx’in Yeni Dünya’daki taşınabilir kölelik ile eskisindeki
ücret kölelik arasındaki ilişkiye dikkat çeken tezine dayandılar.
Bu teze o zam andan beri sık sık saldırılm ıştır. Her şeye rağmen, diyor
eleştirmenler, kölelikten gelen kârların pek çoğu sanayiye yatırılmam ış,
tüccarın ve işinin başında durm ayan plantasyon sahiplerinin, eski aris­
tokrasinin hayat tarzını taklit edebilecekleri lüks malikânelere harcan­
m ıştır ve kuzey batı Avrupa ekonomilerinin elde edebileceği herhangi bir
kazanç, köle temelli koloni ticaretini kontrol edebilmek uğruna yapılan
savaşların maliyetiyle yenip tüketilm iştir.54 1960’lardan kalma bir iktisat
tarihi ders kitabının belirttiği gibi:
Dış ticaret kârları, sanayi yatırım larına gitmesi beklenen tasarruflara hatırı
sayılır bir katkı teşkil etmez... Kölelik kârlarını ölçme girişimleri, toplam ti­
caret ve yatırım akışına bakarak oldukça önemsiz değerler yaratm ıştır.55
Ama bu, köle temelli üretim in 18. yüzyılda batı Avrupa’nın ve özellik­
le Britanya’nın ekonomik hayatı üzerinde çok gerçek olan etkilerini so­
yutlam ak oluyor. Genellikle ‘üçgen ticareti’ olarak adlandırılan şey, onun
hızla büyüyen el zanaatlarına ve fason endüstrilerine m ahreç (pazar) sağ­
lıyordu. Avrupa’nın demir eşya, silah ve tekstili, Afrika kıyısındaki tüc­
cara köle karşılığında satılıyor; köleler korkunç şartlar altında (herkesin
A tlantik’i geçişini sağlayacak koşulları yaratmak, yüzde 10’unun ölmesine
izin vermekten ekonomik olarak daha az kazançlıydı) Üçüncü Dünya’da
satılm ak üzere transfer ediliyor ve de elde edilen para Avrupa’da satılm ak
üzere tütün, şeker ve daha sonra ham pam uk alım ında kullanılıyordu.56
Şeker plantasyonları, kamışı öğütmek ve suyu rafine etmek için görece
gelişmiş malzemeye ihtiyaç gösteriyordu ve bunlar Avrupalı im alatçılar­
dan sağlanıyordu. Ticaret, artan oranda vasıflı ve vasıfsız işgücü istihdam
eden gemicilik ve gemi yapım endüstrilerini büyüttü. Liverpool, Bristol ve
Glasgow ticaret lim anlarından akan kârların bir kısmı koloni üretimiyle
ilgili sanayi süreçlerine yatırıldı ya da Britanya’nın iç pazarına ulaşan yeni
yolları (kanallar, paralı yollar) finanse etti. Kölelik kapitalizm in gelişme­
sini getirmedi, ama onun tarafından geliştirildi. İngiliz sanayii ve tarım ı,
17. yüzyılın sonlarında, Batı H int Adaları ve Kuzey Am erika’da plantas­
yon üretim i henüz embriyon halinde iken, zaten gelişmeye başlamıştı. Bu
2 54 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
dinam izm sayesindedir ki köle ticareti kalkışa geçti. Koloni üretim ine
olan talep, dinam ik bir Britanya ekonomisi, tütün ve şeker tüketim ini üst
sınıflardan aşağı doğru, kentli sınıflara ve hatta kırsal kitlelere yaygın­
laştırdığı için söz konusuydu. Kolonilerin yağmalanması ve insanların
kökleştirilm esi tek başına böyle bir iç dinam iği geliştiremezdi - İspanya
ve Portekiz ekonomileri koloni im paratorluklarına rağm en durgunlaştı.
Britanya ekonomisi, içerde özgür işgücünün artan bir şekilde kullanılm a­
sı, onun Üçüncü Dünya’da yeni bir biçimde köle emeğini sömürmesine
olanak verdiği için büyüdü.
Ayrıca, artan oranda ücretli işgücü kullanan iç ekonominin dinam iz­
mi de, Britanya (daha az ölçekte Fransa) kölecilerinin Afrika’dan insan
kargoları derlemelerine yol açtı. Kölelerin çoğu, Afrika kıyı devletlerinin
üst sınıflarından elde ediliyordu, zira köle tacirleri iç bölgelerden binlerce
insanı kaçırıp uzun mesafeden kıyıya taşıyacak kadar Afrika’nın iç kesim ­
lerini bilmiyorlardı. Bu işi, karşılığında başka şekilde elde edilemeyecek
daha iyi kalite m allar vererek, Afrikalı tüccar ve yöneticilere yaptırıyor­
lardı. Ancak Afrikalılar, ırkçı mitolojiye rağmen ‘cahil vahşiler’ değillerdi.
Görece karm aşık, çoğu kez okur-yazar, geç O rta Çağ Avrupa toplumlarının çoğuyla karşılaştırılabilecek düzeydeki toplum larda yaşıyorlardı.
Kapitalizmin ilk atılından sayesindedir ki Britanya ekonomisi bu düzeyi
geçmeye başlamıştı. Böylelikle (16. yüzyıl başlarında) Leo Africanus’un
zam anında, pek çok Afrika ve batı Avrupa devletinin benzer ekonomik
gelişme düzeylerinde olduğu bir sırada meydana gelmesi m üm kün olma­
yan böyle canavarca bir ticaret biçimi 18. yüzyılda m üm kün oluyordu.
Plantasyon köleliği, Hollanda ve İngiltere’nin kapitalist gelişmeye za­
ten başlamış olm alarının bir ürünüydü. Ama ayrıca kapitalizme güçlü bir
itici güç vererek onu besledi.
Bunu yaparken kölelik, kapitalizm in içinde olgunlaştığı dünya siste­
m inin biçimlenmesinde önemli bir rol oynadı. İngiltere’ye 18. yüzyılın
ikinci yarısında, (İskoç yönetici sınıflarının Panama’da kendi kolonilerini
kurm a girişimi, Darien planı, bozulduktan sonra) İskoçya’yı yutm ası ve
Doğu H indistan Şirketinin (East India Company) Bengal’i fethetmesiyle
doğuda yeni bir im paratorluk yaratması için ihtiyaç duyduğu itici gücü
verdi.
Britanya yönetici sınıfının yükselişinin öteki yüzü, Afrika’nın çoğu­
nun kuvvetten düşmesiydi. Köle ticareti, kıyı kesiminde yöneticilere ve
tüccarlara, [kendi endüstrilerini geliştirmeye gerek olmadan] görece ge­
lişkin tüketim eşyasına ve silahlara sahip olma olanağı verdi; aslında ithal
edilen şeyler ‘Afrika sanayiinin dibini oydu’.57 Başarılı bir devlet, başka­
larına savaş açabilen ve onların halkını esir edebilen bir devletti. Barışa
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
J
eğilimli olan yönetici sınıflar, ancak m ilitarist olarak varlıklarını sürdürebiliyorlardı. Jolof, Benin ve Kongo gibi devletler tüccarını köle tem in et­
mekten men edince, başka devletlerin yöneticilerinin bu işe devam ederek
zengin ve güçlü olduğunu gördüler;58 sınıf öncesi toplum lar yeni bir askeri
sınıf ortaya çıkm adan yıkım la karşı karşıya kaldılar. Kıyıdaki devletler,
içerdekileri yağmalayarak kazançlı çıktı.
Kimi tarihçiler, ‘merkezileşmiş Afrika devletlerinin sonunda ortaya
çıkm asının, ‘bir ilerleme biçim ini’ temsil ettiğini iddia etmişlerdir. Ama
bu alttan alta toplum un maddi tem elinin zayıflamasıyla birlikte olmuştur.
Nüfus artışı, tam da Avrupa ve Kuzey Am erika’da nüfusun artm aya baş­
ladığı sırada, burada duraklam ıştır.59 Hatta batı Afrika’da, 1750 ile 1850
arasında nüfusta bir gerileme bile olm uştur.60 Bu, sırası gelince, 19. yüz­
yılın sonunda, Avrupalıların koloni istilasına direnm ede Afrika devletle­
rini donanım sız bırakm ıştır. Batı Avrupa ekonomik olarak ileriye doğru
hareket ederken, Afrika geride kalmıştır.
255
6. B ö l ü m
‘Ö
zgür
Em
e ğ İn
’ E k o n o m İs İ
1771 yılında eski bir berber ve peruk imalatçısı Richard Arkwright,
Derbyshire Crom ford’da dünyanın su enerjisiyle çalışan ilk iplikhanesini
kurdu. İpliği elle eğirenlerden on kat fazla iş çıkarabilen, çoğunluğu ço­
cuk 600 işçi istihdam etti. 1775 yılında İskoç m atematik aletleri imalatçısı
lames Watt, Birminghamlı m ühendis M atthew ile aletleri döndürebilen,
muazzam yükleri kaldırabilen ve nihayet gemileri ve kara taşıtlarını daha
önce hayal edilemeyen hızlarda yürütebilen buhar makineleri üretm ek
için el birliği yaptı. 1783-84’te Henry Cort, dem ir ergitmek için daha ge­
lişmiş bir ‘dem iri eritip cürufundan ayırm a’ yöntemi ve demiri işlemek
için bir haddehane geliştirdi.
Bu buluşları ve başkalarını bir araya getirip, buhar enerjisi kullanan
fabrikalarda yüzlerce hatta binlerce insan çalıştırarak, tümüyle yeni bir
üretim yöntemi geliştirm enin yolu açılmıştı. Yüzyılın sonlarına gelindi­
ğinde yalnızca M anchester bölgesinde bu tü r fabrikalardan 50 adet vardı.
Çok geçmeden başka yerlerdeki ve A tlantik’in ötesindeki müteşebbisler
yeni yöntemleri taklit etmeye çalışıyorlardı. Şehirli zanaatkârların ve kır­
sal fason endüstrilerin dünyası sanayi şehrini doğuruyordu.
Bu değişikliklerin yayılmaya başladığı bir sırada bir İskoç profesör,
yeni ekonomik sistemin temel ilkeleri olarak gördüğü şeyleri ortaya koydu.
Bugün Adam Sm ith’in Ulusların Zenginliği, genellikle m uhafazakârlığın
İncil’i olarak ele alınır. Ancak ilk ortaya çıktığında, Avrupa’da mevcut
olan düzene ve Britanya’da hâlâ o düzenin hasretini çekenlere radikal bir
meydan okumayı temsil ediyordu.
Smith, aralarında Adam Ferguson ve David Hum e’un da bulundu­
ğu bir grup düşünürün, ‘İskoç A ydınlanm asının bir parçasıydı. Bunlar
Stuartların dağlık kesimlerdeki İskoç feodalitesiyle İngiltere üzerinde
yeniden m utlak monarşiyi tesis etme girişimleri karşısında dehşete düş­
müşlerdi ve önyargıya dayanan eski düzen olarak gördükleri her şeyin
ayağını kaydırmaya kararlıydılar. Bu onları, dönemin İngiliz düşünürle­
rine kıyasla Avrupa Aydınlanması ile daha sıkı bir ilişkiye yöneltti. Smith,
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
257
Ansiklopedinin hayranıydı ve Voltaire, d ’Holbach, Helvetius ve Rousseau
ile dosttu.61 Ulusların Zenginliği, Aydınlanma’nın dünyayı feodal ‘irrasyonellikten’ temizleme girişim inin bir parçasıydı.
Kitap, insanların hayatını iyileştirmek için m alların m odern üretim
yollarıyla (‘ulusların zenginliği’) bunun gerçekleşmesini engelleyen eski
ku ru m lan ve yöntemleri; ‘Avrupa’nın zengin ülkelerini’ niteleyen şeyler­
le, ‘eskiden, feodal yönetim in egemen olduğu sırada’ hüküm süren şeyleri
karşılaştırıyordu.62 Her işçinin bir küçük işi yaptığı ayrıntılı bir iş bölümü
sayesinde işgücünün verimliliğinde büyük bir artışın sağlandığı m odern
bir iğne ‘im alathanesi’ni anlatarak başlıyordu.
Smith, zenginliğin nerden kaynaklandığı konusundaki geleneksel gö­
rüşleri tersine çevirdi. Erken O rta Çağ döneminde zenginliğin toprakta
yattığı düşünülürdü. 1500’lerden itibaren, altın ve gümüş üzerine odakla­
nan ‘m erkantilist’ nosyonlar giderek popülarite kazandı.
Smith bu nosyonların her ikisine de meydan okuyor ve zenginliğin kay­
nağının insan emeği olduğunda ısrar ediyordu. ‘Her ulusun yıllık emeği,
ona, özgün olarak hayatın ihtiyaçları ve fırsatlarını tem in eden fondur’
diye yazdı. ‘Emek, bütün m alların değişim değerinin gerçek ölçütüdür.’63
Bu emek iki şekilde kullanılabilir: ‘verimli bir şekilde’ ya da ‘verimsiz bir
şekilde’. ‘Verimli’ emek, ya başka işlerle uğraşanların tüketebileceği ya da
daha başka şeylerin üretilmesi için ‘sermaye’ olarak kullanılacak, satılabilen dayanıklı ürünlerin yaratılm asına yardım etti. Her iki durum da da
emeğin çıktısı, daha fazla çıktı yaratılmasına, ‘ulusun zenginliğinin’ art­
masına hizmet etti.
Emek, başka yeni m alların yaratılm asına katkı sağlamadan derhal
tüketilirse ‘verimsiz’di. İnsanlara hizmet eden ‘hizmetçiler’in emeği bu
türdendi. Bir kez yerine getirildikten sonra onların emeği düpedüz yok
oluyordu. Bir insan pek çok verimli emekçiyi istihdam ederek zengin ola­
bilirdi: ‘Çok sayıda hizmetçi bulundurursa yoksul olurdu.’ Smith ekliyor:
Toplumdaki kimi en saygın toplumsal tabakaların emeği de aynı derecede
‘verimsiz’... Örneğin hükümdar, kendi altında görev yapan hem adalet hem de
savaş görevlileriyle, tüm ordu ve donanması verimsiz çalışanlardır. Bunlar...
diğer insanların yıllık üretimiyle beslenir... En ciddi, en önemli ve en önemsiz
mesleklerin bazısı da -kilise adamları, avukatlar, hekimler, yazarlar, oyuncu­
lar, soytarılar, müzisyenler d e- aynı sınıf içinde değerlendirilmelidir.64
18.
yüzyılda Avrupa’daki devletler, saraylardaki ve hüküm etlerdeki
asalakların lüks içinde tembelce yaşamasına olanak veren bir sürü arpalık
-hiçbir gerçek iş yapmayan iyi maaşlı görevler- yaratıyorlardı. Sm ith’in
doktrini onlara karşı bir saldırıydı. Bu ayrıca, tarım a yatırım yapma­
dan elde ettikleri rantlarla yaşayan toprak sahiplerine de bir saldırıydı.
258
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Gelişmekte olan piyasa sisteminin, onu sınırlandıran yüklerden k u rtarıl­
ması yolunda bir talepti. Bu, Britanya için bir reform programıydı; ama
aynı kolaylıkla Avrupa’da devrim için bir program olarak da yorum lana­
bilirdi.
Smith, daha sonra devletin her türlü ticareti kontrol etme ya da yeni
topraklar fethetme girişim lerine de karşı çıktı. Kendilerine bırakıldıkla­
rında insanlar, her zaman, kendi emekleriyle ürettikleri şeyleri başka in­
sanların ürettiği en iyi ve en ucuz şeylerle değiştirirler, diyordu. Herkes,
m üm kün olan en etkin şekilde yapmaya çalışarak, en iyi yaptığı iş üze­
rinde yoğunlaşm alıdır ve başkalarının istemeyeceği şeyleri üretm ede hiç
kim senin çıkarı yoktur. Piyasa, insanların faaliyetlerini m üm kün olan en
iyi şekilde düzenleyecektir.
H üküm etlerin kendi üreticilerine ayrıcalık tanım a girişimleri yalnızca
insanların gereğinden fazla emek harcam alarına yol açar. Bu tü r m üda­
haleler bazı çıkar gruplarının yararına olabilir, ama Smith bunun ‘ulusal
zenginliği’ azaltacağında ısrar ediyordu. Serbest ticaret izlenmesi gereken
tek rasyonel yoldu.
Benzer bir şekilde ‘özgür’ emeğin erdem lerini de tartışıyordu. Kölelik
kolay yoldan kâr elde etm enin bir yolu olarak görülebilir. Ama bu, kölenin
kendi inisiyatifini işine uygulamasını engelleyeceği için uzun dönemde
özgür emekten daha pahalı olacaktır. Smith, ‘hiçbir m ülk edinemeyen bir
kişinin m üm kün olduğu kadar çok yiyip az çalışm aktan başka bir çıkarı
olamaz’ diye iddia ediyordu.65
Saf piyasa sisteminin erdemlerini, içinden çıktıkları feodal ve mutlakıyetçi kurum lar karşısında göklere çıkarıyordu. Eric Roll’un açıkladığı
gibi, onun yazıları ‘bir tek sınıfın çıkarını temsil ediyordu... Asıl saldırı­
sının, sanayi kapitalizm inin daha da gelişmesine en amansız engel teşkil
edenlerin ayrıcalıklı pozisyonuna karşı olduğu konusunda hiçbir hayal
görmüyordu.’66
Sm ith’in yeni sistem hakkındaki açıklaması tek yanlıydı. Britanya
kapitalizmi Avrupa’nın geri kalan kısm ına göre yalnızca barışçıl pazar
rekabetiyle ileri fırlam am ıştı. Kölelik biraz sermaye sağlamıştı. Koloniler
pazar oluşturm uştu. Yüzyıl boyunca devlet harcam aları yüksek olmuş ve
bu yeni, kârlı ve rekabetçi endüstrilerin ortaya çıkması için cesaretlendi­
rici olmuştu. Sanayi kapitalizm inin yükselmesi için, şimdi artık onlara
ihtiyaç duymasa da, kölelik, sömürgecilik ve m erkantilizm koltuk değneği
görevi yapmıştı.
Bu tü r koltuk değneklerini sağlamayı başaramayan devletler zarar
görmüşlerdi. W estm inster parlam entoları ticaretleri üzerine sınırlam alar
getirdiği için yerli kapitalistleri zarar gören İrlanda’nın durum u kesinlik­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı J
le böyleydi. Britanya Doğu H indistan Şirketinin görevlileri, karşılığında hiçbir şey vermeden Bengal’i yağmalarken bu, H indistan için artan
ölçüde doğruydu. Britanya kapitalizmi bir kez egemen bir pozisyon ka­
zandıktan sonra, başka yerlerdeki kapitalist sınıflar, bebeklik halindeki
endüstrilerinin daha doğum larında boğulmaması için, devlet desteğine
ihtiyaç duyacaklardı.
Sanayi kapitalizmi daha bebeklik çağında iken yazan Adam Smith, saf
piyasa sistemlerinin, doğasından gelen bir irrasyonellik ortaya koyduğunu
göremezdi. Üreticilerin birbirleriyle rekabet etme güdüsü, çıktının taleple
otom atik olarak uyum halinde olmasına yol açmıyor; üretim de kitlesel
ani artışlara (‘canlılık’), üreticiler ürünlerini kârlı bir şekilde satamayacaklarından korktukları için bunu izleyen kitlesel düşüşler (‘bunalım ’)
eşlik ediyordu. Sm ith’in en önemli takipçisi David Ricardo’nun, m aki­
nelerin devreye sokulm asının işçilerin durum unu kötüleştireceğinin far­
kına varması, onun Ekonomi Politiğin İlkelerine, yeni bir bölüm ekleme­
si için bir 45 yıl daha geçmesi gerekiyordu. Zira Sm ith’in bunu yapması
için zam anının ötesine sıçraması gerekiyordu. Bununla birlikte, Sm ith’in
yazdıklarını bugün kapitalizm in son sözü olarak sunm ak isteyenler aynı
mazerete sahip değildirler.
Son olarak, Sm ith’in emek ve değer konusundaki tezinde, önemli so­
nuçları olan bir çelişki vardı. Hemen hemen tüm Aydınlanma düşünür­
leri gibi Smith de, eşitsiz oranda mülkiyete sahip olanların, pazarda karşı
karşıya geldikleri sürece eşit olduklarını varsayıyordu. Ancak kim i tezler
buna meydan okumaya ve ‘özgür’ emeğin, köle emeğinden sanıldığı ka­
dar özgür olup olm adığını sorgulamaya başladılar.
Sm ith’in her türlü değerin kaynağının emek olduğu iddiası onu, rant
ve kârın, toprak ya da fabrika sahibi tarafından asıl üreticiden alınmış
emek olduğu sonucuna yöneltti.
Toprak özel mülk haline gelir gelmez, toprak sahibi, emekçilerin ondan topla­
yabildikleri ya da yetiştirebildikleri ürünün hemen hemen tüm ünden bir pay
talep eder. O toprak üzerinde istihdam edilen işgücünün ürettiğinden ilk ke­
sintiyi, onun rantı yapar... Hemen hemen tüm öteki emek türlerinin üretim ­
leri de kârın benzer bir kesintisine tâbidir. Hemen hemen bütün sanatlarda
ve imalatlarda çalışanların büyük çoğunluğu, yapacakları işin malzemesini
kendilerine temin edecek ve iş bitene kadar ücretlerini verecek ve bakım larını
yapacak bir ustaya ihtiyaç duyarlar. Usta, onların üretim ine ortak olur... bu
pay onun kârını oluşturur.67
Ustaların çıkarları ile işçilerin çıkarları arasında bir uyum yoktur, bir
çatışma vardır:
İki tarafın çıkarları hiçbir şekilde aynı değildir. İşçi m üm kün olduğu kadar
2 60 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
çok almak ister, usta m üm kün olduğu kadar az vermek. Birincisi, ücretle­
ri arttırm ak için, İkincisi düşürmek için birleşmek zorundadır. Tüm olağan
durum larda, bu anlaşmazlıkta kim in avantajlı olduğunu ve karşı tarafı kendi
koşullarına zorlayabileceğini öngörebilmek zor değildir. Sayıları az olan us­
talar, çok daha kolay birleşebilirler; üstelik hukuk ve otoriteler en azından on­
ların birleşmesini engellemezken, işçilerin birleşmesini yasaklar... Tüm an­
laşmazlıklarda usta daha uzun süre dayanabilir. Bir toprak sahibi, bir çiftçi,
bir usta imalatçı ya da tüccar... daha önce elde ettiği stoklarla normal olarak
bir ya da iki yıl yaşayabilir. Pek çok işçi bir hafta geçinemez.68
Sm ith’in tezinin mantığı, sanayi kapitalistlerinin bakış açısıyla ya­
pılmış verimsiz ‘feodalizm’ kalıntıları eleştirisinin ötesine geçip, onları
işçilerin emeğinin sağladığı kârlarla yaşayan, verimsiz asalaklar olarak
görerek, kapitalistlerin kendisinin eleştirisi yapmaktı. Bu m antık, (toprak
sahiplerine sanayi kapitalizmi açısından saldıran) David Ricardo’nun ya­
zıları yoluyla 1820 ve 1830’ların ilk sosyalist iktisatçılarına ve Kari M arx’a
aktarılan bir m antıktır. A ydınlanm anın en büyük siyasal iktisatçısının
eski düzene karşı kullandığı silahlar, artık yeni düzenle savaşmak için
kullanılır.
Smith böylesi sonuçlar çıkarm aktan uzak durm uştur. Bunu, değerin
emekten kaynaklandığı yolundaki kendi nosyonunu bir başka karşıt nos­
yonla karıştırarak yapmıştır. M alın değerinin, toprak sahibinin, kapitalis­
tin ve işçinin ortak ‘gelirlerine bağlı olduğunu söylemiştir. Tartışm anın
döngüselliliğine rağmen (gelirler değere dayanır, ama değer gelirlerin
toplamıdır) bu fikir, M althus ve halkın büyük sevgisini kazanan Jean
Babtist Say tarafından ele alınm ış ve Ricardo’nun ölümünden sonra anaakım iktisattaki ortodoksiyi oluşturm uştur.
Her şeye rağmen, Smith, ortaya çıkm akta olan yeni ekonomik sistemin
ana çizgilerini ortaya koyan ilk kişidir. Bu, Britanyalı kapitalistlere nereye
gittikleri konusunda bir fikir ve diğer ülkelerin gelecekteki kapitalistleri­
ne neyi kopya etmeleri konusunda nosyon veren bir tablodur. Bu tam da,
bir tam ve çeyrek yüzyıllık görece toplumsal barış, yerini yeni bir devrim ­
ci kalkışma çağma bırakırken yayınlanmıştır. İçindeki fikirler yeni çağın
başlıca aktörlerinin çoğunun tutum larını biçimlendirecektir.
A L T I N C I KISIM
ALT Ü S T O L A N D Ü N Y A
<!Q£2Î>
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
K RO N O LO Jİ
1773: ‘Boston Çay Partisi’
çalışma evleri kuruluyor.
1775: Lexington ve Bunker Hill’de çarpışmalar.
1838-39: Çartist hareket işçilere oy hakkı istiyor.
1776: Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi
1839-42: Çin’e karşı Afyon Savaşları.
1781: Yorktown’da Britanya’nın yenilgisi.
1842: Lancashire’de genel grev.
1780’lerden 1830’lara: Britanya’da fabrika siste­
1840’lardan 1860’lara: Dickens, George Eliot ve
m inin ve madenciliğin yaygınlaşması.
Bronte’lerin romanları.
1789: Bastille’in topa tutulması, Fransız
1840’ların ortası: T’ai-p’ing asileri Çin’in yakla­
Devrimi’nin başlaması.
şık yarısın kontrol altına alıyor.
1791: St. Domingue’de köle ayaklanması.
1846-49: İrlanda’da Büyük Kıtlık.
1792: Fransa’da devrimci savaş, Valmy Muhare­
1847: Komünist Manifesto.
besi, kralın idamı.
1848 Baharı: Avrupa’nın her yerinde devrimler,
1793-94: Fransa’yı Jakobenler yönetiyor, feodal
İrlanda’da başarısız bir ayaklanma, Londra’daki
ödemelerin sonu, ‘terör’.
son büyük Çartist gösteri.
1794: Jakobenlerin düşüşü, "Ihermidor’.
Haziran 1848: Fransız burjuvazisinin işçi hare­
1793-98: Britanya St. Domingue’i alıyor; eski
ketini ezişi.
köle ordusu karşısında yenilgi.
1848-49: Avrupa’da eski monarşilerin restoras­
yonu.
1797: Britanya deniz ayaklanmaları.
1798: İrlanda’da Britanya yönetimine karşı kal­
1850’ler ve 1860’lar: Sanayinin Almanya ve
kışma, bununla mücadele için Orange Tarikatı­
Fransa’ya yayılması.
nın kurulması.
1843-56: Britanya kuzey Hindistan’ın fethini
1799: Birleşme Yasaları Britanya’da sendikaları
tamamlıyor.
yasaklıyor. Napolyon Fransa’da tüm iktidarı ele
1857: Hindistan Ayaklanması.
geçiriyor.
1857-60: İkinci Afyon Savaşı, Çin şehirlerinde
1801-03: Napolyon Haiti’de köleliği yeniden
sömürge ‘ayrıcalıkları’.
tesise çalışıyor, Toussaint’in tutuklanması ve
1859: Darwin’in Türlerin Kökeni.
ölümü, Dessalines eski köle ordusunu zafere
1859-71: İtalya bir kral altında birleşiyor.
taşıyor.
1861: Amerikan İç Savaşı başlıyor. Rusya’da Çar
1804: Beethoven’in Eroica'sı.
serfliğe son veriyor.
1805: Napolyon imparator oluyor.
1863: Lincoln köleliğe son verildiğini açıklıyor.
1807: Hegel’in Aklın Fenomolojisi.
1807: Britanya köle ticaretini yasaklıyor.
1810: Meksika ve Venezuela’da İspanyol yöneti­
1864: T’ai-p’ing âsileri sonunda İngilizlerin
yönettiği birliklerce yeniliyor.
1865: Amerika’da Güney’in yenilgisi.
mine karşı ilk ayaklanmalar.
1810-16: Ludd’cular kuzey İngiltere’de makine­
1866: Nobel dinamiti icat ediyor.
leri kırıyor.
Tokugawa’nin feodal yönetimine son veriyor.
1867: Japonya’da yukardan Meiji devrimi,
1814-15: Napolyon yeniliyor. Eski monarkların
1867: Marx Kapital’i yayınlıyor.
restorasyonu. Waterloo.
1870: Fransa-Prusya Savaşı, Louis Bonapart’ın
1811-18: Jane Austen ve Walter Scott romanları­
düşüşü.
nı yayınlıyor.
1871: Paris Komünü, işçiler şehri ele geçiriyor,
1819: Peterloo’da işçi sınıfı eyleminde katliam.
daha sonra Cumhuriyetçi hükümet şehre saldı­
1830: Paris’te devrim bir monarkın yerine bir
rıyor, binlerce kişiyi öldürüyor.
başkasını geçiriyor.
1871: Bismarck Prusya monarşisi altında Alman
1830’lar: Stendhal ve Balzac’ın romanları.
İmparatorluğu’nu kuruyor.
1830: Dünyanın ilk yolcu treni.
1873: İlk elektrikli makine.
1831: Faraday elektrik endüksiyonu keşfediyor.
1870’lerin ortaları: Birleşik Devletler’in güney
1832: Britanya orta sınıfı oy hakkı elde ediyor.
eyaletlerindeki birlikler çekiliyor, ‘Jim Crow’
1834: Yoksul Yasası Değişikliği ile Britanya’da
ayrımcılığının yükselişi.
1. B ö l ü m
A
m e r İk a n
P rologu
Britanya kuvvetleri 1781 yılında Yorktown’dan çekilirken, askeri ban­
do ‘Dünya Alt Üst Oldu melodisini çalıyordu. Ve Kral George’a sadık
binlerce Tory’ye de, askeri birliklerle Yorktown’dan ayrılırken öyle gelmiş
olmalıdır. Toplumun ‘doğal’ düzeni hakkında geliştirmiş oldukları tüm
varsayımlar başarılı ayaklanma karşısında ayaklar altında çiğnenmişti.
Bununla birlikte isyancıların yüzde 99’u o varsayımları çok değil sekiz yıl
önce paylaşıyorlardı.
Ayaklanmanın en iyi bilinen figürlerinden birisi Benjamin Franklin,
1760’larda, ‘Kralların en iyisinin altında şimdi m utluyuz’ diye yazm ıştı.1
O nun gazete makalelerini ve alm anaklarını okuyan binlerce Amerikalı
da 1774 yılına kadar onunla aynı görüşteydi. Franklin’in memleketi olan
Pennsylvania kolonisinde ‘bilinçli bir devrimci gelenek yoktu’.2 Virginialı
lider Thomas Jefferson 1776 başlarında hâlâ, Am erikalıların monarşiden
ayrılm ada ‘ne istekleri... ne de çıkarları’ olduğunu iddia ediyordu.3
Ne olmuştu da 1776 yazında, 13 koloninin temsilcileri, bir ‘Kıta
Kongresi’nde aynı Jefferson tarafından kaleme alınan ve ‘bütün insanla­
rın eşit yaratıldığını’ iddia eden ‘Bağımsızlık Bildirgesi’ni kabul etmişti?
Krallara ve aristokratlara itaatin Avrupa’da neredeyse evrensel olduğu
dönemde bu açıkça devrimci bir ifadeydi.
Söz konusu koloniler bir buçuk yüzyıl kadar önce Britanya tacının des­
teği ile kurulm uştu. Her birindeki nihaî siyasal otorite, Londra’dan tayin
edilen bir valinin elindeydi. Ama her kolonideki değişik gruplar iktidarı
paylaşıyordu: New England’ın kırsal kesimlerinde bağımsız çiftçiler kıyı­
daki şehirlerde tüccar ve zanaatkârlar; New York eyaletinde kiracılarına
neredeyse feodal bir şekilde davranan birbirine rakip büyük toprak sahip­
leri ve New York Şehri’nde Britanya’nın A tlantik ticaretine bağlı olan tüc­
car; Pennsylvania’da (valiyi atayan) Penn ailesi ve bir grup zengin Quaker
aile; Virginia ve Kuzey ve Güney Carolina’da, yoksul beyazları her türlü
söz hakkından m ahrum bırakan köle sahibi plantasyoncular. Ayrıca ko­
lonilerin içinde de, 1766’da New York’un Hudson Vadisinde ayaklanan
26 4 I H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
kiracılarla toprak sahipleri; Philadelphia’lı elitle Pennsylvania’daki batılı
göçmenler; Carolinalar’da ‘düzenleyici’ küçük çiftçilerle ‘kodam an’ plan­
tasyon sahipleri arasında da şiddetli toplumsal çatışmalar vardı. Bunların
hepsinin üstünde, güneyli plantasyon sahipleri için, 1739’da Güney
Carolina’da olduğu gibi sürekli bir köle ayaklanması korkusu söz konu­
suydu. Böylesine çatışan çıkarlar, 1750’lerin başlarında bir birlik oluştur­
ma girişim ini mahvetmişlerdi.
Her kolonide insanlar kendilerini ‘Amerikalı’ olarak değil de
‘Britanyalı’ olarak görüyorlardı. Her şeyden önce koloniler Britanya’nın
‘A tlantik’ ekonomisinin yörüngesinde gelişmiş ve zenginleşmişti. Toplam
nüfusları, üç milyona, Britanya’nın nüfusunun üçte birine ulaşıncaya ka­
dar, düzenli bir şekilde artm ıştı. Tüccar ve toprak sahipleri oldukça zen­
gindi ve çiftçileri ve zanaatkârları, atalarının A tlantik’in öteki yakasında
olduğundan daha iyi durumdaydı. Tabloyu alt üst etmek hiç kim senin
çıkarına değildi.
Bir Ç atlak tan D erin A nlaşm azlığa
Bununla birlikte ekonomik yayılma olgusu, A tlantik’in her iki yaka­
sındaki tüccarları, toprak sahiplerini ve imalatçıları farklı çıkar kümele­
rine ve bunların yanı sıra birbirine karşı tavırlar geliştirmeye zorluyordu.4
Londra’da, kolonilerin Britanya ticarî çıkarlarına zarar veren politika­
lar geliştirebilecekleri yolunda artan bir korku gelişiyordu. Kolonilerde,
Britanya hüküm etinin onların ihtiyaçlarını görmezden geldiği yolunda
artan bir kuşku vardı. 1770’lerin ortasına kadar, kolonilerin bazılarının
Londra’daki temsilcisi rolünü üstlenen Benjamin Franklin gibi insanlar,
bu korkuları ve kuşkuları yanlış anlam alar olarak değerlendiriyorlardı.
Ancak her iki taraf da tam am en hayalci değildi. Britanya ile koloniler ara­
sında çatışma, bir noktada kaçınılmazdı.
Ortaya çıkm akta olan dünya piyasa sistemi, Adam Smith ve izleyi­
cilerinin ima etmiş oldukları (ve bugün hâlâ ima ediyor oldukları) gibi,
devletin ekonomik rolünün olmadığı bir şey değildi. Ticaret ağları bütün
sisteme yayılıyordu; ama tacirlerin, finansçıların ve im alatçıların alımsatım işlerinin yanı sıra toplum sal olaylara karışm aları ve siyasi otorite­
lere baskı uygulamaları belirli şehirlerde de yoğunlaşıyordu. Her birinin
feodalizmden daha sıkı siyasal yapıları ve onunla birlikte giden ulusal
dilleri olan, rakip ulusal devletlerin gelişmesi, onların çıkarlarına hizmet
ediyordu. Britanya’nın, kapitalistlerinin çıkarlarını geliştirme konusun­
da, parlamentoya hâkim olan gerıtryye baskı yapmaması düşünülemezdi
- Am erikan kolonilerinin kapitalistlerinin buna, kendi siyasal karşı ön­
lemleriyle tepkide bulunm am ası da aynı şekilde düşünülemezdi.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 265
Hem ekonomide hem de siyasette belirli olaylar çoğu kez, uzun dö­
nemli eğilimleri keskin bir şekilde kutuplaştırır. 1760 ve 1770’lerde du­
rum böyleydi. Britanya ve Fransa arasındaki 1756-63 Yedi Yıl Savaşları,
başta Kuzey Amerika olmak üzere, kolonilerin ve onunla birlikte giden
ticaretin kontrolü üzerinde odaklandı. Britanya, Batı H int A dalarında
Fransa’yı yenerek, Bengal’i kontrolü altına alarak ve Kanada’yı fethede­
rek bir dünya im paratorluğunun temellerini attı. Ama bunun kabarık bir
faturası da vardı.
Savaşın m aliyetinin bir kısm ını Amerikalı kolonicilere ödettirm ek
Britanyalı yöneticiler için m antıklı bir davranıştı. Her şeye rağmen, diye
akıl yürütüyorlardı, Fransa’nın Mississippi V adisini ele geçirme ve kolo­
nilerin batıya doğru yayılmalarını engelleme planı önlendiği için koloni­
ler bundan muazzam kazanç sağlamışlardı.
Dolayısıyla Britanya kolonicilere bir dizi vergi -1764’te melas (rom ya­
pım ında kullanılan ham şeker) vergisi, 1765’te bir dizi muameleye uygula­
nan ‘pul vergisi’; ve Britanya birliklerinin Amerika’da bulunm asının m as­
rafını kolonicilere ödeten Kışla Vergisi 1767’de ithalat vergisi gibi- koydu.
Bunların her biri muazzam öfke yarattı. Ekonomik bunalım sırasında
insanlar nakit sıkıntısı çekiyordu ve bu vergiler belirli endüstrilere za­
rar verme tehlikesi taşıyordu. Fransa artık askeri bir tehdit değildi ve de
Britanya hüküm eti bu fazladan geliri, Britanya’daki büyük toprak sahip­
lerinin vergilerini düşürm ek için istiyordu. Hepsinden önemlisi, koloni­
ciler hiçbir söz hakkına sahip olm adıkları politikalar için vergi ödemek
durum unda kalıyorlardı.
Koloniciler, Britanya’da Avam Kamarası’nın mali konulardaki herhan­
gi bir hüküm et önerisini veto edebileceğini ileri sürüyorlardı. Hiç kuş­
kusuz değişik kolonilerin meclislerinin de Amerika’da aynı güce sahip
olmaları gerekirdi. Aksi halde, temel ‘özgürlükleri’ ayaklar altında çiğnenirdi. Protestonun dili henüz devrimci değildi. İnsanlar kendilerini, ‘öz­
gürlüklerini’ savunan ‘Britanyalılar’ olarak görüyorlardı. Ama bu onların
birleşmesine ve Britanya’ya karşı ilk kez harekete geçmelerine yol açtı.
Bu hareketlenme toplum un değişik düzeylerinde meydana geldi. En
tepede, kolonilerden gelen delegeler bir ‘Kıta Kongresinde bir araya geldi­
ler ve vergiler geri alınıncaya kadar Britanya’ya ticarî boykot uygulanması
çağrısında bulundular. Bu yaklaşım, herhangi bir eylemi, ticareti yürüten
küçük bir tüccar grubuna bağımlı kılıyordu.
Ama başka güçler de harekete geçirildi. 1765 ve 1766 yıllarında kendi­
lerine ‘Özgürlüğün Çocukları’ adını takan gruplar ortaya çıktı.5 Bunlar
zengin plantasyonculardan, büyük toprak sahiplerinden ya da hatta
varlıklı tüccardan oluşmuyordu; aksine ‘elitle gerçek plepler arasında
j H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
bir yer işgal eden, m uhalif entelektüeller, kıtalararası küçük tacirler ve
zanaatkarlar’dan oluşuyordu.6 Bunlar, İngiliz D evrim i’nin Yeni Model
Ordu’sunda çok can alıcı bir rol oynayan ‘orta tipler’e çok benziyorlar­
dı. Koloni şehirlerinde bir halk protestosu ve ayaklanma geleneği vardı.
Özgürlüğün Çocukları neredeyse bir siyasal parti gibi hareket ediyor,
‘Britanya sorununa karşı geleneksel sokak hareketini’ yönetiyor ve ‘pek
çok sıradan Amerikalı arasında yeni bir siyasal bilinç oluşmasına’ hizm et
ediyordu.7
Kalabalıkların eylemi, pasif bir ticaret boykotunun ötesine geçti.
Boston’da halk pulların satıldığı sanılan bir binayı yıktı ve pul dağı­
tıcısının evine saldırdı.8 New York’ta hain olarak gördükleri kişilerin
evleri yıkıldı ve şehirde bulunan Britanya askerleriyle çatışmalar oldu.9
Britanyalılara karşı öfke, güçlüklerin yaygın olduğu bir dönemde kibirli
bir şekilde zenginliğini sergileyen elite karşı olan öfkeyle birleşti. Bu tü r
insanların gittiği bir tiyatroya saldırıldı. ‘New York’un en radikal gazetesi
New York Journal, Britanya sorununu dram atize etti; ama ayrıca bir biri
ardı sıra yüksek kiraların, yükselen fiyatların ve eksik istihdam ın kötü­
lüklerine saldıran makaleler yayınladı’.10
Herhangi bir protesto hareketi yükselirken, eylem insanların düşün­
celerini değiştirirken, değişen düşünceler daha fazla eyleme yol açar. Bu
1760’larda Boston ve New York için kesinlikle doğruydu. New York’ta in­
sanlar Britanya’nın eylemlerini protesto etmek için ‘özgürlük direkleri’
diktiler. Her seferinde askerler bunları yıktı ve yerlerine yenileri dikildi.
Britanya hüküm etinin yeni bir vergi tahsildarları yapısı kurm a girişim le­
ri yalnızca insanların dışarıdan baskı gördükleri duygusunu güçlendirdi.
Boston’da 1770 M art’ında kendilerine kartopu atan kalabalığa askerlerin
ateş açması ve beş kişinin ölmesiyle -Boston K atliam ı- tepkiler en yüksek
noktasına erişti.
Britanya hüküm eti, John Wilkes’i izleyen isyancı Londra kalabalıkla­
rının ve pek çok Londra Şehri tüccarının baskısı karşısında bir süre için
geriledi. Çay üzerindeki hariç, bütün vergileri iptal etti ve Am erika’daki
ajitasyon da duruldu.
Ancak bu, meselenin sonu olamazdı. Herhangi bir vergi koyma giri­
şimi karşısındaki öfke, Boston ve başka yerlerde zulüm görenler arasında
her zam ankinden daha büyüktü. Britanya yönetici çevreleri içinde ise,
kolonilerin Britanya’nın çıkarlarını dikkate alm adan kendi çıkarlarının
peşinde koşma konusunda kararlı oldukları korkusu da, her zam ankin­
den daha fazlaydı. Eğer onlara bir ders verilmezse itaatsizlik, kırılm ası
olanaksız bir alışkanlık haline gelecek ve kolonilere sahip olm anın bütün
anlam ı kaybolacaktı.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 267
K a rto p la rın d a n Tüfek K u rşu n ların a
Tarihte küçük bir eylemin, aynen bir iğnenin balonu patlatması gibi,
büyük bir patlamaya yol açtığı zam anlar vardır. O küçük eylem 1773
Kasım’ında Boston lim anında ortaya çıktı. Doğu H indistan Şirketinin
(East India Company) bir gemisi, valinin çocuklarının, onunla bu geri
kalan vergiye karşı boykotu kırm ayı düşündükleri çay kargosunu boşal­
tıyordu. Kıyıda binlerce kişi protesto ederken, Am erikan yerlileri gibi gi­
yinm iş 100 eylemci gemiye çıktı ve çayı denize döktü.
Koloni kam uoyunun saygıdeğer liderleri dehşete düşmüştü. Benjamin
Franklin, bu ‘vahşi bir adaletsizlik eylemidir’ diye gürlüyordu.11 Ancak bu
eylem, Britanya hüküm etine zaten öfkeli olanlar arasında güçlü bir yankı
buldu ve hüküm et için bardağı taşıran dam la oldu. Britanya hüküm eti,
General Gage adlı birini, koloniyi dize getirme yetkisiyle Massachusetts
valisi olarak atadı; Boston’a birlik gönderdi ve yasalara karşı gelen kolonici­
lerin yargılanm ak üzere Britanya’ya götürüleceğine ilişkin Hoşgörmezlik
Yasalarını (Irıtoleratıce Acts) çıkardı.
Mesele artık vergi değildi. Mesele, kolonilerin sakinlerinin kendi­
lerini yöneten yasalarda söz hakkına sahip olup olamayacakları, (kendi
Virginia eyaletinde siyah kölelerin ve pek çok yoksul beyazın hiçbir söz
hakkı olmadığını unutan) Jefferson’un ifadesiyle, ‘Büyük Britanya adasın­
daki 160.000 seçmenin Amerika eyaletlerindeki dört milyon insana yasa
koyup koyamayacağı’12 meselesiydi. Bütün koloniler tehdit atındaydı. Her
birinde muazzam bir öfke dalgası söz konusuydu ve bunu ifade edecek
komiteler ortaya çıktı. Çay boykotu yaygınlaştı ve 13 koloni meclisi, ikinci
bir Kıta Kongresine temsilci göndermeyi kabul etti.
Kongre’deki insanlar, esas itibariyle saygıdeğer m ülk sahipleriydi.
Bunlar Britanya İmparatorluğu yapısı içinde önem kazanm ışlardı ve onu
devirm ek gibi bir niyetleri yoktu. Seçme hakları olsa, işlerin eski usulde
devam etm esini tercih edeceklerdi. Ama böyle bir seçenek yoktu. Yeni bir
ticarî boykot için çağrıda bulundular. Ancak Britanya hüküm eti tarafın­
dan alm an önlemlerin sertliği, böyle bir boykotun yalnızca tüccara bı­
rakılamayacağı anlam ına geliyordu. Bunun kitlesel direniş örgütlenerek
desteklenmesi gerekiyordu. Her ‘county, şehir ve kasabada’ halk, Britanya
m allarını satın almaya ya da tüketmeye karşı ajitasyon yapacak komiteler
oluşturm ak zorundaydı.13
Bu iş, boykotu ileri götürmede Massachusetts ile birlik olan Virginia’lı
plantasyoncular için bir sorun değildi. O nlar koloninin bütün yapısını,
valinin dışında kontrol ediyorlardı. Karışıklığa yol açmadan iradelerini
empoze edebilirlerdi. Ancak başka yerlerde bin türlü sorun ortaya çıktı.
268 j H a l k l a r ı n D ü n y a T ar i h i
Massachusetts’te, Britanya’nın aldığı önlemlere karşı halkın görüşü
neredeyse oybirliği halindeydi. Ancak W orchester county gibi yerlerde
yargıçlar yeni yasaları uygulamaya karar vermişlerdi Ne yapılacaktı? New
York’ta zengince tüccarın pek çoğu Britanya im paratorluk ticaretinden
kâr sağlıyor ve boykotu sürdürm ekte gönülsüz davranıyordu, güçlü top­
rak sahibi aileleri Britanya valisinin liderliğini kabul edeceklerdi. Bir kez
daha, ne yapılacaktı? Pennsylvania’daki Quaker tüccar elitin çoğu kolo­
nici hem şerilerinin çağrısının önüne, Britanya’ya ‘sadakat’i koyacaklardı.
Orada ne yapılacaktı?
Komitelerin boykot uygulanması çağrısı, Kıta Kongresi bu olguyu ka­
bul etsin ya da etmesin, eski kurum ların yenileriyle devrimci bir şekilde
değiştirilmesi anlam ına geliyordu.
S ın ıf ve K arşı K arşıya Geliş
Worchester county’de silahlı çiftçiler, bu her ne kadar Britanya yet­
kililerini değil, başarılı kariyerlerini sürdürm ek isteyen yerli yargıçları
karşılarına alm ak anlam ına gelse de, m ahkemelerin işleyişini engellemek
zorundaydı.14 New York Şehrinde, ‘bağımsızlığa varan kararların haya­
ta geçirilmesi, parlamento ve kraldan kopuş kadar, ... eski... otoritelerin
ortadan kaldırılm ası anlam ına geliyordu’. Bunu yapabilme enerjisi, ‘gerek
kalabalıklar gerekse, devrimci komiteler halinde, “halk”ın kendisinden
geliyordu. ‘Resmi’ bir kom itenin oluşturulm ası ve daha sonra kralcı üye­
lerin yerine ‘zanaatkârların, esnafın ve ikinci derecede profesyonellerin’
atanm ası için baskı yapanlar, her hafta bütün üyelerin katılımıyla topla­
nan zanaatkârlardı.15
‘Barışçı’ boykottan savaşa geçiş, ayrıca, aşağıdan gelen doğrudan eylem­
den kaynaklandı. Britanya askerleri Massachusetts, Lexington’da yürüyüş
yapan milislere ateş edince, bir Britanya birliğinin Boston yakınlarındaki
Concord’da saklı silahları ele geçirmek için yola çıktığım silahlı çiftçilere
haber vermek için ünlü at binişini gerçekleştiren, bir zanaatkâr, Paul Revere
idi. Britanya’ya karşı Lexington’da savaşan ve daha sonra Boston’a gelerek
Bunker Hill’deki Britanya garnizonunu kuşatan, o çiftçilerdi. Her durum ­
da, orta ve alt sınıfların üyeleri, Britanya kurulu düzeni konusunda tereddüt
gösteren, üst sınıfta insanları bir yana itmek zorundaydı.
Edward Countrym an’in, devrim üzerine yazdığı iki mükemmel kita­
bında, haklı olarak vurguladığı gibi, mücadele ancak, insanlar eski elit­
lere karşı yeni kurum lar oluşturdukları için ilerleyebildi: ‘1774’le 1776
yazı arasında New York’ta o komiteler, 1789’la 1792 arasında Paris’te ve
1917’de Rusya’daki benzer komitelerin yapacakları şeyleri yaptılar’.16
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı 1 269
Böyle bir ajitasyon 1776 olaylarında belirgindi. New York’ta Britanya’ya
yönelik herhangi bir eyleme karşı, Atlantik ticareti yapan zengin tücca­
rın, valiye bağlı resmî görevlilerin ve kim i büyük toprak sahiplerinin sert
muhalefeti söz konusuydu. Philadelphia’da Pennsylvania Meclisi’nin ço­
ğunluğu inatla bağımsızlığa karşıydı. Britanya’ya karşı savaş bu iki şehrin
desteği olmadan başarılı olamazdı. Ama bu destek, yalnızca eski ekono­
mik ve siyasal elitlere meydan okunm ası sonucu gelebilirdi. Ticaret ya da
toprak sahipliği geçmişinden değil, esas itibariyle zanaatkâr ve küçük es­
naf gibi, daha radikal yeni insanların, neyin ithal neyin ihraç edileceğine
karar vererek, şehirlerin hayatında muazzam bir etkisi olan bu komitele­
rin kontrolünü ele geçirmesi zorunluydu.
Silah O larak B roşürler
Eski üst sınıfların siyasal düzeni basitçe ortadan kalkmadı. Kendi
egemenliklerine itaat edilmesi ve Britanya’ya karşı direnişin köreltilmesi
için, kuşakların zihinsel alışkanlıklarına güveniyorlardı. Kitlesel ajitas­
yon; boykot tartışm aları, boykot kırıcılara karşı yürüyüşler yapılması,
valilerin ve Britanyalı bakanların kuklalarının yakılması ve de binaların
yağmalanması biçimlerini aldı. Eski düşünce biçimlerini destekleyen id­
diaları param parça etmekte, propaganda devreye girdi. Yalnızca 1776 yı­
lında, onlarca gazetenin ve derginin yanı sıra 400’den fazla broşür ortaya
çıktı. Ancak belirleyici rolü, kısa süre önce Britanya’dan göçen birisi, Tom
Paine’in yazdığı 40 sayfalık broşür oynadı.
Paine, Benjamin Franklin’in tavsiye mektubuyla 1775’in başlarında
Philadelphia’ya gelmişti. Siyasal hayatta mekezi bir rol oynamaya baş­
layan zanaatkâr ve küçük esnafın ‘orta’ tabakasının tipik bir örneğiydi.
Ingiltere’de, korse imalatçısı, denizci, vergi tahsildarı ve han işleticisi
olarak değişik işler yapmıştı. Kırk yaşını biraz geçmiş olarak Amerika’ya
geldiğinde benzer insanlar arasında dağıtılan, yeni kurulm uş bir dergide
iş buldu. Okuyucusu gibi, o da boykotun heyecanlı bir taraftarıydı ama
henüz devrimci değildi. Daha sonra, ‘Britanya’ya olan bağlılık inatçıy­
dı, ama aynı zam anda ona karşı konuşm ak ihanetti’ diye yazacaktır.17
Bağımsız bir cum huriyet davasına ikna olana dek, 1775’in olayları -özel­
likle Britanya’nın baskısının artan şiddeti- fikrini değiştirdi. 1776’nın ba­
şında yayınladığı basit risalesi Sağduyu da bunu ortaya koyuyordu.
Broşür, valilerin ve meclis üyelerinin dili yerine, zanaatkâr ve esnafın
dilini kullanarak popüler bir üslupla yazılmıştı. Ama basit bir ajitasyon
çalışması değildi. Ajitasyonun taleplerini destekleyen genel tezler orta­
ya koymaya çalışıyordu. Bunu, bir ve çeyrek yüzyıldan bu yana etrafta
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
dolaşan entelektüel fikirleri -Hobbes, Locke, Voltaire ve muhtemelen
Rousseau’dan seçilmiş fikirlerin bir kısm ını- ele alarak ve bunları sıra­
dan insanların anlayabileceği bir şekilde ortaya koyarak yapıyordu. Paine,
Aydınlanma düşüncesinin bir kısmıyla, İngiltere’deki tartışm a kulüpleri­
ne ve popüler bilimsel konferanslara katılarak tanışm ış olmalıydı. Şimdi
bu düşünceleri sokağın ve atölyenin diline çeviriyor ve ‘toplum için bir tek
dürüst adam ın, şimdiye kadar yaşamış olan tüm taçlı zalimlerden daha
değerli’ olduğunda ısrar ediyordu. Bir ‘Fransız p içinin soyundan gelen
ve bir ‘haydutlar’ çetesine liderlik yapan III. George’un ‘hüküm darlık
hakkıyla alay ediyordu.
Sağduyunun şaşırtıcı bir etkisi oldu. Muhtemelen 150.000 adet sattı.
Pennyslvania’lı politikacı Benjamin Rush, onun etkisi hakkında daha
sonra şunları söyleyecektir:
Amerikan zihniyeti üzerindeki etkileri anî ve kapsamlı oldu. Halk adamları
tarafından okundu, kulüplerde tekrarlandı, okullarda heyecanla okundu ve
bir keresinde, bir din adamı tarafından vaaz olarak verildi.18
Bu, insanların bir şeyi aniden farklı görmelerini sağlayan tarihî anlar­
dan birisiydi. Pennyslvania’daki radikal hareket hız kazandı ve devrimci
önlemler almaya hazır hale geldi.
Zengin tüccar ve büyük toprak sahiplerinin pek çoğu, monarşiye sa­
dık kalıyor ve önceki iki yılda mücadelenin içine çekilmemiş olan nüfus
kesim lerini hâlâ etkileyebiliyordu. Meclisin kontrolü için can alıcı önemi
olan bir seçimde, dört sandalyeden üçünü kazandılar ve Pennyslvania’m n
bağımsızlık bildirgesini desteklemesine yönelik herhangi bir plan başarı­
sız olacak gibi görünüyordu. Bununla birlikte böyle bir destek olmadan
öteki koloniler için işler hepten olanaksızdı.
Bağımsızlığın radikal destekçileri, onlara yalnızca bir seçeneğin açık
olduğunu gördüler: Bu İngiliz Devrimi sırasında Yeni Model O rdu’nun
benimsediği ve bir kez daha, 150 yıl sonra, Rus D evrim i’nde benimsenen
seçenekti. Meclisin kararlarını bir tarafa atm ak için meclis dışında ey­
lemci bir hareket oluşturm ak zorundaydılar. Koloninin geleceği için karar
vermek üzere 4.000 kişinin katılacağı bir delegeler kurultayı için çağrı
yapıldı ve çağrı koloninin milis temsilcilerinden oluşan Küçük Rütbeliler
Komitesi’nin desteğini sağladı. Eski meclis, em rinde hiçbir silahlı güç ol­
madığı için bir anda güçsüz hale geldi. Eski meclis bir daha hiç toplan­
m am ak üzere 14 H aziran d a çalışm alarını tatil etti ve 18 Haziran’da halk
kurultayı, başka hiçbir yede görülmemiş en radikal anayasayı yapmak
üzere toplandı. Bu anayasa erkek nüfusun yüzde 90’ına oy hakkı veriyor
ama krala sadakate tövbe etmeyenlere bu hakkı tanımıyordu. Birkaç gün
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 271
sonra Kıta Kongresi tarafından Bağımsızlık Bildirgesi’nin ilanı için yol
açılmıştı.
Yeni Birleşik Devletler’in kurulm ası, ancak bağımsızlığı onaylayan
Pennyslvania nüfusunun bir kısm ının, monarşiye bağlı kalm akta kararlı
olanlara karşı ‘diktatörce’ önlemler alması sayesinde gerçekleşebilirdi.
D evrim İçinde İç Savaş
Am erikan Devrim i çoğu kez, pek kanın dökülmediği, iki düzenli ordu
arasında birkaç dekor kabilinden yapay m uharebeden oluşmuş gibi gös­
terilir. Oysa onun ‘iç savaş’ unsuru, kim i yerlerde gerçekten de çok kanlı
olduğu anlam ına geliyordu. New York’un Tryon Vadisi, her türlü m uha­
lefeti ezmeye kalkan güçlü kralcı toprak sahibi aile, Johnsonlar, tarafın­
dan kontrol ediliyordu. ‘Savaş bittiğinde, kim i tahm inlere göre, 700 bina
yakılmış, 12.000 çiftlik terk edilmiş, yüz binlerce kile tahıl yok edilmiş,
yaklaşık 400 asi kadın dul bırakılm ış ve devrimcilerin 2.000 kadar ço­
cuğu yetimhanelere konulm uştu’.19 Asi tarafın güçlü olduğu bölgelerde,
kralcıların Britanya kuvvetlerine yardım etmesi önlenm ek istendiğinde,
insanların olağan ‘haklar’ını ihlal eden önlemler alınm ak zorunda kalı­
nıyordu. Dolayısıyla komiteler kralcı yayınları sansürlüyorlar, kralcı or­
duya katılanların topraklarına el koyuyorlar ve kralcı tacir ve finansör­
lere olan borçları yok sayıyorlardı; kalabalıklar kralcı yargıçları katrana
batırıp tüylüyorlar, Tory’leri sokaklarda çıplak koşturuyorlardı. Savaşın
büyük bölümünde New York Şehri Britanya işgali altındaydı ve asiler geri
döndüklerinde Britanyalılara yardım edenlere karşı halkın duygularını
örgütlediler. 1783’te en az 20.000 kralcı, Britanya gemileriyle şehri terk
etti.20 Mücadele bir çay partisi şeklinde başlamıştı, ama kesinlikle öyle
bitmedi.
Savaş uzayıp yiyecek kıtlığı arttıkça, komiteler tüccarın kralcılara yi­
yecek ihraç etm esini önlemek ve hareketi destekleyen halk kitlesine yiye­
cek tem in etmek zorundaydılar. D urum u iyi olanlara daha ağır vergiler
koydular, fiyatları denetlediler ve hainlerin topraklarını zorla ellerinden
aldılar. Eğer savaş kazanılm ak isteniyorsa bunlar gerekli önlemlerdi. Ama
ayrıca zenginlerin sırtından yoksulların yararlanacağı önlemler de vardı.
Ayaklanma zorunlu olarak ulusal olduğu kadar toplumsal bir boyut da
kazandı.
Başka türlü başarılı olamazdı. Britanya’nın stratejisi, New York’u ala­
rak kolonileri birbirinden koparmak, kıyı ticaretine abluka uygulayarak
sıkıntı yaratm ak ve daha sonra stratejik noktaları ve kasabaları alm ak için
orduyu harekete geçirmekti. Britanyalılar, paralı askerlerinin deneyimsiz
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
milisleri kolayca yeneceğini ve ayaklanm anın ilk heyecanı geçtikten son­
ra moral bozukluğu yaratacağını umuyorlardı. Ayrıca tüccarın ve toprak
sahiplerinin ayaklanm adan uzak duracağını ve ordular başarı kazandıkça
Britanya yönetimine boyun eğeceklerini umuyorlardı.
Bu strateji tümüyle yanlış değildi. Sıkıntılar arttıkça asilerin orduların­
da heyecanın azaldığı görüldü. New York’ta ve aynı şekilde P hiladelphia^
ele geçirdiklerinde orada, Britanya yönetimiyle işbirliği yapan pek çok kişi
vardı. Asi orduları, daha iyi silahlanm ış ve daha disiplinli kralcı birlikler
karşısında savaşın çoğunu geri çekilerek geçirdiler. Asi ordusunun büyük
çoğunluğu, işgal edilmiş Philadelphia’nın dışındaki bir kam pta zor bir kış
geçirdi. Britanya’nın stratejisi sonunda bir tek nedenle çöktü: Komiteler
ve ajitasyon, halk kitlesini asilerin davasına güçlü bir şekilde bağlamıştı.
Kitlesel direnç devam ettiği sürece, asi ordusu geri çekilerek ve sürpriz bir
saldırı için zaman kollayarak, kralcı orduyu yıpratabilirdi.
Savaş asla basitçe sınıf sorunlarına indirgenebilir değildi. Virginia’da,
en zengin plantasyoncular mücadeleye katılm aktan m utluydular - bir
plantasyon sahibi olan W ashington, Am erikan ordusuna komuta etti; bir
diğer köle sahibi, jefferson, Bağımsızlık Bildirgesini yazdı. New York’ta
kim i toprak sahipleri ve tüccarlar Britanyalıları destekledi, ama diğerleri
onlara karşı savaşa katıldı. Pennyslvania’da bile, Benjamin Franklin gibi
zengin bir adam sonunda yerel siyasi düzendeki eski arkadaşlarından ko­
pabildi ve bağımsızlığın savunucularından oldu.
Dahası, nihai başarı, bu insanların Fransız monarşisi ile Britanya’ya
karşı bir ittifak yaratabilmelerine bağlı oldu. Fransız danışm anlar
W ashington’a asi ordusunu yönetirken yardım cı oldular ve Fransız do­
nanm ası silah tem in ederek Britanya ablukasının gücünü zayıflattı.
Ayaklanmadan yana olan üst sınıf kesimleri olduğu gibi, bağımsızlık
için mücadeleyi kucaklamayan pek çok alt ve orta sınıf insan da vardı.
Bazen bunun nedeni, vergi meselesini, kutsal olduğunu öğrenerek yetiş­
tikleri bağlılıklarından onları kopartacak kadar çıkarlarına aykırı bulm a­
malarıydı. Bununla birlikte bazen da mücadele ile en çok özdeşleşen yerel
figürlerin, geçmişte ellerinden en çok çektikleri kişiler olmasıydı. Böylece
New York eyaletinde pek çok kiracı Britanya’nın davasını destekledi,
çünkü nefret ettikleri bir toprak sahibi Britanya’ya karşıydı. Benzer bir
şekilde Kuzey ve Güney Carolina’nın bazı kesimlerinde, yoksul çiftçiler
Tory’lerin gerillaları olarak silaha sarıldılar; çünkü bağım sızlıktan yana
olan plantasyon sahiplerinden nefretleri, her iki tarafta da kanlı misille­
melere yol açıyordu.
Hatta Britanya, Kuzey Am erika’nın en çok ezilen gruplarından -s i­
yah köleler ve Yerli A m erikalılar- devrimci ordunun gördüğünden daha
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 273
fazla destek gördü. Virginia’nın kralcı valisi, Britanya’dan yana savaşan
kölelere özgürlük vaat etti. Önemlice bir kısmı öyle yaptı ve savaşın so­
nunda Britanya ordusu ile birlikte gittiler.21 Buna karşılık, 1779 yılında
Kongre, Carolina ve Georgia’daki siyahların, asi ordularına katılm a kar­
şılığında özgürlüklerine kavuşm alarını önerdiğinde, eyalet yönetimleri
bunu dikkate bile alm adılar.22 Bu, tüm bağımsızlık hareketinin kölelikten
yana olduğu anlam ına gelmiyordu. New England’da pek çok radikal, kö­
leliği iğrenç bir şey olarak görüyor ve pek çok siyah birey, yerel milisler­
de beyazların yanı sıra savaşıyordu. M assachusetts ve Vermont, 1780’de
köleliği lağvetti ve Philadelphia aşamalı olarak kaldırılm ası yolunda oy
kullandı. M aryland’de yoksul beyazlar ve siyahlar ortak bir davadan söz
ediyorlardı ve hatta Virginia’da bile kimi plantasyoncular köleliğin vazge­
çebilecekleri bir kurum olduğunu düşünmeye başladılar.23
Ayrıca Britanyalılar, ‘Kızılderililer’i m üttefik olarak kolonicilerden
daha kolay kazanabildiklerini gördüler; zira göçmenler ve spekülatörler
onlardan toprak kazanm a konusunda kararlıydılar ve Britanyalılara karşı
savaşta en radikal olanlardan bazıları aynı zamanda yerli halka karşı en
fazla düşm an olanlardı.
Bununla birlikte Am erikan Devrimi, kolonilerin Britanya’dan yalnız­
ca siyasal kopuşundan öte bir şeydi. Savaşın keşmekeşi içinden, kapita­
lizm öncesi geçmişe geri dönm ek isteyen unsurları silkip atmış bir toplum
çıktı. New York’taki büyük toprak sahiplerinin feodal hakları yok oldu.
Halkın ‘büyük ailelere saygısı sarsıldı. Kuzey ve merkezî kolonilerdeki
yüz binler, insan eşitliği ve zulümden kurtulm a düşüncesine kazanıldı;
onlar bu düşüncelerin beyazlara olduğu kadar siyah insanlara da uygu­
lanm ası gerektiğini görüyorlardı. Avrupa’da A ydınlanm anın pek çok
izleyicisi için Bağımsızlık Bildirgesinin dili, kendi ideallerinin yaşayan
gerçekleşmesiydi.
Devrimi güçlendirmek için çok şey yapan radikal güçler, hiçbir yerde
gücü ellerinde tutm adılar. Pennyslvania gibi yerlerde, bir süre için, alt ve
orta sınıflara gerçek yararlar sağlayan önlemleri hayata geçirdiler. Bütün
erkeklere oy hakkı veren, yıllık toplantıları kabul eden, çiftçileri borç ve
fiyatların kontrol edilmesine karşı koruyan önlemler söz konusu oldu.
Eyaletler 1788 yılında Federal Anayasa konusunda anlaştıklarında, tüm
Amerika’da serbest bir pazar yaratılm asına kendini adamış güçler, eya­
let meclislerinde kontrolü ele geçirdiler. Bu, başka türlü düşünülmesi bile
m üm kün olmayan çapta bir ekonomik gelişmenin yolunu açtı; ama aynı
zam anda yeni ve eski zulüm ve söm ürü biçim lerinin yaygınlaşmasını ve
yoğunlaşm asını da beraberinde getirdi.
2. B ö l ü m
FRANSIZ DEVRİMİ
‘Burada ve bugün, dünya tarihinde yeni bir çağ başlıyor’ diye yazıyor­
du, A ydınlanm anın Almanya’daki en önemli temsilcisi Goethe, 1792 ya­
zında.
Bir yıl önce HollandalI m uhafazakâr patrisyen Hagendorp, işlerin ne­
reye gittiğini görmüştü. ‘Bütün uluslarda’ iki büyük parti oluşuyor diye
yazıyordu. Birisi, ‘kökenini tanrıya dayandıran ve kilise tarafından des­
teklenen, bir ya da birkaç kişinin insan kitlelerini yönetme hakkı’. Diğeri,
‘ona boyun eğecek olanların özgür iradesinden kaynaklanan dışında’ her
türlü yönetme hakkını reddeden ve ‘yönetimde yer alan herkesin eylemle­
rinden sorum lu olduğunu’ savunan görüş.24
Goethe’yi heyecanlandıran şey, bu iki büyük ‘p arti’nin kuzey Fransa’da,
Valmy’de savaş alanında karşı karşıya gelmeleri ve ikinci partinin savaşı
kazanmasıydı. Fransız D evrim i’nin güçleri, Avrupa’daki m onarşilerin ya­
rısının ordularını yenmişti.
On yıl önce, Fransa’nın bırakınız bütün Avrupa’yı ateşe vereceği,
Fransa’da bir devrim olacağı düşüncesi kadar başka hiçbir şey, düşünür­
lerin çoğuna bu denli saçma görünmezdi. Fransız monarşisi 1000 yıldan
uzun süre ülkeyi yönetmiş ve 140 yıldır tartışm asız bir iktidara sahip
olmuştu. ‘Güneş kral’ XIV. Louis ve onun Versailles’daki büyük sarayı
Fransa’yı Avrupa’daki en büyük güç yapan kalıcı bir ‘mutlakıyetçiliğin’
devamlılığını sembolize etmiş ve onu izleyen XV. Louis ve XVI. Louis de
böyle bir mirası devralmıştı.
Bununla birlikte 1789 yazında bu iktidar bir anda dağılmaya başladı.
Kral, Fransız toplum unu oluşturan üç tabakanın Çestates’) -ru h b an , soy­
lular ve toplum un geri kalanının, ‘üçüncü tabakanın temsilcilerini vergi­
leri arttırm a yollarını tartışm ak üzere toplantıya çağırmıştı. Ama üçüncü
tabakanın temsilcileri hem soylulara boyun eğmeyi hem de kralın yap­
m alarını istediği şeyi yapmayı reddettiler. Kendilerini ‘Ulusal Meclis’ ola­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
rak ilan ettiler ve kral salonu kilitleyip onları dışarıda bıraktıktan sonra
bir tenis sahasında toplanarak kral kendilerine bir anayasa verene kadar
dağılmayacakları konusunda yemin ettiler. Kral buna, 20.000 asker top­
layarak ve reform çağrısına sempatiyle baktığı söylenen baş danışm anı
Necker’i kovarak karşılık verdi.
Üçüncü tabakanın delegelerinin tüm ü saygıdeğer orta sınıftan ve çoğu
da onun zengin kesimlerinden geliyordu. Yarısı avukattı, geri kalanlar
çoğunlukla tüccar, banker, işadam ı ve zengin orta sınıf toprak sahibiy­
di. Aralarında bir tek zanaatkâr ya da köylü yoktu. Hemen hemen tüm ü,
‘anayasal bir m onarşi’ olmak koşuluyla monarşiye ihtiyaç olduğuna ve
herhangi bir seçim sisteminin katı mülkiyet sınırlam aları olması gerek­
tiğine inanıyorlardı. Ama basitçe öyle kolay kolay boyun eğmeye razı
değillerdi ve Versailles’daki tartışm alar Paris’teki daha önce siyaset hak­
kında hiç düşünmem iş çok sayıdaki insan arasında coşku yaratıyordu.
Başlangıçta orta sınıfın hali vakti yerinde m ensupları arasında insanların
ne olup bittiğini tartıştığı kulüpler kuruldu. Bir sürü tek sayfalık haber
bülteni ve broşür ortaya çıktı. Paris orta sınıfının yaklaşık 400 temsilcisi
belediye salonunda toplandılar ve kendilerini şehir konseyi ya da ‘kom ün’
ilan ettiler.
B astille’in D üşüşü ve Sonrası
Bir askeri darbe beklentisine ilişkin dedikodular şehrin kitlelerini hiç
olmadığı kadar heyecanlandırıyordu. 12 Temmuz’da şehrin daha yok­
sul kesimlerinden gelen kalabalıklar gösteri yapıyorlar, bulabildikleri
her tüfeğe el koyuyorlardı. İki gün sonra çok sayıda kişi, şehrin üzerinde
krallığın egemenliğini sembolize eden, yaklaşık 25 m etrelik bir hendekle
çevrili, 30 m etre yüksekliğinde duvarları olan Bastille Kalesine yürüyor­
lardı. Bu, yalnızca bir protesto gösterisi değildi. Binada tüfekler için barut
saklanıyordu ve rejimin sayısız m uhalifi orada hapsedilmişti. Kalabalık
orayı ele geçirmekte kararlıydı. Savunanlar top ateşi açtılar. Üç saat kadar
süren ateş 83 kişinin ölümüne neden oldu. Ahali Hotel des Invalides’den
ele geçirdikleri kendi toplarını getirdi. Kaleyi ve onun etrafındaki halk
m ahallesini havaya uçurm a tehdidinden sonra, kale kom utanı Bastille’i
kitlelere teslim etti. Devrim başkenti ele geçirmişti - bu bütün ülkede, her
kasabada örnek alınacaktı.
Bastille’in düşüşü devrimdeki ilk büyük dönüm noktasıydı. Parisli
kitlelerin eylemi Ulusal Meclis’i (her ne kadar feodal ödentierin kaldırıl­
ması karşılığında köylülerin tazm inat ödemesi bekleniyorduysa da) feo-
275
27 6
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
Fransız Devrim i’nin Kronolojisi
1787-88: Aristokratların büyük mülklerde
vergilere karşı direnen tepkisi ve kralın EtatsGeneraux yu toplamayı kabul etmesi.
Nisan 1789: Etats-Generauxynun Versailles’da
toplanması.
Haziran 1789: Üçüncü Tabaka delegelerinin
kendilerini Ulusal Meclis ilan etmesi.
Temmuz 1789: Parisli kalabalıkların Bastille’i
basması.
Ekim 1789: Kadınların Versailles’a yürüyüşü,
kralın Paris’e geri getirilişi, Lafayette’in ulusal
muhafızlarının şehre egemen olmaya başlaması
ve anayasal monarşi.
Temmuz 1790: Federasyon’un Paris’teki ziyafeti,
kral ve halk arasındaki ‘uyum un kutlanması.
1791 Baharı: Kral Paris’ten kaçmaya çalışıyor.
Temmuz 1791: Muhafızlar Champ de Mars’da
halkı katlediyor.
1793 Baharı: İstilacı orduların Paris’e doğru
ilerleyişi, Fransa’nın batısında (Vendée) kralcı
ayaklanma.
Mayıs-Haziran 1793: Paris’te ayaklanma, Ro­
bespierre ve Danton’un yönetiminde Jakoben
hükümet, iç savaş.
1793 Yazı: Marat’nın öldürülmesi, feodal ver­
gilerin sonu. Kralcılar Toulon’u Britanya’ya
devrediyor.
Eylül 1793: Paris’te Journée, fiyatların yasayla
belirlenmesi, Terör’ün başlaması.
Ekim-Aralık 1793: Kralcıların ve Jironden ayak­
lanmalarının yenilgisi.
Şubat 1794: Jakobenler Fransa’nın her yerinde
köleliğe son veriyor.
M art-Nisan 1794: Önce Hébert daha sonra
Danton’un Jakobenler tarafından idamı, devrim­
ci ordular bütün cephelerde başarı kazanıyor.
Haziran-Temmuz 1794: ‘Büyük Terör’.
Ağustos 1791: St. Domingue’de (Haiti) köle
ayaklanmasının başlangıcı.
Temmuz 1794: ‘Thermidor’, Robespierre ve öteki
Jakobenlerin idamı.
Eylül 1791: Sıkı mülkiyet koşulları içeren ana­
yasa.
Kasım- Aralık 1794: Jakoben kulübünün kapa­
tılması, ‘azami’ fiyat yasağının kaldırılması.
Ocak 1792: Paris’te yiyecek ayaklanmaları.
Mart-Mayıs 1795: Son halk ayaklanmasının
şiddetle bastırılması, 1200 tutuklama, 36 idam.
Nisan 1792: Jironden hükümet Avusturya ve
Prusya’ya savaş ilan ediyor, ciddi askeri yenilgiler.
Ağustosl792: Paris’te isyan günü, kralın tutuk­
lanması, Danton hükümete katılıyor.
Eylül 1795: Sınırlı seçim hakkı getiren yeni ana­
yasa, hükümet kralcı ayaklanmayı bastırması
için Bonapart’a güveniyor, gerçek iktidar beş
kişilik Direktuarlığın eline geçiyor.
Eylül 1792: Valmy Zaferi, yetişkin erkeklerin
oylarıyla Konvansiyon için seçim.
Kasım 1799: Bonapart iktidara el koyuyor, ‘Bi­
rinci Konsül’ oluyor.
Ocak 1793: Kralın idamı.
1804: Bonapart kendisini I. Napolyon olarak
imparator ilan ediyor.
Şubat 1793: Britanya savaşa katılıyor.
dalizm in ilgası ve Am erikan Bağımsızlık Bildirgesine benzer bir ‘insan
hakları bildirgesi’ kabul etme konusunda cesaretlendirdi. Daha sonraki
kitle eylemi, kralın sahnelemek istediği bir askeri darbe girişim ini önledi.
Paris’in yoksul kesimlerinden kadınlar, arkalarında 20.000 silahlı adamı
sürükleyerek Versailles’a yürüdüler. Saraya girerek kralı, kendileriyle bir­
likte, halkın gözetimi altında bulundurulacağı Paris’e dönmeye zorladılar.
Bu, m onarşinin devrilmesinden hâlâ epeyce uzaktı. Bastille’e saldıran
kalabalık ve Versailles’a yürüyen kadınlar, bunları büyük ölçüde, yoksul
bölgeleri vuran yiyecek kıtlıkları ve kralın aristokratik dostlarına olan
nefretlerinden, kendi inisiyatifleriyle yapmışlardı. Ama hâlâ üçüncü ta­
bakanın resmi temsilcilerinin, yalnızca sınırlı bir değişim isteyen üst orta
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 277
sınıfların önderliğini kabul ediyorlardı. Bunlar yeni silahlı gücü Paris’te,
hemen hemen tümüyle orta sınıfın daha iyi durum da olan kesimleri ara­
sından seçilen Ulusal M uhafızlar’ın elinde yoğunlaştırdılar. Bunların ba­
şında, ‘dem okratik’ kimliği Am erikan Bağımsızlık Savaşına Fransa’nın
resmi danışm anı olarak katılm ış olm asından gelen eski bir general ve
aristokrat, Lafayette vardı. O nun liderliği altında meclis, oy verme hakkı­
nı sıkı bir mülkiyet koşuluna bağlayarak, sözde aktif yurttaşlara tanıyan
bir anayasa oluşturmaya girişti ve kralı yeni yasaları iki yıl geciktirecek
bir güce sahip kıldı. İnsanların, yoksuluyla zenginiyle, kral ve meclisin
‘birliği’ etrafında oluşan yeni düzeni sevinçle karşılam ası bekleniyordu.
Pek çoğu da başlangıçta öyle yaptı. Kral, eski aristokratlar, orta sınıflar ve
de Parisli kitleler, Bastille’in düşüşünün birinci yıl dönüm ünü büyük bir
‘federasyon festivalinde ortaklaşa kutladıklarında, genel bir özgürleşme
duygusu ve coşku vardı.
Bu birlik duygusu uzun sürmedi. Aristokratlar, her ne kadar eski zen­
ginliklerini korum uşlarsa da, eski ayrıcalıklarını kaybetmiş olm aktan çok
kızgındılar. Birçoğu yurtdışına çıkarak oradan, geride kalanlarla devrim i
alaşağı etmek için komplo düzenliyordu. Kral ve kraliçe, gizlice yabancı
hüküm darlara yazarak yabancıların istilasını talep etti.
Aynı zam anda hem kırsal hem de şehirli kitleler arasında, maddi ko­
şulların iyileşmemiş olması nedeniyle öfke artıyordu. 1789’un yazı, köylü­
lük arasında, aristokratların şatolarını işgal etmeyi ve feodal ödenti senet­
lerinin yakılmasını içeren bir hoşnutsuzluk dalgasına - ‘büyük korku’yahenüz tanık olmuştu. Şehirlerde ve pazar kasabalarında yiyecek kıtlıkları,
fiyat artışları ve işsizlik nedeniyle, aristokratlara ve spekülatörlere karşı
nefret şeklini alan sürekli ajitasyon vardı. Gazetelerin sayısındaki hızlı
artışının -yalnızca 1789’un son altı ayında 250 adet gazete yayın hayatı­
na gird i- ve insanların buluşup ne olup bittiğini tartıştıkları siyasal ku­
lüplerin etkisiyle, bir düşünce galeyanı söz konusuydu. Bu kulüplerin en
iyi bilineni, kuzeydeki Arras kasabasından bir avukatın, Robespierre’in
egemenliği altındaki ve ülkenin her yerinde benzer onlarca kulüple ya­
zışan Paris Jakoben kulübüydü. Bir başka avukat, Danton, üyeliği ucuz,
halka daha yakın olan Cordelier kulübüne hâkim di ve bu kulübün üyeleri
Jean Paul M arat tarafından yazılan, günlük tek sayfalık gazete, L’A m i du
Peuple’den (Halkın Dostu) çok etkileniyordu.
Bununla birlikte iki yıldan fazla bir süre Lafayette’in ‘ılım lı’ anaya­
sal monarşizm i siyasî arenaya egemen oldu. 1791 Haziran’ında kralın, sı­
nırın ötesinde toplanmaya başlayan karşı-devrimci ordularla buluşmak
üzere Paris’ten kaçmaya çalışması, bir köy posta m em urunun tez dav­
ranıp yerel milisi çağırmasıyla önlenebilmişti. Meclise egemen olan hi­
27 8 j H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
zip, monarşiye yönelik her türlü tehdide karşı çıkıyordu. ‘Devrim sona
erm iştir’ diye açıkladılar ve kralın kaçırılmış olduğu öyküsünü yaydılar.
Liderlerden birisi, Barnave, ‘En büyük tehlike’ diyordu, ‘m onarşinin yı­
kılm asıdır’, zira bu ‘mülkiyet kavram ının yıkılması anlam ına gelecek­
tir’.25 Jean Paul M arat, saklanmaya ve kısa bir süre Britanya’da sürgüne
zorlanmıştı. ‘Le Chapelier’ yasaları sendikaları ve grevleri yasaklıyordu.
Ulusal Muhafızlar, yaklaşık 12 ay önce Federasyon Festivalinin yapıldı­
ğı yerde, Champ de M ars’da cum huriyet için dilekçe im zalam ak üzere
kuyrukta bekleyen binlerce kişinin üzerine ateş açtı. Daha sonra Kraliçe
Marie Antoinette’in kaderine ağlayanlar tarafından nadiren sözü edilen
bu katliamda, 50 kişi öldü.
Yine de baskı, yükselen halk ajitasyonunu durduram azdı. Yiyecek kıt­
lıkları, fiyat artışları ve işsizlik, emekçileri olduğu kadar, zanaatkârları ve
(varlıklı sınıfların diz altında bağlanan kısa pantolonları yerine pantolon
giydikleri için sans-culottes’h r -baldırı çıplaklar- olarak bilinen) esnafı
da çaresizlik noktasına getirmişti. 1792’nin Ocak ve Şubat’ı Paris’te yiye­
cek ayaklanm alarına tanık olurken, kırsal alanlarda yoksul köylü grup­
ları buğday ve ekmekte fiyat indirim leri sağlamak için pazarlara üşüştü.
Jakobenlerden birisi, Hébert, özellikle sans-culottes okuyuculara yönelik
Le Père Duchesne adlı bir gazete çıkardı. En yoksul mahallelerden birin ­
de popüler bir papaz olan Jacques Roux, düşm anları tarafından enragés
(‘kudurm uşlar’) olarak adlandırılan bir grupla yoksulların aristokratlar
ve zenginlere olan ilkel nefretini tutarlı bir hale getirdi. A rtan sayıda sansculottes siyasal kulüplere katıldı ve Paris’in her bölgesinde yapılan düzen­
li ‘seksiyon toplantılarına doluştu. Eski bir aktristin, Claire Lacombe’un
önderliğindeki devrimci bir kadın örgütü, yiyecek protestolarına ve
Versailles’a yürüyüşe katılanlara destek sağladı.
Baskı, toplum un tepesindekiler arasındaki ayrılıkları da örtbas etm e­
ye yetmiyordu. Kral ve kraliçe hâlâ ülke dışındaki karşı-devrim ci ordu­
larla komplo peşindeydi. Hüküm eti yürüten ‘ılım lılar’, bu komploların
ve alt sınıfların korkusu arasına sıkışmış olarak birbirlerine düştüler.
Jakoben kulübü içinde (liderlerinden birisi Brissot’nun adından hareket­
le) Brissotinler ya da Jirondenler olarak bilinen ve kendilerini Robespierre
ve Danton’a göre daha az radikal gören bir grup, Lafayette’i hüküm etten
düşürm ek için m anevra yapmaya başladı.
Birbirine rakip grupların her biri, sorunlarına çok basit bir çözümün
olduğuna inanıyorlardı; Fransa’nın kuzey sınırları boyunca toplanan
yabancı ordulara karşı savaş. Kral, yabancı ordularla savaşın, kendi ik­
tidarını tümüyle iade edecek bir yenilgiyle sonuçlanacağına inanıyordu.
Lafayette bunun kendisini tam anlamıyla bir diktatör yapacağına inanı­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
yordu. Jirondenler milliyetçi bir heyecan dalgasından yararlanacakları­
na inanıyorlardı. Savaşa karşı en kararlı muhalefet, tarihçiler ve popü­
ler rom ancılar tarafından kana susamış bir canavar olarak tasvir edilen
Robespierre’den geldi. Jakoben kulübünde, savaşın karşı-devrim e kapı
açacağını savundu. Ancak Jirondenlerin bir hüküm et kurarak Avusturya
ve Prusya’ya 1792 Nisan’ında savaş açma konusunda kralla anlaşm aların
engelleyemedi.
D evrim ci Savaş
Savaş feci bir şekilde başladı. Fransız ordusu, kısmen generallerinin
düşm an saflarına geçme eğilimi nedeniyle, ciddi yenilgiler aldı ve kral bu
kaosu Jirondenlerden kurtulm ak için mazeret olarak kullanm ak istedi.
İşgalci ordu adına Brunswick Dükü, eğer zafer kazanırlarsa ‘ibret verici
bir öç’ alınacağını ve ‘Paris şehrinin askere bırakılacağını ve asilerin hak
ettikleri şekilde cezalandırılacaklarını’ açıkladı.26
Karşı-devrim tehdidi geri tepti. Aşağıdan yeni bir hareketin yükselm e­
sini hızlandırdı. Halk kitleleri arasında yabancı istilasının önceki üç yılda
kazanılan her şeyi tehdit ettiği yolunda bir duygu vardı. Binlerce insan,
resmen oy veremeyecek kadar yoksul ‘pasif yurttaşlar’, her Paris m ahalle­
sindeki düzenli halk meclisleri olan ‘seksiyonlara doluştu. Ulusal Meclis
tarafından yapılan karşı-devrim ci istilaya karşı savaşmak için gönüllü
çağrısı, yalnızca Paris’te 15.000 kişinin katılm asına yol açtı. Devrim in
aktif taraftarları, federe 1er (fédérés), taşradaki kasabalardan, özellikle de
Marsilya’dan Paris’e yürümeye başladılar ve M arsilyalıların yürüyüş me­
lodisi devrim in marşı oldu. Paris’teki 48 seksiyon toplantısında, bir sek­
siyon dışında hepsi cum huriyet istediler. Daha yoksul yörelerdeki yerel
Ulusal M uhafız birlikleri devrimci havadan giderek daha fazla etkileni­
yordu.
Karşı-devrim hortlağından korkan yalnızca yoksullar değildi; orta sı­
nıfın Robespierre, M arat ve Danton’un önderlik ettiği radikal kesimleri de
korkuyorlardı. Daha ileri bir devrim yapmadıkları sürece yenilginin on­
ları beklediğini gördüler. Ve 10 Ağustos 1792’de bunu, devrim deki ikin­
ci önemli dönüm noktasını, gerçekleştirdiler. Seksiyonlardan on binlerce
sans-culottes, Tuileries Sarayına yürüm ek için federelerle birleşti. Kralı
koruması gereken Ulusal M uhafızlar da ayaklanmaya katıldı ve kralcı bir­
liklerle yapılan ve 600 kralcının ve 370 asinin öldüğü muharebede, kralcı
birliklerini yendiler.
Paris halkı bir kez daha şehrin kontrolünü ele geçirmişti. Bir yıldan
daha az bir süre önce, mülkiyet koşuluna göre seçilmiş olan ‘ılımlı’ temsil-
279
28 0 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i hi
çilerden oluşan Meclis, bu yeni güce boyun eğdi. Kralın kovulması, Paris
seksiyonları temeline dayanan devrimci kom ünün tanınm ası ve tüm er­
keklerin genel oy hakkına dayalı yeni seçimler yapılması yolunda karar
alındı. Jirondenler hüküm eti yürütm ek üzere yeniden iş başındaydılar,
ama Jakobenlere üç koltuk vermek zorunda kaldılar ki bunlar içinde en
dikkat çekeni Danton’un adalet bakanı olmasıydı.
Bu değişiklikler tek başına dışarıdan gelen tehdidi yenmeye yetmez­
di. Şimdi Lafayette gibilerinin de katıldığı, Paris üzerine yürüyen yabancı
ordular karşısında, Fransız ordusu yenilmeye devam ediyordu. Başkentte
sürülerle soylu ve kralcı, çoğu iyi korunm ayan hapishanelerde bulunuyor
ve son üç yılın aşağılamaları karşısında intikam alm ak için fırsat bekli­
yordu. O rdunun subay kadroları ve yönetim, kralcı sempatizanlarla dol­
durulm uştu.
Devrime yönelik tehditle yalnızca iki şey başa çıkabilirdi: Çok sayıda
kararlı devrimci gönüllüyü cephede düşman karşısına göndermek ve geri­
de de m onarşist ve aristokratların başka darbeler yapmaması için kararlı
adım lar atmak. Hüküm ete egemen olan Jirondenler bu iki görevi de yerine
getirecek yetenekte değildi. Ama Danton, halkın ru h hâlini açığa vurm ak
için gerekli enerjiyi gösterdi. Cephedeki ordulara yeni bir can verebilmek
için Paris’in yoksul kesimlerinden heyecanlı devrimci gönüllüleri seferber
ederken kullandığı slogan ‘Cesaret, cesaret ve daha fazla cesaret’ti.
Paris’te de kitleler kararlı bir inisiyatif aldılar. M arat’m n kışkırtm asıy­
la içerdeki karşı-devrim i ezme işini kendi ellerine aldılar. Hapishanelerin
tepesine çökerek, kralcı olduğuna inandıkları kişileri, ‘Eylül katliam ları’
olarak bilinecek olayla öldürdüler.
Bu hareket, kalabalıkların, eğer düşman Paris’i alırsa kendilerini da­
rağacı ya da giyotinde bulacaklarını ve ayrıca yüksek yerlerdeki pek çok
kişinin düşmana yardım etmeye hazır olduğunu bilmelerine karşı bir
tepkisiydi. Arkadaşlarını ve kom şularını öldüren Champ de Mars katli­
am ında, düşm anla birlik olan subayların cephelerdeki cinayetlerinde ve
ekmek kıtlığının yol açtığı açlıkta çektikleri acıları görmüşlerdi. Bir şeyler
yapmak zorundaydılar. Maalesef, kendilerine rehberlik edecek bir örgüt­
lenm enin olmaması ve panik nedeniyle kalabalıklar, hapistekileri fark gö­
zetmeksizin öldürmeye, dolayısıyla devrim in hızlı karşıtlarının yanı sıra,
sıradan m ahkûm ları da öldürmeye kolaylıkla sürüklendiler. Bununla bir­
likte eylem, şehirdeki kralcı beşinci kolun korkutulması ve bastırılm asına
yaradı.
20 Eylül’de devrimci ordu Valmy’de istilacı kuvvetleri durdurdu.
Ertesi gün yeni Konvansiyon -tü m erkek nüfusun oylarıyla seçilen dün­
yadaki ilk yasama m eclisi- monarşiyi sona erdirdi ve Fransa’nın ‘bir ve
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı j 281
bölünmez cum huriyet’ olduğunu ilan etti.
Yalnızca kral gitmekle kalmamış, üç yıl önce yerinden kımıldatılamaz olduğu düşünülen pek çok sima da gitmişti. Feodalizmin kalıntıları,
aynen piskoposları ve m anastır rahiplerini lüks içinde yaşatm ak için in­
sanların vermeye zorlandıkları ondalık vergiler gibi, şimdi, sözde olduğu
kadar gerçekten de süpürülüp atılm ıştı. Kilisenin hurafeleri artık devletin
gücüyle desteklenmeyecekti. Aydınlanma düşüncelerini günlük hayata
geçirmek için eğitimi teşvik etmek ve bilimsel bilgiyi geliştirmek üzere
planlar vardı. Yerli kodam anların çıkarına çalışan iç güm rük noktaları
gitmişti. Cephedeki gönüllü milis birliklerinde, kim in subay olacağı ko­
nusunda sıradan askerler oy kullanıyorlardı.
Goethe’nin yeni bir çağın başladığı inancına şaşmamak gerekir.
Bununla birlikte devrim bitm iş olm aktan çok uzaktı. İzleyen iki yılda,
hem yönetimde hem de toplum un temelinde daha ileri radikalleşmelere
tanık olundu. Sonra, 1794 yazında, yeni eşitsizliklerin ve kim i eski ayrı­
calıkların yeniden ortaya çıkmasına, nihayet yeni bir m onarşinin oluş­
masına izin veren, devrimci dalganın ani bir gerilemesi söz konusu oldu.
Bu süreç içinde, pek çok insanın zihnini ve devrime karşı olan sempatiyi
çokça bulandıran ünlü ‘terör’ yer aldı. Konvansiyon’dan ucu ucuna bir
çoğunlukla geçen kralın idam kararını, kraliçenin ve pek çok aristokra­
tın idam ı izledi. Daha sonra Jakobenler, Jironden liderleri giyotine gön­
derdiler; Robespierre ve Saint-Just, Danton ve H ebert’i giyotine gönder­
di; ve sonunda Robespierre ve Saint-Just’un kendileri, ‘Tberm idorcular’
-Jirondenler’in Danton’un ve H ebert’in eski destekçilerinin koalisyonutarafından giyotine gönderildi. Bu korkunç m anzara, ‘Her devrim, kendi
evlâtlarını yer’27 deyim ini ve onunla birlikte devrim ler her zaman faydasız
ve kanlı girişim lerdir imasını yaygınlaştırdı.
Bu yanlış bir genellemedir. İngiliz Devrimi kendi liderlerini yemedi
- o görev Restorasyonun cellatlarına bırakıldı- ne de Am erikan Devrimi
böyle bir şey yaptı. Bu ayrıca, Fransa’da etkili olan gerçek güçleri tümüyle
kavramayı başaramayan bir gözlemdir.
D ev rim in K ökleri
Devrimci olayların herhangi kısa bir öyküsü, zorunlu olarak, göze ba­
tan olaylar ve en iyi bilinen kişiler üzerinde odaklanır. Ama bir devrim
her zaman bundan daha fazla bir şeydir. Toplumsal güçler dengesinde,
çok uzun dönemlerde meydana gelen yavaş, çoğu kez fark edilemez ge­
lişmelerden kaynaklanan, ani bir değişiklik söz konusudur. Bu ancak, o
gelişmelere bakarak anlaşılabilir.
| H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
Genellikle ancien regime olarak bilinen eski toplum un tepesinde, m o­
narşi ve soyluluk vardı. Geleneksel feodal aristokrasinin kılıç soyluları
(noblesse d ’epee) Fransa’da, Britanya’dakilerin çoktan kaybettiği ayrıca­
lıklı pozisyonlarını koruyorlardı. Fransız monarşisi yüzyıllardan beri
büyük soyluların kim i bağımsız yetkilerini sınırlandırm ıştı. Bunu, yeni
paralı ‘burjuva’ sınıfını ve şehirleri bir karşı güç olarak kullanarak yapa­
bilmişti. 16 ve 17. yüzyılın m onarkları, devlet yönetim indeki ve saraydaki
kim i pozisyonları, kısa sürede yeni bir kalıtsal soyluluk, cübbe soyluluğu
(noblesse de robe) oluşturacak paralı sınıfların evlatlarına satarak, buna
kurum sal bir ifade kazandırm ışlardı. Bu grup, kraliyet em irnam elerini
uygulayan (İngilizcede karışıklığa yol açan bir ifadeyle, parlementlere)
hukuk mahkemelerine egemendi.
Son olarak kilisenin büyük ‘prensleri’nden -piskoposlar ve m anastır
rahipleri- oluşan bir başka soyluluk daha vardı. Papazların büyük kit­
lesi, köylülerden pek de iyi olmayan koşullarda yaşarken, bunlar büyük
aristokratlarınkiyle karşılaştırılabilir bir servete sahiptiler. Yüksek ru h ­
ban, pozisyonunu krallığın himayesine borçluydu; buna karşılık krallar
da onların saraydaki etkisine bağımlıydı. Dolayısıyla, eski aristokratik
ailelerden birisinin üyesi olmayan ve papazlar sınıfından bile gelmeyen,
‘her türlü havarice erdemden yoksun’28 Charles Maurice de Talleyrand
gibi birisine, 21 yaşında önemli bir m anastır başrahipliği verilebilmesi
m üm kündü. Soylular gibi, yüksek ruhban da herhangi bir vergi ödemiyor;
buna karşılık geniş arazilerin rantlarını ve feodal ödentileri olduğu gibi
kilisenin ondalık vergisini de topluyorlardı.
Soyluluğun kayda değer hiçbir kesimi ayrıcalıklarından herhangi bir
şekilde vazgeçmek eğiliminde değildi. Aslında, lüks tüketim hayatını
sürdürm enin maliyeti yükseldikçe, soylular, feodal ödentilerin toplanm a­
sında daha sert davranarak, köylülere ait ortak arazilerin bir kısm ına el
koyarak ve devletteki, ordudaki ve kilisedeki çok kazançlı pozisyonları te­
kelleri altına alarak, bu ayrıcalıklarını arttırm a işine koyuldular. ‘M üthiş
bir aristokratik gericilik’ vardı.29
Bu durum , Fransa’nın özelikle kırsal el zanaatları üretim inde hatırı sa­
yılır bir endüstriyel gelişme gösterdiği bir sırada oluyordu. Yakın zam an­
larda yapılan bir tahm ine göre 18. yüzyıl boyunca ekonomi yıllık yüzde
1,9 büyüdü.30 Tekstil çıktısı yüzde 250, köm ür çıktısı yedi ya da sekiz kat
arttı ve dem ir üretim i 40.000 tondan 140.000 tona yükseldi. 1789’a gelin­
diğinde Fransa’nın nüfusunun beşte biri endüstri ya da zanaatlarda istih­
dam ediliyordu.31
Paralı büyük tüccar sınıfı (özellikle de A tlantik lim anlarında Batı H int
Adaları şeker kolonileriyle ilişkili olanlar), ‘fasoncular’ ve kim i zaman da
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
(basım endüstrisini denetim inde bulunduran bir grup tekelci gibi) im a­
latçılar, çap ve zenginlik açısından büyüdüler. Zengin burjuvazi anormal
bir pozisyondaydı. Yasal anlam da soyluluğun herhangi bir üyesinden
aşağıdaydılar. Ama çoğu kez daha zengin ve m onarşi üzerinde hatırı sa­
yılır bir etkiye sahiptiler. Dahası, toprak satın alarak köylülükten feodal
ödentiler elde edebiliyor ve m onarşi adına vergi ‘m ültezimliği’ yapmak­
tan kâr ediyorlardı. O nlardan sonra gelen daha alt burjuvazi tam am en
etkisizdi. Ama onlar da çoğu kez ailelerinin ticaretten, dükkâncılıktan
ya da lüks zanaatlardan elde ettiği parayı, toprağa yatırım yapmada ya da
belirli m akam ları satın alm ada kullanabiliyorlardı. Burjuvazinin her iki
kesimi de aristokrasi tarafından kendilerine karşı yapılan ayrım cılıktan
şikâyetçiydi, ama hiçbir şekilde otom atik olarak m utlak monarşiye karşı
devrimci muhalefet içinde değildi. Aslında hâlâ m onarşinin kendilerini
aristokrasi karşısında koruyabileceğini umuyorlardı.
Burjuvazi ile şehirli yoksulların arasına sıkışmış bir küçük esnaf ve
zanaatkâr takım ı vardı. Geleneksel olarak bunlar, fiyatların ayarlanması
ve gelirlerinin korunm ası için sırtlarını devlet destekli loncalara dayamış­
lardı. Ancak pazarın yaygınlaşması bu durum u, onlara giderek daha az
güvence sağlayan bir hale getirdi. Piyasa koşullarındaki ani bir değişiklik
onları gelirlerinden edebilirken, (1780’lerin sonu ve 1790’ların başların­
da olduğu gibi) hasat yetersizlikleri nedeniyle ekmek fiyatlarındaki artış
onları açlığa yaklaştırabiliyordu. Üstelik zanaatkâr ve küçük esnaf işgü­
cünün artan bir kesimi, kalfalardan -istihdam edilenlerden- oluşuyor­
du ki bunlar asla kendi işlerine sahip olmayı unlamıyorlardı. Bunların,
m uhafazakâr olmayı sürdüren, lonca-kafalı zanaatkâr ve esnafla çok az
ortak noktaları vardı.
Ayrıca artan sayıda ‘kendi kazancı peşinde olan’ - öne çıkm ak için
çok kârlı bir ticaret anlaşması, kim i siyasal hizmetler karşılığında parasal
ödül ya da yeni üretim tekniklerinde öncülük etmek gibi, her fırsattan
yararlanm aya hazır adam lar vardı. Ancak, her ne kadar bu tü r adam lar
eski düzenin ‘irrasyonelliği’nden şikâyetçi olsalar da -b u n lar çoğu kez
Aydınlanma düşüncesinin popüler eserlerini hevesle okum uşlardı- dev­
rimci değildiler.
Fransız toplum unun büyük çoğunluğunu köylülük oluşturuyordu.
Köylülük bölgeden bölgeye muazzam değişiklikler gösteriyordu. Az sa­
yıda kim i bölgede, yeni teknikleri kullanan kapitalist çiftçilerin ortaya
çıkışıyla, îngiltere’dekiler gibi değişiklikler geçirmişlerdi. Bağcılık, iplik­
çilik ya da dokumacılığı çiftçilikle birleştiren, çok daha büyük bir köylü
kesimi vardı ki, bunların üretim i pazara yönelikti ama arazileri küçüktü.
Sonra, toprak sahiplerinden arazi kiralayan ya da onlarla ürünü paylaşan
283
2 8 4 I H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
çok sayıda insan vardı ama bunların bir kısmı az sayıda amele çalıştırsa
da, tarım ın ıslahına ayıracak fonları yoktu. Son olarak, O rta Çağ’lardan
hiç de farklı olmayan serflik vardı. Bununla birlikte köylülüğün tüm ünün
kim i ortak noktaları bulunuyordu. Bunlar toprağın gerçekten kendilerine
ait olduğuna inanıyorlar, ama yine de toprak sahiplerine feodal ödem e­
ler yapmak, kiliseye ürünün yüzde dokuzuna varan ondalık vergi vermek
ve genellikle hepsinin üstüne bir de kira ödemek zorunda kalıyorlardı.
Dahası, soyluluk ve ruhbanın m uaf olduğu yüksek vergiler ödemek zo­
rundaydılar. Bu yük, haşatın kötü gittiği ya da alm ak zorunda kaldıkları
şeylerin fiyatları yükseldiği zaman, onların çok büyük sıkıntı çektikleri
anlam ına geliyordu.
Monarşi, aristokrasi, burjuvazinin farklı grupları ve köylülüğün çe­
şitli kesimleri arasındaki karm aşık ilişkiler, kim i ‘revizyonist’ tarihçileri,
devrim in sınıf kavramlarıyla açıklanamayacağını iddia etmeye itm iştir.32
Bunlar, burjuvazinin gelirlerini, m odern endüstriden daha ziyade yasal
görevlerden, toprak sahipliğinden ya da hatta feodal ödemelerden ettik­
lerini söylüyorlardı. Dolayısıyla bunlar, feodalizme dayalı aristokrasi ve
monarşiye karşı, yeni kapitalist üretim biçiminden yana olamazdı. Bu ta­
rihçiler, kendi tezlerinin, devrimci tarafta çok az sayıda büyük sanayici­
nin bulunm ası ve hatırı sayılır sayıda tüccarın kralın tarafını tutmasıyla
kanıtlandığını iddia ediyorlar.
Bunların kim i olgusal iddiaları kuşkusuz doğrudur. Burjuvazi bir
sınıf olarak eski düzene karşı, sürekli devrimci bir muhalefet kesinlik­
le ortaya koymamıştır. Yüzyıllardır bu düzen içinde büyüm üşlerdi ve bu
düzene hem ideolojik hem de maddi olarak sayısız biçimlerde bağlıydılar.
Önde gelen devrim ci figürler, finansçılar ya da sanayi kapitalistleri değil,
Danton ve Robespierre gibi avukatlar, Desmoulins gibi gazeteciler ve hat­
ta M arat’m n durum unda olduğu gibi, yukarı sınıfa hizm et eden bir dok­
tordu. Ancak revizyonistlerin vardığı sonuç temelden yanlıştır. Soyluluk
ve burjuvazinin birbiri içine geçmiş çıkarları onları, Fransız toplumu için
farklı vizyonların çekimine kapılm aktan alıkoymamıştır. Birisi, her türlü
değişikliğe karşın aristokratik ayrıcalıkların ve feodal ödemelerin savu­
nulması için geriye bakm ıştır. Diğeri ise piyasanın biçimsel eşitliği etra­
fında kurulacak, ‘kendi kazancı peşinde olan adam ları’ irsiyetin engelle­
yemeyeceği bir toplum a bakıyordu. Burjuvazinin kitlesi, o modele uygun
bir toplumu geliştirmek için gerekli önlemler karşısında sık sık tereddüt
etm iştir. Ama böyle bir toplum başarılı olunca, aristokratların pek çoğu­
nun yaptığı gibi, tiksinti içinde sürgüne gitmemişlerdir.
Toplumun bu birbirine rakip eksenler arasında bölünmesi, her şeyden
önce, burjuvazi tarafından değil aristokratik gericilik tarafından gerçek­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 285
leştirilm iştir. İngiliz ve Am erikan devrim lerinde olduğu gibi, kalkışmayı
başlatan halk kitlelerinin talepleri değil, fakat eski düzenin işleri geriye
çekme girişimiydi.
1780’lerde Fransız m onarşisinin temel zihinsel meşguliyeti paraydı.
Britanya ve Prusya ile Yedi Yıl Savaşlarında ve daha sonra Amerika’nın
Britanya ile savaşında muazzam m iktarlar harcamıştı. Monarşi, vergi ge­
lirini arttırm azsa iflas tehdidi altındaydı. Ama bunun da neredeyse ola­
naksız olduğunu görüyordu. Soyluların ve ruhbanın vergiden muafiyeti,
bu yükün daha alt sınıflara yüklenmesi anlam ına geliyordu ve bunların
çoğunun da daha fazla ödeyemeyeceği bir noktaya ulaşılmıştı. Kırsal
alanlarda ortalam a yaşam standardı düşüyordu; şehirlerde ise fiyatların
yüzde 65 artm asına karşılık ücretler ancak yüzde 22 artm ıştı.33 Üstelik,
vergi tahsil etme yöntemi um utsuz derecede verimsizdi, zira verginin ha­
tırı sayılır bir kısm ını, onu toplayan ‘m ültezimler’ kendi ceplerine indiri­
yorlardı.
Kral kısa bir süre için durum un ne kadar ciddi bir hale geldiğini gör­
mek zorunda kalm ıştı. 1786’da vergi sistemini rasyonelleştirecek ve onu
soyluların ve kilisenin elindeki topraklara da yaygınlaştıracak bir ‘reform’
bakanı atadı. Aristokrasi çılgına döndü. Kralın seçtiği bir ‘muteber kişi­
ler’ meclisi önerileri reddetti. Daha başka reformlar önerilince, taşrada­
ki parlam entoların cübbe soyluları, bunları hayata geçirmeyi reddettiler
ve bakanlar onlara rağmen devam etmeye kalkışınca da kimi yerlerde
ayaklanmaya dönüşen kamusal protestoları düzenlediler. Bu protestolar­
da soyluluk hâlâ öteki sınıfların pek çok üyesinin desteğini elde etm enin
m üm kün olduğunu görüyordu. Ne de olsa, yüksek vergilerden söz edil­
mesi burjuvazinin ve köylülüğün kim i üyelerine de bir tehdit olarak gö­
rünebiliyordu.
Kendilerini toplum un doğal liderleri kabul eden soylular, halk deste­
ğini kullanarak, hüküm eti kendi iradelerine tâbi kılabilecekleri hayali­
ne kapıldılar. Temel talepleri, en son 1614 yılında toplanmış olan EtatsGenerauxn\ın toplanmasıydı. 1789 Mayıs’ında buna razı olan kral, burju­
vazinin ya da alt sınıfların kim i ilerici hareketlerini değil, aristokrasinin
gerici taleplerini kabul etmiş oluyordu.
Bununla birlikte aristokrasiye verilen bu taviz, öteki sınıfları örgütlen­
meye zorladı. O nlardan ‘üçüncü tabaka’nın temsilcilerini seçmeleri iste­
niyordu. Şehirlerde bu, delegeleri seçecek ‘seçiciler’in seçimi için meclisler
toplanması demekti. Köylerde ise kararların alınacağı bölge toplantısına
kim in gönderileceğine köylüler karar verecekti. İnsanların çoğunluğu­
nun bu tü r işlerde bir deneyimi yoktu ve genellikle en iyi konuşanlara
güvenirlerdi. Sonuç, üçüncü tabakanın meclisinin, avukatlar ve orta sı­
286
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
nıfın öteki saygın kişilerinin egemenliğinde olmasıydı. Ancak delegelerin
seçilme süreci, milyonlarca insanı ilk kez toplum dan ne istedikleri konu­
sunda düşünmeye sevk etti. Fransa’nın her yerindeki köy ve kasabalarda,
Etats-Generauxm m yerine getirmesini istedikleri listeler -doléances- ha­
zırladılar. Tartışm alar Paris’in yoksul mahallelerinde, Temmuz ayında
Bastille’i basacak ve Ekim ayında Versailles’a yürüyecek eylemci grupları
kristalleştirmeye başladı. Ayrıca, köylüler arasında da heyecana yol açtı ve
1789 yazında yerli soylulara karşı bir isyan niteliği kazandı.
Aristokrasinin gerici tepkisi orta sınıfı da harekete geçirdi ve EtatsGeneraux toplanırken, temsilcilerinde bir özgüven havası yarattı. Bunlar
niyet olarak devrimci değildi. Monarşiyi kaldırm ak yerine, hâlâ m onar­
şinin etkisi altındaydılar ve keyfi ayrıcalıklar ve kabadayılıkların sona
erebilmesi için aristokrasiyi hizaya getirmek istiyorlardı. Ancak kendi­
lerine emredilmesine razı değillerdi ve toplum daki kaynaşm adan cesaret
buluyorlardı. Dolayısıyla onların bu hareketlerini - ‘insan hakları’ iddi­
aları ve feodalizme son verilmesine ilişkin açıklam alarını- aristokrasiyi
mülkleriyle, kralı ise hatırı sayılır bir güçle yerinde bırakacak bir uzlaşma
izleyebilirdi.
Ancak aristokratik gericilik çabucak sonlandırılabilecek gibi değildi.
Aristokratlar kendi servetlerinin, kırsaldaki m alikânelerinin ve ordunun
subay kadrolarının kontrolünü ellerinde bulundurdukları sürece, eski ay­
rıcalıklı pozisyonlarını yeniden kazanmaya çalışacaklardı.
R eform cular, D evrim ciler ve Baldın Çıplaklar
1789 yazında orta sınıf meclisini destekleyen halk hareketleri, ilk kez,
alt sınıfları kendi sefil kaderlerine meydan okumaya sevk etti. Azınlığın
zenginliğinin ve çoğunluğun yoksulluğunun aynı madalyonun iki yüzü
olduğunu görmeye başladılar. Başlangıçta zenginliği aristokrasiyle özdeş­
leştiriyorlardı. Ama çok geçmeden dikkatlerini aristokrasiyi taklit eden­
lere ya da ‘m ültezim’ olarak zenginleşenlere, toprak sahiplerine, speküla­
törlere yönelttiler.
1789 ajitasyonu orta sınıflar içinde binlerce yeni eylemcinin ortaya çık­
masına yol açmıştı. Siyasi kulüplere devam edenler, bir sürü broşür ve ga­
zeteyi okuyanlar ve seçim toplantılarında yer alanlar onlardı. Başlangıçta
çok coşkuluydular. Tarih onlara, A ydınlanm anın rüyasını gerçekleştirme,
Voltaire’in kınadığı kötülükleri iyileştirme ve Rousseau’nun hayal ettiği
toplum u kurm a şansını verecek görünüyordu. Kendilerini eski Roma’daki
Brutus’un yeniden dünyaya gelişi gibi hayal ederek, kahram anca tavırlar
takındılar.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 287
Ama bir yandan halkın galeyanı bir yandan da aristokratik gericiliğin
arasında sıkışıp kalm ak gibi bir tehlike karşısındaydılar. Zira, her ne ka­
dar 1789 halkın rahatsızlığının aristokrasiyi yenebileceğini göstermişse
de, toprak sahiplerinin borç senetlerini yakan köylüler, toprak sahipleri
burjuvaziden geliyor diye im tina etmiyor; şehir ahalisi burjuva kökenli
gıda spekülatörlerine saldırm aktan geri kalmıyordu.
O rta sınıf siyasal eylemcilerinin saflarında, tekrar eden ayrılıkların
nedeni buydu. Tipik olarak çoğunluk güvenlikten, mülkiyetten ve m onar­
şi ve aristokrasi ile uzlaşılm asından yanaydı. Yalnızca radikal bir azınlık,
kitleleri kışkırtm a riskini göze almaya hazırdı. Ama o zam an da gerici­
lik, kendisine verilen tavizlerden cesaret bularak çoğunluğu korkutacak
hareketlere kalkışacak ve onlar da, her ne kadar bir kesimi ayrılıp karşı­
devrime katılsa da, radikallerin arkasına geçeceklerdi. 1791 ve 1792’de
olanlar budur. 1793’de bir kez daha olacaktır.
Cum huriyetin ilan edilmesi ve kralın idam edilmesiyle zirveye ulaşan
1792 krizi, Lafayette’in Jakobenler tarafından devrilmesi ve Parisli kitle­
lerin ‘seksiyonlar içinde örgütlenmesine yol açmıştı. Jirondenler de bu ha­
rekete katıldılar, ancak hâlâ daha ileri gitme ve kralın idam ını onaylama
konusunda kararsızdılar. ‘Ayak takım ından, Brissot’nun deyimiyle ‘anar­
şinin dokuz başlı yılanından korkuyorlardı.34 Kırda ve kentte artan açlığa
rağmen, Parisli seksiyonların fiyatların denetlenmesi, halkı beslemek için
tahıl stoklarına el konulması ve ‘istifçiler ve spekülatörler’e karşı ibretlik
girişimlerde bulunulm ası taleplerine karşı direndiler.
Bunun yerine bir önceki hüküm etin yaptığına benzer şekilde kitlelere
saldırdılar. Liderlerinden birisi Nisan ayında zengin burjuvaziyi, ‘M alınız
tehdit altındadır ve sizler gözünüzü bu tehlikeye kapatıyorsunuz... Bu ze­
hirli yaratıkları inlerine kadar kovalayın’ diye uyarıyordu.35 Konvansiyon,
büyük bir çoğunlukla, M arat’nın yıkıcılık suçlamasıyla devrim m ahke­
mesine verilmesine karar verdi, ama aklandığını gördü. Hébert tutuklan­
dı ve Konvansiyonun başkanı -Brunsw ick D ükü’nün meşum sözlerine
benzer bir dille- şehirdeki ‘tekrarlayan ayaklanm alar’ sona ermediği
takdirde ‘Paris’in mahvolacağını’ açıkladı.36 Komutanı Dum ouriez düş­
m an saflarına katılınca, ordu bir dizi yenilgi aldı. Fransa’nın batısındaki
Vendèè bölgesinde memnuniyetsiz köylüler, kanlı bir kralcı ayaklanmaya
katıldılar.
Nihayet 29 Mayıs’ta ‘ılım lılar’ ve kralcılar birlikte Lyon’u ele geçirdi­
ler, Jakoben belediye başkanı Chalier’ı tutukladılar ve Temmuz’da idam
ettiler.
Robespierre’in Jakobenleri, her ne kadar kim i tarihçiler orta sınıfın
daha alt bir tabakasından geldiklerini ileri sürseler de, Jirondenler ka­
28 8 | H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i h i
dar orta sınıftı. Kamuoyuna yaptıkları açıklamalarda sık sık belirttikleri
üzere, mülkiyet ‘haklarına aynı derecede sadıktılar. Robespierre, kişisel
olarak dürüsttü ama destekçilerinin pek çoğu devrim den m addi olarak
yarar sağlamaya çalışma konusunda vicdanları rahattı; ne de olsa ya bur­
juvazinin mensubuydular ya da öyle olmaya çalışıyorlardı. Danton, bir
keresinde kraldan para kabul ederek, kişisel olarak zenginleşmişti. M arat
ve Hébert, Parisli kitleler arasında ajitasyon yapıyorlardı; ama bunu kâra
hiçbir itirazı olmayan küçük zanaatkâr ya da esnafın bakış açısından ya­
pıyorlardı.
Ancak 1793 yazı başında devrim in ileriye gitm esinin alternatifinin,
geriye kendilerini de, önceki dört yılın kazançlarını da bırakmayacak bir
gericilik karnavalı olacağını görebiliyorlardı. Ayrıca devrim i ileriye itm e­
nin tek yolunun da, bir kez daha Parisli kitlelerle ittifak yapmak ve burju­
vazinin çıkarlarıyla çelişecek önlemler alm ak pahasına da olsa köylülüğe
ödünler vermek olduğunu görüyorlardı. Robespierre günlüğüne, ‘Tehlike
orta sınıflardan geliyor, onları yenmek için halkı etrafım ızda toplam alı­
yız’ diye yazıyordu.37 Başka bir deyişle, Jakoben kulübündeki radikal bur­
juvazi, ılımlı Jironden burjuvaziye karşı, Paris seksiyonlarının devrimci
sans-culottelanyh birleşmek zorundaydı. Devrim in üçüncü büyük dö­
nüm noktasına gelinmişti.
26 Mayıs 1793’te Robespierre, halka ayaklanma için bir çağrı yayın­
ladı. 29 Mayıs’ta Paris seksiyonlarının 33’ü bir araya geldiler ve bir yeni
ayaklanma, bir journée örgütlemek üzere dokuz kişiden oluşan bir ayak­
lanm a komitesi seçtiler. 31 Mayıs ve 2 H aziranda tocsin (alarm) zilinin
çalması ve top atışları kitleleri sokağa döktü. Konvansiyonu 80.000 silahlı
adamla kuşattılar ve 29 Jironden m illetvekilinin tutuklanm ası için em ir­
ler yayınlanmasını istediler. A rtık Paris seksiyonları başkentteki iktidar
merkezleri ve Jakoben liderlerde fiilen Fransa’nın hükümetiydi.
Yenilgiye uğrayan Jirondenler vilayetlerde isyan çıkarm ak için şehir­
den kaçtılar. O rdunun subay kadroları arasında dostları, büyük tüccar
arasında m üttefikleri vardı; kırsal bir ayaklanmadan korkan orta sınıf
toprak sahiplerinin sempatisi onlardan yanaydı ve ‘kalabalığı’ bir tehdit
olarak görenlerin sadakatine sahiptiler. Ve hiç kuşkusuz devrime karşı
bir zaferden coşku duyacak olan aristokrasinin desteği de onlardan ya­
naydı. Birkaç hafta içinde ülkenin güney ve batısının çoğu Jirondenler’in
elindeydi. Vendée kralcıların eline geçmişti, Jakoben karşıtları Toulon’un
güney lim anını ve Akdeniz donanm asının gemilerini Britanya’ya teslim
etmişlerdi ve yabancı ordular hâlâ Paris’e doğru ilerliyorlardı. Jironden
kasabası Caen’den bir kadın, Charlotte Corday, yardım ına ihtiyacı oldu­
ğu gerekçesiyle M arat’ya sokulup, banyodayken bıçaklayarak öldürünce,
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 289
karşı-devrim in Paris’te bile vurabileceği görülm üştü.
Parisli sans-culottes kitleler Jakoben liderleri, kokuşmuşluğu önlemek
için daha ileri devrimci önlemler alma konusunda zorladı ve liderler çok
geçmeden başka seçenekleri olm adığını gördüler. Haftada en az bir kez
Konvansiyona rapor veren ve her ay yeniden seçilen Kamu Güvenliği
Komitesi’ne uygun gördüğü her türlü acil önlemi alma yetkisi verildi. ‘En
çok (fiyat) yasası’, ekmeğe fiyat kontrolü getirdi ve insanların açlığı üzeri­
ne spekülasyon yapılması, idam lık suç sayıldı. Bir aileyi geçindirmek için
gereken asgari düzeyin üzerinde geliri olanlardan, yüzde 10’dan başlaya­
rak yüzde 50’ye kadar yükselebilen m üterakki bir vergi ve savaşın m as­
raflarını karşılam ak üzere zenginleri zorunlu borçlandıran bir yasa kabul
edildi.38 Ekonomi, savaş malzemesi üreten önemli bir kam u sektörüyle,
giderek daha fazla merkezi yönetime tabi oldu. Kaçanların ve kilisenin el
konulan toprakları, köylülerin öfkesini yatıştırm ak üzere küçük parsellere
bölündü. Gönüllü devrimci birlikler ve eski ordu birlikleri, gönüllüler as­
kerleri şevklendirebilsin ve onlardan askeri becerileri öğrenebilsinler diye
cephede birleştirildi ve subaylarını ortaklaşa seçtiler. Şüpheli m em urlar
devlet dairelerinden kovuldu. Taşradaki ayaklanmaları bastırm ak üzere
tam yetkili devrim komiserleri gönderildi. Yaşları 18 ile 25 arasında olan
bütün bekâr erkeklere, varlıklıların parayı ödeyip m uaf olmasına olanak
veren eski ayrıcalıklar olmaksızın, askere gitme zorunluluğu getirildi.
Nihayet, Eylül ayındaki daha başka jounneèe lerden sonra Konvansiyon
ve Kamu Güvenliği Komitesi sert baskı -te rö r- politikasına karar verdi.
Jakobenler ve Terör
Terörü harekete geçiren güç aşağıdan, eski rejimde acı çekmiş ve eğer
bu rejim geri dönerse daha fazla acı çekeceklerini bilen; dostları ve akra­
baları zaten ihanet ve ahlaksız vurgunculuk nedeniyle her gün cephelerde
ölen insanlardan geldi. Duygusal intikam isteği ile, devrimci rejimin kar­
şıtlarının iç savaş koşullarında devrime zarar vermek için her fırsattan
yararlanacakları şeklindeki rasyonel anlayışı birleştiriyorlardı. Hapishane
onlara engel olamazdı, zira bir kez komploları başarılı olursa serbest bı­
rakılacaklarını biliyorlardı. Hébert gibi Jakobenlerin ‘terörist’ kanadında
yer alanlar, bu duyguları körüklüyorlardı. Ama başlıca Jakoben liderler
çağrıya uyma konusunda yavaştılar. Efsanenin ‘duygusuz kasabı’ olmak
bir yana, Robespierre, devrim in ilk günlerinde ölüm cezasının kaldı­
rılması için çağrı yaparken hemen hemen tek başınaydı. Buna karşılık
Jirondenler, ölüm cezasının alt sınıflardan sıradan suçlular için uygulan­
masını desteklediler, ama sıra krala geldiğinde pişman oldular.
29 0 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
1793 Eylül’ünden önce devrim mahkemesi önüne çıkardan 260 kişi­
den yalnızca 66’sı ölüme m ahkûm edilmişti. Ekim ayından itibaren işin
hızı arttı. Kraliçe M aria A ntoinette’in idam ını, Jirondenler’in ve (ken­
di davasını savunm ak için bir Jakoben olarak nümayiş yapan) Orleans
D ükü’nün m ahkûm edilmesi izledi. 1793’ün son üç ayında 395 sanıktan
177’si ölüme m ahkûm edildi ve Aralık ayma gelindiğinde Paris hapisha­
nelerinde, Ağustos ayında 1500 olan m ahkûm ların sayısı 4.525’e yüksel­
mişti. Bununla birlikte, bu aşam adaki idam ların sayısı, rom anların ve
filmlerin her gün yirmilerce kişinin giyotine gönderildiği yolundaki po­
püler anlatılardan çok daha azdı.
Aristokrat ve kralcıların idam ı konusundaki 200 yıllık nakarat, yerli
yerine oturtulm alıdır. Eski rejimde idam lar devamlı olan şeylerdi. Yoksul
insanlar bir parça kumaş çaldıkları için idam edilebilirdi. Bir zam anlar
M ark Tvvain’in ifade etmiş olduğu gibi, ‘Terörün iki saltanatı oldu: birisi
birkaç ay sürdü, diğeri 1000 yıl’. Kuzeyden Paris’e doğru yürüyen ordu,
şehri almayı başarabilseydi, Jakobenlerinkinden çok daha büyük olan
kendi terörünü uygulayacak ve derhal idam edilecek ‘elebaşılar’ın tespit
edilmesi için kralcıları ve aristokratları kullanacaktı. Lyons, Marseilles ve
Toulon’u alan ‘ılım lılar’ ve kralcılar kendi m ahkem elerini kurdular ve ‘va­
tanseverlerin giyotine gönderilmesini ya da asılmasını’ emrettiler. Sonuç
‘hazin’di;39 Lyon’daki ölü sayısının 800 olduğu söyleniyordu.40 Vendee’de
kralcı bir papaz, cum huriyet sem patizanlarına karşı ‘her günün kanlı gös­
terilerle geçtiğini’ haber veriyordu. Cum huriyeti kabul eden bir rahibin
yönettiği ayine katılm ak bile, insanların ‘hapse atılm asına ve daha sonra
hapishaneler çok dolu olduğu için katledilmesine ya da kurşuna dizilm e­
sine gerekçe olabiliyordu.41 M achecoul’da 524 cumhuriyetçi kurşuna di­
zilmişti.42 Bütün bunlara ek olarak, Fransa’nın kuzey sınırlarında kralcı­
ların ve Jirondenler’in başlattığı ve devrim in içerdeki ve dışarıdaki bütün
düşm anlarının hevesle katıldığı -karşı tarafa sempatisi olan Fransız su­
baylarının, binlerce askeri bilerek ölüme gönderebildiği- savaşlardaki ölü
sayısı da muazzamdı.
Karşı-devrimin ve savaşın kurbanları, popüler rom anlarda ya da hatta
Charles Dickens’ın îki Şehrin Hikâyesi’nde pazarladığı korku öykülerinde
yer almaz. Ç ünkü bu yazarlar için saygıdeğer bir beyefendinin ya da ha­
nım efendinin ölümü trajedidir, cumhuriyetçi bir zanaatkârın ya da bir
kadın terzininki ilgiye değmez.
1793 Eylül’ünde Robespierre’in Konvansiyonun önüne koyduğu tez
esas itibariyle buydu. Cum huriyetin generallerinden birisi, Houchard
hakkında, gerekli olm adan geri çekildiği ve askeri bir felakete yol açtığı
için ceza önlem lerini haklılaştırmaya çalışıyordu. ‘İki yılda 100.000 in ­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 291
san ihanet ve zayıflık nedeniyle katledildi’, dedi. ‘Bizi mahveden, hainlere
karşı zayıf olm aktır’.43 Bu tez, Jakobenlerin önlem lerini desteklemek ko­
nusunda kararsız olan milletvekillerinin pek çoğunu kazandı.
Devrim sırasındaki en kanlı olaylar, devrim cilerin hiçbir zaman kont­
rolü elden kaçırm adıkları Paris’te olmadı; aksine devrim karşıtlarının
elindeki bölgeleri geri alm ak için savaşırken oldu. Cum huriyet orduları­
nın kanlı bir şekilde intikam aldıkları pek az olay vardı: Lyon’da devrimci
bir komisyon, 1.667 ölüm cezası verdi; Vendée’de silah taşıyan asiler kes­
tirm e yoldan idam edildi; Nantes’da ayaklanm anın 2.000 ila 3.000 destek­
çisi Loire N ehrinde boğularak öldürüldü; Toulon’da, şehri Britanyalılara
teslim etmekle suçlananların kitlesel idam ları söz konusu oldu.44
Terörün incelenmesi gereken bir başka yönü daha vardır. Bu, 1793-94
boyunca devrimci liderlerin birbirlerine karşı uyguladıkları terördü. Bu,
Jirondenler ve Jakobenler arasındaki düşm anlıkla başladı. Jirondenler
M arat’ya karşı ortaya koydukları suçlam alarında baskıya başvurm a
konusunda kendi istekliliklerini de göstermişlerdi. Bununla birlikte,
Jakoben hüküm etin kurulm asından sonra tutuklanan ilk Jironden lider­
ler yalnızca ev hapsine çarptırılm ıştı. Daha sonra Paris’i terk edip taşrada
isyan çıkararak, bunun yalnızca sözcüklerle giderilemeyecek bir anlaş­
mazlık olduğunu kanıtladılar. Robespierre ve Danton, serbest bırakılacak
her Jirondenin aynı şekilde davranacağına inanmaya başladılar. Onları
engellemek için şiddetli ve etkin baskıdan -iç savaş koşullarında bu idam
anlam ına geliyordu- başka çare yoktu.
Ancak orta sınıf Jakobenler için, Jirondenlere uygulanan aynı m an­
tık, iç savaş koşullarında diğer başka cumhuriyetçilere de uygulanabilirdi.
Robespierre açısından, onun kendi müttefikleri, Paris’in sans-culottes’\a n ,
sorun olmaya başlamışlardı. Devrime sokaklarda destek verme konusun­
da harikalar yaratmışlardı. Ama aynı zam anda Robespierre’in ve diğer
Jakoben liderlerin geldiği sosyal grupla - o cum huriyet için savaşıp savaş­
m am ak konusunda yalpalayan mülkiyet sahibi grupla- da çatışıyorlar­
dı. Sans-culottes’\ar terör çağrısını benimsediği anda Robespierre sansculottes örgütleri üzerine de gitmeye başladı: Eylül ortasında Jacques Roux
tutuklandı; Ekim ayında Claire Lacombe’un Devrimci Cumhuriyetçi
Kadınlar Derneği dağıtıldı; ve nihayet M art ayında Hébert ve birkaç baş­
ka kişi daha giyotine gönderildi.
Saygıdeğer, mülkiyet sahibi orta sınıfı korkutabilecek olan talepleri
ortaya atan ‘aşırılar’ Robespierre’in tek sorunu değildi. O ayrıca, o anın
ihtiyaçlarının ötesinde kişisel çıkarlarını ve eğilim lerini sergileyenlerin
de devrim i yıkabileceğinden korkuyordu. Bu özellikle, muazzam devrim ­
ci cesarete ve heyecana sahip, ama ayrıca kuşkulu zengin figürlerle bir
292
J
Halkların Dünya Tarihi
araya gelmenin getireceği ödüllere de meyleden Danton’un çevresinde­
ki grup için geçerliydi. Başlıca arkadaşlarının Fransız Doğu H indistan
Şirketindeki bir rüşvet olayına karışmış olmaları bir rastlantı değildi.
1794’ün Ocak ve Şubat’ında, Danton etrafına gayri resmi ‘m üsam ahakâr’
bir hizip toplamaya başlayınca, onun da Jirondenler’in dokuz ay önce gir­
miş oldukları yola girdiğinden korktu. H ébert’in idam ından beş gün son­
ra tutuklanm a, yargılanm a ve idam edilme sırası Danton, Desmoulins ve
diğerlerine gelmişti.
Robespierre ve yakın m üttefikleri kendilerini kuşatılm ış hissediyor­
lardı. Kendi sınıfları, karşı-devrim in güçlerine yarı yarıya kapılmıştı. Kâr
etmeye dayanan bir sınıfın üyeleri sürekli olarak rüşvet ve ahlaksızlık
kuşkusuyla karşı karşıyaydı. Yalnızca sert önlemler korkusu, orta sınıfı
zafer yolunda tutabilirdi. Robespierre, orta sınıfın temel değerlerinin ger­
çekleşeceği yeni bir toplum dan yana olduğuna inanıyordu. Bu duygusu­
nu, hedefinin ‘erdem’le özdeş olduğunu belirterek ifade etm iştir. Ama bu
amaca, orta sınıfın kendisini -k im i zaman çok sert bir şekilde- disiplin
altına alm adan ulaşamayacaktı. 1794 Şubat’ında ifade etmiş olduğu gibi,
‘Erdem olm adan terör yararsızdı; terör olm adan erdem güçsüzdü’.
Dahası terör, devleti, devrimci duygu ve eylemin odağı yapıyordu.
Terör, sans-culottes kitleleri orta sınıf için tam bir tehlike olm aktan -d ev ­
rim in yönünün giderek alt sınıfların eline geçmesi tehlikesi- uzaklaştır­
maya hizm et ediyordu. Sans-culottes’ların devletin iş başındaki giyotini­
ni seyretmeleri ve Carmagnole dansı yapmaları, orta sınıf politikacıları
için kendi adlarına hareket etme ve taleplerde bulunm alarından çok daha
iyiydi. Terör yalnızca devrim i savunm ak için işlemeye başlamadı; o aynı
zam anda burjuvazinin uzlaşıcı unsurlarıyla kitleler arasında, devletin bir
siyasal grup tarafından nasıl merkezileştirildiğini de sembolize ediyordu.
1794 baharına gelindiğinde Robespierre çevresindeki Jakobenler,
Paris’teki halk örgütlerini dizginleyerek -kom ünü dağıtıp, seksiyonları ve
yiyecek istifçiliğini araştıran komisyonu lağvederek- tek başlarına yöne­
tiyorlardı. Devlet iktidarı, öyle görünüyor ki, artık daha önce hiç olmadığı
kadar, soldaki ya da sağdaki hiziplerin hücum una uğramayan, bir grup
kenetlenmiş adam ın elindeydi. Böylesine merkezileşmiş bir iktidar, ancak
her zam ankinden daha fazla baskıya başvurarak yoluna devam edebilirdi.
Soboul’un açıkladığı gibi:
O zamana kadar terör... devrim in düşm anlarına yönelmişti. Ama şimdi, dev­
let komitelerine karşı çıkanları da kapsayacak kadar genişlemişti. Böylelikle
komiteler siyasal hayat üzerindeki tahakküm lerini güçlendirmek için terörü
kullanıyorlardı.45
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
Terörün merkezileşmesi kendi ivmesini yarattı. Jakoben çekirdek,
kendileriyle birlikte olmayan herkesin kendilerine karşı olduğunu dü­
şünmeye başladı - ve bu düşünce kısmen haklıydı. Özgürlüklerinin
kısıtlanm asından rahatsız olan kendi orta sınıfları içinde, onlara kar­
şı artan bir düşmanlık gelişirken, Roux ve Hébert’in pek çok sansculottes yandaşlarının da düşmanlığı artıyordu. Bu tü r düşmanlık­
larla terör yoluyla baş etmek, yalnızca Jakoben çekirdeğin daha fazla
yalnızlaşmasına hizmet ediyordu. Ama terörü durdurm ak, Jakoben
çekirdekten intikam alm ak isteyenlerin ellerinin serbest kalması teh­
didini içeriyordu.
Robespierre ne yapacağı konusunda kararsız kaldı. Belirli vilayetlerde,
örneğin, Nantes’daki kitlesel boğdurm a olayından sorum lu olan adamı
Paris’e çağırarak, terörü kontrol etmeye çalıştı. Ama daha sonra, Mayıs
1794’te Paris’teki terörün büyük ölçüde artm asına izin verdi; o kadar ki
izleyen üç ay, bir önceki yıldaki kadar infaza tanık oldu. İlk kez, suçlanan­
lara savunma hakkı verilmiyor, jüriler ‘m anevi suç’tan başka bir şey olma­
yan suçlamalarla m ahkûm iyet kararı verebiliyor ve birbiriyle ilişkisi ol­
mayan insanlar, hapishanelerde ‘komplo kurdukları’ gerekçesiyle gruplar
halinde yargılanıyordu. İşte tam bu sıradadır ki, A m erikan D evrim i’nin
ve Britanya plep radikalizm inin büyük risalecisi Tom Paine, idam edil­
mekten yakasını zor kurtardı - suçu, Jirondenlerden bazılarıyla (kuşku­
suz geçmişte bir noktada bütün Jakoben liderlerin olduğu gibi) dost olan
bir yabancı olmasıydı.
T h erm id o r ve Sonrası
Devrimci rejimi savunmada, Jirondenler’in yöntemleri başarılı olma­
dığı halde Jakobenlerin yöntemleri başarılı oldu. 1794 yazına gelindiğinde
devrimci ordu kendisini, muhtemelen Avrupa’nın o zamana kadar gördü­
ğü en iyi savaş gücü olarak ortaya koyuyordu. Taşradaki isyanlar ezilmişti
ve Fransız ordusu Brüksel’i işgal etmiş, kuzeye doğru ilerliyordu ve de
cum huriyet gerçekten de ‘tek ve bölünmez’ görünüyordu.
Bununla birlikte bütün bu başarılar Jakobenler için başa çıkılması zor
bir sorun yarattı. Sağ ve sol arasında denge kurarak kendilerini yükseltm e­
yi başarm ışlardı ve bu süreç içinde, orta sınıfın büyük kesim lerinin birkaç
ay öncesine kadar herhangi bir alternatifi olamadığı için, kendi orta sınıf­
larının kim i kesimlerine de çok sert davranm ışlardı. Konvansiyonun her
ay, Kamu Güvenliği K om itesinin yetkilerini yenilemesinin nedeni buydu.
Ancak zaferler, artık diktatörce yönetim in gerekli olmadığı konusunda
artan bir duyguya yol açtı.
293
294 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
Önceki aylarda Robespierre pek çok düşm an kazanmıştı: Danton’un
‘m üsam ahakâr’ sempatizanları, baskıyı çok ileriye götürdükleri için taşra­
dan çağrılan özel temsilciler, Hébert’in eski m üttefikleri ve Jirondenlerden
aslında hiçbir zaman kopmamış olan ama bunu söylemekten çekinen­
ler. 27 Temmuz 1794’te, Konvansiyon’daki bir tartışm anın ortasında,
Robespierre’e karşı pusu kurm ak üzere birleştiler. Bir delege onun hak­
kında bir tutuklam a emri çıkarılm asını önerdi; yakın m üttefikleri ve
Konvansiyon, ittifak halinde önerinin lehinde oy verdi.
Jakobenler kendilerini kurtarm ak için kitleleri devrimci bir Journée’de
ayaklanmaya davet ettiler. Ancak böyle bir ayaklanmayı düzenleyebilecek
olan komiteleri kendileri lağvetmişler ve sans-culottes gazetelerini ken­
dileri yasaklamışlardı. Yalnızca dört gün kadar önce, yiyecek üzerinde­
ki spekülasyon yasağını kaldırm ışlar ve pek çok zanaatkârın kazancında
bir azalma anlam ına gelen, en yüksek ücret oranlarını yayınlamışlardı.
Paris’in 48 seksiyonundan yalnızca 16’sı ayaklanma girişim ine katılm ak
üzere güç gönderdi ve bunlar da dağılm adan önce, uygun bir liderlik için
saatlerce beklediler. Robespierre ve 21 m üttefiki 28 Temmuz’da idam edil­
di; ertesi gün bunları 71 kişi izledi -bu, devrim in tarihindeki en büyük
kitlesel infazdı.
Robespierre Konvansiyon’da ‘Cum huriyet kaybedilmiş bir davadır.
Şimdi eşkıya zafer kazanm ıştır’ diye bağırm ıştı. Son beş yılın büyük hare­
ketinin sona erdiği anlam ında bu söz doğruydu. Cum huriyetin devrimci
takvim inde Robespierre’in devrildiği ayın adı olan Thermidor, o zam an­
dan beri, içerideki karşı-devrim i sembolize eder.
Robespierre’i deviren m üttefikler iktidarda uzun süre kalmadılar.
İzleyen aylar, devrim den nefret edenlerin yeni bir güven kazanm alarına
tanık oldu. Zengin genç caniler, jeunesse dorée (altın gençlik), devrimci
idealleri savunan ya da kendilerinden ‘daha iyi’ olanlara saygısızlık eden­
lere saldırarak, Paris sokaklarını ele geçirmeye başladılar. A ralarından bir
güruh Paris Jakoben kulübünü kapanmaya zoladı. Bir anayasa değişikliği,
oy verebilmek için yeni mülkiyet koşulları getirdi. Bu ‘beyaz terör’, eski
devrim cilerin idam ve pek çoklarının m ağdur edildiği bir dalgaya yol açtı.
1795 Nisan ve Mayıs’ın da iki kısa sans-culottes kalkışması, yoksullara bir
şans verilse, jeunesse dorée’nin hakkından geleceklerini gösterdi, ama bun­
lar Thermidorculara sadık kuvvetler tarafından ezildiler. Yurtdışına kaç­
mış olanlar ülkeye dönmeye ve yakında m onarşinin geri geleceğini söyle­
yerek böbürlenmeye başladılar. Tahtta hak iddia eden, gelecekteki XVIII.
Louis, sürgünde, eski rejimi, üç tabakasıyla birlikte geri getirmek istedi­
ğini ve devrime katılan herkesi, Thermidorcular da dâhil, cezalandıraca­
ğını ısrarla iddia etti. Daha sonra, 1795 Ekim’inde kralcılar Paris’te kendi
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
ayaklanm alarını düzenlediler. Dehşete düşen Thermidorcular Jakobenleri
yeniden silahlandırm aya ve ordunun önünde sans-culottes’la n yardım a
çağırmaya başladılar; özellikle yükselmekte olan, bir zam anların Jakobeni
Napolyon Bonapart adlı bir subay yardım larına geldi. Çok kanlı bir m o­
narşi restorasyonundan korkan Thermidorcular, iktidarı beş kişiden olu­
şan bir Direktörlüğün elinde toplamaya razı oldular. Dört yıl süreyle
Direktörlük, bir o yöne bir öteki yöne çekildi ve bu arada ordudaki tabanı
hem kralcılara hem de halk Jakobenizminin yeniden doğuşuna karşı bir
kale teşkil eden ve aslında 1799’da kendisine diktatörce yetkiler veren bir
darbe düzenleyen Napolyon’a daha fazla güç kazandırdı. Napolyon, 1804
yılında papaya kendisini im parator ilan ettirdi ve kim i eski Jakobenlerin
ve sürgünden dönen aristokratların desteğiyle ülkeyi yönetti. Nihayet
1814 ve 1815’te ordularının yenilmesi, öteki Avrupa devletlerinin Bourbon
m onarşisini yeniden kurm alarına olanak verdi. Robespierre’in son, um ut­
suz uyarısı gerçekleşmiş görünüyordu.
Bununla birlikte Robespierre iki açıdan yanılmıştı. Devrim, 1794
Thermidor’undan sonra bitmişti, ama getirmiş olduğu değişikliklerin pek
çoğu yerindeydi. Napolyon’un rejimi bu değişikliklerin sağlam laştırıl­
ması üzerine kuruldu: feodal ödemelere son verilmesi; bağımsız bir köy­
lülüğün yaratılması; iç güm rük noktalarına son verilmesi; bütüncül bir
ulusal yönetim sisteminin kurulm ası; hepsinden öte hüküm et politikası­
nın hanedan ya da aristokratik değil, burjuva amaçla doğrultusunda şe­
killendirilmesi konusundaki kararlılık. Napolyon’un ordusu bir süre için
Avrupa’nın büyük bir kısm ını fethedebiliyordu çünkü eski rejimin ordusu
değildi. Bu, devrim sırasında, özellikle de onun Jakoben bölümünde, yer­
leşiklik kazanm ış yöntemler doğrultusunda örgütlenmiş ve güdülenmiş
bir orduydu. En iyi generalleri, devrim döneminde liyakate dayanarak
rütbe alanlardı - hatta Napolyon, polisini yönetmesi için eski bir ‘terörist’
Jakobene güvenmişti.
Kendinden önceki Hollanda, İngiliz ve Am erikan devrim leri gibi
Fransız Devrimi de, tam anlamıyla piyasa temelli bir toplum için, geç­
m işten miras kalan büyük engelleri temizlemişti. Ve 1792-94 olaylarından
sonra, aristokratik gericiliğin bunları yeniden tesis etm esinin hiçbir yolu
yoktu.
Yirmi yıl sonra dönüp devrime bakan romancı Stendhal şu gözlemde
bulunuyordu: ‘2000 yıllık dünya tarihinde adetler, düşünceler ve inanç­
larda böylesine keskin bir devrim daha önce asla meydana gelmemiştir.146
Devrimciler yenilmiş olabilirlerdi, ama devrim inin m irasının büyük kıs­
mı, m odern dünyayı biçimlendirm ek üzere varlığını sürdürm üştü.
Robespierre ikinci bir açıdan da yanılm ıştı. Zira devrim yalnızca, her
295
296 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
biri bir öncekinden daha radikal orta sınıf siyasal gruplarının yükselm e­
sinden ibaret değildi. Merkezî olarak devrim ayrıca, daha önce hiç tarihi
şekillendirme şansı olmamış kır ve kentin milyonlarca insanının siyasal
hayata girmesini sağlamıştı. Onlar, kendi çıkarları için savaşmayı ve bu
çıkarlarının ne olduğu konusunda kendi aralarında tartışm ayı öğrenm iş­
lerdi. 1789 ve 1792’de aristokratların şatolarını yakan köylüler, daha son­
raki bir hüküm etin ellerinden topraklarını almasına izin vermeyecekler­
di. Paris’te ve diğer şehirlerde alt sınıflar, tarihte daha önce hiç görülm edik
boyutta, kendi çıkarları için savaşmak üzere ayağa kalkm ışlardı -ve aynı
şeyi, 1936 ve 1968’de olduğu gibi 1830, 1848 ve 1871’de de yapacaklardı.
Devrim hakkında anlatılanlar, haklı olarak, aşağıda, Paris’in dar so­
kaklarında ve yoksul kesimlerin kalabalık meskenlerinde yaşananların
dünya tarihindeki genel etkisini azımsamak gibi bir tehlike taşır. İnsanlar
M arat ve H ebert’in yazdıklarını buralarda okudular; seksiyonlarda ‘ka­
rarlı toplantılar’ yaptılar; tahıl istifçilerini yakaladılar, m onarşist ajanları
aradılar; m ızraklarını keskinleştirdiler ve Bastille’in üzerine yürüdüler;
Jirondenler’in anayasal m onarşistlerin, Jakobenlerin de Jirondenlerin ye­
rini alm asını sağlayan ayaklanmaları örgütlediler ve devrim i kırlara yay­
dılar ya da binlerce gönüllüyle orduya katıldılar.
Şehirlerdeki halk hareketlerinin sınırları vardı. Bu sınırlar o zam anın
Fransız toplum undan kaynaklanıyordu. Şehirli kitlelerin büyük çoğun­
luğu hâlâ, usta ve ailesinin, hayat standardı kendilerininkinden çok da
farklı olmayan, belki bir iki işçiyle birlikte küçük atölyelerde çalışıyor­
du. Bunlar sokaklarda karşılaşabiliyorlar ya da seksiyon toplantılarında
ve kulüplerde bir araya geliyorlardı. Ama zam anlarının çoğunu alan üre­
tim sürecinde birbirlerine organik olarak bağlı değillerdi. Bunların ide­
ali, başta baba olmak üzere bireysel aile birliğini korum aktı, toplum un
kolektif bir şekilde yeniden örgütlenmesi değildi. O nları geçmişte küçük
düşürm üş olan aristokratlara ve aç kalm alarını seyreden spekülatörlere
karşı ayaklanabiliyorlar ve Kropotkin’in ve Guerin’in47 devrim tarihleri­
nin gösterdiği gibi muazzam bir cesaret ve yaratıcılık ortaya koyuyorlardı.
Ve ayaklandıkları zaman, pek çok protestoda kadınların oynadığı öncü
rolde, kim i devrim cilerin kadınların da oy verebilmelerini istemelerinde
ve de devrimci kadın kulüplerinin ortaya çıkışında görüldüğü gibi, kendi
önyargılarının pek çoğunu terk etmeye başlayabiliyorlardı. Bununla bir­
likte, devrim in 1793-94’deki büyük krizinde, zafere gidecek kendi prog­
ram larını ortaya koymakta zorlandılar.
Albert Soboul’un göstermiş olduğu gibi, onların yaşam koşulları,
Jakobenleri gerekli radikal önlemleri almaya zorlayabiliyor, ama devri­
m in sorunlarını çözecek olan kendi kolektif sınıf tepkilerini biçimlendi-
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 297
remiyordı. Fiyat üst sınırı için savaşabiliyorlardı, ama asıl belirleyici olan
üretim süreçlerini değiştirecek bir pozisyonda değillerdi. Terör konu­
sundaki keskinlikleri bile zayıflıklarının bir işaretiydi. Başka insanların
devrim i sabote etm esini önlemeye odaklanabiliyorlardı çünkü devrim in
kaderi üzerinde kendileri doğrudan, kolektif kontrol kuram ıyordı.
Bununla birlikte, Avrupa ve ötesine bir sonraki yüzyılın çoğunda il­
ham verdiği kadar dehşet de saçan, Fransa’daki eski düzeni alaşağı eden
şey, Danton’un ilham verici sözleri ve Robespierre’in çelik gibi kararlılığı
kadar, onların eylemi ve inisiyatifiydi. Halk hareketinin ezilmesi sonra­
sında, toplumsal ve ekonomik eşitliğe vurgu yapan ve 19 ve 20. yüzyılın
sosyalist hareketlerine yolu açan, ‘Gracchus’ Babeuf etrafında toplanan
bir grup devrimci de onların arasından çıktı.
3. B ö l ü m
Fransa D
işinda
Ja k o b e n l İ k
‘Kendi özgürlüklerini yeniden kazanm ak isteyen bütün halklara yar­
dım ’, 1792’de Jirondenlerin önderliğindeki Konvansiyonun verdiği sözdü.
Brissot, Avrupa’nın m onarklarına karşı ilan edilen savaşın, eski türden
bir fetih savaşı olmayacağını, bir kurtuluş savaşı olacağını iddia ediyordu.
Fransa’nın dışında, her türlü devrimci ilerleme karşısında coşku duyacak
kuşkusuz pek çok insan vardı:
Bu şanlı bir zihinsel şafaktır. Bütün düşünen varlıklar bu çağın sevincini
paylaştılar. Yüksek bir karakterin duyguları, insanların zihnini karıştırdı...
manevi bir heyecan dünyayı kuvvetle etkiledi.48
Yaşlı Alman filozofu Hegel, Fransa’daki olayların onun gençlik dünya­
sı üzerindeki etkisini böyle tanımlıyordu. Belleği ona oyun oynamıyordu.
Devrim in mesajı, A ydınlanm anın insanları etkilediği her yerde bir yankı
buldu.
İngiliz şairler W ordsworth, Southey ve Coleridge, Bastille’in basılm a­
sını coşkuyla karşılıyorlardı. Coleridge, ‘İnsan tü rünün ortak kalbinden,
yeni doğmuş bir Tanrıça gibi um ut fışkırıyor’ diye yazdı. Şair-oymacı
W illiam Blake, bir askerle tartışm asında devrim in ilkelerini savunduğu
için neredeyse tutuklanıyordu. Çığır açıcı kimyacı Joseph Priestley’in evi
kralcı bir güruhun saldırısına uğradı. Alm an filozoflar Kant ve Fichte,
genç Hegel kadar heyecanlıydılar. Thermidor’dan sonra bile Kant şöyle
söyleyebiliyordu: ‘Jakobenlerin yaptıkları kötülükler, geçmiş zam anların
tiranlarıyla karşılaştırıldığında hiç kalır.*9 Beethoven, devrimci şarkıla­
rın melodilerini müziğine katıyor ve devrimci ordunun ruhunu, büyük
senfonilerinden birinde, (her ne kadar kendisini im parator ilan ettikten
sonra Napolyon’a yaptığı ithafı tiksintiyle geri almış olsa da) Eroica da
dile getiriyordu. İrlanda’da Belfast orta sınıfından Wolfe Tone ve eski bir
aristokratik ailenin üyesi olan Lord Edward Fitzgerald, devrimci hükü­
metle temas kurm ak üzere Paris’e gittiler. Latin Amerika’da, kendisi de
aristokratik bir aileden gelen, Caracas’lı 16 yaşındaki genç Simon Bolivar,
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
İspanyol genel valisi ile Panama’da 1799’da yaptığı tartışm ada devrimi
savunuyordu. Bu arada Meksikalı bir papaz Miguel Hidalgo, Hose Maria
Morelos gibi öğrencileri devrim idealine kazanıyordu.
Süngü U cundaki D evrim
Böylesi bir heyecan, ilerleyen Fransız ordularının ilk başta Belçika,
Hollanda, kuzey İtalya ve güney Almanya sınırlarını geçtiğinde pek çok
yerel m üttefik bulduğu anlam ına geliyordu. M onarşilerin ya da oligarşik
yönetimlerin orta sınıf karşıtları, kendilerini ‘Jakobenler’ olarak tanım lı­
yorlardı ve Jakobenler iktidardan düştükten sonra bile bu, devrimci güç­
lerin destekçileri için genel bir ad olarak kaldı. Bu güçler, Fransız orduları
ne zam an ilerlese, onunla birlikte çalışarak, feodalizmin ve feodal öden­
tilerin lağvı, devlet ve kilisenin birbirinden ayrılması, kilise m allarına
el konulması, iç güm rük noktalarının ilgası ve az ya da çok demokratik
meclisler kurulm ası gibi, Fransa’da aşağıdan yapılan değişiklikleri yukar­
dan reformlarla hayata geçirmeye çalışıyorlardı.
Robespierre’in Brissot’ya karşı iddialarından birisi, diğer ülkelerin
halklarının yabancı istilasını, ne kadar iyi niyetli olursa olsun, iyi kar­
şılamayacaklarıydı. Kısa süre sonra, pek çok entelektüelin ve orta sınıfın
kim i kesim lerinin başlangıçtaki heyecanına rağmen, Robespierre’in haklı
olduğu görüldü. Muzaffer Fransız ordusu kendisini ancak yağma ve fet­
hettiği ülkelerden haraç alarak idame ettirebiliyordu. Bir kurtuluş savaşı
gibi başlayan şey, acı bir devrimci savunma savaşı döneminden geçtikten
sonra, emperyal fetih savaşı halini aldı. Napolyon, Belçika, Savoy, Ren’in
güneyindeki Alman devletlerini ilhak ederek, dem okratik meclislerin ye­
rine m onarşileri geçirerek ve kardeşlerini İtalya, Vestfalya, Hollanda ve
İspanya’da kral atayarak bu süreci m antıkî sonuçlarına taşıdı.
Napolyon’un komutası altında bile Fransız ordusu, feodalizmin ka­
lıntılarını süpürdü ve en azından kim i durum larda kapitalist üretim in
gelişmesinin zem inini hazırladı. Ancak, Fransa’da o kadar önemli olan
sarıs-culottes’lar ve köylü ayaklanmaları olmadan yerli müttefikler, halk
kitleleri arasında herhangi bir temel oluşturam adılar. Köylüler ve kent­
li alt sınıflar, Fransız istilasında kendilerini yeni düzenle özdeşleştirecek
hiçbir şey bulamadılar, çünkü Fransa’ya ödenen haraç ve Fransız ordusu­
nun idamesi için gerekli masraflar, üzerlerinde feodal ödemeler kadar bü­
yük bir yük oluşturuyordu. Yerli ‘Jakobenler’ Fransız ordusu çekildiğinde
sudan çıkm ış balık gibi kalıyorlardı.
Bu 1812-14 yıllarında her yerde söz konusu oldu. Napolyon, kardeşini
İspanya tahtına oturtarak ve kuzey Avrupa düzlüklerinde Moskova üze­
299
300
j
Halkların Dünya Tarihi
rine yürüyerek, im paratorluğunu iki cephede gereğinden fazla genişletti.
Birlikleri M adrid’de bir halk ayaklanmasını bastırm ayı başardı; ama o
andan itibaren, General W ellington’un kom utasındaki Britanya birlikleri
İber Yarımadası’nda ilerlerken, gerilla kuvvetlerince rahatsız edildiler. Bu
arada, boşaltılmış olan Moskova’nın işgali, sert kış koşulları ve düşm an
birlikleri 1000 m illik ikmal yollarını imha etti. İşgal edilen topraklarda
Fransız orduları o kadar sevimsiz bir hale gelmişti ki, İspanyol ve Prusya
liberalleri, ‘ulusal kurtuluş’ savaşları gibi görünen savaşlarda monarşist
güçlerle işbirliği yaptılar, ama sonunda zafer kazanan kralların kendile­
rini, Goya’nın tablolarının ‘karanlık dönem inde görülen derin bir zulüm
ve depresyon içinde buldular.
Napolyon’un yenilgisi (ya da aslında ikinci yenilgisi, zira Waterloo’da
yenilmeden önce 1815’te yüz günlük yeni bir çıkış yapmıştı) bütün kral­
ların, prenslerin ve aristokratların caka satarak geri dönmelerine ve 18.
yüzyıl ändert regime’lennin eski üstyapısını, en azından Fransa, kuzey
İtalya ve batı Almanya’da dönüşmüş olan toplumsal yapılar üzerine em ­
poze eden garip bir yarı-dünya yaratm alarına yol açtı. Bu, Kırmızı ve Siyah
ve Parma Manastırı adlı rom anlarında (Napolyon’un ordusunda eski bir
komiser olan) Stendhal tarafından olduğu kadar, (siyah bir kölenin oğlu
olan babası, Napolyon ordusunda general olan) Alexander Dum as’ın
Monte Cristo Kontu rom anında da mükemmel bir şekilde tasvir edilen bir
dünya idi.
Britanya: Bir G eleneğin D oğuşu
Devrim in siyasal hayat üzerinde muazzam bir etki yapması yalnızca
kıta Avrupası için söz konusu değildi. Britanya’da da önemli etkileri oldu.
Burjuvazinin en önemli kesimleri, siyasal olaylar üzerinde 1789’dan önce
önemli bir etkiye sahip olmuşlar ve devrimle oynamak için herhangi bir
neden görmemişlerdir. Ancak Fransa olayları, hızla genişleyen şehir ve
kasabalardaki kitleleri -giderek artan sayıdaki zanaatkârı, kalfaları ve
küçük dükkân sahiplerini ve de onlarla birlikte fabrikaların yeni sanayi
işçilerinin bir kısm ını- harekete geçirdi.
Tom Paine’in devrimi savunan ve Britanya’da da benzer anayasal de­
ğişiklikler yapılmasını talep eden iki kısımlı savunması, The Rights o f
Man (İnsanın Hakları) 100.000 adet sattı. Sheffield’de 1791 yılında, ‘te­
darik m addelerinin muazzam yüksek fiyatları ve hüküm etteki suistimaller hakkında konuşan ... beş ya da altı m akine ustası’ genel oy hakkını
ve yıllık parlamentoları savunan Sheffield Anayasa D erneğini kurdu­
lar. M art 1792’ye gelindiğinde 2000 güçlü ve örgütlü sokak gösterisinin
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
sayısı, sonbahardaki devrimci Valmy zaferi sonrasında 6000’i buldu.50
Manchester, Stockport Birmingham, Coventry ve Norwich’de, başarı de­
receleri değişik, benzer dernekler kuruldu.51 Ayakkabıcı Thomas Hardy
tarafından 1792’nin başında kurulan Londra Yazışma Derneği, 48 ‘bölüm ’
(şube) içinde örgütlenmiş 5000 üyeye sahip olana kadar hızla gelişti,52 ve
taşradaki derneklerle ulusal bir ağ oluşturdu.
Hareket, Britanya hüküm etini,
1792’nin
sonunda Fransız
D evrim i’ne karşı savaşa hazırlanırken endişelendirecek kadar büyük­
tü. Birmingham ’da yerel kodamanlar, bir güruhu, Bastille’in düşüşünü
1791’de kutlayan yerli reform cuların bir yemeğine çoktan saldırtmışlar;
evleri yağmalatıp, toplantı yerlerini yaktırıp, kimyacı Joseph Priestley gibi
insanları şehirden sürdürm üşlerdi.53 Şimdi hüküm et anti-Jakoben ajitasyonu ülke çapında teşvik ediyordu. Her yörede ulusalcı savaş ateşini kö­
rüklemek için kralcı dernekler kurulm uştu.
Dem okratik düşüncelerin propagandasını yapan her girişimi ezmeye
yönelik ahlaksız bir baskı vardı. The Rights o f Man nedeniyle ihanetle suç­
lanan Tom Paine, ülkeden kaçmaya zorlanmıştı. İskoç H alkın Dostları
D erneğinin iki lideri, genç avukat Thomas M uir ve İngiliz Üniteryan vaiz
Thomas Palmer, göze batar derecede yanlı bir yargılam adan sonra, ‘İskoç
anayasa konvansiyonunun üç delegesi gibi, sürgün cezasına çarptırılm ış­
lardı.54 Thomas Hardy ve bir düzine kadar Londralı lider, vatana ihanet
suçundan mahkemeye çıkarılm ışlar ve Hardy’nin karısı, bir güruhun
evlerine saldırması sonucu ölmüştü. Anlayışlı bir jüri sanıkları beraat
ettirince, eylemcilerin jüri önüne çıkm adan tutuklanabilm eleri için par­
lamento habeas corpus’u (yargıç karşısına çıkmayı isteme hakkı) askıya
aldı.
Belirli noktalarda İngiliz ve İskoç Jakobenleri’nin ajitasyonu, şehirli
sınıflardan geniş çaplı ilgi gördü. Açık hava toplantılarına binleri toplaya­
biliyorlardı ve 1797 yılında Britanya donanm asını sarsan büyük ayaklan­
m aların kim i liderleri, açıkça onların etkisi altındaydı. Ancak orta sınıfın
büyük kitlesi, kârlı statükonun savunulabilmesi için toprak sahibi sınıfla
birleşmeye hazırdı; bu da hüküm ete hareketi ezmek için tam serbestlik
sağlıyordu. 1790’ların sonuna gelindiğinde, herhangi bir kişi için devrim ­
ci ideallere sempati ifade etmek zordu.
Bununla birlikte Sheffield Anayasa D erneğinin, Londra Yazışma
D erneğinin, İskoç Halkın D ostlarının ve diğerlerinin ajitasyonunun
önemli bir etkisi olmuştu. Edward Thompson’un İngiliz İşçi Sınıfının
Oluşumunda, göstermiş olduğu gibi, 1815-48 yıllarında büyük etkisi gö­
rülecek bir geleneğin yaratılm asına yardım cı olmuştu.
301
302 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
İrlan d a da C um huriyetçi A yaklanm a
Fransa örneği, Britanya’nın en eski kolonisi İrlanda üzerinde, bugün
de varlığını sürdüren devrimci ulusalcı bir geleneğin doğmasına yol aça­
rak daha da büyük ve doğrudan bir etki yaratmıştı.
İngiltere hüküm etleri, (esas itibariyle İskoçya’dan) Protestan köylüleri
Ulster eyaletindeki Katoliklerden alınan arazilere yerleştirip, 1650’deki
direnişi kırarak ada üzerindeki kontrolünü pekiştirm işti. Bu köylü yer­
li göçmenlerin soyundan gelenler, bir Katolik ayaklanmasıyla toprakla­
rından kovulacakları korkusuyla yaşıyorlardı ve bu onları, kendileri de
Protestan olan Anglo-İrlandalı büyük toprak sahipleriyle bir çıkar birliği
duygusuna itmişti. Britanya hüküm etlerince kendilerine empoze edilen
politikalara, m ülkleri ellerinden alm an Katolikleri cesaretlendirebilir
diye meydan okum aktan korkuyorlardı. Dublin’deki Protestan parlam en­
to 1770’lere kadar, Londra’da belirlenen politikaların onay makamıydı.
18.
yüzyılın son çeyreğinde tutum lar değişmeye başladı. Am erikan
Bağımsızlık Savaşı, Dublin parlam entosuna daha fazla pazarlık gücü
sağladı; zira Britanya hüküm eti, herhangi bir Fransız saldırısını karşıla­
m ak üzere İrlandalı gönüllü milisler talep ediyordu. Bir süre için, İrlanda
parlam entosunun İrlanda’lı toprak sahipleri ve işadam larının çıkarları
doğrultusunda hareket edebileceği umuldu. Ne ki bu um utlar savaş sona
erince param parça oldu ve İngiltere’ye karşı, özellikle Belfast’ın büyüyen
Protestan ticari orta sınıfı arasında büyük öfke vardı.
Bu duygular Fransız Devrimi yanlısı, heyecanlı tepkiyle birleşti.
Gönüllüler talim yapmaya başladılar, bir Anayasa konvansiyonu talep
ettiler ve Katoliklerin özgürlüğünü geri istediler. 1792 yılında, ‘şimdi
demokrasi savaşında en önde olan ‘Belfast şehri’, Fransız D evrim i’nin
yıldönüm ünü büyük bir yürüyüş ve festivalle kutladı... Bütün atmosfe­
ri cumhuriyetçi bir ruh kapladı’. Posterler dinsel ayrımcılığa saldırıyor:
‘İrlanda Bastille’inin nedeni batıl kıskançlıktır: birleşelim ve onu yok ede­
lim ’.55 Bu olayı örgütleyenlerden birisi, genç bir Protestan avukat, Wolfe
Tone, Belfast’daki bir yemekte çoğu işadam ı (bir tuhafiyeci, bir keten ku­
maş imalatçısı, bir derici, bir kâtip, bir eczacı, bir saat imalatçısı ve üç
tüccar) olan bir düzine adamla birlikte yeni, radikal bir örgüt, Birleşik
İrlandalılar’ı kurdu.56
Britanya’da olduğu gibi İrlanda’da da yeni Jakobenizm’i baskıyla yok
etmek girişimleri oldu. İngiltere’nin emriyle İrlanda üst sınıfı tarafından
çıkarılan yasalar, silah taşınm asını yasakladı ve Birleşik İrlandalıları ya­
sadışı ilan etti. Yeraltına girm ek zorunda kalan örgüt, giderek daha dev­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 303
rimci oldu. Amacı, İrlanda’yı ekonomik olarak geri bırakan ve onu din­
sel anlam da bölen Britanya yönetim ini devirmek haline geldi. M odern
bir ulus yaratm ak için, Fransa’daki gibi bir devrim gerekliydi. Birleşik
İrlandalılar bunun, yabancı yönetim inin ölü ağırlığını ve yerli aristokra­
siyi üzerinden atmış, kapitalist bir ulus olacağını itirazsız kabul ediyorlar­
dı. Tone, bunu gerçekleştirmek için, silahlı yeraltı ‘savunma’ gruplarıyla,
toprak sahiplerine karşı eski bir mücadele geleneği olan Katolik köylülü­
ğü harekete geçirmek üzere, giderek orta sınıfa, esas itibariyle Protestan
Birleşik İrlandalılar’a dayanması gerektiğini görüyordu.
Bir ayaklanmayı destekleyecek sayı, Britanya hüküm etinin elindekin­
den daha fazlaydı - 65.000’e karşı 100.000.57 Ancak çok daha az eğitimli
ve silahlıydılar. Başarı, Fransa’dan askerî destek alınm asına bağlı görü­
nüyordu.
Ayaklanma 1798’de gerçekleşti. Ama Fransa’nın 1100 kişilik bir bir­
liğin Ağustos ayında M ayoya çıkarılması şeklindeki desteği, hem çok
azdı hem de çok geç geldi. O zam ana kadar otoriteler hareketin liderlerini
tutuklam ayı başarm ışlar ve çoktan silahlanm ış olan asileri, zam anından
önce hareket etmeye zorlamışlardı. Wexford ve A ntrim ’deki ayaklanma­
lar ezildi. Ayaklanmaları izleyen baskı, Fransız D evrim i’nin terörünü
çocuk oyuncağı yapıyordu. İsyanı desteklediğinden şüphelenenlere karşı
girişilen misilleme yaklaşık 30.000 hayata mal oldu.58
Hikayenin sonu buydu. Ayaklanmadan önceki üç yılda gerginlik ar­
tarken, otoriteler Protestan grupların Katoliklere karşı nefret kam pan­
yaları düzenlemelerini bilinçli olarak teşvik etmişlerdi. A ntrim ’deki
Diamond köyünde, 1795 güzünde Katolik ve Protestan köylüler arasın­
daki yerel çatışmaları yarı gizli bir Protestan örgütünün, Orange (Oranj)
Topluluğunun* kurulm ası izledi. Anglo-İrlandalı toprak sahipleri her
türden köylüyü küçük görüyorlardı ve başlangıçta bu yeni oluşum dan
uzak durdular. Ama kısa süre sonra bunun, ayaklanma tehdidini önleme­
de çok değerli olduğunu anladılar:
1796 ve 1797’de yavaş yavaş... Orange Topluluğu küçük, dağınık ve toplum ­
sal olarak kabul görmeyen, yönetici sınıf tarafından küçümsenen bir örgüt
olmaktan, eyalet çapında güçlü, Britanya ve İrlanda’daki en yüksek makamlı
kişilerin bazıları tarafından onaylanan ve etkin bir şekilde desteklenen bir
örgüt haline geldi.59
*
Orange Topluluğu (Orange Order): İrlanda'da İngiltere Kralı O range’lı W illiam ’ın (16881702) adından m ülhem olarak kurulan, Protestanların yönetim ini savunan gizli, m ezhep­
sel bir dernek. 1795 yılında Katolik kırsal hareketlere karşı bir önlem olarak kurulm uştu.
İrlanda’nın Britanya’dan ayrılm ası hareketine şiddetle karşı çıktığı 1880’lere kadar hareket­
sizdi. 1920’den sonra Ulster Birlikçi P a rtin in en faal grubu olarak hizm et verdi. G ünüm üzde
de Protestan Birlikçiliği’nin kalesidir, -çev.
I H a lk la r ın D ü n y a Tarihi
Silahlı kuvvetlerin kom utanı General Lake, Orange gösterilerinin ba­
şında yerini aldı ve silahlı Orange grupları artan oranda hüküm et birlik­
leri ve milislerle işbirliği yaparak Birleşik İrlandalılar’ın destekçilerini ce­
zalandırdılar. Protestan asileri bir tercihle karşı karşıya bıraktılar: ya kır­
baçlanıp işkence görmek, ya da diğer asileri kırbaçlam ak ve onlara işkence
etmek için Orange Topluluğuna katılm ak.60 Bu yolla Britanya otoriteleri
ve Anglo-İrlandalı toprak sahipleri, yalnızca ayaklanmayı ezmekle kal­
madılar, aynı zam anda sekter dinsel duygulara muazzam bir hız verdiler.
Son 200 yıldır İrlanda siyasetine egemen olan iki siyasal gelenek,
Cum huriyetçilik ve Oranjcılık, Avrupa çapındaki devrim ve karşı-devrim
mücadelesinin bir yan ürünü olarak doğdu.
Bununla birlikte o zam anlar bu, Britanya hüküm etinin ‘uygar’ devlet
adam ları için hiç de endişe edilecek bir husus olmadı. Birleşik İrlandalIlara
karşı başarılı bir böl ve yönet politikası uygulayarak iki yıl sonra İrlanda
parlamentosunu, kendilerini ortadan kaldıracak bir şekilde oy vermeye
ikna ettiler. İrlanda tarım ı ve endüstrisi, geçmişte Britanya’nın kontrol
ettiği pazarlardan dışlanarak ciddi bir şekilde zarar görmüştü. Şimdi,
Anglo-İrlandalı toprak sahipleri muazzam rantlar elde eder ve bunu
İngiltere’de tembel verimsizlikle harcarken, kendilerini korum ak için her
türlü siyasal araçtan m ahrum bırakılıyorlardı. Britanya hüküm eti -h e r 30
ya da 40 yılda bir günüm üze kadar tekrarlayacak olan- ‘İrlanda sorununu
çözdüğünü sanmıştı.
H a iti’n in Siyah Jakobenleri
Karşı-devrim her yerde başarılı olamadı. A tlantik’te, 3.000 mil uzak­
lıktaki bir adada, H aiti’de sonuç İrlanda’dakinden çok farklıydı. Ama
bunu elde etmek için bir on yıllık şiddetli ayaklanmalar, savaşlar ve iç
savaşlar gerekmişti.
Hispaniola adasının batı kesimindeki Santo Domingo (Saint
Domingue), Fransız m onarşisinin koloni im paratorluğundaki en büyük
ödül olmuştu. Buranın plantasyonları, Avrupa’nın diğer Karayipler ve
Am erikan kolonilerinin tüm ünden daha fazla şeker üretiyor ve plantas­
yon sahiplerinin ve Nantes ve Bordeaux gibi Fransız lim anlarının tüccar
kapitalistlerinin cebine para akıtıyordu.
Bu zenginliğin kaynağı 500.000 siyah kölenin aralıksız emeği idi; ça­
lışmaları hayatlarını öylesine mahvediyordu ki ancak Afrika’dan sürek­
li gelen takviye ile sayıları yerinde tutulabiliyordu. O nların tepelerinde
efendilik yapan 30.000 beyaz -b u Kuzey Amerika eyaletlerinin herhangi
birindeki orandan daha düşüktü- ve bunların yanı sıra, kimileri oldukça
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı j 305
zenginleşmiş ve hatta köle sahibi bile olmuş yaklaşık aynı sayıda özgür
melez ırk, ‘m ulatto’lar, yaşıyordu.
Beyaz nüfusun görece az olan sayısı, bunların büyük iddiaları olma­
sını engellemiyordu. Bunlar koloninin zenginliğinin kendi çabalarının
sonucu olduğunu sanıyorlar ve m erkantilist sistemin Fransız uyarlaması
olan exclusive tarafından empoze edilen kurallardan şikâyet ediyorlardı.
Dolayısıyla, ‘anavatanın 1789 bahar ve yazındaki tuzu kuru orta sınıfının
ajitasyonunun bir parçası olarak, kendi ‘özgürlük’ taleplerini geliştirmek
ihtiyacı hissediyorlardı. Bastille’in düşmesine ilişkin haberlerden sonra her ne kadar kolonili asilerin devrim in sloganı olan ‘özgürlük’ ve ‘eşitliği’
siyah kölelere ya da hatta özgür mulattolara uygulamak gibi bir niyetleri
olmasa d a- kralcı valiye karşı silahlı bir başkaldırı gerçekleşti.
N üfusun yalnızca yüzde 7’sini oluşturuyor olsalar da beyazlar çok bö­
lünm üştü. Her biri üç ya da dört köleye sahip ‘küçük beyazlar’, Fransız
orta sınıfının aristokrasiden gördüğü küçültücü muamele gibi, plantas­
yon sahibi ‘büyük beyazlar’dan gördükleri muameleye öfke duyuyorlardı.
Kiminle ticaret yapacakları konusunda serbestçe karar verebilmeye çok
önem veren plantasyoncular, ‘küçük beyaz’ların siyasi kontrolü ele geçir­
mesine izin verecek değillerdi. Devrimci coşkusu içinde Fransız Meclisi,
kölelik hakkında bir şey söylemekten dikkatle kaçınarak, mulattolar ve
özgür siyahlar da dâhil tüm özgür insanlara eşit haklar tanıyınca, her
iki grup da küplere bindi. Kısa sürede özgür nüfusu oluşturan dört grup
içinde -hüküm eti destekleyenler, büyük beyazlar, küçük beyazlar ve mulattolar- ittifakların yer değiştirmesiyle, iç savaşa yakın bir durum ortaya
çıktı.
Bunların tüm ü siyah kölelerin çalışmasını, acı çekmesini, cezaya çarp­
tırılm asını ve sanki hiçbir şey olmamış gibi ölmesini bekliyordu. Ciddi bir
şekilde yanılıyorlardı. Siyahlar, plantasyonları ateşe vererek, köle sahiple­
rini öldürerek, beyaz milislere karşı silahlı çeteler oluşturarak isyan etme
fırsatını yakaladılar ve kendi liderlerini ortaya çıkararak ayaklanmayı
yaygınlaştırdılar. En tanınm ış eski çiftlik hayvanları kâhyası Toussaint
L’Ouverture, kısa süre içinde rakip beyaz gruplar, mulattolar, adanın öteki
yarısından gelen istilacı bir İspanyol ordusu ve Fransa’dan birbiri ardı sıra
gelen Jironden temsilciler arasında, başarılı bir şekilde m anevra yapmaya
başladı. Daha sonra, Fransa’da sans-culotteların Jakobenleri iktidara taşı­
dıkları sırada bir Britanya askeri birliği Santo Domingo’ya çıktı.
Bundan sonra olanlar, yalnızca Santo Domingo’nun geleceğinin öte­
sinde anlam lar taşıyordu. Adam Sm ith’in tezlerinden etkilenm iş olan
Britanya yönetici sınıfının önemli kesimleri, köleliğin zam anının geç­
miş olduğu sonucuna varm ışlardı. Ne de olsa Kuzey Amerika’daki şeker
306
j
H alkların Dünya Tarihi
plantasyonlarını çoktan kaybetmişler, Batı H int A dalarındaki şeker plan­
tasyonları da Fransızlarınkine göre önemsizdi. W illiam Pitt hüküm eti,
W illiam W ilberforce’un kölelik karşıtı kampanyasına biraz destek ver­
mişti. Ancak, köle ekonomilerinin en önemlisi Santo Domingo’yu alma
olanağının ortaya çıkması, fikrini değiştirdi ve köleliği heyecanla bağrına
basmaya hazırlandı. Bu girişim in zaferi, dünyanın her tarafından köleliğe
yeni bir itici güç sağlayacaktı.
Fransa’da devrim in Jakobenleri iktidara getiren yükselişinin, köle
ayaklanması için de eşit derecede önemli yansım aları oldu. Jironden li­
derlerin pek çoğu, kişisel olarak, köleliğin kararlı karşıtları ve 1788’de
kurulan Siyahların Dostu D erneğinin üyesiydiler. Bunlar esas itibariyle
ilham larını Aydınlanma düşüncesinden alan gazeteciler ve avukatlardı.
Ancak bunların en önemli siyasal tabanı, Fransa’nın batısındaki lim an­
ların ticaret burjuvazisiydi ve onlar ise kârlarına zarar verecek herhangi
bir önleme şiddetle karşıydılar. Köle karşıtı tezin propagandasını yapmış
olsalar da Jirondenler bunu hayata geçirmeye hazır değillerdi. Buna kar­
şılık, Jakobenleri ileriye iten halk güçlerinin kölelikte herhangi bir m ad­
di çıkarı yoktu ve kölelerin ıstırabını kendi ıstırapları gibi görüyorlardı.
Aynı zamanda Britanya’nın da içinde bulunduğu koalisyon karşısında
alınan askeri yenilgilerden dehşete düşmüş orta sınıf Jakoben liderler,
Karayipler’deki Britanya adalarında köle isyanlarını desteklemenin ya­
rarlarını görebiliyorlardı.
4 Şubat 1794’te Jakoben ağırlıklı Konvansiyon, başkanı Santo
Domingo’dan gelen siyah ve mulatto temsilcileri kardeşçe öperken, bü­
tün Fransız topraklarında köleliğin lağvedilmesini kararlaştırdı. İki dev­
rim arasında, Pitt’in Britanya kapitalizm inin kölelikteki payını arttırm a
um utlarını param parça eden bir ittifak oluşmuştu. 60.000 askerden olu­
şan Britanya keşif gücü, bir on yıl kadar önce W ellington’un yarım adada­
ki ordusundan daha büyük kayıplara uğradı. Britanya parlam entosunda­
ki m addi hesapların dengesi yeniden değişmişti. Bu, kölelik karşıtlarına
yeni bir oylama şansı verdi ve köle ticareti 1807 yılında yasaklandı.
M aalesef bu, Santo Domingo’daki eski köleler için hikâyenin sonu de­
ğildi. Thermidor’dan sonra sağa kayılması, eski köle sahiplerine ve on­
ların ticarî müttefiklerine yeni bir nüfus kazandırdı. Napolyon kendini
im parator olarak taçlandırmaya hazırlanırken, koloni im paratorluğun­
da köleliği yeniden uygulamaya sokmak için planlar yapıyordu. Santo
Domingo’yu Toussaint L’O uverture’den alm ak için 12.000 askerden olu­
şan bir donanm a gönderdi. Bunu izleyen savaş, Britanya’ya karşı y ürü­
tülen savaş kadar şiddetliydi. Bir noktada, yanılgı içinde düşmanla uz­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı j 307
laşmaya çalışan Toussaint’in tutsak edilip Fransız hapishanesinde ölm e­
sinden sonra, Fransız ordusu galip gelmiş gibi görünüyordu. Siyahların
direnişini toparlam ak ve aynen Toussaint’in Britanya ordusunu yendiği
gibi Napolyon’un ordusunu yenmek, eski yardım cılarından Dessalines’e
kalmıştı.
Santo Domingo, siyahların bağımsız Haiti devleti oldu. Yoksul bir dev­
letti, 15 yıl hemen hemen kesintisiz süren savaş muazzam hasar bırakm ış­
tı. Küçük bir azınlık için onca zenginlik yaratan şeker ekonomisi, köle­
lik olmadan eski düzeyine getirilemiyordu ve her ne kadar Dessalines’in
halefi Christophe bunu empoze etmeye çalıştıysa da, yoksullar kabul
etmedi. Yoksul olabilirlerdi ama Jamaika, Küba, Brezilya ya da Kuzey
Amerika’daki siyahlardan daha özgürlerdi.
L atin A m erika’n ın İlk D evrim leri
Daha 16 yaşındayken devrim in ilkelerini bağıra çağıra tartışan bir
Venezuelalı’nın, Bolivar’ın, 1815 yılındaki ziyaretine zemin hazırlayan şey,
H aiti’nin özgürlüğünü kazanmasıydı. Bolivar şimdi, Latin Amerika’daki
İspanyol egemenliğine baş kaldıran isyanın liderlerinden birisiydi.
Bu isyan da, H aiti’deki gibi, Avrupa’daki olaylarca tetiklenmişti.
Napolyon, zayıf Bourbon Kralı IV. Charles’ın tahttan feragat etmesinden
sonra 1808 yılında kardeşi Joseph’i İspanya tahtına oturttu. Bu, M adrid’de
ayaklanmalar ve taşradaki yaygın gerilla eylemleri kadar, Britanya’nın
yardımıyla İspanyol ordusunun geri kalan kısım larının yürüttüğü m u­
harebelerin de belirleyici olduğu bir isyanı kışkırttı. İsyanın dinam izm i­
nin büyük kısmı, soyluluğun ve kilisenin feodal uygulam alarına yönelik
her türlü saldırıdan dehşete düşen ve Charles’ın oğlu Ferdinand’ın altında
m utlak monarşiyi -Engizisyonuyla birlikte- yeniden tesis etmeye kararlı
görünen, papazların yönetim indeki çok dindar köylülerden geldi. Ancak
bir süre için, Câdiz’in liberal burjuvazisinin ju n ta s\ (konsey), her ne ka­
dar düşünceleri ülkenin pek çok yerinde savaşan kuvvetlere lanetli gelse
de, isyanın ulusal odağı olarak göründü.
Sonuç, yalnızca İspanyanın değil ama onun tüm koloni im parator­
luğunun altı yıl süreyle istikrarlı bir hüküm etten yoksul kalmasıydı.
Üçüncü Dünya’da Kaliforniya’dan Cape H orn’a kadar ani bir iktidar boş­
luğu oluştu. Çeşitli siyasal güçler bu boşluğu doldurmaya kalkıştılar ve
kaçınılm az olarak birbirleriyle şiddetli savaşlara tutuştular.
Önceki 300 yılda İspanyol göçmenleri, Britanyalıların Kuzey
Amerika’da, Fransızların Santo Domingo’da yapmış oldukları gibi, im ­
308 J H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
paratorluğun yöneticilerinin çıkarlarıyla çelişen kendi çıkarlarını geliş­
tirmeye başladılar. Ispanya’daki siyasal kriz, bu çıkarları savunm ak için
uygun bir fırsat olarak görünüyordu.
İspanyol m onarşisinin davasına sadakat yemini etmiş koloni valileri,
bu tür taleplere direnm e konusunda kararlıydılar; ellerinin altında askeri
birlikler vardı ve daha fazla destek için de kiliseye güvenebilirlerdi. Genel
valilerin lehine bir başka şey daha vardı: Koloni toplumu içindeki ayrı­
lıklar, Kuzey Am erika’dakinden bile daha büyüktü. Latin Amerika’nın
geniş alanları, yerli halk üzerinde esas itibariyle feodal kontrol biçimleri
oluşturmuş, büyük toprak sahiplerinin egemenliği altındaydı. Bu arada,
şehirlerde, servetleri Latin Am erika’nın diğer yerlerinden değil de İspanya
ile olan ticaretten gelen tüccarlar, tacın ve toprak sahiplerinin ekonomik
ilerlemeyi engellediğine inanan bir orta sınıf ve zanaatkârlar, işçiler ve
kim i bölgelerde siyah köleler vardı.
Kendisi de büyük toprak sahibi bir aileden gelen Bolivar, Venezuela’nm
İspanyol yönetimine karşı, 2000 mil kadar uzakta, devrimci rahip Hidalgo
Meksika’nın Guadalajara şehrinde bir ayaklanmaya önderlik ettiği sırada,
1810’daki ilk ayaklanmada yer aldığı zaman durum böyleydi. Ayaklanma
başlangıçta başarılı oldu ama sonra ezildi. Hidalgo idam edildi ve Bolivar
hayatını kurtarm ak için kaçtı. Bolivar’ın Caracas’ta ikinci bir ayaklan­
ma düzenlediği, yine yenildiği (ve H aiti’den destek aradığı); Hidalgo’nun
sancağını devralan Morelos’un ise idam edildiği zaman, tablo tekrarlan­
mıştı. Bolivar üçüncü girişiminde, Venezuela’dan Nueva Granada (şim­
diki Kolombiya) yoluyla Bolivya’ya girip, A rjantin’in ‘kurtarıcısı’ San
M artin’le birleşerek ve daha sonra Şili’li ‘kurtarıcı’ O’Higgins’in İspanyol
tacını Peru’dan kovması için onunla birleşince, başarılı oldu. Bu arada,
Meksika’daki üçüncü bir ayaklanma, sonunda İspanyolları bağımsızlığa
razı olmaya zorladı. Bununla birlikte Bolivar ve Hidalgo’nun idealleriyle
sürüklenenler için zafer nahoş oldu. O nlar Fransız D evrim i’nin değerle­
rini benimsemişler ve yalnızca tacdan kurtulm ayı değil, feodalizme son
vermeği, köleleri özgürleştirmeği ve tam bir burjuva cum huriyeti k urm a­
yı hedeflemişlerdi. Hatta Hidalgo, toprağın paylaşılacağı vaadiyle köylü­
leri isyana kışkırtacak kadar ileri gitmişken, Bolivar zaferlerinden sonra,
bir Latin Amerika ‘Birleşik Devletleri’ kurm ak üzere Panama’da bir ‘Kıta
Kongresi’ toplanması çağrısında bulundu.
Kıtaya egemen olan büyük toprak sahipleri bununla ilgilenmediler.
O nların bu tü r radikal laflara olan muhalefeti, Bolivar’ın ilk yenilgileri­
ne ve Hidalgo’nun idam ına yol açmıştı. Bunlar, her ne kadar daha sonra
Bolivar ve Hidalgo’nun haleflerini ‘kurtarıcılar’ olarak selamlamış olsalar
da, bağımsızlığın kendi koşullarına göre gerçekleşmesini de garanti et­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 309
mişlerdi. Toprak reformu hiçbir zaman gelmedi; iktidar bölgesel oligarşi­
lerin elinde kaldı ve Birleşik Devletler’e rakip olacak tek bir Latin Amerika
Cum huriyeti kurulm ası planları ölü doğdu. Başarılarına ve Venezuela’da
her şehri süsleyen heykellerine rağmen Bolivar, hayal kırıklığına uğram ış
bir adam olarak öldü.
Latin Amerika, büyük ölçüde bağım sızlıktan önceki gibi kaldı;
Avrupa’dakilere rakip 17 ve 18. yüzyıl şaşaasını yansıtan birkaç olağanüs­
tü koloni şehrinin, yarı serflerin çalıştığı büyük latifundia hinterlandıyla
kuşatıldığı bir kıta. Kıtanın ‘ulusları’, İspanyol yönetim inden ku rtarıl­
m ışlardı ama hâlâ, az ya da çok ölçüde, yabancı güçlere bağımlıydılar. 19.
yüzyıl içinde Meksika, Birleşik Devletler ve Fransa tarafından istila edil­
di; Britanya ise A rjantin ve Şili gibi ülkelere nüfuz etti. Her Latin Amerika
ülkesinde oligarşik hizipler birbirlerine karşı entrikalar, darbeler düzen­
ledi; rakip ‘liberal’ ve ‘m uhafazakâr’ partiler kurdular ve bir yanda aşırı
ayrıcalıklar, öte yanda geniş, durağan yoksulluk havuzlarıyla tanım lana­
bilecek toplumsal yapılarını korudular.
4. B ö l ü m
A
klin
G
er
İ Ç
e k İl İşİ
1789’da, A ydınlanm anın etkilediği pek çok entelektüel çevreyi dev­
rimci heyecan kaplamıştı. Ancak bu duygu evrensel değildi. Kısa süre
içinde olup bitenleri uygarlığa saldırı olarak lanetleyen sesler duyulm a­
ya başladı. O nların şikâyeti henüz üç yıl geride kalm ış olan terörle ilgili
değildi. Lafayette’in Ulusal M uhafızlar’ı hâlâ Paris’i sıkı denetim altında
tutuyor, parlamentoya karşı sorum lu olsa da kral hâlâ hüküm etler atıyor
ve Robespierre hâlâ ölüm cezasını lanetliyordu. O nların düşmanlığı, tam
da halk kitlesinin devletin işleri üzerinde söz hakkına sahip olmasınaydı.
Edm und Burke’e göre, karşı-devrim in Incil’i olan ve olmaya devam eden
bir metinde, ‘domuz kalabalığı’ uygarlığın tam da temelini dinam itliyor­
du:
Avrupa’nın görkemi ebediyen söndürülm üştür. Rütbe ve cinsiyete karşı, ağır­
başlı itaate karşı o gururlu boyun eğişi, köleliğin kendi içinde bile canlı kalan
o yüreğe bağlılığı, o yüceltilmiş özgürlük ruhunu bir daha asla, asla görme­
yeceğiz.61
Burke, daha önce tipik bir m uhafazakâr değildi. Am erika’daki Britanya
politikasına karşı çıkmış ve Bengal’in Britanyalı fatihlerini lanetlemişti.
1780’lerin sonunda Am erika’dan Londra’ya dönen Tom Paine onu bir
dost olarak görüyordu. Ama siyasal hayata katılacağı iması onun için çok
fazlaydı. 1790 yılında çıkan, Fransa’daki Devrim Üzerine Düşünceler adlı
reddiyesi, bırakınız ‘hizm etçiler’i ve ameleleri, zanaatkârlar ve çiftçilerin
bile yönetmesi fikrine karşı toprak mülkiyetini, paralı zenginliği ve ‘kül­
türlü ’ sınıfları birleştirmeği amaçlayan bir polemikti. Bu, liberal dokt­
rinlerden verilen her tavizi reddetmek anlam ına geliyordu. Bir zam anlar
köleliğin kaldırılm asına sempatik bakan Burke şimdi, kölelik karşıtlığını,
‘Jakobenliğin lanetli ağının küçük bir parçası’ olarak lanetliyordu.62 Daha
sonraki bir yazısında, Tom Paine’in ‘cezai adaletin inkârını hak ettiğinde
ısrarcıydı.63
Düşünceler üst sınıflar arasında ani bir başarı sağladı -İngiltere’de
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 311
50.000 adet satddı ve birkaç yd içinde çeşitli dillere çevirileri görüldü. III.
George ona bayıldı; Büyük Katerina heyecanlandı; Polonya’nın son kra­
lı Stanislav övgü doluydu. Bunların hiçbiri, kuşkusuz, ‘kölelik’ hakkında
bir deneyim yaşam amışlar ya da ‘yüceltilmiş özgürlüğün ruhunu’ geliştir­
mek için herhangi bir şey yapmamışlardı.
Burke’ün yazılarının benzerleri kısa süre sonra, kıtada M aistre’den
geldi. O yalnızca yöneticilerin, “doğuştan ve servet bakım ından halktan
ayrışması gerektiği, zira insanlar bir kez otoriteye saygılarını kaybederler­
se, bütün yönetimlerin sona ereceği”64 konusunda ısrar etmiyor; tartışm a­
yı A ydınlanm anın bütün temellerine yönelik bir saldırı olarak yaygınlaş­
tırıyordu. ‘Soylu bir adam ın işleyebileceği en büyük suç’, diye yazıyordu,
‘Hristiyan dogm alarına saldırm aktır’.65
Eski önyargılara kafa tutm anın, sömürülen sınıfların efendilerine
m eydan okuyabilmelerine yol açacağı uyarısında bulunm ak konusunda
M aistre yalnız değildi. Gibbon, Roma İmparatorluğunun Gerileyişi ve
Çöküşünde vahşice saldırdığı, saçma Hristiyan inançları için şimdi bir
yer buluyordu. ‘Eski önyargıları, kör ve cahil kalabalığın hor görmesiyle
karşı karşıya bırakm anın tehlikesi’ üzerine yazıyordu.66
Yalnızca devrim değil, aynı zam anda A ydınlanm anın temelleri de
saldırı altındaydı ve bu durum devrimci orduların ilerleyişi, Avrupa’nın
tüm taçlı kafalarını ve aristokratlarını titretmeye başlayınca daha da a rt­
tı. Kitleler arasında aklın yaygınlaşmasını önlem enin bir kalesi olarak,
karanlıkçı (obscurantist) inançlara yöneldiler ve Aydınlanma geleneğini
sürdürmeye çalışanlara karşı en baskıcı polis önlem lerini aldılar.
Akıldışılık (unreason) dalgası, 1789 konusundaki um utları ikinci terör
dalgası tarafından çökertilen pek çok kişinin hayal kırıklığı ile güçleni­
yor; Thermidor ile acılaşıyor ve Napolyon’un taç giymesiyle umutsuzluğa
saplanıyordu. O nların ruh hali bir sinizm ya da hatta gerici ruh hali oldu.
‘H üküm darlar bütün çağlarda ve bütün yönetim biçimleri altında aynı­
dır’ diye yazıyordu Coleridge 1797’de. Alman şair Hölderlin, iyi bir dün­
ya um udunun kendi içinde kötü bir şey olduğunu ima ediyordu; ‘Devleti
cehenneme çeviren şey, tam da onu cennete çevirmeye çalışan adam lardı’
diye yazıyordu.67 1789’un um utlarına ihanet etmeyi reddedenler bile, ge­
nellikle eski düzenle doğrudan sürtüşmeyi terk ediyorlardı. Alan giderek,
dinsel m itosların kör im anını ve m onarşik kuruntuları vaaz edenlere açı­
lıyordu.
50 yıl önce Hum e açıkça kuşkucu görüşleri ifade edebilirken, Shelley
ateizmi savunduğu için 18 yaşında Oxford’dan atılıyordu. Voltaire, Eski
A hit’in saçm alıklarını gözler önüne sermişti, ama David Strauss gibi in­
sanların İncile yönelik saldırılarını yeniden başlatabilmeleri 1840’lara
H a l k l a r ın D ü n y a Tarihi
kadar m üm kün olmamıştı. Fransa’da Buffon ve Lamarck ve İngiltere’de
Erasmus Darwin (1731-1802) 18. yüzyılda türlerin evrimleşebileceği nos­
yonunu geliştirmişlerdi. Ama Britanya’da bile 1830’lar ve 1840’lardaki
atmosfer nedeniyle, Erasmus’un torunu Charles’ın da buna inandığını ve
bunun nasıl olduğuna ilişkin yeni teorisini dünyaya açıklayabilmesi için
20 yıl beklemesi gerekmişti.68 İskoç Aydınlanma düşünürleri Adam Smith
ve Adam Ferguson, insan toplum unun avcı-toplayıcılıktan o zamana ka­
dar olan gelişmesi hakkında yorum lar yapmışlardı. Ama bunlar, toplumu
tanrının işi olarak gören, Ulusların Zenginliğinden kim i ifadeleri basitçe
tekrarlayanlar tarafından unutulm uştu. Sanki yarım yüzyılın büyük kıs­
m ında insanların düşüncesini dondurm ak gibi bir girişim olmuştu.
Aydınlanm adan karanlıkçılığa geçiş her alanı kapsamıyordu.
M atematikte, fizikte ve kimyada, daha çok sanayinin yaygınlaşmasının ve
savaş ihtiyaçlarının teşvik ettiği pek çok ilerleme devam ediyordu. Kâr pe­
şinde koşan sanayicilerle yalnızca daha yüksek rantlarla ilgilenen toprak
sahipleri arasındaki politik çatışmalar, İngiltere’de David Ricardo’nun,
Sm ith’in kapitalizm anlayışını geliştirmesine yol açtı. Alm an filozofu
Hegel, pek çok Aydınlanma kavrayışını, her ne kadar bu gelişmeyi her
türlü maddî destekten koparan bir şekilde de olsa, insan anlayışının geliş­
mesine dair bir genel bakış içinde sentezledi. Walter Scott, Honoré Balzac,
Stendhal ve Jane Austen, doğm akta olan kapitalist dünyada orta sınıfların
çıkm azlarına edebî bir ifade kazandırm anın tipik bir şekli olarak rom anı
geliştirdiler. Edebiyatta, müzikte ve sanatta ‘rom antizm ’, akıldan çok duy­
guları ve hisleri kutsadı. Bu durum çoğu kez sözde bir ‘altın çağ’ın karan­
lıkçı geçmişin yüceltilmesine yol açtı; ama feodalizmin kalıntılarından
kurtulam am ış olan toplum larda halkın tiranlığa ve zulme karşı muhalefet
geleneğinin yüceltilmesine de yol açabiliyordu. Saint Simon ve Fourier ile
Britanya’daki başarılı öncü sanayi yöneticisi Robert Owen gibi az sayıda
‘ütopyacı’ düşünür -h e r ne kadar önerilerini gerçekliğe dönüştürecek her­
hangi bir güce işaret etmeyi başaram adılarsa d a - toplum un daha iyi nasıl
örgütlenebileceği konusunda ayrıntılı planlar yaptılar. A ydınlanm anın
ve erken devrimci yılların m irasına katkıda bulunabilm ek için, 1810’ların
sonunda ve 1820’lerin başında doğmuş yeni bir nesil gerekliydi. Ama bu
arada, Restorasyon m onarşilerinin 18. yüzyıl yaşam kalıplarını yeniden
empoze etme girişim lerine rağmen dünya, çarpıcı bir şekilde değişiyordu.
5. B ö l ü m
SANAYİ D E V R İ M İ
Sanayici ve geleceğin sosyalisti Robert Owen’e göre, 1815’te, ‘New
Lanark’daki işletmede m ekanik güç ve yaklaşık 2000 genç ve yetişkin ta­
rafından yürütülen işlemler... 60 yıl önce İskoçya’nın bütün çalışan nüfu­
sunun işgücünü gerektirecek kadar iş bitirm ektedir.’69
Biraz abartıyor olabilir, ama önemli bir gerçeği vurguluyor­
du. İnsanoğlunun bir şeyleri üretm e tarzında, 10.000 yıl önce avcıtoplayıcıların tarım a başlam alarından sonra olduğu çapta değişiklikler
oluyordu. Başlangıçta bu değişikliler İngiltere’nin kuzeyinde, İskoçya’nın
alçak bölgelerinde ve Belçika’nın belirli yerlerinde oldu. Ama kısa sürede
başka yerlerde de gelişmeleri biçimlendirecekti.
Bunlar bir dizi birbiriyle bağlantılı yenilikti: karm aşık m akinelerin
kullanılması; ağaç, kolayca bükülen pirinç ya da kolayca kırılan dökme
dem irden aletler yerine, sertleştirilm iş çelik aletlerin yapılması; çeliğin
ergitilmesinde yerel orm anlar kesildikçe başka yerlere taşınm ak zorunda
olan odun köm ürü ocaklarının yerine maden kömürüyle çalışan fırınla­
rın kullanılm ası ve de buhar makinesi dolayımıyla köm ürün, makineleri
döndürm ek için büyük ve yeni bir hareket ettirici güç kaynağı olarak kul­
lanılması.
Bu yeni m akinelerin, yeni m etallerin ve yeni enerji kaynağının birlikte
kullanılm ası, insanların üretebilecekleri şeylerin m iktarını ölçülemeye­
cek derecede çoğalttı. Ayrıca, insanların ve eşyanın bir yerden bir başka
yere taşınması için gerekli süreyi çok azalttı.
18.
yüzyılın sonunda Boston’dan Philadelphia’ya gitmek hâlâ iki haf­
ta alıyordu; bir gemi lim anda rüzgarın değişmesi için on beş gün ya da
daha fazla bekleyebiliyordu ve bir yöreden ötekine yiyecek maddelerini
taşım anın zorluğu nedeniyle sık sık kıtlıklar oluyordu. Tekerlekli araçlar
Avrasya ve Afrika’da 3000 yıldan uzun bir süredir biliniyordu; ama bozuk
ve bataklık arazide kullanılamıyordu. Katır katarları, eşya taşım ada çoğu
kez arabadan daha önemli bir araçtı. Avrupa’da çam ur yolların ortasında,
araba geçişini değil ama at ve katırların geçişini kolaylaştırmak için taş bir
314 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
zemin bulunurdu. Moğol H indistan’ında büyük ölçekli kara taşımacılığı,
her birinin bagajı sırtında olan büyük öküz sürülerine dayanırdı.70
Şimdi, büyük amele orduları, görece ucuz çelik kazma ve kürekleri kul­
lanarak, belli başlı kasabaları birbirine bağlayan kanalların ve ilk sert, düz
satıhlı yolların yapım ında istihdam ediliyordu. Maden sahipleri köm ürün
taşınm asını, raylar üzerinde giden, önce ağaç ama daha sonra demirden,
oluklu tekerlekli araçlar kullanarak hızlandırabileceklerini keşfetmiş­
lerdi. M ühendisler buhar makinesini, fabrikalara olduğu gibi gemilere
ve raylar üzerindeki oluklu tekerleklere de uyarladılar. 1830’da ilk yolcu
treni M anchester ile Liverpool arasında işledi.71 İnsanlar bir anda, hayal
bile edemeyecekleri hızlarda hareket etmeye başladılar. Bir şehirde üre­
tilen şeyler bir başka şehre, birkaç gün değil birkaç saatte ulaşabiliyordu.
O rduların ülkenin bir ucundan öteki ucuna bir gecede ulaşma potansiyeli
söz konusuydu.
Britanya’da köylülüğün çitlemeler yoluyla sonunda bertaraf edilmesi­
nin; bir önceki yüzyılın şalgam, patates gibi yeni ürünlerinin yulaf ya da
arpa yerine buğday ekilmesi, yeni hayvan yemleri, daha etkin bir saban,
ve ürünlerin gelişmiş rotasyonu gibi yeni üretim tekniklerinin neredeyse
evrensel olarak kabul edilmesiyle, tarım da da hızlanan bir değişim oldu.
Bunun sonucu yiyecek çıktısının artm ası ve ayrıca da benzeri görülmemiş
sayıda insanın ücretli işçi olarak, ya kapitalist çiftliklerde ya da yeni sana­
yilerde iş aramaya zorlanması oldu.
Yeni T ü r B ir S ınıf
Milyonlarca insanın çalışma ve yaşama koşullarında bir dönüşüm
oldu. Tarihte görülmedik ölçüde kasabalara ve şehirlere yığılmaya başla­
dılar. Endüstri, enerji olarak odun köm ürüne ve güç olarak su ve rüzgar
gücüne dayandığı sürece, büyük çoğunluğu kırsal alanlarla sınırlıydı.
Kömür ve buhar bunu değiştirdi. Dev gibi bacalarıyla m odern fabrikalar,
Lancashire’deki Manchester ve İskoçya’daki Glasgow bölgesinin m anza­
rasına egemen olmaya başladı. 1830’lara gelindiğinde Britanya, insanlığın
tanıdığı en şehirleşmiş toplumdu. 1750 yılında nüfusu 50.000’den fazla olan
yalnızca iki şehir -Londra ve Edinburgh- vardı. 1851 yılına gelindiğinde bu
sayı 29’du ve insanların çoğunluğu şehirlerde yaşıyordu.72
M odern sanayi üretim ine dönüşüm bir anda olmadı. Bugün pek çok
Üçüncü Dünya ülkesinde belli başlı endüstrilerin gelişmesine, ‘alınterine
dayanan geniş bir küçük sanayinin gelişmesi eşlik eder. İngiltere’deki sa­
nayi devrimi, önce tekstil ve madencilikte kök saldı. Ama tekstilde, esas
itibariyle kadın ve çocukları istihdam eden pam uk ipliği üretim i fabrika­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
larda yoğunlaşırken, dokuma hâlâ kırsal alanlarda el tezgahlarında çalı­
şanlarca yapılıyordu. Bunların sayısı, endüstri öncesi kentsel zanaatlarda
istihdam edilenler gibi m uazzam arttı. Ve genellikle nehirlerin, kanal­
ların ve dem iryollarının yakınlarındaki köyler de olsa, şehirlerde değil,
köylerde yer alan madenlerdeki işgücünde de çok büyük artış oldu.
İnsanlar geçimlerini sağlamak için kapitalist sınıfla giderek daha fazla
nakit ilişkilerine bağımlı hale geldikçe hayatları dönüştü. 1790’ların hızla
gelişen bağımsız el tezgahı dokumacıları, 1840’lara gelindiğinde buharla
çalışan tezgahları kullanan yeni fabrikaların rekabeti karşısında hayatla­
rını güç bela kazanabilen çaresiz insanlara dönüştüler. Fakat tartışm anın
bununla pek bir ilgisi yoktur. İnsanlar -bugün Bombay ve Cakarta gibi
Üçüncü Dünya şehirlerine olduğu gibi- şehre taşındılar; çünkü kırdaki
sefaletin tek alternatifi olarak görünen buydu. Ama şehir güvenli ve rahat
bir gelecek sağlamıyordu. İnsanlar bir gün sahip oldukları beceriler ve
şans sayesinde işgüçlerini satabiliyorlar; ama bu becerilerin ertesi gün, el
tezgahı dokum acılarında olduğu gibi, bir işe yaram adığını görüyorlardı.
18. yüzyıl başının kırsal ekonomisinde olduğu gibi değişim, acılı olsa da
genellikle yavaştı. 19. yüzyılın şehir ekonomisinde ise çok daha hızlı ve
yıkıcıydı. Üretim pazar içindi ve pazarlar nefes kesen bir hızla daralıp ge­
nişleyebiliyordu. Genişleme dönemlerinde insanlar eski işlerini ve köyde­
ki evlerini terk edip şehirdeki sözde ‘kolay para’ tuzağına kapılıyorlardı.
Daralm a dönemlerinde eğer işlerini kaybederlerse, ne kadar mütevazı de
olsa yiyeceklerini tem in edecek küçük bir toprak parçası olmadığı için,
kendilerini ortada kalmış hissediyorlardı.
Yeni işçilerin bir kısmı, belirli bir süre durum larını sabitleyecek iş
becerileri edinmişlerdi. Ama onlar bile çoğu kez, özellikle daralm a dö­
nemlerinde, yeni teknolojiler söz konusu olduğunda koşullarını kötüleş­
tirmeye çalışan işverenlerin girişim lerine karşı şiddetle mücadele etmek
zorunda kalıyorlardı. Ve şehir nüfusunun her zaman büyükçe bir kesimi
‘çok fakir’di - çok hasta, çok yaşlı ya da devamlı olmayan işler için bile
vasıfsız.
Bu yeni işgücü büyük zenginliklerin kaynağı idi. Ama bu zenginlik
başkaları içindi. Çalışan nüfusun çoğunluğu için yaşam standardında bir
artış olduğunu iddia eden istatistikçiler bile, bunun verim lilikteki artış­
la mukayese edilebileceğini iddia edemiyorlar. Yeni işçi sınıfı bir şekilde
yoksulluk düzeyinin altında ya da üstünde yaşamaya çalışırken, sözgelimi
bir Jane Austen rom anında görülen türden insanlar yemekler yiyor, şa­
raplar içiyor, avlara çıkıyor, birbirlerine kur yapıyor ve çok güzel ortam ­
larda çaylarını yudum luyorlardı. 1815’ten sonraki açlık yıllarında ulusal
üretim in yüzde 12’si, ulusal borçlanm anın alacaklılarına faiz olarak gitti.
315
316 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
Emekçilerin alın teri üzerinden yaşayanlar, yeni işgücünün sürekli bir
sorun -o n ları keyiflerine göre nasıl çalıştırabilecekleri sorunu- yarattığı­
nı görüyorlardı. Kırsalda yetişmiş işçiler mevsimlerin ritm ine, daha uzun
süreli dinlenm e olanaklarının arasına serpiştirilm iş kısa süreli yoğun ça­
lışma tem posuna alışıklardı. Yalnızca Pazar günleri değil, ellerinden gelse
(İngiltere’de ‘Aziz Pazartesi’ ve Almanya’da ‘Mavi Pazartesi’ olarak bili­
nen) Pazartesi günleri de çalışmazlardı. Bu tü r alışkanlıkları kırm ak fab­
rika sahipleri için bir takıntı haline geldi. Makineler güneşin doğuşundan
gün batım ına ve gaz lam balarının icadıyla gece çalışmasının m üm kün ol­
m asından sonra, daha da uzun süre çalıştırılm ak zorundaydı. Fabrikalara
asılan saatler, ‘Vakit, nakittir’ şeklindeki yeni deyişi kafalara sokmak için
oradaydı.73 Bir insanın bütün gündüz saatlerini, kapalı bir odada güneşi,
ağaçları, çiçekleri görmeden ya da kuşları duym adan harcam asında hiç­
bir gariplik olmadığını kabul ettirm ek için insan doğasının bizzat kendisi
değiştirilmeliydi.
Varlıklı sınıflar, yoksulluğu hafifletme yolundaki herhangi bir girişi­
m in yeni disiplini bozacağına inanıyorlardı. Eğer yoksul insanlar çalış­
m adan herhangi bir şekilde gelir elde edebilirlerse, ‘avare, tembel, hile­
baz ve değersiz’ olurlar, ‘her türlü tedbir alışkınlığını, öz-saygıyı ve nefse
hâkim iyeti’ kaybeder ve bir ‘tembellik ve itaatsizlik ruhu’ geliştirirlerdi.74
Thomas Malthus, yoksulların yaşama standardının iyileştirilemeyeceğini gösterir bir ‘kanıt’ sağlamıştı. Çok basit olarak, eskidekinden kötü bir
durum a gelinceye kadar daha fazla çocuk sahibi olurlar, diyordu. Adam
Sm ith’in düşüncelerini popülerleştiren Jean-Babtist Say da ayrıca, ger­
çekten serbest bir piyasada işsizliğin olanaksızlığını ‘kanıtlam ıştı’. Eğer
insanlar iş bulamıyorlarsa, bunun nedeni piyasanın sunduğundan daha
yüksek bir ücret talep etmeleridir. Yoksullara yardım , m ahrum iyet hissini
hafifleterek yalnızca bu yıkıcı uygulamayı teşvik edebilirdi. Yoksullukla
baş etm enin tek yolu, yoksulu daha yoksul yapmaktı! Koşullar öyle olma­
lıydı ki, ‘sağlam vücutlu’ bir işsiz, yardım için başvurm aktansa her tü r­
lü işi yapmalıydı. Britanya’da 1834’te çıkarılan Yoksul Yasası Değişikliği
Yasa, yardım ı yalnızca, korku saldığı insanlar tarafından ‘Bastille’ adı ta­
kılan hapishane benzeri çalışma evlerine kapatılmaya razı olanlarla sınır­
landırm ak suretiyle, bu koşulları belirlemeye çalışıyordu.
Sanayileşmeyle birlikte değişen, işgücünün yalnızca fizikî hayatı değil­
di. Ayrıca zihniyette de bir değişim söz konusuydu. Kalabalık ve birbiriyle birleşmiş şehirlerdeki hayat, izole köylerdekinden çok farklı tutum lar
üretiyordu. Yoksulluğa olduğu kadar yalnızlık ve çaresizliğe de yönelte­
biliyordu. Ancak, insanlar kendilerini inanılm az sayıdaki başka insanla,
aynı sorunlar ve aynı koşullar altında çalışıyor ve yaşıyor gördükçe, sınıf
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
J
birliği duygusu gibi yeni duygulara da yol açabiliyordu. Dahası bu durum
insanlara, kendi dışlarındaki dünya hakkında köyde tipik olarak varolan­
dan daha büyük bir farkındalık sağlıyordu. İşçiler köylü ecdatlarından
çok daha fazla okur-yazar olmak ve okuyup yazarak uzak yerleri ve olay­
ları bilmek durumundaydılar.
Yeni çalışma dünyası kendisiyle birlikte yeni bir aile biçimi ve kadının
durum unda radikal bir değişikliği getirdi. Köylü eş her zaman üretken
bir rol oynamıştı; ama bu genellikle, toplumda, aile dışındaki işlemlerin
çoğundan sorum lu olan kocasına tâbi bir roldü. Tam tersine, sanayi devrim inin ilk dalgasında fabrikalara doluşanlar, yüzlerce ve binlerle (çocuk)
ve kadındı. Koşullar korkunçtu; o kadar korkunçtu ki pek çoğu, zor çalış­
ma koşulları ve çocuk bakım ının çifte yükünden kendilerini kurtaracak
bir adam bulmayı hayal ediyordu. Ancak ilk kez olmak üzere kadınlar
kendi paralarına sahip oluyordu ve bir dereceye kadar kocalarından ya
da sevgililerinden bağımsızdılar. Lancashire’in ‘imalathane kızları’, ken­
di adlarına ortaya çıkm aları ve Paris’in doğu yakasının grisettelerı gibi
polise meydan okum aları ve askerlere kafa tutm alarıyla ünlenmişlerdi.
Devrimcileştiren üretimiyle kapitalizm, kadınların binlerce yıldır zulüm
görmesine yardım eden tutum ları da tepetaklak etmişti.
N esneler ve Ö zneler
Yeni sanayi işçi sınıfı yalnızca acı çekmedi. Kısa süre sonra karşı koya­
bileceğini de gösterdi. 17 ve 18. yüzyıllarda belirli zanaat mesleklerinin ka­
saba ve şehirlerde yoğunlaşması, çırak ve kalfaların İngiliz D evrim i’nde,
New York ve Pennsylvania’nm ‘m akine ustalarının Am erikan D evrim i’nde
ve hepsinden çok sans-culottes ların Fransız D evrim i’nde oynadığı rolle
ifadesini bulm uştu. Şimdi insanlar, görülmemiş büyüklükteki, birbiriyle
birleşmiş şehirlerde kümelenen çok büyük işyerlerinde, çok daha büyük
ölçekte yoğunlaşıyorlardı. Bu onlara, daha önceki hiçbir sömürülen sınıfa
nasip olmayan direnm e olanakları veriyordu ve mevcut toplum un bütü­
nüne karşı fikirlerin gelişmesini teşvik eden de bu direnmeydi.
Radikal ajitatör John Thelwell, 1796’de geleceğin neler getirebileceği
konusunda şu gözlemi yapıyordu:
Tekelleşme ve sermayenin birkaç elde tüyler ürpertici yoğunlaşması ... kendi
habisliği içinde tedavinin de tohum larını taşır ... İnsanları bir araya sıkıştı­
ran şey ne olursa olsun ... kimi kötülükler yaratsa da bilginin yayılması için
elverişlidir ve eninde sonunda insanın özgürlüğünü geliştiricidir. Dolayısıyla
her büyük atölye ve imalathane, parlamentonun hiçbir yasasının susturamayacağı ve hiçbir yöneticinin dağıtamayacağı bir tür siyasal dernektir.75
H a l k l a r ın D ü n y a Tarihi
Bu kehaneti yirm i yıl içinde doğrulanm ıştır. Britanya’da Napolyon
Savaşlarının sonuna doğru, kesintili olarak yeni bir ajitasyon dalgası baş­
ladı. Netice itibariyle bu daha önceki herhangi bir protesto dalgasından
daha uzun bir süreye yayıldı ve daha büyük boyutlar kazandı. Bu, çe­
şitli akım lardan kaynaklanıyordu: 1790’lar hareketinin m irasçıları olan
Londra’nın radikal zanaatkârları, m akinenin devreye girmesiyle ücretleri
aşağı çekilen çorapçı ve dokumacı ‘Luddcular’ ve vasıflı işçilerin, pam uk
ipliği bükücülerinin ve (‘Tolpuddle Şehidi’ liderleri Avustralya’ya sürü­
len) çiftlik emekçilerinin illegal sendikaları. Bu mücadele değişik aşa­
m alardan geçti: m akine kırm a, 1819’da Manchester ‘Peterloo’da gentry
m ilislerinin saldırısına uğrayan türden kitlesel gösteriler, büyük grevler,
1830-32’de orta sınıfla birlikte oy hakkı için yapılan ajitasyon, 1834’ten
sonra çalışma evlerine yapılan saldırılar ve işçi sınıfı mahallelerinde de­
netim sağlamak üzere polis gücü oluşturulm asına karşı protestolar. Bu
mücadeleler; örgütleyen, ajite eden, propaganda yapan ve kim i durum lar­
da, Adam Smith ve David Ricardo’nun düşüncelerinden bazılarını kapi­
talistlere karşı kullanan liderler ortaya çıkardı. Hareketin, Black D w arf ve
Poor M an’s Guardian gibi kendi gazeteleri vardı. Bu gazetelerin sahipleri,
toprak sahiplerine ve kapitalistlere meydan okuyan haberleri yüzünden
sürekli tutuklam alarla karşı karşıya kaldılar.
Ç a rtistle r
1830’larda bu farklı ajitasyon dereleri aynı nehre akarak Çartist* ha­
reketi oluşturdu. Burada, tarihte daha önce hiç görülmemiş bir şey vardı:
emekleri toplumu ayakta tutan, yalnızca bir isyan ya da ayaklanma ola­
rak değil fakat kalıcı bir şekilde aşağıdan örgütlenmiş, kendi dem okratik
yapılarına sahip halkın hareketi. Hareketin 1837’de Leeds’de kurulan en
önemli gazetesi Northern Star kısa sürede, egemen sınıfın ana gazetesi
The Times kadar tiraja ulaştı ve her sanayi bölgesinde makaleleri, okuma
yazma bilmeyenler için atölyelerde ve publarda sesli okundu.
Britanya okullarında okutulan tarih çoğu kez Çartizmi, kaçınılm az
yenilgisinin m ahkûm u olmuş küçük bir hareket olarak ele alır. Ama bu
19. yüzyılda Britanya’daki en büyük kitle hareketiydi. Egemen sınıfın
üç kez paniğe kapılmasına neden olmuştu. 1838-39’da yüz binlerce işçi,
*
Çartizm: 1838 tarihli, büyük ölçüde W illiam Lovett tarafından yazılmış The People’s
Charter’dan (H alkın Anayasası) adını alan, yaklaşık on yıl süreyle (1838-1848) etkili olan
bir siyasal reform hareketi. Charter (Halkın Anayasası) talepleri altı m addede topluyordu:
yıllık parlam entolar; tüm erkeklere genel oy hakkı; eşit seçim bölgeleri; milletvekili seçilmek
için mülkiyet koşuluna son verilmesi; seçim lerin oy pusulasıyla yapılması ve m illetvekillerine
maaş ödenmesi, -çev.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
Çartist program ın okunduğu ve tartışıldığı kitle gösterilerine katılmış;
on binler bir halk ayaklanm asının beklentisi içinde talim yapmaya baş­
lamış; hüküm et sanayi bölgelerine asker gönderecek kadar endişelenmiş
ve güney Galler’deki New port’ta bir silahlı ayaklanma girişim i olm uştu.76
Daha sonra 1842’de Lancashire’de, işçilerin fabrikadan fabrikaya yürü­
yerek fırınları söndürdükleri ve eylemlerini yaygınlaştırdıkları, tarihteki
ilk genel grev yapılmıştı.77 Son olarak 1848’de, İngiltere’deki sanayi bu­
nalımı, İrlanda’daki kıtlık ve Avrupa’daki devrim dalgasının yükselttiği,
işçi kitlelerinin yeniden çatışmaya hazırlandığı yeni bir eylem yaratm ıştı.
Umutları hayal kırıklığına uğram ıştı. Devlet sıkı duruyor, alt orta sınıf
onun arkasında yer alıyordu; Çartist liderler yalpaladılar ve 100.000 kişiyi
güney Londra’da, Kennignton’da toplayan öfke dağıldı - ama, hüküm etin
Londra’nın yarısını silahlı bir kampa dönüştürm esinden önce değil.78
Her yaşayan hareket gibi Çartizm de farklı düşüncelere sahip, farklı
grupların karışım ından oluşuyordu. Resmi program ı -C harter’m m adde­
leri- ekonom inin sosyalist bir yeniden örgütlenmesi yerine, erkeklere ge­
nel oy hakkı ve yıllık parlam entolar talep eden uzak erim li bir dem okratik
reform programıydı. Liderleri, ‘manevi güce’ inanan, mevcut yöneticilerin
kazanılabileceğini savunanlarla; ‘fiziki güce’ inanan, onların devrilmesi
gerektiğini savunanlar şeklinde bölünm üştü. Fiziki güç yanlıları bile, bu
amacı nasıl gerçekleştirecekleri konusunda gerçek bir fikre sahip değildi.
Yine de, var olduğu bir düzine yıl boyunca Çartizm çok çarpıcı bir şeyi
gösterdi. Burjuvazi, Avrupa’nın pek çok yerinde feodalizmin enkazını te­
mizleme yolundaki kendi savaşını henüz tam am lam am ıştı. Ama çoktan,
kendi yanı başında, Fransız D evrim i’nin devrimci dilini burjuvazinin
kendisine yöneltebilecek kapasitede yeni bir sömürülen sınıf yaratıyordu.
Bu, dünya tarihi için Fransız Devrimi ve sanayi devrim i kadar önem ­
liydi. Britanya’nın kapitalistlerinin sanayileşmedeki başarısı, başka yer­
lerdeki kapitalistleri onları taklit etmeye teşvik ediyordu. 1789’dan önce
Fransa’da ve güney Almanya’nın bazı yerlerinde birkaç fabrika kurulm uş­
tu bile. Şimdi, yalnızca bu ülkelerde değil, ama kuzey İtalya, Katalonya,
Bohemya ve Birleşik Devletler’in kuzeyinde, hatta Rusya’da Urallar’da ve
M ısır’da Nil üzerinde sanayi adaları ortaya çıkıyordu. Yeni fabrikaların
dum anının tüttüğü her yerde, aynı zam anda oralarda çalışanların kendi­
liğinden öfke ve direniş patlam aları da oluyordu. 1830’larda Parisli kitle­
ler 1795’den sonra ilk kez sokağa çıktılar. Bourbon Kralı X. Charles’ın da­
nışm anları devrim i önlem enin tek bir çaresi olduğunu gördüler: Kralın,
doğrudan sürgüne gitmesi ve yerine bir akrabasının, ‘burjuva m onark’
Orleans’lı Louis Philippe’in getirilmesi için ikna edilmesi. M anevra ba­
şarılı oldu; ama alt sınıfın gücü ortaya koyması, Avrupa’nın başka yerle­
319
Halkların Dünya Tarihi
rinde ayaklanma heyecanına ilham verdi. Belçika’nın Hollanda’dan ayrı­
lıp, Britanya koruması altında bağımsız bir devlet olması hariç, bunların
tüm ü başarısız oldu.
Fransız şair ve tarihçi Lam artine şu yorum da bulunur: ‘Proletarya so­
runu, eğer toplum ve hüküm etler onu kavrayamaz ve çözemezse, günü­
müz toplum unda korkunç bir patlamaya neden olacak şeydir’.79 O nun bu
kehaneti 18 yıl sonra, Avrupa’nın tüm ü devrimle sarsılınca doğrulanm ış
oldu ve Lam artine’in kendisi de kısa bir süre şan, şeref kazandı.
6. B ö l ü m
M
a r k s İz m
İn D
oğuşu
Avrupa’da bir hayalet dolaşıyor -kom ünizm hayaleti’ diye başlar bü­
tü n zam anların en etkili broşürünün girişi. Paris’te sürgün bulunan iki
Alman, onu 1847’nin sonunda tam am lam ışlardı. Eli kulağında olan dev­
rim i haber veriyordu ve devrim patlak verdiğinde, basılan ilk kopyaları­
nın mürekkebi henüz kurum am ıştı. Ancak bu tek başına, kısa süre sonra
bütün Avrupa dillerine çevrilecek olan bir çalışm anın muazzam etkisini
açıklamaya yetmez. O zaman -ve bugün hâlâ- okuyucuları büyüleyen
şey, onun yaklaşık 40 sayfa içinde, ortaya çıkm akta olan yeni sanai kapita­
list toplumun, insanlığın genel tarihindeki yerini belirleme konusundaki
becerisiydi. Bu toplum un da kendinden önceki toplum biçimleri kadar ge­
çici olduğunu göstermeye çalışıyor ve eski feodal düzeni henüz tamamıyla
bertaraf etmediği halde, kendisine musallat olan muazzam sınıf çatışma­
larını açıklıyordu.
Yazarları, Friedrich Engels ve Karl M arx çok yetenekli adamlardı.
Ancak bu kadar muazzam bir etki yaratmış olm alarının nedeni, Platon
ya da Aristotales’e, Konfüçyüs ya da Budha’ya, Tarsuslu Pavlus ya da
M uham m ed peygambere, Voltaire ya da Rousseau’ya tarihteki yerleri­
ni garanti eden dehaları gibi yalnızca kişisel dehaları değildi. O nlar bir
dönemin bütün çelişkilerinin bir araya geldiği bir zam anda ve yerde ya­
şadılar ve onların elinde başkalarının sahip olmadığı bir şey vardı: Bu
çelişkileri yalnızca görmelerine değil, ama aynı zam anda açıklayabilmele­
rine olanak veren bir entelektüel gelenek ve bilimsel ilerleme yaklaşımına
sahiptiler.
Her ikisi de Prusya’nın Rhineland yöresinden orta sınıf ailelere m en­
suptular. M arx’in babası, Protestan dininden ama Yahudi bir aile ve çev­
reden gelen, hali vakti yerinde bir devlet görevlisiydi. Engels’in baba­
sı Rhineland ve M anchester’de fabrikaları olan varlıklı bir imalatçıydı.
1830’lar ve 1840’ların R hineland’ında bu tü r bir geçmişe sahip olmak,
zorunlu olarak düzenle uyum lu olmaya yol açmıyordu. Burada kapita­
lizm Almanya’nın herhangi bir başka yerinden daha fazla gelişmişti ve
322 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
yalnızca birkaç yıl öncesindeki Fransız işgali, feodal toplum un tortularını
temizlemişti. Ama bunlar, bölgeyi yöneten Prusya m onarşisinde hâlâ ba­
şattı. Eski orta sınıf arasında bile kendilerini bu tortulardan kurtaracak
bir ‘reform’ arzusu vardı ve bu, daha genç olan kuşakta radikalizm yanlısı
bir ruha dönüşüyordu.
Almanya bir bütün olarak, Avrupa’nın geri kalan pek çok yeri gibi,
yüzyılın ilk on yıllarında bir entelektüel gericilik döneminden geçmiş­
ti. Ülkenin en ünlü filozofu Hegel, insan ruhunun tarihteki ilerlemesine
ilişkin eski inancını şimdi m istik ve dinsel kılıfa büründürm üş ve Prusya
devletinin (ya da en azından onun estateleri temel alan 1820 anayasasının)
erdem lerini göklere çıkarıyordu. Ancak üniversitelere 1830’ların sonla­
rında ve 1840’ların başlarında giren nesil arasında, yeniden Aydınlanma
düşüncesine ve hatta Fransız D evrim i’nin ilk yıllarına bir dönüş vardı.
Bruno Bauer gibi ‘Genç Hegelciler’, Hegel’in her şeyin çelişkilerle değişti­
ği nosyonunu, mevcut Alman toplum unun liberal bir eleştirisine dönüş­
türdüler. David Strauss, Voltaire’in Eski A hit’e yönelik saldırısını Yeni
A hit’in sorgulanması şeklinde genişletti. Ludwig Feuerbach, 80 yıl önce
d ’Holbach ve Helvetius tarafından ortaya atılan materyalist felsefeyi ele
aldı. Kari G rün’ün, tüm sınıfların aydınlanmış insanların birlikte çalı­
şarak, feodalizmden ya da kapitalizmden daha iyi bir toplum yaratm ak
üzere ‘hakiki sosyalizm’i kurm aları çağrısı, büyük taraftar kazandı.
M arx ve Engels, geçmişle şim diki zam an arasında sıkışıp kalm ış bir
toplum la uzlaşmaya çalışan bu neslin ayrılmaz parçalarıydı. Hegel’i oku­
dular, Feuerbach’ın iddialarını incelediler, Helvetius ve d ’Holbach’ın fi­
kirlerine daldılar ve Strauss’un din eleştirisini izlediler. Ama bunun da
ötesinde bir şey yaptılar. İlk sınırlı saldırılarını yapmakta olan yeni sanayi
kapitalizmine karşı çıktılar. Engels, babası tarafından M anchester’deki
fabrikanın yönetimine yardım etmek üzere gönderilmişti ve bura­
da, Almanya’daki liberal düşüncelerin vaat ettiği parlak gelecek ile
Britanya’nın sanayi devrim inde işçilerin hayatının katı gerçeği arasındaki
uyuşmazlığı birinci elden yaşadı ve bunları İngiltere’de Emekçi Sınıfların
D urum unda anlattı. Ayrıca, bu gerçekliğe karşı savaş veren işçilerle de
karşılaştı. 1842 genel grevi sonrasında M anchester’e gelen Engels, Çartist
harekete katıldı.80 Öte yandan bu onu, Robert Owen’in yazılarında yer
alan kapitalizmin ‘ütopik sosyalist’ eleştirisi ile tanışmaya ve mevcut sis­
temi haklılaştırm ak için kullanılan ‘ekonomi politiği’, eleştirel bir şekilde
incelemeye yöneltti.81
Atomcu Yunan felsefesi üzerine doktorasını tam am ladıktan sonra
Marx, 24 yaşında, Rheinische Zeitung adlı yeni kurulm uş liberal bir ga­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı j 323
zetenin editörlüğüne atandı. Bu Prusya sansürü ile çatışmaya yol açtı;
gazete altı ay sonra yasaklandı ve M arx’i ilk kez, daha sonra açıkladığı
gibi, ‘m addi sorunlar’la karşı karşıya getirdi. Köylülerin orm andan odun
toplama geleneğini, soyluluğun ‘hırsızlık’ olarak ele alma girişimleri hak­
kında yazdı ve m ülkiyetin ne olduğunu ve nereden geldiğini sorgulam a­
ya başladı. Paris’e sürgün edildi ve burada, parçalanm ış bir toplumu bir
arada tutm anın tek yolunun baskı olduğunu savunan Hegel’in Hukuk
Felsefesini* eleştirel bir gözle okudu. Bu onu, salt liberal bir anayasanın
insanların gerçek özgürlüğünü sağlayamayacağı konusunda ikna etti.
Özellikle Smith ve Ricardo olm ak üzere siyasal iktisatçıları ciddi olarak
incelemeye başladı ve kapitalizm in doğası üzerine varm ış olduğu sonuç­
ları, yayınlanm am ış bir elyazmasında topladı.82
Y abancılaşm a
Marx; Smith, Ricardo ve takipçilerinin tanım ladıkları şekliyle siste­
min, insanların hayatını piyasanın işlemlerine bağımlı kıldığına işaret
etti. Ama piyasanın kendisi, insan emeği ü rünlerinin etkileşiminden baş­
ka bir şey değildi. Diğer bir deyişle insanlar, geçmişteki kendi faaliyetle­
rinin esiri olmuşlardı. Feuerbach, insanların kendi yarattıkları tanrılara
tapınm asını ‘yabancılaşma’ olarak tanım lam ıştı. M arx şimdi aynı terimi
kapitalist piyasaya uyguluyordu:
Emeğin ürettiği nesne, onun ürünü, üreticiden bağımsız olarak onun karşısı­
na yabancı bir güç olarak çıkar. Emeğin ürünü, kendisini bir nesne şeklinde
somutlaştırmış, kendisini bir şey haline getirmiş emektir, emeğin nesneleştirilmesidir... Ekonomi politikte emeğin bu gerçekleşmesi, işçiye gerçekliğin
kaybı olarak görünür, nesnenin kaybının nesneleştirilmesi ya da ona esir
olunması...
İşçi ne kadar çok üretirse o kadar az tüketir. Ne kadar çok değer yaratırsa,
kendisi o kadar değersiz hale gelir... Sistem emeğin yerini makinelerle değiş­
tirir, ama işçilerin bir kesimini vahşi bir işgücü türüne dönüştürür ve öteki
kesimini de makineye... Akıl -am a işçi için aptallık- üretir ... Emeğin zen­
ginler için şahane şeyler ürettiği doğrudur -am a işçi için yoksunluk üretir.
Saraylar ü re tir- ama işçi için mezbeleler üretir. Güzellik ü retir- ama işçi için
çirkinlik ü retir... İşçi kendisini yalnızca işinin dışında hisseder ve işinde ken­
disini dışarıda hisseder. Çalışmadığı zaman kendini rahat hisseder, çalıştığı
zaman hissetmez.83
M arx’in vardığı sonuç, işçilerin ancak üretim sürecini hep birlikte
kontrol altına alarak, ‘kom ünizm ’le, bu gayri İnsanî durum un üstesinden
*
C h ris H a r m a n ’ın Philosphy o f Right d iy e a k ta r d ığ ı ç a lış m a n ın ö z g ü n a d ı H ukuk Felsefesinin
İlkeleri o la r a k ç e v rile b ile c e k , Grundlinien der Philosophie des Rechts'd ir. -f e v .
324 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
gelebilecekleridir. İnsanların kurtuluşu, liberal dem okratların söylediği
gibi, yalnızca siyasal bir devrim ya da feodalizmin kalıntılarını ortadan
kaldırm akla olmaz; ancak ‘kom ünist’ bir toplum yaratm ak için toplumsal
bir devrimle olur.
Marx ve Engels birlikte, yeni biçimlendirdikleri düşüncelerine, Paris
ve Brüksel’deki sürgün Alm an grupları arasına katılarak pratik bir içerik
kazandırm aya çalıştılar. Bu onlara, sürgün zanaatkârların bir örgütü olan
ve kısa süre sonra Komünist Birlik adını alacak olan Haklılar Birliğinin
Komünist M anifestoyu yazma görevini vermesiyle sonuçlandı.
Bu arada düşüncelerini geliştirdiler. Kutsal Aile adlı bir kitapta ve
Alm an İdeolojisi adlı (o zaman) yayınlanm am ış elyazmasında, solHegelcileri eleştirdiler ve aynı zam anda Aydınlanm a’dan m iras alınm ış,
toplum un yalnızca hurafeye karşı aklın mücadelesiyle değiştirilebilece­
ği nosyonunu eleştirdiler. Bunu yapmak için Feuerbach’ın m ateryaliz­
m ini kullandılar; am a süreç içinde Feuerbach’ı aştılar. Feuerbach dini,
insanlığın ‘yabancılaşm ış’ bir ifadesi olarak görüyordu. Ama böyle bir
yabancılaşm anın niçin ortaya çıktığını sorm uyordu. M arx ve Engels bu
yabancılaşm anın izlerini, insanoğlunun doğada hayatlarını kazanm ak
için nesiller boyu birbirini izleyen çabalarında ve bunun insanlar arasın­
da ayrıştırıcı ilişkiler yaratm ası sürecinde aradılar. Onlar, Feuerbach’ın
m ateryalizm inin, insanoğlunun dış dünya tarafından değiştirildiği gibi,
dış dünyayı değiştirm edeki rolünü görm ezden geldiğinde ısrar ediyor. lardı. Bu ‘diyalektik’ etkileşim in, tarihin maddeci bir yorum una ola­
nak verdiğini ileri sürüyorlardı. Bunu Kom ünist M anifesto’da, tarihe ve
toplum a genel bir bakış sunabilm ek için, ekonomi politiğin eleştirisiyle
birleştirdiler.
Bu kitabın tüm ü, tarihi bu bakışa göre yorum lam a girişim i olduğu için
bu bakışın ayrıntılarına girm enin yeri, burası değil.
Yeni D ünya Sistem i
M arx’in düşünceleri sık sık, özelikle de Adam Sm ith’in M arx doğ­
m adan kırk yıl kadar önce yayınlanmış Ulusların Zenginliğinin basit
bir okum asına dayananlarca, aradan yüz elli yıl geçtiği için modası geç­
miş olarak bir kenara koyulur. Bununla birlikte, sanayi kapitalizm inin
Avrasya’nın batı ucunda küçük bir alanla sınırlı olduğu bir zam anda ya­
zılmış olan Manifesto, bugün ‘globalleşme’ denen, kapitalizm in dünyayı
işgal edişinin kâhince bir görünüm ünü sunar:
Ürünleri için durm adan genişleyen bir pazara ihtiyaç duyması burjuvaziyi
dünyanın tüm yüzeyinde kovalar. Her yerde yuvalanmak, her yerde yerleş­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
mek zo ru n d ad ır.... Burjuvazi dünya pazarını sömürerek, her ülkede üretime
ve tüketim e kozmopolit bir nitelik kazandırır. Sanayinin üzerinde durduğu
ulusal zemini ayaklarının altından çekerek burjuvazi, gericileri düş kırıklığı­
na uğrattı... Eski yerel ve ulusal kendine yeterliliğin ve içe kapanıklığın ye­
rini, şimdi ulusların evrensel karşılıklı bağımlılıkları ve her yönde etkileşim
almaktadır.
Burjuvazi, bütün üretim araçlarını hızla iyileştirerek, iletişim araçlarını mu­
azzam bir şekilde kolaylaştırarak... bütün ulusları uygarlığın içine çekiyor.
Onun m etalarının ucuz fiyatı, bütün Çin setlerini yıkan ağır toplardır. ...
Bütün ulusları, yok olma acısıyla, burjuva üretim tarzını benimsemeye zorlu­
yor. .. .Tek kelimeyle, kendi suretinde bir dünya yaratıyor.
Eğer bu pasajlar eleştirilebilirse, modası geçmiş oldukları için değil,
fakat M arx’in anlattığı süreçler o yazdığı sırada yalnızca embriyon halin­
de olduğu içindir. Bugün dünya M arx’in çizdiği resme 1847’dekinden çok
daha fazla benziyor.
Marx ve Engels yabancılaşma tem asını ele almışlar ve onu çok daha
basit bir dille ortaya koymuşlardır:
Burjuva toplum unda yaşayan emek, birikm iş emeği arttırm a aracından başka
bir şey değildir... geçmiş günümüzü belirler ... Sermaye bağımsızdır ve birey­
selliği vardır, buna karşılık yaşayan insan bağım lıdır ve bireyselliği yoktur.
Bu durum burjuva toplum unun kendisini lanetlemektedir:
Burjuva toplumu ... o dev üretim ve değişim araçlarını ortaya çıkarmış olan
burjuva toplumu, büyüler yaparak davet ettiği öbür dünyanın güçlerine sö­
zünü geçiremeyen bir büyücü gibidir. ... Dönem dönem tekrarlayan, bütün
burjuva toplum unun varoluşunu, her seferinde daha da korkunç bir şekilde
tehlikeye atan büyük ticari bunalım ları hatırlam ak yeter... Bu bunalım lar
sırasında, daha önceki dönemlerde bir saçmalıktan başka bir şey olarak gö­
rülmeyecek olan bir salgın, aşırı üretim salgını, ortaya çıkar... Sanki bir kıt­
lık, evrensel bir yıkım savaşı, her türlü geçim aracının kökünü kurutm uştur;
sanayi ve ticaret yok edilmiştir. Peki neden? Çünkü çok fazla geçim aracı, çok
fazla sanayi, çok fazla ticaret vardır... Ve burjuvazi bu bunalım lardan nasıl
çıkar? Bir yandan, yığınla üretici gücü zorla yok ederek; diğer yandan yeni
pazarlan fethederek ve eskilerini de daha fazla sömürerek. Yani daha yaygın
ve daha yıkıcı krizlere yol açarak ve bu tü r bunalım ları önleyebilecek olan
araçları daha da azaltarak.
M arx ve Engels’in Manifesto'da yalnızca kapitalizmin uzun dönem ­
deki kaderini ve bunalım ların kaba taslak bir özetini verebilecek kadar
yerleri vardı. Marx hayatının geri kalan bölüm ünün büyük kısmını, bur­
juva ekonomi politiğinin titiz bir şekilde okunm ası ve dünyanın ilk sana­
yi kapitalizmi, yani Britanya’nın yoğun bir şekilde am pirik incelenmesi
yoluyla kapitalizmin m antığını, yabancılaşmış emeğin birikim ve çevrimi
üzerine kurulu bir dünyanın kendini nasıl devam ettirdiğini ayrıntısıyla
325
326 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
açıklamaya adam ıştır.84
M arx ve Engels, kapitalizmle daha önceki sınıflı toplum biçimleri ara­
sındaki önemli bir farklılığa dikkat çektiler. Daha önceki egemen sınıflar,
m uhafazakârlığı empoze ederek egemenliklerini payandalamaya çalışı­
yorlardı. Ancak kapitalistler bunu siyasi ve ideolojik bir seçenek olarak ne
kadar isteseler de, kendi toplum larının ekonomik sürükleyici gücü bunun
sürekli olarak altını oyuyordu:
Burjuvazi, üretim araçlarını ve dolayısıyla üretim ilişkilerini ve bunlar­
la birlikte bütün toplumsal ilişkileri durmaksızın devrimcileştirmeden var
olamaz... Üretimin sürekli devrimcileştirilmesi, tüm toplumsal koşulların
durmaksızın sarsılışı, sonu gelmeyen belirsizlik ve ajitasyon, burjuva çağını
bütün öncekilerden ayırır. Bütün sabitleşmiş, donmuş ilişkiler, onları izleyen
eski saygıdeğer önyargılar ve kanaatlerle birlikte süpürülüp atılır; tüm yeni
oluşanlar ise daha kemikleşmeden antika haline gelir. Katı olan her şey bu­
harlaşır, kutsal olan her şey kirletilir ve insanlar85 sonunda hayatın gerçekle­
riyle ve türleriyle olan ilişkileriyle soğukkanlı bir şekilde yüzleşmek zorunda
kalırlar.
İşçiler ve Yeni Sistem
Manifesto, kapitalizm ve onun içinden çıkan işçi sınıfı hakkında bir
başka şeyi daha vurguladı:
Burjuvazi, yani sermaye geliştiği ölçüde, proletarya, yani iş bulabildikleri sü­
rece yaşayabilen ve ancak onların emeği sermayeyi arttırdığı sürece iş bula­
bilen, m odern işçi sınıfı da gelişti. Kendilerini parça parça satmak zorunda
olan bu emekçiler, her türlü ticaret maddesi gibi bir m etadır ve dolayısıyla
rekabetin her türlü değişimine, piyasanın her türlü dalgalanışına açıktır.
İşçi sınıfı, kapitalizmin kendisini, kapitalizme karşı savaşabilecek bir
güç haline getirdiği ölçüde, bir araya gelir:
Sanayinin gelişmesiyle birlikte proletarya yalnızca sayıca artm akla kalmaz;
daha büyük kitleler halinde bir araya gelir, gücü artar ve bu gücünün daha
fazla farkına varır. Makineler emeğin her türlü farklılığını ortadan kaldırdı­
ğı ölçüde, proletaryanın safları arasındaki değişik çıkarlar ve hayat koşulları
giderek daha fazla eşitlenir ve hemen hemen her yerde ücretler aynı düşük
düzeye iner. ... Ticari bunalım lar işçilerin ücretlerini daha da dalgalı bir hale
getirir. Makinelerin durm aksızın iyileşmesi, gittikçe daha hızlı gelişmesi, iş­
çilerin geçimlerini giderek daha riskli bir hale getirir.
Bu durum dan, işçileri bir sınıf olarak örgütlemeye başlayan ‘birlikler’
-sendikalar- doğar. Bu durum ,
. işçilerin kendi aralarındaki rekabet nedeniyle sürekli bozulsa d a... Burjuva
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
sınıfının varlığı ve hâkimiyeti için temel koşul, sermayenin oluşması ve güç­
lenmesidir; sermayenin koşulu ücretli emektir. Burjuvazinin gönülsüz taşıyı­
cılığını yaptığı sanayinin ilerlemesi, rekabet nedeniyle emekçilerin ayrışması
yerine, ortaklaşmaya dayanan işçi sınıfının birliğini geçirir. Dolayısıyla m o­
dern sanayinin gelişmesi, üstünde burjuvazinin üretim yaptığı ve ürünlerini
sahiplendiği temelin bizzat kendisini, burjuvazinin ayaklarının altından çe­
ker. Dolayısıyla burjuvazinin ürettiği şeyler, en başta, kendi mezar kazıcıları
olur.
Bu pasajlar, büyük çaplı sanayinin ve dünya pazarının gelişmesi üze­
rine olanlar gibi, -A frika, Asya ve Üçüncü D ünyayı bir yana bırakalım 1847 yılında Avrupa’nın, eksiksiz bir am pirik açıklam asından çok, gelece­
ğin, gelişmekte olan eğilimlerine bir projeksiyondu. Fransa ve Almanya’da
sanayi işçi sınıfı nüfusun hâlâ küçük bir kesimiydi; (bir başka pasajın
onu tanım ladığı gibi) ‘büyük çoğunluğun çıkarına hareket eden büyük
çoğunluk’ değildi. Almanya’da 1870’de bile fabrika işçileri toplam işgü­
cünün yalnızca yüzde 10’uydu. Ve 1848 yılında Ingiltere’dekiler bundan
çok daha fazla olsalar da hâlâ toprakta, küçük atölyelerde ya da hizmetçi
olarak çalışan çok sayıda insan vardı. Bununla birlikte M arx ve Engels’in
açıkça gördükleri şey, sermaye dünyayı fethettikçe bu sınıfın büyüyece­
ğiydi.
Bu tablo kim i zaman, büyük sanayideki stereotip ‘proleterler’in büyü­
yeceğini varsaydığı için eleştirilmiştir. Bu noktaya daha sonra, 20. yüzyı­
lın son çeyreğini ele alırken geri döneceğim. Burada şu kadarı söylenmeli­
dir ki, Engels’in M anchester’deki deneyimi ve Çartizm t dayalı olarak bu,
onların varsayımı olabilir; ama iddialarının özü bu değildir. Köylü ya da
zanaatkâr üretim i yerine ücretli emeğin büyümesi, kendi başına belirli bir
ücretli emek tü rü n ü n büyüm esini gerekli kılmaz. O nun ima ettiği tek şey,
toplumsal işgücünün giderek artan bir oranının geçimleri için, (Marx’in
daha sonra ‘emek gücü’ adını vereceği) çalışma kapasitelerini satm ak zo­
runda olacaklarıdır. Ve çalışm alarının koşulları ve ücretleri, bir yandan
sermayenin rekabet güdüsü, diğer yandan sermayeye karşı ne ölçüde sa­
vaşacakları tarafından belirlenecektir. O nların fabrikalarda, bürolarda ya
da çağrı merkezlerinde çalışıyor olmaları, tulum , beyaz yakalı gömlek ya
da kot giyiyor olmaları önemli değildir. Böyle anlaşıldığında, her türden
emekçiye geçimlerinin, şirketlerin ya da ‘küresel rekabette’ ülkelerin ba­
şarısına bağlı olduğunun söylendiği bir zamanda, M arx ve Engels’in iddi­
asının m antığını yanlışlam ak zordur.
M arx ve Engels Manifesto’nun sonunda kapitalizm in küresel olarak
hâlâ gelişmemiş niteliğini yarı yarıya kabul etmişlerdi. ‘Komünistler
dikkatlerini en başta Almanya’ya yöneltmişlerdir; çünkü bu ülke bir
327
328 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
burjuva devrim inin arifesindedir’ diye yazddar ve eklediler, Ve bu dev­
rim Avrupa uygarlığının çok daha gelişmiş koşullarında ve 17. yüzyıl
İngiltere’sindekinden ve 18. yüzyıl Fransa’sındakinden çok daha gelişmiş
bir proletarya ile olacak ve kendisini hemen izleyecek bir proletarya dev­
rim inin prelüdünden başka bir şey olmayacaktır.’
Devrim in kaçınılmazlığı konusunda olduğu kadar, bu devrimde işçi­
lerin oynayacağı rolün daha önceki devrim lerden çok daha büyük olacağı
konusunda da tam am en haklı çıkmışlardır. Öngöremeyecekleri şey, bu r­
juvazinin bu çok daha büyük rol konusunda nasıl tepki göstereceğiydi.
7. B ö l ü m
1848
Bütün öğleden sonrayı Paris’i dolaşarak geçirdim ve özellikle iki şey dikkati­
mi çekti: Birincisi, son devrim in eşsiz ve kendine has halkçı niteliği ve bunun
halk denilen şeye - yani elleriyle çalışan sınıflara, bütün öteki sınıflar üzerin­
de vermiş olduğu m utlak güç. İkincisi, zaferin ilk dakikasından itibaren, bir
anda iktidarın tek kılavuzu olan alçakgönüllü insanların ne kadar az nefret
sergilemiş oldukları...
Paris’te tüm gün boyunca otoritenin eski ajanlarından birisini, ne bir asker,
ne bir jandarm a ne de bir polis gördüm; Ulusal Muhafızlar bile ortadan kay­
bolmuştu. Yalnızca halk silahlıydı, kamu binalarını koruyorlar, nöbet tutu­
yorlar, em ir ve ceza veriyorlardı; bu koca şehrin bütününü hiçbir şeye sahip
olmayanların elinde görmek, olağanüstü ve korkunç bir şeydi.86
Bunlar tarihçi Alexis de Tocqueville’in 25 Şubat 1848 hakkında yaz­
dığı sözcükler. Fransa kralı Louis Philippe, tahttan henüz feragat etmiş
ve ülkeden kaçmıştı. Cumhuriyetçi öğrenciler ve orta sınıfın bir kısm ı­
nın katıldığı protesto yürüyüşü, dışişleri bakanlığının önünde polisle
çatışmış ve yarım yüzyıl öncesinin sans-culottes ajitasyonunun merkezi
olan Paris’in daha yoksul doğu kesiminde kendiliğinden bir ayaklanmayı
ateşlemişti. ‘Vive la reforme' (yaşasın reform) diye haykıran kalabalıklar
askeri birliklerin safları arasından geçtiler ve saraylara ve meclis binala­
rına doluştular. Muhalefet, Lam artine başkanlığında bir hüküm et kurdu.
Kitlelerin desteğini elde edebilmek için sosyalist bir reformcu olan Louis
Blanc’ı ve dünya tarihinde ilk kez elleriyle çalışan bir işçiyi, A lbert’i hü­
küm ete aldılar.
Fransa’daki devrim, Avrupa’daki her tahtın altına konmuş bir bomba
idi. Bir önceki Aralık ayında İsviçre’de kısa süren bir iç savaş ve Ocak
ayında Sicilya’da bir ayaklanma olmuştu bile. Şimdi bunları, Viyana’da,
M ilan’da, Venedik’te, Prag’da, Berlin’de ve hemen hemen her Alman
prensliğinin eyalet başkentinde ve sanayi şehirlerinde başarılı ayaklan­
m alar izliyordu. Her şehirde liberal orta sınıfın başlattığı protestolar,
ordu ve polisin saldırılarını yenilgiye uğratan ve sarayları ve hüküm et
330 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
binalarını ele geçiren büyük kalabalıkların oluşmasıyla sonuçlanıyordu.
M etternich gibi, 1814 ve 1815 karşı-devrim inin m im arı gerici politikacı­
lar şimdi canlarını kurtarm ak için kaçıyorlardı. Hüküm darlar ve aristok­
ratlar kaldılar; ama koltuklarını liberal bir anayasaya uyma sözü vererek
korudular. Mutlakıyetçilik hemen hemen her yerde ölmüş görünüyordu.
Erkeklere genel oy hakkı, basın özgürlüğü, jüri önünde yargılanm a hakkı
ve aristokratik ayrıcalıklarla feodal ödentilere son verilmesi gibi radikal
dem okratik talepler gerçekleşmiş görünüyordu.
Ama öyle olmadı. Yaz ayları geldiğinde m onarklar ve aristokratlar
güvenlerini yeniden kazanıyorlardı. Dem okratik hareketler önünde eğilmektense bunlara saldırmaya başladılar ve güz sonlarında, Berlin, Viyana
ve M ilan gibi kilit noktalarda hareketi ezmeyi başardılar. 1849 yazma ge­
lindiğinde karşı-devrim bütün kıtada bir kez daha zafer kazanm ıştı.
Şubat ve M art devrimleri, ayaklanan küçük esnaf, zanaatkâr ve işçi
kitlelerinin, monarşist ve aristokratlar kom utasındaki orduları ve polis
gücünü yenmesi sayesinde başarılı olmuştu. Ama onlar tarafından k uru­
lan hüküm etler ve parlam entolar esas itibariyle m ülk sahibi orta sınıflar­
dan oluşmuştu. Böylece (Almanca konuşan Avusturya’yı da kapsayacak
şekilde) Almanya’nın bütünü için seçilen ve Mayıs ayında F rankfurt’ta
toplanan parlamento, (başta yönetici ve hukukçu m em urlar gelmek üze­
re) en az 436 devlet m em uru, 100 işadamı ve toprak sahibi, 100 avukat
ve 50 din adam ından oluşuyordu.87 Bu tür insanlar, eski otoritelere karşı
devrimci eylem yaparak hayatlarını, hatta kariyerlerini tehlikeye atmaya
hazır değillerdi. Dahası, kendilerini iktidara getiren kitleleri, eski yönetici
sınıflar kadar korkutucu, ‘düzensiz ayak takım ı’ olarak görüyorlardı.
İngiliz D evrim i’nde ‘Presbyterian’leri, Am erikan D evrim i’nde New
York ve Pennslyvania’nın ‘ılım lılar’ını ve Fransız D evrim i’nde Jirondenleri
etkileyen aynı korkuydu bu. Ama çok daha büyük ölçekteydi. Kendi ira­
desini diğerlerine kabul ettirebilecek, ‘Bağımsızlar’ya da Jakobenlerle kar­
şılaştırılabilecek herhangi devrimci bir orta sınıf gücü yoktu.
Avrupa’nın her tarafında büyüyen sanayi adaları, kapitalist sınıfın
1848’de, Fransız Devrimi zam anından daha güçlü olduğunu gösteriyor­
du. Bunun yanı sıra İngiltere’nin ekonomisini ve Fransa’da da Fransız
D evrim i’nin kurduğu birleşik ulusal devleti model olarak gören, artan sa­
yıda bir entelektüel, profesör, öğretm en ve m em ur sınıfı vardı. M acaristan
ve Polonya’da bile soyluluğun kimi kesimleri, Avusturya ve Rusya’dan
ulusal bağımsızlığı kazanm ak için ajitasyon yapıyordu.
Ancak orta sınıfın anayasa eğilimli ya da hatta cumhuriyetçi öteki
kesim inin büyümesi, işçi sınıfının da büyümesiydi. Üretim in çoğu belki
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
hâlâ zanaatkarların birkaç kalfa istihdam ettikleri küçük atölyelerde ya da
tüccara ‘fason’ çalışan dokumacı ve iplikçi evlerinde yapılıyordu. Ne olur­
sa olsun koşullar artan oranda kapitalist pazarın birleştirici ve zayıflatıcı
etkisine tâbi idi. Paris’te örneğin:
Zanaatkâr m anifaktürünün önemli kısım larında, üretim in etkili kontrolü,
satışları düzenleyen ve kredileri denetleyen tüccarın eline geçiyordu. Bu iş­
lerde çalışan işçiler ve hatta onları istihdam eden usta zanaatkârlar, fabrika
işçileri gibi, hayatlarına yön veren dış etkilerin giderek daha fazla farkına va­
rıyor ve hepsi, ne olursa olsun, bunları daha etkin bir hale getirmenin yol­
larını arıyordu. Bu güçler genellikle ‘kapitalizm’le ya da ‘malî feodalizm’le
özdeşleştiriliyordu.88
Berlin, Viyana ve Rhineland’ın sanayi kasabalarında, az ya da çok ben­
zer koşullar mevcuttu.
1845’ten sonra hasattaki düşüşlerin yarattığı artan öfke, piyasa eko­
nom isinin iniş çıkışlarının, batıda -ran tları ödeyebilmek için tahılın ih­
raç edilmesi nedeniyle bir milyon kişinin açlıktan öldüğü- İrlanda’dan,
doğuda Prusya’ya kadar, yarattığı ekonomik krizle etkileşim halindeydi.
Açlık, yükselen fiyatlar ve ileri düzeyde işsizlik, 1848 Şubat ve M art’ında
devrime dönüşecek hoşnutsuzluğu alevlendiriyordu. Zanaatkârlar ve
işçiler, orta sınıf anayasacılar ve cumhuriyetçilerce düzenlenen sokak
protestolarına katılıyor ve bunların niteliğini dönüştürüyorlardı. Kara
O rm anlar gibi yörelerdeki köylüler, feodal ödentilere ve aristokratik top­
rak sahiplerine karşı, 1525 Köylü Savaşından bu yana yapmadıkları bir
şeyi yaparak, ayaklandılar.
Hoşnutsuzluğun boyutu, küçük ya da büyük, her kapitaliste ensesin­
den kuyruk sokum una kadar bir ürperti yaşattı. Zira işçiler ve köylüler
yalnızca dem okratik anayasalar ya da feodal ayrıcalıklarla ilgilenmiyor­
lardı. O nlar kapitalist kârları ve kapitalist mülkiyeti tehdit eden yaşama
koşulları talep ediyorlardı. M ülk sahibi liberaller, geleneksel hasım ları
m ülk sahibi aristokratlar ve monarşistlerle, buna karşı koymak için bir­
leşeceklerdi.
Bunun işareti daha M art çatışm alarının kanı kurum adan Almanya
ve Avusturya’da görüldü. Yeni hüküm etler Ulusal M uhafızlara üye olma
hakkını orta sınıfla sınırlandırdılar, eski orduların subay kadrolarına
dokunm adılar, eski m onarşist devlet bürokrasileriyle uzlaştılar ve köy­
lülere feodal ödentiler konusundaki mücadelelerini durdurm alarını em ­
rettiler. Berlin’deki Prusya parlamentosu, zam anını Prusya kralı ile bir
anayasa anlaşması yapmakla harcadı ve F rankfurt’taki Tüm-Almanya
Parlamentosu, kendi iç tüzüğünü tartışm aktan fazla bir şey yapmadı. Her
iki parlamento da insanların devrimci beklentilerini odaklamaya ya da
331
332 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
yeniden bir araya gelmeye ve birliklerini silahlandırmaya başlayan aris­
tokratik gericiliği durdurm aya yönelik hiçbir şey yapmadı.
H aziran Ç atışm aları
Bununla birlikte olayların belirleyici dönüm noktası Paris’te meydana
geldi.
Şubat’ta eski düzeni devirmekte belirleyici bir rol oynamış olan işçiler
ve zanaatkârların, hüküm etin liberal-dem okratik program ının ötesine
geçen kendi ekonomik ve toplumsal şikâyetleri de vardı. Özellikle yaşana­
bilir bir ücretle iş istiyorlardı.
Şekilsiz bir kitle değillerdi. 1830’dan sonraki yıllarda (Louis Blanc gibi
kişilerin yönetimindeki) kulüpler ve (August Blanqui gibi kişilerin yöne­
tim indeki) toplumsal talepleri Jakoben isyancılığı ile birleştiren gizli der­
nekler taraftar kazanm ıştı. Bunların düşünceleri atölyelerde ve kafelerde
tartışılıyordu. ‘Güvensizliği ve yoksulluğu sona erdirm enin bir yolu ola­
rak temsili hüküm eti zorunlu gören cumhuriyetçi ve sosyalist gazeteler,
1840’ların başındaki refah yılları hızla yerini yoğun bir krize terk derken,
giderek çekici gelmeye başlam ıştı’.89
24-25 Eylül’de silahlı kalabalıkların ortasında kurulan hüküm et, ileri
sürülen talepleri reddedecek durum da değildi. ‘H alkın baskısı altında ve
onların gözleri önünde’, sürekli ‘gösteriler, temsilci göndermeler ve teza­
hüratlar’ altında toplandı.90 Böylelikle, çalışma gününde bir buçuk saat­
lik bir indirim kararlaştırdı ve tüm yurttaşlara iş sözü verdi. İşsizlere iş
sağlamak için ‘ulusal atölyeler’ kurdu ve çalışma bakanı Louis Blanc’ın,
Lüksemburg Sarayında kurduğu ‘çalışma komisyonu -işverenlerin, işçi­
lerin temsilcileriyle, her okuldan iktisatçının katıldığı- 660 ile 800 arasın­
daki üyesiyle gerçek anlam da bir parlam ento’ oldu.91
Başlangıçta varlıklı sınıflar buna itiraza cesaret edemediler. 24-25
Şubat’ın ilk şoku geçtikten sonra hava değişti. Finansçılar, tüccar ve sa­
nayiciler, orta sınıfın düşüncelerini ‘toplumsal cum huriyet’e karşı çevir­
meye başladılar. Derinleşen ekonomik krizin nedeni olarak işçilere veri­
len tavizleri ve aslında İngiliz çalışma evlerinden daha iyi olmayan ulusal
atölyeleri suçladılar.
H üküm etteki burjuva cumhuriyetçiler aynı fikirdeydi. Eski rejimin
borçlarını kabul ederek ve bütçeyi dengelemek için köylülüğe vergi koya­
rak finansçıları yatıştırmaya koştular. Ulusal M uhafızlar’ın orta sınıfın
egemenliği altında olmasını garanti ettiler ve binlerce genç işsizi, kendi
denetimleri altında bir silahlı güç, Gardes mobiles (Seyyar Muhafızlar)
içinde istihdam ettiler. Ayrıca Nisan sonunda Kurucu Meclis için seçim
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı ı 333
ilan ettiler. Bu, Parisli zanaatkârlar ve işçilere mesajlarını başkentin dışı­
na taşıma fırsatı tanım adı ve köylülük içindeki seçim kampanyasının, ‘kı­
zıl’ Paris için konan yeni vergileri suçlayan toprak sahipleri, avukatlar ve
papazların hâkim iyetinde geçmesini garanti altına aldı. Yeni meclis, rakip
kraliyet hanedanlarının kendilerini güçlükle gizleyebilen destekçilerinin
egemenliğine girdi92 ve derhal iki sosyalist bakanı görevden aldı.
Daha sonra 21 H aziranda hüküm et, ulusal atölyelerin kapandığını
duyurdu ve de işsizlere ya orduya katılm ak ya da taşraya dağıtılm ak seçe­
neklerini sundu.
İşçi ve zanaatkârların Şubat’ta elde etm iş oldukları her kazanç elle­
rinden alınm ıştı. Onlar da yeniden silaha sarılm aktan başka seçenek gö­
remediler. Ertesi gün Paris’in doğusunda barikatlar kurdular ve merkezi
zorlamak için ellerinden geleni yaptılar. Cumhuriyetçi hüküm et General
Cavaignac’ın komutası altındaki bütün silahlı güçlerin -30.000 asker,
60.000 ile 80.000 arasında üyesi bulunan Ulusal M uhafızlar ve sayıları
25.000 kişiye kadar varan Gardes mobiles93 - tüm hunharlığı ile üzerlerine
yürüdü. Dört gün süreyle şehirde, daha iyi durum daki batı bölgelerinin,
daha yoksul doğu mahallelerine karşı kışkırtıldığı bir iç savaş cereyan etti.
Bir tarafta ‘cumhuriyetçi hüküm et’i destekleyen, her iki hanedana
bağlı monarşistler, toprak sahipleri, tüccar, bankerler, avukatlar ve de orta
sınıf cumhuriyetçi öğrenciler vardı.94
Diğer tarafta ise, ‘esas itibariyle şehrin küçük-çaplı zanaatlarından in ­
şaat, metal, giyim, ayakkabı ve mobilyacılığın yanı sıra, demiryolu m ü­
hendislik atölyeleri gibi m odern sanayi kurum larından çok sayıda vasıfsız
işçi ve az olmayan sayıda küçük işadam ından oluşan’ 40.000 kadar is­
yancı yer alıyordu.95 Her direniş merkezi belirli bir mesleğin egemenliği
altındaydı: arabacılar bir yerde, dok işçileri bir başka yerde, doğramacı
ve mobilyacılar bir üçüncü yerde. Friedrich Engels’in işaret etmiş olduğu
gibi savaşanlar yalnızca erkekler değildi. Rue de Clery’deki barikatta, yedi
savunucu arasında ‘iki güzel, genç grisette’ (Parisli yoksul kadın) yer alı­
yordu ki, bir tanesi kızıl bayrak elinde Ulusal M uhafızlara karşı ilerlerken
vurulm uştu.96
Ayaklanma en kanlı şekilde bastırıldı. Bir Ulusal M uhafız subayı, res­
sam Meissonier bildiriyordu:
Rue de la Martellerie’deki barikatlar ele geçirildiğinde, böyle bir savaşın kor­
kunçluğunu idrak ettim. Vurulan, pencerelerden fırlatılan savunmacıları,
yerlere saçılmış cesetleri, kırm ızı kana bulanmış toprağı gördüm.97
Ölü sayısı bilinmiyor ama 12.000 kişi tutuklanm ış ve binlercesi Fransız
Guyanası’na sürülm üştü.
H alkların Dünya Tarihi
Eski D üzen in G eri Gelişi
Parisli işçilerin yenilgisi, her yerde devrim karşıtlarını yüreklendirdi.
Alman funker (soylu) Bismarck, Prusya Ulusal M eclisine, ‘bunun bütün
Avrupa’daki en mutlu olaylardan birisi’ olduğunu söylüyordu.98 Alman
krallık ve prensliklerinde otoriteler, sol kanat ve cumhuriyetçi kulüpleri
kapatmaya, gazeteleri kovuşturm aya ve ajitatörleri tutuklam aya başla­
dılar. İtalya’da AvusturyalIlar, Napoli Krallığı askeri yönetim kurarken,
Piyemonte ordusunu yenilgiye uğrattılar ve M ilano’nun kontrolünü ye­
niden ele geçirdiler. AvusturyalI general W indischgraetz; Çek orta sınıfı,
öğrenciler ve işçilerle beş gün süren bir çatışmadan sonra Prag’da sıkıyö­
netim ilan etti. Ekim sonunda halkın çetin direnişine karşın Viyana’yı iş­
gal etti; arkasında 2.000 ölü bırakarak M acaristan’ın üzerine yürüdü. Bir
hafta sonra Prusya kralı, Berlin’deki Kurucu Meclisi feshetti. Frankfurt
parlam entosundaki ‘ılım lı’ çoğunluk bu açıkça karşı-devrim ci önleme,
kralı M art ayında Almanya İm paratoru ilan etmeyi önererek karşılık ver­
di. Kral, ordusunu diğer devrimci hareketleri ezmek için Almanya’ya gön­
derm eden önce bu öneriyi reddetti.1848 baharının büyük um utları 1849
başında yerini umutsuzluğa terk etti. Ama devrim dalgası henüz ölmemişti. Dem okratik dernekler ve işçi kulüplerinin hâlâ, m uhafazakâr ve ‘ılım lı’
örgütlere göre çok daha fazla aktif üyesi vardı. Bahar ayları, R hineland’ın
kim i yerlerinde, Palatinate’de, Dresden’de, B adende ve W ürttem berg’de,
bir önceki M art’ta olduğu gibi yöneticilerin kaçtığı, başarılı kalkışm a­
lara tanık oldu. Pek çok insan hâlâ, önderlik etmesi için Frankfurt par­
lamentosuna yüzünü dönm üştü; ama o bunu üstlenmeye hazır değildi.
Güney’de kurulan (danışm anlarından birisinin de Friedrich Engels oldu­
ğu) devrimci ordu, savunmaya itilmiş, çarpışmada yenilmiş ve ilerleyen
Prusya ordusu nedeniyle sınırı aşarak İsviçre’ye kaçmak zorunda kalm ış­
tı. Kossuth’un önderliğindeki Macarlar, Avusturya im paratoru Rus çarın­
dan askeri yardım alınca sonunda ezildiler. Napoli kralı Mayıs’ta Sicilya’yı
yeniden ele geçirdi ve Roma’yı kontrol altına almış ve papayı kovmuş olan
devrimci milliyetçiler, Fransız cum huriyeti silahlı güçlerinin üç ay süren
kuşatm asından sonra, şehri terk etmek zorunda kaldılar.
Tüm bu devrimci sürecin başlamış olduğu Fransa’da, işçileri yenilgiye
uğratm ış olan orta sınıf cumhuriyetçiler, m onarşinin saldırısı karşısında
kendilerini savunacak hiç kim senin olmadığını gördüler. Bununla birlik­
te monarşistler, Bourbonların ve Louis Philippe’in vârisleri olarak ken­
di aralarında bölünmüşlerdi ve kim in kral olacağını empoze edebilecek
güçten yoksundular. Bu boşluğu Napolyon’un yeğeni Louis Bonapart dol­
durdu. 1848’in sonlarında orta sınıf cumhuriyetçi lider Ledru Rollin’in
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
400.000 ve sol kanattan devrimci Raspail’in 40.000 oyuna karşılık 5.5
milyon oy alarak cum hurbaşkanlığını kazandı. 1851’de ilerdeki seçimi
kaybedeceğinden korkarak bir darbe düzenledi. Ertesi yıl da kendisini
im parator ilan etti.
O yılın sonunda Karl M arx sonucu açıklıyordu:
Tüm Alman burjuvazisinin M art’tan A ralık’a...tarihi .... Almanya’da sırf
burjuva bir devrim in imkânsız olduğunu göstermiştir. M ümkün olan şey ya
feodal ve monarşist bir karşı-devrim dir ya da cumhuriyetçi bir toplumsal dev-
K açam ak Burjuvazi
Bununla birlikte devrim ler Avrupa’yı hiç de eskisi gibi bırakm adı.
Almanya ve Avusturya’da - her ne kadar toprak sahibi Jurıkerleri tarım
kapitalistlerine dönüştürm üş ve köylülük için çok az değiştirmiş olsa da,
feodal ödemelerin ve serfliğin sonunu getirdi. Pek çok Alman devletinin
hüküm darı, kendilerine hüküm etleri atam a yetkisi veren anayasalara razı
oldular; ama paralı sınıfların ve hatta sulandırılm ış bir şekilde de olsa
işçi ve köylülerin parlam enter temsiline olanak verdiler. Bu, burjuvaziye
devlet üzerinde doğrudan kontrol hakkı vermeyen, m onarşiler altında bir
ilerleme olsa da, kapitalist ilerleme için zemin hazırlanm ıştı.
Almanya kendi sanayi devrim ini geçirmeye başladı. Sanayi yıllık yüz­
de 4,8; demiryolları yüzde 14 oranında büyüdü. 1850’den sonraki 30 yıllık
yatırım , 30 yıl öncesinin dört katıydı. Prusya’da 25 yılda köm ür üretim i
dört kat, ham dem ir üretim i 14 kat, çelik üretim i 54 kat attı. Buhar gü­
cüyle çalışan m akinelerin sayısı yüzde 1800 arttı. 1836 yılında yalnızca
60 işçi çalıştıran Alfred Krupp, 1873 yılına gelindiğinde 16.000 işçi çalış­
tırıyordu. Almanya’nın sanayileşmesi Britanya’dan 60 yıl sonra yükselişe
geçmişti, ama kısa sürede onu yakalıyordu.100 Ruhr’daki maden ocakları
Galler’in güneyindekilerden daha büyük ve daha yaygındı; Alman kimya
endüstrisi, Britanya’dan çok önce sentetik boya geliştirmişti.
Bu yıllar ayrıca, Fransa’da ve daha az bir hızla da olsa AvusturyaM acaristan İm paratorluğunda, büyük ölçekli sanayilerin hızla gelişme­
sine tanık oldu. Burjuvazi 1860’lardan geri dönüp baktığında, 1848’de si­
yasi mücadeleyi kaybetmiş olabileceğini düşünebilirdi; ama ekonomik sa­
vaşı kazanm ıştı. Fransa’da Louis Bonapart’a çok güvendiler. Almanya’da
Bismarck, Prusya monarşisi içinde diktatörlüğe yakın yetkiler kullanarak,
Danim arka, Avusturya ve Fransa’ya karşı batı Avrupa’nın en güçlü dev­
leti olarak birleşik yeni bir Alman İmparatorluğu kurm ak için savaşırken
coşku duydular.
336 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
İtalyan ve M acar burjuvazisi de 1848-49 ulusal hareketlerinin yenil­
gisini telafi etti. Başlangıçta Avusturya tacı Prag, Krakov ve Zagrep üze­
rinde olduğu gibi, Milano, Venedik ve Budapeşte üzerinde hüküm ranlı­
ğını sürdürdü. Ancak ulusal hareketler yok edilmiş olm aktan çok uzaktı.
İtalyan orta sınıfının kimi kesimlerinde, her ne kadar köylülük ve kentsel
yoksulların çok azı (İtalyan dili haline gelecek Tuscan diyalektini konu­
şanların oranı yalnızca yüzde 4 kadardı) bu duyguları paylaşsa da, ulu­
sal birlik konusunda bir heyecan ve Napoli kralına ve Lombardiya’nın
AvusturyalI yöneticilerine karşı muazzam bir öfke vardı. 1850’lerin so­
nunda, Piyemonte kralının başbakanı olan Cavour bu duygulardan ya­
rarlanm ak istedi. Bir yandan radikal milliyetçi Mazzini ve cumhuriyetçi
devrimci Garibaldi ile; diğer yandan Britanya ve Fransa hükümetleriyle
pazarlıklar yaptı. Garibaldi 1000 devrimci ‘kırm ızı gömlekli’ ile, adayı
Napoli kralına karşı ayaklandırm ak üzere Sicilya’ya çıktı ve kuzeye doğ­
ru ilerledi.101 Piyemonte kralı güneye bir ordu gönderdi ve bunlar birlik­
te Napoli’nin kralcı ordusunu ağır yenilgiye uğrattılar. Bu arada Fransız
kuvvetleri Avusturya’nın Lombardiya’dan çekilmesini sağladı. Daha
sonra Cavour ve Piyemonte kralı, Garibaldi’nin birliklerini silahsızlan­
dırarak, kendisini sürgüne gitmeye zorlayarak ve ‘eğer bir şeyler aynı ka­
lacaksa, bir şeyler değişmelidir’in farkına varan İtalya’nın güneyindeki
aristokrasinin gönülsüz de olsa desteğini sağlayarak m anevralarını ta­
m am ladılar.102 Piyemonte kralları, her ne kadar (siyasi) birliğini sağlayan
ülke, giderek modernleşen kapitalist kuzey ile büyük toprak sahiplerinin
köylülere yarı-feodal muamele etmeyi sürdürdüğü ve mafya haydutlu­
ğunun geliştiği yoksul güney şeklinde ayrışmış olsa da, bütün İtalya’nın
kralları oldular.
M acaristan aynı şekilde, aşağıdaki isyancı güçleri, tepede düzenlenen
m anevralarla birleştirerek bağımsız bir ulus oldu. 1860’larda Avusturya
monarşisi, Fransa ve Prusya ile olan mücadelelerinden sonra kendini ye­
niden örgütledi. Birbirine paralel iki yönetim sistemi kurdu. Birincisi,
ana dili Almanca olan hüküm et tarafından -kısm en Viyana’daki par­
lamentoya karşı sorum lu olarak- Avusturya, Çek toprakları, Krakov
civarındaki Polonya bölgesi ve Slavca konuşan Slovenya’yı yönetiyordu.
İkincisi, Budapeşte’deki ana dili Macarca olan hüküm etti ve M acaristan,
Slovakya, kısmen Romence konuşan Transilvanya, Sırpça-Hırvatça konu­
şan H ırvatistan ve (Türkiye ile olan çatışmadan sonra) Bosna’yı yöneti­
yordu. Bu düzenleme, iktidarını bir yarım yüzyıl kadar istikrara kavuş­
turm asına olanak verdi.
Bununla birlikte, Avrupa’daki eski ulusal hareketler tümüyle tatm in
olmamış halde kaldı. İrlanda’da 1840’ların sonlarında, Fransız Devrimi
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
sırasında doğmuş ve 1798’de ezilmiş milliyetçiliğin rönesansı görülmüştü.
O yılların Büyük Kıtlığı, İrlanda ekonomisini, Britanya egemen sınıfının
güdüm üne sokarak yapılan kötülüğün korkunç İnsanî maliyetini gözler
önüne sermişti. Bir milyon insan öldü ve bir milyon insan da göç etmeye
zorlandı; nüfus yarıya indi. Bütün hayatı boyunca ‘Birleşik Krallık’ için­
de İrlanda Katolik hakları için mücadele eden, orta sınıf radikallerinin
yeni kuşağı nüfuzlu anayasacı politikacı Daniel O’Connell bile, daha da
ileri gidip cumhuriyet için savaşmak gereğini görürken, bağımsızlık m e­
selesini ileri sürm ek zorunda kalmıştı. 1848’deki ayaklanma girişimleri
şiddetle bastırıldı. Ama o andan itibaren ‘İrlanda sorunu’ Britanya siyasi
hayatının merkezine yerleşti.
Avrupa’nın bir ucunda İrlanda sorununu çözmedeki başarısızlık,
Avrupa’nın öteki ucunda devam eden Polonya’nın milliyetçilik mücadele­
sine benziyordu. Polonya soyluları, Polonya krallığının 1790’larda Rusya,
Prusya ve Avusturya arasında bölünmesine hiçbir zaman razı olmamıştı
ve 1830’larda ve bir kez daha 1860’larda Rusya’ya karşı ayaklanmalara ön­
cülük ettiler. Polonya soyluları, yalnızca Leh değil fakat Belarus, Ukrayna
ve Yahudi alt sınıflarına da egemen olan feodal büyük toprak sahipleriydi.
Bununla birlikte Rus çarına karşı olan savaşları onları, 1814 ve ardından
1848’den sonra Avrupa’ya empoze edilen tüm karşı-devrimci yapıyla ça­
tışmaya ve Avrupa’nın her yerindeki devrimciler ve demokratlarla ortak
bir amaca sahip olmaya yönlendirdi. Britanyalı Çartistler, Fransız cum ­
huriyetçiler ve Alm an kom ünistleri için, Polonya’nın mücadelesi, onların
kendi mücadeleleriydi ve sürgün edilmiş Polonya soylu ailelerini İtalya’da,
güney Almanya’da, M acaristan’da ve Paris’te mücadele verirken görmek
m üm kündü.
337
8. B ö l ü m
A
m e r İk a n
İç Savaşi
12 Nisan 1861’de Güney Carolina’nm gönüllü askerleri, Charleston li­
m anına bakan Fort Sumter’da Birleşik Devletler federal kuvvetlerine ateş
açtılar. Böylece, köleci güney eyaletlerin, Abraham Lincoln’ün başkanlı­
ğını ve yeni kurulm uş olan Cumhuriyetçi P a rtiy i kabul etm ediklerini en
çarpıcı bir şekilde ifade etmiş oluyorlardı.
O ana kadar çok az insan anlaşmazlığın bir savaşa varabileceğini dü­
şünürdü. Lincoln başkanlığı alalı henüz bir ay olmuştu ve tek kaygısının
kuzeybatıda iskâna yeni açılan arazileri ‘özgür işgücüne’ açık tutm ak
olduğunu defalarca tekrarlamıştı. Kişisel olarak kölelikten nefret edişi,
köleliği güney eyaletlerinde yasaklam aktan yana olduğu anlam ına gelmi­
yordu. 1858 yılındaki bir tartışm ada, ‘Mevcut olduğu eyaletlerde kölelik
kurum una m üdahale etmek gibi bir niyetim yoktur’ diye ısrar etm işti.103
Aynı noktayı 1861 seçim kampanyasında da tekrarladı.104 Güney eyalet­
leri Birleşik Devletler’den kopmayı örgütlemeye çalışırken, Kongrenin
çabalarının büyük kısmı Güney’de köleliği yerinde bırakacak bir uzlaşma
bulmaya yönelikti. Köleliğin ilgasından yana olanlar (abolitionists) hem
Kongre’de hem de genel olarak kuzeyin genel nüfusu içinde azınlıktaydı.
En güçlü mevzileri saydıkları Boston’da bile, toplantılarının düşman ka­
labalıklar tarafından basılması işten değildi.
Fort Sumter’ın bom bardım anından üç gün sonra kölelik karşıtları
(abolitionists) iç savaşın olanaksız olduğuna ve hüküm etin köleci eya­
letlerin taleplerini kabul etmesi gerektiğine ikna olmuşlardı. Siyah kö­
lelik karşıtı Frederick Douglass şunları yazıyordu: ‘İhaneti ve isyanı zor
kullanarak bastırm a lafları, çukurdaki sarhoş kadının sözleri kadar et­
kisiz ve değersizdir.’105 Bununla birlikte Fort Sumter’daki bom bardım an
Am erikan tarihinin en kanlı savaşının başlamasına yol açtı. Bağımsızlık
Savaşı; Birinci Dünya Savaşı, İkinci Dünya Savaşı, Kore Savaşı ve Vietnam
Savaşında ölenlerin toplam ından daha fazla A m erikalının ölümüne ne­
den oldu.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
j
339
A şılam ayan U çurum
Sorun basit bir anlaşm azlık olm aktan öteydi. Toplumun nasıl örgütle­
neceği konusundaki temelden farklı yöntemlerin çatışması söz konusuy­
du.106
Birleşik Devletler Britanya yönetimine karşı yürüttüğü devrimden,
her biri, gelişen dünya pazarına hizmet eden, iki farklı iktisadi örgütlen­
me biçimiyle çıkmıştı. Kuzeyde, küçük çiftçilerin, zanaatkârların ve kü­
çük atölyelerdeki ücretli işçilerin ‘özgür işgücü’ hâkim di. Güney ise, her
ne kadar beyaz nüfusunun çoğunluğu kendileri köle sahibi olmayan kü­
çük çiftçiler, zanaatkârlar ya da işçilerden oluşuyor olsa da, köle çalıştıran
plantasyon sahiplerinin egemenliği altındaydı.
‘Köle’ ve ‘özgür’ bölgeler arasındaki çelişki, ilk dönem lerin siyasal
liderlerine çözülemez bir sorun olarak görünmüyordu. Bölgeler coğrafî
olarak birbirinden ayrılm ıştı ve Bağımsızlık Bildirgesi’ni kaleme alan ve
1801’de başkan olan yarı-utangaç köle sahibi Jefferson gibi güneyliler bile,
köleliğin sonunun yaklaşm akta olduğunu kabul ediyorlardı. Ne de olsa
Adam Smith, ‘özgür’ emeğin köle emeğinden daha etkin ve kârlı olduğu­
nu kanıtlam ıştı.
Ne ki bu durum , Lancashire im alathanelerinin doymak bilmez iştahı­
na hizm et eden büyük çaplı pam uk üretim inin başlanm asından önceydi.
1790 yılında güney, yılda 1000 ton pam uk üretiyordu. 1860 yılına gelindi­
ğinde bu sayı bir milyon tona yükselmişti. Sürü başlarının disiplini altın­
da çalışan köle sürüleri, büyük ölçeklerde ürün ekip toplam akta etkili bir
araçtı. 1860’da dört milyon köle vardı.
Ancak plantasyon sahiplerinin istediği yalnızca köleler değildi. Onlar
pamuğa olan dış talebi karşılam ak için daha fazla toprak istiyorlar­
dı. Bunun bir kısm ına, A m erikan hüküm eti Florida’yı Ispanya’dan ve
Louisiana’yı Fransa’dan satın aldığı zaman sahip olmuşlardı. Hesapsız
zorluklar içinde yaşamak üzere, 1.000 mil kadar daha batıya atılan, belir­
li Kızılderili topluluklara tahsis edilen topraklara da el koydular Ayrıca,
savaşla Meksika’dan geniş topraklar ele geçirdiler. Ama bu kadarı bile ye­
terli değildi. Şimdi gözlerini Mississippi ile Pasifik arasındaki, meskun
olmayan ve mevcut eyaletlerin toplam ından daha büyük bir alana sahip
bölgeye dikmişlerdi.
19.
yüzyıla gelindiğinde kuzey eyaletler de muazzam bir dönüşüm ge­
çiriyorlardı. Nüfusları, Avrupa’nın yoksul diyarlarından, küçük çiftçi ya
da iyi ücret alan işçi olarak çalışmak umuduyla gelen göçmenlerin birbi­
rini izleyen dalgalarıyla, sürekli artm ıştı. Buna karşılık artan nüfus im a­
latçılar ve tüccar için büyüyen bir pazar yaratıyordu. New England’ın 1817
340
I
Halkların Dünya Tarihi
yılında dört milyon yarda* olan tekstil çıktısı, 1837 yılında 308 milyona
yükselmişti. 1860’a gelindiğinde ülke, Britanya’dan sonra ikinci en bü­
yük sanayi üretim ine sahipti ama ona hızla yetişiyordu. Kuzey’in özgür
nüfusu batıdaki arazilere, toprağa sahip olma hayallerini gerçekleştirecek
bir araç olarak bakarken, kuzeyli kapitalistler de kâr etmek için büyük
potansiyel taşıyan bir alan olarak bakıyorlardı.
‘Ulaşım devrim i’ muazzam bir etki yaratıyordu. Kanallar New York’u
Büyük Göllere ve O rtabatı’ya bağlıyor; buna karşılık O rtabatı ise Ohio,
Mississippi ve M issouri nehirleri üzerinden buharlı teknelerle Meksika
Körfezine bağlanıyordu. 1860’a gelindiğinde 30.000 mil demiryolu yapıl­
mıştı ve bu dünyanın başka yerlerindeki dem iryollarının toplam uzunlu­
ğundan fazlaydı. Her yerde, daha önce geçimlik tarım yapan topluluklar,
giderek pazarlara bağlanıyordu. Eyaletin eyaletten, kuzeyin güneyden o
eski yalıtılmışlığı geride kalıyordu.
Mississippi’nin batısındaki topraklara kim in egemen olacağı ve onunla
ilişkili öteki sorunlar sonsuza kadar görmezlikten gelinemezdi, kuzeydeki
sanayi kapitalizm inin önemli kesimleri ürünlerini korum ak için güm rük
tarifeleri ve pazarlarını Britanyalı kapitalistlerden geri alm ak istiyorlardı.
Ancak güneyin pam uk sanayii, Britanya pam uk endüstrisine sıkı sıkıya
bağlıydı ve serbest ticarete yönelik her türlü tehdide içerliyordu. Federal
hüküm et, dış politikasında kim in çıkarlarını gözetecekti?
Plantasyon sahiplerinin işleri yarım yüzyılın çoğunda iyi gitti. 1820’de
M issouri ve 1840’larda Texas, Birliğe köleci eyaletler olarak katıldılar
1850’lerde federal askerler kaçak kölelere karşı yeni bir yasayı uyguladılar;
Boston gibi kuzey şehirlerinde yakaladıkları insanları güneydeki efendi­
lerine iade ettiler. Daha sonra 1854’te Demokrat Partili başkan ve Kongre,
Kansas’ta ve diğer batı bölgelerinde, eğer beyaz göçmenlerin çoğunluğu
buna karar verirse -başka bir deyişle eğer güneydeki köleliği destekle­
yenler, kuzeydoğudan özgür göçmenler gelmeden önce zenginliklerini
kullanarak buralarda bir üs oluşturabilirlerse- köleliğin devam edeceğine
karar verdiler.
Bu yalnızca beyazların hüm anist kölelik karşıtı hareketi içerisinde ve
köleliğin hiç olmadığı New England’da azınlıkta olsalar da kendilerine
esaslı destek sağlamış olan özgür siyahlar arasında bir öfke seli yaratm ak­
la kalmadı. Irkçı düşüncelerden ne denli etkilenmiş olsalar da, batıdaki
topraklarını yeni göçmenler arasında küçük çiftlikler halinde bölüştür­
mekten, yani ‘özgür toprak’tan yana olan bütün kuzeylileri öfkelendirdi.
Her iki grup da, başkanlığı, Kongreyi, Yüksek M ahkem eyi kontrol eden
plantasyon sahiplerinin, batının tüm ünü ele geçirmesinden korktular. Bu,
1 yarda= 0,9144 m etre -çev.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı I 341
çiftçi olmak isteyenlerin um utlarını kıracak, sanayi sermayesinin kuzey­
doğudaki eyaletlerde bir avuç elde toplanm asına yol açacak ve plantasyon
sahiplerine öngörülebilir bir gelecekte hüküm eti kontrol etme olanağı ve­
recekti.
Kansas, M issouri sınırının ötesindeki kölelik savunucuları ile ‘özgür
işgücü’ savunucusu göçmenler arasında, şiddetli bir m inyatür iç savaşa
sahne oldu. Ülke çapında kamuoyu kutuplaştı. Kuzey’de, 1860’daki baş­
kanlık seçimlerinde adayları Abraham Lincoln olacak yeni bir siyasal par­
tinin, Cum huriyetçi P a rtin in kurulm asına yol açtı.
Bu partiye olan destek, sınıf esasına göre oluşmuştu. Büyük iş çevre­
lerinin bir kesimi, çiftçiler, zanaatkârlar ve işçiler, batıdaki toprakları öz­
gür işgücüne açık tutm a konusundaki kararlılıklarıyla kenetlenmişti. Bu,
ırkçılığa ortak bir muhalefet olduğu anlam ına gelmiyordu. A ralarında,
Virginia’daki H arper’s Ferry federal silah deposunu yerli köleleri azat et­
mek amacıyla bir grup siyah ve beyazla ele geçiren ve 1859 A ralık’ında
idam edilen John Brown’un taraftarlarının da bulunduğu sağlam bir kö­
lelik karşıtı çekirdek vardı. Ama ırkçı klişeleri kabul etmeye devam eden
çok sayıda insan da vardı. ‘Özgür işgücü eyaletleri’nden bazıları siyahlara
oy hakkı vermiyorlar ve bazıları da siyahlara orada yaşama hakkı verm e­
yecek kadar ileri gidiyorlardı. Açık bir çoğunlukla Lincoln’e oy veren 1860
New York’unda, siyahlara da beyazlarla eşit koşullarda oy hakkı verilme­
sini öngören bir referandum, ikiye karşı birle kaybedilmişti.
Cumhuriyetçi P a rtin in kuzeydeki başarısı, ırkçılığı ve hatta köleliği
temel mesele yapmış olm asından değil, özgür işgücünü temel mesele yap­
mış olm asından kaynaklanıyordu. Lincoln bu yaklaşımı kendi şahsında
somutlaştırıyordu. Bu temel üzerinedir ki, kuzey eyaletlerinde oyların
yüzde 54’ünü, ülke genelinde ise yüzde 40’ını almıştı. Bu göreve seçilme­
si, Kansas sorunu hakkında, Demokrat P a rtin in kuzey ve güney kanatları
arasındaki bölünme sayesinde olmuştu.
Lincoln’ün duruşu ne kadar ılımlı olsa da, plantasyon sahipleri onun
seçilmesini tepki göstermek zorunda oldukları bir tehdit olarak gördü­
ler. O nlar açısından kendi toplum larının bütünü tehlike altındaydı. Eğer
yaygınlaşmazsa çökmeye m ahkûm du ve Lincoln’ün başkanlığı yaygınlaş­
mayı çökertmişti. Bir kısmı da ayrıca, eğer bir fırtına koparmazlarsa, bir
bütün olarak güneydeki konum larının dinamitlenebileceğinden korku­
yordu zira beyazların üçte ikisi köle sahibi değildi ve kuzeyde destek bul­
m akta olan düşüncelere kendilerini kaptırabilirlerdi.
En güneydeki pam uk üreticisi yedi eyalet -burada nüfusun yaklaşık
yarısı kölelerden oluşuyordu- Birleşik Devletler’den ayrıldıklarını duyur­
dular ve silahlanmaya başladılar. Nisan ayında inisiyatifi ele alarak Fort
H a lk la r ın D ü n y a Tarihi
Sumter’e saldırdılar. Haklı olarak, çatışm aların başlam asının öteki köleci
eyaletleri de onlara katılmaya yönlendireceğine inanıyorlardı ki yedi eya­
letten dördü bunu yaptı. Ama ayrıca -yanlış bir hesapla- elinde 16.000
asker olan Lincoln yönetim inin onların taleplerini kabul edeceğini düşü­
nüyorlardı.
U zun Ç ıkm az
İç savaşların, düzensiz birlikler arasında küçük çaplı çatışmalar halin­
de başlayıp büyük düzenli çatışmalara tırm anm ak gibi bir alışkanlıkları
vardır. Bu da bir istisna olmadı.
Fort Sumter’e yönelik saldırıdan hemen sonra, ‘Kuzey bu olaydan kay­
naklanan bir vatanseverlik çılgınlığıyla elektriklendi... Kuzeydeki her kü­
çük köyde savaş toplantıları yapıldı’.107 Eyaletler, federal hüküm ete milis
alayları ve yeni orduya gönüllüler vermek için yarıştılar. İlgacılar bir anda
toplantılarının heyecanlı kalabalıklarla dolduğunu gördüler. ‘Kuzeyin ta­
mam ı tek bir birim dir’ diye bildiriyordu Bostonlu bir kölelik karşıtı, ‘Genç
ve yaşlı, erkek ve kadın, erkek ve kız çocuklar kutsal heyecanı yakalam ış­
lardır... Kurtarıcı bir ordunun konfederasyon eyaletlerine yürüm esi için
zaman olgunlaşm aktadır’.108 Yeni fikirlere karşı ani bir ilgiyle, devrimlerde görülen bir duygu vardı. Kölelik karşıtı kampanyacılardan Wendell
Pillips’in bir açıklaması gazeteler tarafından 200.000 adet basılıyordu.109
Frederick Douglass gibi sözcüler gittikleri her yerde heyecanlı bir kabul
görüyorlardı.110 Pek çoğu daha önce bir kadının politikaya karışm ası­
nı edepsizlik olan gören kalabalıklar, 19 yaşındaki kölelik karşıtı Anna
Dickinson’un konuşm alarını büyülenmiş gibi dinliyorlardı.111
Bununla birlikte 18 ay süreyle kuzeyin savaşı yürütüş şekli, bu dev­
rimci havayla çelişki içindeydi. Lincoln, haklı ya da haksız olarak, kuzeyi
savaşın arkasında bir arada tutm anın tek yolunun, geri adım atıp ılımlı
kanaatleri uzlaştırm ak olduğuna inanıyordu. Köleliğe herhangi bir itiraz­
ları olmayan ama birleşik bir ülke isteyen kuzeyli Dem okratları ve görece
düşük bir köle nüfusuna sahip ve Birlik içinde kalmayı seçmiş olan üç sı­
nır eyaletinin -M aryland, Deleware ve Kentucky- liderlerini uzlaştırm ak
istedi. Hüküm etteki önemli noktalara ılım lıları atadı. Yazın (Bull Run
M uharebesi’nde) ciddi bir yenilgi almış olan kuzey ordusunun kom utası­
nı, bir Demokrat ve güneyde köleliğin savunucusu olan McClellan’a verdi.
Batı cephesindeki bir kom utanın, Fremont’un, M issouri’deki bütün kö­
leleri azat etme em rini iptal etti. Hatta, Birlikçi ordulara kaçan kölelerin
(‘contraband’lar /kaçak mal olarak nitelenen), muharebelere katılm amış
olm ak koşuluyla Konfedere efendilerine iade edilmesini bile emretti.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 343
Kısa süre sonra anlaşıldı ki ılımlı bir politika savaşı kazandırm ayacaktı.
McClellan aşırı-tem kinli bir politika izliyor; yakındaki Konfederasyonun
başkenti Richm ond’a saldırm ak yerine, W ashington bölgesinde büyük
bir ordu kurmaya uğraşıyordu. Bu, ayrılıkçı eyaletleri, kendi sistemleri­
ni değiştirmeden yeniden Birliğe alm ak isteyenlerin siyasetine uygundu.
Ama askerî politika olarak tümüyle başarısızdı. Savaş başlayalı on sekiz
ay olmuştu ve muharebe safları, Mississippi boyundaki kuzeylilerin zafer­
leri ve güneyin Fransa büyüklüğünde bir alanı hâlâ kontrol ediyor olması
dışında, esas itibariyle başlangıçtaki gibiydi. Kuzeyde, en ateşli taraftarlar
arasında bile zaferin olanaksızlığı konusunda artan bir moral bozukluğu
söz konusuydu.112
Ancak savaşın hiçbir yere gitmediği duygusu, kölelik karşıtları için
yeni bir kitle yarattı. Bunlar güneyin bedensel hizm etleri yürütecek dört
milyon kölesi olduğuna ve dolayısıyla özgür beyaz nüfusun çoğunu savaş
için seferber edebildiklerine işaret ediyorlardı. Buna karşılık kuzey, ordu­
sunun saflarını oluşturm akta artan güçlüklerle karşılaşıyordu. Lincoln’ün
kölelere özgürlük sağlayan bir deklarasyon yayınlayarak güneyin ekono­
m isini baltalaması ve siyahları askere alarak kuzeyin birliklerini güçlen­
dirm esi gerektiğini savunuyorlardı.
Kölelik karşıtı Wendell Phillips ünlü bir konuşmada Lincoln’ün politi­
kasından yakınıyordu:
McClellan’ın bir hain olduğunu söylemiyorum; ama eğer bir hain olsaydı ay­
nen davranm ış olduğu gibi davranması gerekirdi. Richmond için hiçbir kor­
kunuz olmasın; McClellan onu alamayacak. Eğer savaş bu şekilde, rasyonel
bir amaç olmadan sürdürülürse, o zaman kan ve altını israf etmenin bir yara­
rı yoktur... Lincoln ... birinci sınıf bir ikinci sınıf adam dır.113
Z o rak i D evrim ciler
Bu konuşma heyecan yarattı ve Phillips’e sert saldırılara yol açtı. Ama
yalnızca devrimci yöntem lerin işe yarayacağı konusunda güçlenen bir ka­
naatin de kristalleşmesine neden oldu. McClellan’ın m uhafazakârlığına
rağmen radikal ordu kom utanları bu yöntemlerden bazılarına başvur­
maya çoktan başlamışlardı: Kaçan köleleri kam plarına kabul ediyorlar
ve kuzey orduların, işgali altındaki bölgelerde köleler de dâhil ‘asiler’in
m allarına el koyuyorlardı. Daha sonra kritik bir anda Lincoln’ün kendisi
de bir dizi radikal adım attı; siyahlardan oluşan ilk alayı kurdu, ayaklan­
ma halindeki bütün eyaletlerde kölelere özgürlük ilan etti ve McClellan’ı
görevden aldı.
Zafere gidecek yeni yaklaşım için zemin hazırlanm ıştı, ama zafer daha
34 4
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i h i
iki yıl uzaktaydı. Konfederasyon ordusunun 1863 yazında Gettysburg’da
yenilmesine rağm en güneyin elinde hâlâ geniş araziler vardı. G rant ve
Sherman gibi birlikçi generaller, buraların yalnızca ordulara karşı değil,
o orduları ayakta tutan toplumsal yapıya karşı da topyekun bir savaşla
geri alınabileceğini görüyorlardı. Konfederasyonun nihaî yenilgisi, an­
cak, Sherman’ın birliklerinin Georgia’ya ünlü yürüyüşlerini yapıp, plan­
tasyonları yakıp yağmalayıp, köleleri serbest bırakm asından sonra geldi.
McClellan’ın savaşın ilk bir buçuk yılındaki yöntemlerinden, sava­
şın sonunda G rant ve Sherman’ın yöntemlerine geçilmesi, Fransa’da
Jirondenler’in yöntem lerinden Jakobenlerin yöntemlerine geçilmesi ka­
dar büyük bir değişiklikti. Lincoln’ün kendisi, kişilik ve yaklaşım ola­
rak Robespierre’den çok farklıydı; Grant ve Sherman m uhafazakâr ka­
falı profesyonel askerlerdi. Bununla birlikte sonunda gördükleri şey, eğer
kuzeydeki toplum varlığını sürdürecekse, devrim i güneye uygulam anın
gerekliliğiydi.
Karl Marx, Lincoln’ün farkına bile varm adan nasıl devrimci atılım lar
yapmak zorunda kaldığına işaret etmiştir:
Lincoln tarihin vakayinamelerinde sui generis (emsalsiz) bir figürdür.
İnisiyatifi yoktur, idealist bir güdüsü yoktur, tarihsel bir haşmeti yoktur. En
önemli sözlerini en sıradan bir şekilde ortaya koyar. Başkaları bir metre kare
toprak için savaşmak söz konusu olunca, ‘bir ideal uğruna savaştıklarını’
iddia ederler. Lincoln bir ideal adına hareket ettiğinde bile, metre kareden
söz eder... Lincoln halktan doğan bir devrimin ürünü değildir. Bu ... iyi ni­
yetli ortalam a adam, büyük meselelerin farkında olmayan genel oy gücünün
karşılıklı etkileşimiyle başa geçirilmiştir. Yeni dünya, siyasal ve toplumsal
örgütlenme sağlandığı takdirde, iyi niyetli sıradan insanların eski dünyada
yalnızca kahram anların gerçekleştirebilecekleri büyük başarıları ortaya ko­
yabileceklerini göstermekten daha büyük bir zaferi asla elde etmemişti.114
Yeniden Y apılanm a ve İh an et
Kendi derin sınıf çelişkilerine sahip kuzeyin yerleşik burjuva toplumunun, güneyde devrimci değişiklikler uygulam asında her şeye rağmen bir
çelişki vardı. Bu kuzeyin zaferinin hemen arkasından ve 1865 baharında
Lincoln’ün suikasta kurban gitmesinden sonra kendini gösterdi. Kurulu
siyasi düzen içinde bir çatlak ortaya çıktı. Lincoln’ün başkan yardımcısı
ve halefi Andrew Johnson, yenilen eyaletlerle bir uzlaşma politikası izledi.
O nların köleliğin resmen ilgası dışında toplumsal yapılarında herhangi
bir değişiklik olm adan tekrar Birliğe alınm ası için bastırdı ve Kongre’de
büyük etkiye sahip olm alarına yol açtı. Plantasyon sahiplerinin büyük
varlıklarını korum aları ve eski kölelerin çoğunun hiçbir toprağı olm am a­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
sı gerçeği karşısında sonuç, savaştan önceki durum a geri dönülmesinden
başka bir şey değildi.
Johnson, derhal kuzeyli siyahların ve kölelik karşıtlarının, sava­
şın yarattığı devrimci dem okratik duygulardan etkilenm iş olan radikal
Cum huriyetçi Kongre üyelerinin ve güneyi işgal etm iş olan kim i subay­
ların muhalefetiyle karşı karşıya kaldı. Kısa bir süre sonra bu muhalefete,
neredeyse yüzde yüz Demokrat olan eyaletlerin Kongreye girmesini iste­
meyen anaakım Cumhuriyetçi politikacılar, batıdaki bölgelere egemen ol­
m akta hâlâ kararlı olan sanayi kapitalistleri ve kuzeyli orduların peşinden
güneye inen “vurguncu” işadam ları da katıldı. Bu koalisyon Johnson’un
planlarını bozacak (Kongre’de onu yüksek mahkemeye vermek için bir
oyları eksik kaldı), 1868 yılında Cum huriyetçi aday G rant’ın başkanlık
seçimini kazanm asını sağlayacak ve on yılın büyük kısm ında güneyde
yeniden yapılanmayı zorlayacak kadar güçlüydü.
Bu yıllarda kuzeyin silahlı gücü, eski plantasyoncuları devleti ya da
yerel hüküm etleri kontrol etm ekten alıkoydu. Beyazı ve siyahıyla güneyli
Cumhuriyetçiler yerlerini aldılar. Azat edilen kölelere oy hakkı verildi ve
onlar bunu kullandılar. Eyalet yönetim lerinde siyahlar yargıçlık görev­
leri üstlendiler. 20 siyah Federal Kongre üyesi ve iki siyah senatör vardı.
İlk kez olarak güneyli yasa koyucular eğitim i ciddiye aldı ve yoksul siyah
ve beyaz çocuklar için okullar açtı. Plantasyon sahiplerinin egemenliği
(plantokrasi) Ku Klux Klan’ı yeni haklarını kullanan siyahları ve onlara
yardım eden beyazları terörize etmek için yüreklendirerek, karşı saldırıya
geçti. Tennesee, M emphis’te, 1866 Mayıs’ında 46 siyahın ve iki sempati­
zan beyazın öldürüldüğü olaylar oldu. Ancak, kuzey ordusu güneyi işgal
ettiği sürece, terör, siyahların korumaya kararlı oldukları kazanım ları
yok edemiyordu. Ne de olsa 200.000 siyah Birlik ordusunda yer alm ıştı ve
nasıl savaşılacağını biliyordu.
Bununla birlikte, bir burjuva işgal ordusu olması nedeniyle, bu ordu­
nun yapamayacağı tek bir şey vardı -eski efendilerinden bağımsız ola­
rak geçimlerini sağlayabilmeleri için, topraklara el koyarak azat edilmiş
kölelere dağıtmak. Sherman, 40.000 eski köleye toprak vererek kısa bir
süre için böyle bir önlemi yürürlüğe koymuştu; ama toprakların Johnson
tarafından iade edilişini seyretmekten başka bir şey yapamadı. O andan
itibaren eski kölelere verilebilecek araziler yalnızca, çoğu kez daha düşük
kaliteli olan devletin elindeki topraklardı. Siyahların çoğu, ortakçı ya da
işçi olarak eski köle sahiplerine bağım lı olmaya zorlandılar. Bir zam an­
ların ezilen köle sınıfı, çoğunlukla, ezilen köylü ve işçi sınıfı haline geldi.
İşin en kötü tarafı bu değildi. 1870’lerin ortalarına gelindiğinde, ku­
zeyli kapitalistler, güneydeki am açlarına ulaşmış olduklarına kanaat ge­
346 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
tirdiler. Radikal yeniden yapdanma, plantasyoncuların gücünün onların
gücüne herhangi bir şekilde yeniden ulaşmasını önlemişti. Sanayileri, kısa
bir süre sonra Britanya’yı geçecek bir hızla gelişiyordu. Demiryolları şim ­
di Pasifik kıyısına kadar uzanıyordu. Güneyin batıdaki topraklara ege­
men olabilmesine artık olanak yoktu ve güneyi kim yönetirse yönetsin,
bunu onların küçük ortağı gibi yapacakları için artık bir işgal ordusuna
da gerek görmüyorlardı.
Kuzey ordusunun çekilmesi Ku Klux Klan ve diğer ırkçı güçlerin elini
serbest bıraktı. Bir yandan ırkçı terör, diğer yandan ekonomik güç, büyük
toprak sahiplerine siyasi kontrollerini yeniden kurm a olanağı verdi. İlk
önce, siyahların (ve çoğu kez yoksul beyazların da) oy hakkını güneyin
pek çok bölgesinde iptal ettiler; toplumsal hayatın her alanında ayrımcı­
lığı yerleştirdiler ve (beyaz nüfusun çoğunluğunu teşkil eden) yoksul be­
yazların, siyahların yanında toplumsal ve siyasal mücadeleye katılm asını
önleyen ırk ayrımcısı bir atmosfer yarattılar. Zaman zaman paylarına dü­
şen ıstırabın ani artışı, kim i yoksul beyazları, 1880 ve 1890’ların popülist
hareketlerinde ve 1930 ve 1940’ların sendikal hareketlerindeki yükseliş
gibi, ırkçı ideolojik engelleri aşmaya yönlendirdi. Ancak her iki durum ­
da da beyaz oligarşi ırkçı nefretin dizginlerini bırakm ayı ve bölünmeyi
yeniden üretm eyi bildi. Ocak 1863’ün Özgürlük Bildirisinden doksan yıl
sonra, siyahlar hâlâ beyazlarla ekonomik, siyasi ve toplumsal eşitlikten
yoksundular ve de W ashington’daki federal hüküm et bu konuya hâlâ ilgi
göstermiyordu.
Kuzeyli, sermaye iç savaştan kazançlı çıktı. Eski kölelerin de bundan
yararlanacak gibi göründükleri kısa bir süre oldu. Ancak, bir zulüm bi­
çim inin yıkılm asına yardım eden m odern sanayi kapitalizmi, yerine
bir başkasının geçirilmesi konusunda pek çok çıkarı olduğunu gösterdi.
Irkçılık, eski köle sahiplerinin olduğu gibi kapitalizm in işleyişinin de ay­
rılm az bir parçasıydı ve sanayi sermayesinin esas partisi Cumhuriyetçi
Parti, kısa sürede 1860’lardaki sloganlarını unuttu.
9. B ö l ü m
D
o ğ u ’n u n
Fe t h İ
Adam Sm ith’in Ulusların Zenginliğini yayınladığı 1776 yılında
Doğu’nun görkemi batı AvrupalIların hâlâ gözlerini kamaştırıyordu.
H indistan ve Çin’den gelen tekstil, porselen ve çay batıda aranıyor ve
Voltaire115gibi entelektüeller Doğu’nun uygarlıklarını, Britanya, Fransa ve
Almanya’nın uygarlığı ile en azından aynı ayarda görüyordu. Adam Smith
Çin’i, ‘dünyanın en zengin... en kültürlü, en çalışkan... ülkelerinden biri­
si’ olarak niteliyor; ‘yerinde saysa da geriye gidemez’ diyordu.116 Bir yüzyıl
sonra tablo çok değişmişti. Afrika ve Kuzey Amerika’nın yerli halkı için
kullanılan ırkçı klişeler şimdi H indistan, Çin ve O rtadoğu’nun halkları
için kullanılıyordu.117 Aradan geçen dönemde Britanya H indistan’ın he­
men hemen tüm ünü sömürge olarak ele geçirmiş, iki savaşta Çin’i küçük
düşürmüş; Fransa Cezayir’i fethetmiş ve Rusya ile Avusturya-M acaristan
Osm anlı İm paratorluğundan parçalar koparm ıştı. Batı Avrupa’nın ve
Birleşik Devletler’in toplum larını alt üst eden kapitalizmin gelişmesi,
şimdi bu toplum ların egemenlerine dünyanın geri kalan kısm ını gasp et­
mek için olanak tanıyordu.
B ritanya’n ın H in d ista n İm p arato rlu ğ u
Hindistan, Batılıların ellerine düşen büyük im paratorlukların ilkiydi.
Bu, doğrudan askeri fethin sonucu olarak bir gecede olmadı; ne de basitçe
teknolojik üstünlüğün bir sonucuydu.
19.
yüzyılın ortalarında (Marx da dâhil) Batılı yorum cular H indistan’ın
‘asırlık’ bir durgunluk içinde olduğuna inanm akla yanılıyorlardı. Moğol
im paratorluğunun çöküşünden sonra bile, ‘tüccarın, bankerlerin ve m ül­
tezimlerin artan zenginliği ile’ devam eden bir ekonomik gelişme söz ko­
nusuydu.118 Ancak bunlar, kendilerine izledikleri politikalarda hiçbir söz
hakkı vermeyen, hatta mülkiyetlerine gerçek bir güven bile sağlamayan,
birbiriyle savaşan altı krallığın gölgesinde yaşıyorlardı. Britanya Doğu
H indistan Şirketine (East India Company), birlikleri ve silahlarıyla kapı-
348 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
yı açan buydu. Pek çok (Hintli) tüccar, kendi çıkarlarını Şirket’in, Hintli
egemenlerin yapamayacağı şekilde koruyabileceğini görmüştü.
18. yüzyılın başlarında Şirket alt-kıtada henüz m arjinal bir güçtü.
Kıyıdaki ticaret noktaları için Hintli yöneticilerden elde edecekleri ayrı­
calıklara dayanıyordu. Ama zamanla, iç bölgelerden kendilerine kumaş
ve başka m allar satan Hintli tüccarla giderek güçlenen bağlar kurdular.
Daha sonra, 1750’lerde Şirket’in bir yetkilisi, Robert Clive, Bengal’deki
bir iktidar adayını ötekine karşı destekledi, bir Fransız birliğini yendi
ve eski Moğol İm paratorluğunun en zengin kesimi olan eyaletin kont­
rolünü ele geçirdi. Hintli bir nevab krallık hak ve imtiyazlarına sahip
görünürken; Şirket, vergileri topluyor ve hüküm et işlerini yürütüyordu.
Britanya, Kuzey Amerika’daki eski im paratorluğunu kaybettiği bir sıra­
da H indistan’da yeni bir im paratorluk edinmeye başlıyordu. Şirket bütün
m asraflarını Hintli nüfusun vergilerinden çıkarmayı amaçlıyor; büyük
çoğunluğu ‘Sepoy’* Hintli birliklerden oluşan bir orduya dayanıyordu.
Bengal’deki başarıyı başka yerlerdeki başarılar izledi. Öteki Hintli
yöneticiler de Şirket’i yararlı bir m üttefik olarak gördüler ve ondan bir­
liklerini eğitmesi ve yönetimlerini düzenlemesi için yararlandılar. Hintli
tüccar, kendilerinden artan m iktarlarda kum aş satın aldığı ve H intli yö­
neticilerin, servetlerine müdahalesi karşısında onu bir garanti olarak gör­
dükleri için Şirket’in güçlenen etkisini memnuniyetle karşıladı. Şirket,
eski zemindar'ların kim i kesimlerinden yeni bir büyük toprak sahibi sınıf
yaratarak gücünü pekiştirdi.
Gerektiğinde idaresi zor yerli yöneticilerden kurtulup doğrudan
Şirket’in yönetim ini tesis ederek pozisyonunu güçlendirmek, Britanya
için zor olmadı.
1850’ye gelindiğinde Britanya, kimi yöneticileri mağlup ederek ki­
m ilerini satın alarak alt-kıtanın tüm üne egemenliğini yaydı. M arathas
1818’de, Sind 1843’te, Sihler 1849’da ve Oudh 1856’da fethedildi. Britanya
bakanları, Şirket’in yaklaşım ının R om anın divide et impera (böl ve yönet)
ilkesine uygun olmasıyla övünüyorlardı. Kimi durum larda rüşvet, kim i
durum larda şiddetten yararlanarak bir yöneticiyi diğerine, bir krallığı
öteki krallığa, bir ayrıcalıklı sınıfı öteki ayrıcalıklı sınıfa, bir kastı bir baş­
ka kasta, bir dini diğer dinlere karşı oynayarak girdikleri her yerde m üt­
tefikler buluyorlardı. Bu, 200 milyon nüfuslu bir imparatorluğu, ‘İngiliz
, , subayların yönetimindeki 200.000 kişilik yerli bir ordu ve bunları kontrol
/ eden yalnızca 40.000 kişilik bir İngiliz ordusuyla’ fethetmeyi m üm kün
kıldı.119
*
Sepoy: Farsça ‘asker’ anlam ına gelen ‘sipahi sözcüğünden türetilm iş, Hindistan alt-kıtasında
Avrupalı güçlerin ya da devletlerin hizmetindeki Hintli askerler için kullanılan bir terim , -çev.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
Şirket’in ajanlarına muazzam servetler aktı. Clive, yağmaladığı -b u ­
gün pek çok milyona eşdeğer- 234.000 sterlinle H indistan’dan ayrıldı
ve Genel Vali W arren Hastings büyük rüşvetler almasıyla ünlüydü. Bu
zenginlik köylü kitlesi tarafından yaratılıyordu. Bengal ve Bihar’ın yetiş­
tiricileri vergi olarak yılda 2 milyon sterlin ödüyorlardı. Şirket, m em urla­
rını ‘tahsildar’lar olarak adlandırıyor ve Moğollar’ın uyguladığı aynı gasp
yöntemlerini, ama çok daha etkili ve yıkıcı sonuçlar doğuracak bir şekilde
uyguluyordu.
Bu durum , Moğol dönem inin sonlarında halk kitlelerini etkilemiş olan
yoksulluğun şimdi daha beter olmasını garanti ediyordu. 1769’daki ürün
yetersizliğini, kıtlıklar ve salgın hastalıklar izledi ve bu on milyon hayata
maloldu. Yalnızca yarım yüzyıl kadar önce zenginliği ile Avrupalıları şaş­
kına çeviren bir bölge şimdi dünyanın en yoksul yörelerinden birisi olma
yolundaydı.
Bunların hiçbiri, Şirket’in sofrasından çöplenen nevabları, mihracele­
ri, tüccarı ya da zemindarları endişelendirmiyordu. Şirket şiştikçe onlar
da şişiyorlardı. Ama kısa süre sonra, Britanyalılarla olan ortaklıklarının
eşit bir ortaklık olmadığını zor yoldan öğrendiler. Yerel yöneticileri yara­
tan Şirket, hiç düşünm eden onları fırlatıp atabiliyordu.
H intli tüccar onun ticari ilişkilerinden ne kadar yararlansa da,
Şirket’in kontrolü Britanya’daydı. Bu 19. yüzyılın ilk on yıllarında çarpıcı
bir şekilde görüldü. Lancashire pam uk im alathanelerinin mekanizasyonu bir anda onları, H indistan’ın el zanaatları endüstrisinden daha ucuza
kum aş üretebilir hale getirdi. Britanya’nın pazarlarında Hint ürünlerinin
merkezî bir rol oynam asının yerine, İngiliz kumaşı H indistan pazarlarını
sardı ve H int tekstil endüstrinin büyük bölüm ünü yerle bir etti; milyon­
larca tekstil işçisinin hayatını mahvetti ve de Hintli tüccarın kârlarına
zarar verdi. Ülkenin endüstrisi yıkılır ve Britanyalı kapitalistler onları kâr
getiren gemi yapımı ve bankacılık gibi alanlardan uzaklaştırırken, kendi
yönetimleri olmadığı için ellerinde çıkarlarını koruyacak hiçbir araç bu­
lunmuyordu. Bu arada, az sayıdaki yüksek ayrıcalıklara sahip Britanyalı
yetkililer tabakası, daha küstah, daha zorba, daha tepeden bakan, daha
açgözlü ve daha ırkçı olmuşlardı.
1857’deki davranışlarının sonuçlarını elde etmeye başladılar. H indular
için m ekruh olan sığır yağı ve M üslüm anlar için m ekruh olan domuz ya­
ğıyla fişeklerini yağlam alarını emreden subayların, Şirkete bağlı Sepoy
H intli askerlerinin dinsel inançlarına saygısızlık etmesi üzerine asker­
ler, subaylara karşı ayaklandılar. Beyaz sahiplerin davranışı H indistan’ın
her yerinde bir öfke odağı oluşturdu. İsyancılar birkaç hafta içinde kuzey
H indistan’ın geniş alanlarının kontrolünü ele geçirdiler, ellerine geçirdik­
349
H alkların D ünya Tarihi
leri Britanyalı subay ve yetkilileri öldürdüler ve birkaç izole m üstahkem
mevkideki diğerlerini de kuşattılar. H indular ve Sihler, M üslüm anlara kar­
şı olan düşm anlıklarını unuttular ve tarihi başkent Delhi’ye Moğollar’ın
bir varisini im parator olarak yerleştirdiler.
Ayaklanma sonunda ezildi. Panikleyen hüküm et Britanya askerlerini
aceleyle alt-kıtaya gönderdi ve subaylar M adras ve Bombay’daki askerleri,
kuzeydeki isyanı bastırm a konusunda ikna etmeyi başardılar. Gelecekte
herhangi bir isyan tehdidini ortadan kaldırm ak için en vahşice önlemler
alındı.
Bununla birlikte, hüküm et yalnızca baskının H indistan’ı sakinleştiremeyeceğini gördü. Eğer altın yum urtlayan kazın öldürülmesi istenm i­
yorsa, Britanya ticaretinin açgözlülüğü biraz kontrol altına alınmalıydı ve
bu H int örf ve âdetlerini burjuva normlarıyla uzlaştırm a girişim lerinden
vazgeçmek anlam ına da gelse, cemaatsel ve dinsel bölünmeleri kurum sal­
laştırarak böl ve yönet yöntemine daha fazla vurgu yapılmalıydı. Doğu
H indistan Şirketi’nin yönetim inin yerini, Britanya’nın doğrudan yöneti­
mi aldı; Kraliçe Victoria H indistan Kraliçesi ilan edildi ve yerel H intli yö­
neticileri ve toprak sahiplerini emperyal sisteme bağlamak için her türlü
çaba gösterildi.
Ama yönetim yapısı düzenlendiyse de, halk kitlelerinin yoksullu­
ğu devam etti. Geçimleri için tarım a dayanmak zorunda olan nüfusun
oranı yüzde 50’den yüzde 75’e yükseldi.120 Vergi gelirlerinin yüzde 25’i
Hintlileri baskı altında tutm ak için orduya giderken, eğitim, kam u sağ­
lığı ve tarım yalnızca yüzde l(bir) paya sahip oldu.121 Kıtlıklar ülkede
kol gezdi. 1860’larda bir milyondan fazla, 1870’lerde üç buçuk milyon ve
1890’larda on milyona varan insan öldü.122
Bu arada, Britanya üst orta sınıfının çocukları için, H indistan ordu­
sunun yüksek rütbelerinde ve yeni oluşturulm uş devlet m em urlukla­
rında, m aaşları köylülerin verdiği vergilerle ödenen güvenli kariyerler
vardı. Karılarını da birlikte getiriyorlar ve Kipling’in Plain Tales from
the Hills’inde (Tepelerden Öyküler); Forsters’ın Passage to Jncfra’sında
(Hindistan’a Bir geçit); Orwell’in Burmese Days’inde (Burma Günleri) ve
Paul Scott’un Jewel in the Crown unda (Taçdaki Mücevher) tasvir edilen
züppelerin üşüştüğü, ırkçı yerleşim bölgeleri oluşturuyorlardı.
Britanyalı sahipler, ‘yerliler’ dedikleri insanları küçük görüyorlardı.
Ama nüfusun geniş kitlesini kontrol etmek için hâlâ onlara bel bağlı­
yorlardı. Eski racalar ya da mihraceler, çok daha lüks bir şekilde yeniden
inşa edilen saraylarında, sayısız karıları, hizmetçileri, atları, filleri ve av
köpekleriyle yaşıyorlar; hatta kim i zaman (en ünlüsü Haydarabad) ülke­
lerini yönetiyor gibi görünüyor, ama uygulamada emirlerini Britanyalı
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 351
‘danışm anlar’dan alıyorlardı. Kuzeyin kırsalında noktalar halinde yerleş­
miş zemindarlar, daha sınırlı olan kendi lüksleri içinde yaşıyorlar, ara sıra
kendi statüleri hakkında hom urdanıyor olsalar da Britanyalılara güvene­
rek köylülüğe hükm ediyorlardı. Bunlardan sonra, Britanyalılara vergile­
rini toplamada yardım cı olan köy brahm anları ve m uhtarlar ile rantlarını
toplayan zemindarlar geliyordu. Bunların tüm ü, eski kast (ya da dinsel)
ayrım larını kullanarak, alttakilerin sömürülmesine yardım etme konu­
sunda yukarıdakilerle yaptıkları pazarlıklarda kendilerine avantaj sağla­
maya çalışıyorlardı. Öyle ki 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde kast ilişkile­
ri, yüzyılın başına göre çok daha sistemliydi. Aynı zamanda, mensupları
Britanya yönetim inin yapısı içinde avukat, kâtip, ya da devlet m em uru
olarak ilerleme um udu taşıyan, ama um utlarının ırksal nedenlerle sürekli
engellendiğini gören yeni bir orta sınıf doğuyordu.
Ç in ’e Boyun E ğdirilm esi
Çin, H indistan gibi bir Avrupa im paratorluğunun içine çekilmekten
kurtulm uştu. Bununla birlikte halk kitlelerinin kaderi daha gıpta edilir
değildi.
Çin’in zenginliği, 13. yüzyıldan, Marco Polonun zam anından beri
Batılı tüccarın iştahını kabartm ıştı. Ama bir sorunla karşı karşıyaydılar.
Çin AvrupalIların istediği pek çok şey üretirken, Avrupa Çin’in istediği
fazla bir şey üretmiyordu. Britanya Doğu H indistan Şirketi, H indistan’ın
yeni fethedilmiş alanlarını, kendi talebini yaratan bir ürüne, afyona tahsis
ederek bu durum u düzeltmeye girişti. 1810 yılına gelindiğinde bir yılda
Kanton kanalıyla bu uyuşturucu m addeden 325.000 kilo satıyordu ve kısa
sürede Çin’in yüzyıllardır devam eden ticaret fazlasını açığa dönüştürdü.
Çinli yetkililer afyon akışını durdurm aya çalıştıklarında, Britanya ba­
ğım lılık yaratm a hakkı adına, 1839’da savaş yoluna başvurdu.
Çinli yönetici, dünyadaki herhangi başka bir im paratorluktan daha
eski ve daha kalabalık bir imparatorluğu yönetiyorlardı. Ülke bütün geç­
mişinde yalnızca kuzeyden gelen göçebe istila ordularınca fethedilmişti.
Çin’in yöneticileri, 7.000 m ilden daha uzakta olan bir ülkenin denizden
gelen tehdidini alt edebileceklerini umuyorlardı. Avrasya’nın öteki ucun­
daki ekonomik gelişmelerin -geçm iş yüzyıllarda Çin’deki buluşlara çok
şey borçlu olan gelişmelerin- hiç kim senin tahm in edemeyeceği kadar
güçlü bir ülkenin doğmasına yol açtığının farkında değillerdi.
Önde gelen bir yetkilinin im paratora sunduğu bir not, zaferin kolay
olacağı kehanetinde bulunuyordu:
Bu İngiliz barbarları güçlü gemilerine ve uzun toplarına güvenen önemsiz
352 I H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
ve iğrenç bir ırktır; çok uzak mesafelerden gelmiş olmaları, zamanında ik­
mal yapmalarını olanaksız kılacaktır ve askerleri, bir tek yenilgiden sonra ...
umutsuzluğa düşecek ve kaybolacaktır.123
Ama üç yıl süren aralıklı çarpışm alardan ve görüşmelerden sonra
Britanya’nın koşullarına boyun eğen ve birkaç lim anı afyon ticaretine
açan, tazm inat ödeyen, Hong Kong adasını veren ve Britanya uyrukları­
na ülkedışı yargılama yetkisi (extraterritoriality) hakkı tanıyan, Çin oldu.
İngilizlerin bu ayrıcalıkların yetersiz olduğunu düşünmesi için çok za­
m an geçmedi. 1857’de ikinci bir savaş başlattılar ve 5.000 kişilik bir kuv­
vetle K antonu kuşatıp Çin’i, daha başka yerleri ticarete açmaya zorladı­
lar. Bununla da tatm in olmadılar ve Fransızlarla birleşerek 20.000 askerle
Pekin üzerine yürüdüler ve yazlık sarayı yaktılar.
Çinli bilim adam ları Britanyalıların kolay zaferlerinin nedenleri konu­
sunda farklı görüşlere sahip. Kimisi bunu daha gelişmiş silah ve savaş ge­
milerine, sanayideki gelişmişliğe bağlıyor.124 Diğerleri M ançu devletinin
kendi içindeki zayıflığını vurguluyor ve iki ülke arasındaki sanayi düzeyi
farkının tek başına bu zaferi açıklamaya yetmeyeceğini söylüyor.125 Ama
sonuç hakkında görüş ayrılığı yok. Britanya’nın elde ettiği ayrıcalıklar,
Çin devletinin ticareti kontrol etme yeteneğini zayıflatıyor ve para olarak
kullandığı güm üşün dışarıya akm asını engellemesine olanak vermiyor­
du. A rtan bir şekilde hem tarım ın hem de sanayinin kuvvetten düşmesi
söz konusuydu. Bu yenilgiler ayrıca başka devletlerin de, sonunda Avrupa
devletlerinin (uygulamada mini-sömürge anlam ına gelen) benzer ‘ayrı­
calıklar’ ve bütün Çin sahillerinde ülke-dışı statüsüne sahip yerler elde
etmelerine varan talepler ortaya atm alarına yol açtı.
M ançu İm paratorluğunun çürüm üşlüğü nedeniyle köylülerin çektiği
ıstırabı, yabancı müdahaleleriyle daha da artıyordu. Özellikle eyaletler
arasındaki daha az verimli dağlık bölgelerde koşullar taham m ül edilmez
bir hale gelmişti. Çin köylüleri, geçmişte benzer koşullarda her zaman
yapmış oldukları gibi, tepki gösterdiler. M uhalif dinsel tarikatlara katıl­
dılar ve efendilerine karşı ayaklandılar. Bunu izleyen olay, normalde ‘T ’ai^ p’ing ayaklanması’ olarak adlandırılır. Aslında bu devletin gücüne karşı
tam anlamıyla devrimci bir saldırıydı.
Hareket 1840’ların ortasında güney Çin’de köylüler, işçiler ve bir grup
yoksul entelektüel arasında başladı. Hareketin lideri, kendisini İsa’nın
kardeşi olarak gören ve Tanrı tarafından Dünya’daki Kötü Adam lar’ı yok
etmek ve ‘Büyük Barış’ın (Çincede T ai-p’ing) ‘Cennete Benzer Kralllığı’nı
kurm akla görevlendirilen köylü bir aileden gelen öğretm en Hung Hsiuç’uan’dı. İnsanlar arasında m utlak eşitlik doktrini vaaz ediyordu - topra-
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
ğın eşit bölüşülmesi, eşyaların ortak mülkiyeti ve kadınların erkeklere tabiyeti de dâhil tüm eski ayrım ların kaldırılması. Taraftarlarında bir amaç
ve disiplin duygusu vardı ve bu onların çok büyük destek görmelerini ve
üzerlerine gönderilen orduları yenmelerini sağlıyordu. 1853 yılına gelin­
diğinde, şimdi iki milyon kişiye ulaşmış olan hareket, eski im paratorluk
başkenti N anking’i almayı ve ülkenin yaklaşık yüzde 40’ını kendi devleti
gibi yönetmeyi başarm ıştı.
Hareketin eşitlikçi idealleri kalıcı olmadı. Yüksek kom utanlar kısa
süre sonra yeni bir im paratorluk sarayı gibi hareket etmeye başladılar
ve Hung, ‘iyi yaşam, lüks ve pek çok cariye ile aşırı bir hayat’ yaşadı.126
Köylerde yoksul, yarı aç köylüler, eskisinden biraz daha az olsa da, hâlâ
vergi ödemek zorundaydı.
T ’ai-p’ing önderliğinin ideallerini terk etm esini Çin’de daha önceki
köylü ayaklanmaları modeli izledi. Okum a yazma bilmeyen köylülerin
çok geniş alanlarda toprağı işliyor olmaları, bir ordu ve onun liderleri
üzerinde kontrolü sağlayacak toplu bir güce olanak vermiyordu. O lider­
ler, kısa süre sonra m addi kaynakların, o herkes için bolluk ideallerini
gerçekleştirmeye yetmediğini gördüler. En kolay seçenek, eski geleneksel
yönetim şekline ve onunla birlikte giden ayrıcalıklara dönmekti.
Ancak ayaklanm anın son aşamasında, yeni olan bir şeyin işaretleri
vardı. İktidar, Hung’un kuzenlerinden birisinin eline geçti ve o da, her ne
kadar eşitlikçi ideallere dönüşü ifade etmese de, geleneksel yöntemlerden
kopuşu ima eden bir program oluşturdu. Çin ekonomisinin, Batı teknik­
lerinin benimsenmesi (bankalar açılması, demiryolu ve buharlı gemi ula­
şımı, madenciliğin geliştirilmesi, bilim ve teknolojinin teşvik edilmesi)
yoluyla ‘m odernleştirilm esi’ için bastırdı. Bu, T ’ai-p’ing ayaklanm asının
kendi içinde, belki de eski köylü ayaklanm alarının m odelinden kopabi­
lecek güçleri taşıdığını ve ülkenin yoksulluğuna neden olan toplumsal
engellerin pek çoğunu temizlemiş olabileceğini düşündürüyor. Ancak bu
güçlerin gelişmesi için zaman yoktu. Çinli tüccarın finanse ettiği, İngiliz
ve Fransızların sağladığı m odern silahlar ve Binbaşı Gordon kom utasın­
daki yabancı birliklerin yardım ettiği yeniden örgütlenmiş imparatorluk
ordusu Yangtze’ye doğru ilerlemeye başladı. Sonunda Nanking 1864’te,
geride 100.000 ölü bırakarak, düştü.127
Batılı kapitalist devletler Çin’deki eski, pre-kapitalist düzenin bir 50 yıl
daha yaşamak üzere istikrara kavuşturulm asına yardım ettiler. Böyle ya­
parak, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika ekonomik olarak ileriye giderken,
Çin’in geri gitmesine hizm et etmiş oldular.
H a lk la r ın D ü n y a Tarihi
D oğu Sorunu
Üçüncü büyük doğu imparatorluğu, Osm anlı İm paratorluğunda da
benzer bir model vardı. Bu, 400 yıldır, Kuzey Afrika’nın tüm ü, M ısır ve
şim diki Sudan, Arap yarımadası, Filistin, Suriye, Irak, Küçük Asya ve
Balkanlar da dâhil ve kimi zaman M acaristan ve Slovakya’yı da içere­
cek şekilde Avrupa’nın geniş kesimlerine egemen olmuş çok uluslu bü­
yük bir imparatorluktu. İstanbul’da oturan Türk im paratorlar tarafından
yönetiliyordu ve Küçük Asya ve Balkanlar’ın bir kısm ında Türk toprak
sahipleri sınıfı vardı. Ancak im paratorluğun büyük kısmı, fethedilmiş
topraklardaki Türk olmayan üst sınıflar -B alkanlar’ın büyük kısm ında
Yunanlılar, O rtadoğu’da Araplar ve M ısır’da Osmanlı öncesi memlûk hü­
küm darların ahvadı- tarafından yönetiliyordu. İstanbul’da çeşitli dinsel
gruplar -O rtodoks Hristiyanlar, Süryani Hristiyanlar, Yahudiler vs.- sul­
tanın genel yönetimine tâbi kendi yönetim yapılarına sahipti. Ordu bile
tümüyle Türk değildi. O rdunun çekirdeği yeniçerilerden -genç yaşta
Balkanlar’daki Hristiyan ailelerden devşirilmiş, aslında köle ve çok sıkı
savaşçı olarak yetiştirilmiş askerlerden- oluşuyordu.
İm paratorluğun serveti, o zam anın bütün toplum ları gibi, büyük
ölçüde köylü tarım ından geliyordu. Ancak Osm anlılar uzun süreden
beri hem (Karadeniz ve Hazar D enizine akan nehirler yoluyla Rusya ve
İskandinavya üzerinden) Batı Avrupa ile; (hem de Venedik ve Ceneviz ile
ticaret yoluyla) Güney Avrupa ile ve (‘İpek Yolu’ gibi Afganistan’ın kuze­
yinden kara yoluyla ve Kızıl Deniz ve Basra Körfezi’ndeki lim anlar kana­
lıyla) H indistan ve Çin’le ticaret yapıyorlardı. En azından 18. yüzyılın or­
talarına kadar hem tarım da (kahve, pam uk gibi yeni ürünlerin yayılması)
hem de el zanaatları endüstrisinde yavaş fakat düzenli gelişmeler vardı.
Bununla birlikte, 19. yüzyılın başına gelindiğinde Osmanlı
İm paratorluğu dışarıdan daha fazla baskıya m aruz kalıyordu. Napolyon,
Britanya birliklerince atılana kadar M ısır’ı fethetmiş ve 1830’larda Fransız
monarşisi şiddetli yerel direnişe rağmen Cezayir’i ele geçirmişti. Rus kuv­
vetleri, Kafkasya’nın çoğuna ve Karadeniz kıyılarına el koymuş ve göz­
lerini İstanbul’a dikmişti. Sırplar Tük yönetimine karşı ayaklandılar ve
1815’te özerk bir krallık kurdular. Yunanlılar Britanya ve Rusya’nın yar­
dımıyla 1820’lerde kendi devletlerini oluşturdular. Rus çarları başka yer­
lerde de benzer hareketleri teşvik ediyor ve Hristiyanlığın aynı Ortodoks
dalm a mensup ve kendi dillerine benzer diller konuşan etnik grupların
‘ham isi’ olarak davranıyorlardı.
Rusya’nın hamleleri, her ne kadar, Avusturya ve Prusya gibi, kendi ül­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
kelerindeki devrim i ezmek için hâlâ Rusya’nın ordularına güveniyor ol­
salar da, Batı Avrupa egemenlerini korkutmaya başladı. O nların, Birinci
Dünya Savaşının 1914 yılında başlamasına kadar Rusya’nın yayılmasına
engel olmak üzere, Osmanlı İm paratorluğunu ayakta tutm ak istemeleri
‘Doğu Sorunu’ diye bilinir oldu.
Bu çabaların en önünde Britanya hüküm etleri yer alıyordu. Osmanlı
egemenlerini desteklemeleri onlara yalnızca -kuzey H indistan’da ken­
di yönetimlerine bir tehdit olarak gördükleri- Rusya’nın gücünü kont­
rol etmeyi değil, fakat aynı zam anda O sm anlıların Britanya m allarının
O rtadoğu ve Balkanlardaki pazarlara serbestçe girmesine izin vermesini
sağlıyordu.
Bunun önemi M ısır’da görüldü. Bu ülkedeki iktidar 1805’te (müca­
vir Suriye, Lübnan ve Filistin’le birlikte) Arnavut kökenli bir ‘Paşanın,
M uham m ed (ya da Mehmet) A li’nin eline geçmişti. Osm anlı sultanı adı­
na ülkeyi yönetiyordu, ama aslında 1840’a kadar kendi adına saltanat sü­
ren birisiydi. Sanayinin iktidar için hızla çok büyük önem kazandığını
gördü ve devleti kullanarak M ısır’da bir sanayi devrim i başlatmaya gi­
rişti. Devlet tekelleri kurdu, Avrupa’dan m odern tekstil m akineleri ge­
tirtti ve bunların nasıl kullanılacaklarını M ısırlılara öğretmek için va­
sıflı Avrupalıları istihdam etti. Ayrıca dem ir ve çelik fırınları kurdurdu;
memlûk toprak sahiplerinin arazisine el koyarak ihracat için peşin para ile
satılan ürünler ürettirdi. Sonuçta, 1830’lara gelindiğinde ülkede 70.000
kadar insan m odern fabrikalarda çalışıyordu ve pam uk iğinde M ısır dün­
yada beşinciydi.128
Ancak Mehmet Ali’nin deneyimi 1840’ta ani bir şekilde sona erdiril­
di. Britanya, Osm anlı İm paratorluğunun M ısır üzerindeki kontrolünü
yeniden kazanabilmesi için donanm asını gönderdi; Lübnan kıyılarındaki
M ısır’ın denetim inde olan lim anları bom baladı ve Suriye’ye asker çıkardı.
Mehmet Ali (tekstil ürünleri için garantili bir pazar oluşturan) ordusu­
nu azaltmaya, tekellerini kaldırmaya ve Britanya’nın empoze ettiği ‘ser­
best ticaret politikalarını kabul etmeye zorlandı. Alaycı üslubuyla Lord
Palmerston, ‘M ehmet A li’yi Büyük Britanya’ya boyun eğdirmek yanlış ve
yanlı olabilir. Ama biz yanlıyız; Avrupa’nın can alıcı çıkarları öyle olma­
mızı gerektiriyor’ diye itiraf ediyordu.129 Avrupa’nın en gelişmiş sanayi
gücünün yöneticileri, başka yerlerde sanayi kapitalizm inin gelişmesini
önleyecek politikaları empoze etmekten mutluydular. M ısır sonraki on
yıllarda, aynen Çin’de ve H indistan’da olduğu gibi, sanayisinin yıkılm a­
sına tanık oldu ve daha sonra Mehmet A li’nin halefleri borçlarını ödeye­
meyince Britanya birliklerinin işgaliyle karşı karşıya kaldı.
355
H alkların D ünya Tarihi
Mısır en azından sanayileşme girişim inde bulunm uştu. Osmanlı
İm paratorluğunun başka yerlerinde de birkaç başka girişim oldu; ama
ucuz m alların o pazarlara engellenmeden girişi, bunları başarısızlığa
m ahkûm etti. Bu ayrıca Osmanlılar, Britanya H indistan’ı ve Çar Rusya’sı
arasına sıkışmış olan İran İm paratorluğundaki benzer girişimler için de
geçerliydi.
10. B ö l ü m
Ja p o n y a İ s t İ s n a s i
Avrupa dışı dünyada, 19. yüzyılda, Asya’nın geri kalan kısım larında,
Afrika ve Latin Amerika’da ve doğu Avrupa’nın büyük kısm ında egemen
olan durgunluk ve gerilemeyi yaşamayan yalnızca bir yer vardı. Burası
Japonya idi.
Önceki binlerce yılda Çin’in çok daha eski olan uygarlığı, bu ülkenin
teknolojisini, alfabesini, edebiyatını ve ana dinlerinden birisini etkilem iş­
ti. Ama bir önemli noktada Japonya Çin’den farklıydı. O nun ne Çin’deki
gibi büyük kanalları ve sulama tesisleri ne de güçlü bir merkezi devleti
vardı. Yaklaşık 1600’lere kadar O rta Çağ Avrupa’sındakine çok benzeyen
bir ekonomik ve siyasal sistemi vardı. Başta zayıf bir im parator bulunu­
yordu; ama gerçek iktidar, her biri köylüleri sömüren ve lordlarının ordu­
sunda, öteki samuraylara karşı savaşan silahlı samuraylara komuta eden,
büyük bölgesel lordların elindeydi.
17. yüzyılın başında büyük lord ailelerinden birisi, Tokugawa, diğerle­
rini yenip egemenliği altına almayı başardı. O nun başı, ‘Şogun’, im parator
bir kukla gibi yerini korumuş olsa da, ülkenin gerçek hüküm darı oldu.
Diğer lordlar zam anlarının çoğunu Şogun’un başkenti Edo’da (bugünkü
Tokyo) geçirmek ve ailelerini, iyi niyetlerinin bir göstergesi olarak, rehi­
ne olarak bırakm ak zorundaydılar. Şogunlar, bir önceki dönemin savaş­
larında çok yıkıcı sonuçlar doğuran silahların taşınm asını yasakladılar.
Köylülere, zanaatkarlara ve tüccara silah taşıma hakkı yasaklanırken, samuray\ax varlığını sürdürüyor ve silah taşıyabiliyorlardı. Ayrıca iktidarla­
rını sarsacak herhangi bir yabancı etkinin varlığını da önlemeye çalıştılar.
Yalnızca bir limana, o da sıkı kontrol altında, girebilen Hollanda ve Çin
bandıralı gemiler dışında bütün dış ticareti yasakladılar. Bütün yabancı
kitapları yasaklayıp, Katolik Hristiyanlığa geçen binlerce insana en vahşi
zulüm ler uyguladılar.
Bu önlemler önceki dönemin kanlı savaşlarını sona erdirmede ba­
şarılı oldu. Ancak Şogunlar altlarındaki toplum un değişmesini önleyemiyorlardı. Lordların ve ailelerinin Edo’da toplanması, onların ve
358 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
hizm etkârlarının beslenmesi için pirinç ticaretinin ve bunların ihtiyaçla­
rına hizmet eden kentli zanaatkârların ve esnafın serpilip gelişmesine yol
açtı. Japonya’nın şehirleri dünyanın en büyük şehirlerinden bazıları hali­
ne geldiler. Her ne kadar çok aşağı bir statüye sahip olsa da Japon tüccar
sınıfı giderek önem kazanmaya başladı ve pek çok açıdan devletin resmi
kültüründen farklı olan halka özgü, kentli bir şiir, oyun ve roman kültürü
gelişti. 1720’den sonra yabancı kitaplar üzerindeki yasağın yum uşam a­
sı kim i entelektüellerin Batılı düşüncelere ilgi duymasına yol açtı ve bir
‘Hollanda Bilim Ekolü’, bilim, fennî tarım , Kopernik astronomisi üzerine
çalışmaları üstlenmeye başladı. Para giderek önem kazandıkça, samurayların pek çoğu yoksullaştı; silahlarını satm ak ve borçlarını ödemek için
tarım ya da zanaatlarla uğraşm ak zorunda kaldılar. Bu arada birbirini
izleyen kıtlıklar köylülüğü vurdu -1732’de (26 milyon nüfusta) hemen he­
men bir milyonu, 1775’te 200.000 ve 1780’lerde birkaç yüz bin insan öldü
ve birbirini izleyen yerel köylü ayaklanmaları meydana geldi.130 Tokugawa
siyasal üstyapısı hiç değişmeden kaldı. Ancak onun altındaki toplumsal
güçler, Rönesans döneminde Batı Avrupa’dakiyle benzerlikler gösteren
bir şekilde gelişiyordu.
1853 yılında ABD donanm asından Komodor Ferry, dört savaş gemi­
siyle Japonya kıyılarına gelip, hüküm etten ülkeyi dış ticarete açmasını ta­
lep ettiğinde tablo böyleydi. Toplumdaki bütün egemen kesimler karm a­
şaya itildi. Tokugawa hüküm eti askeri silah gücüne bakarak, artık işlerin
eskisi gibi devam edemeyeceğine ve Çin’in Afyon Savaşlarındaki yenil­
gileri türünden bir yenilgiyle karşı karşıya kalm am ak için tavizler ver­
mek zorunda olduğuna karar verdi. Ancak egemen sınıfın diğer kesimleri
için eski usuller çok kutsaldı ve yabancılara verilecek herhangi bir taviz,
en yüce ideallere ihanetti. Bunların arasında sıkışıp kalan samuraylann
alt kesimlerinden kim i gruplar, ‘im paratoru ululam ak ve barbarları kov­
m ak’131 için, m ilitan ve hatta devrimci yöntemlerle bir dernek kurdular.
Bir düzeyde onların talepleri tam am en gelenekseldi; daha önceki im para­
torların yüzyıllardır sahip olmadığı gücü im paratora iade etmek istiyor­
lardı. Ancak bazı samuraylar, eğer barbarların ekonomik ve askeri gücüne
ulaşm ak istiyorlarsa, Japon toplum unda derin değişikliklerin olması ge­
rektiğini anlamışlardı.
Amaçlarını elde etmek için gerekli değişiklik, iki büyük feodal lordun
samuray desteği ile Tokugawa Şogun’una saldırıp im parator adına yeni
bir hüküm et kurm aları sonucu, 1860’ların sonundaki ‘Meiji D evrim i’ ile
geldi.
Bu yukarıdan bir devrimdi. Sloganları gelenekçiydi ve halk kitlesinin
durum u bu değişiklik nedeniyle zerre kadar değişmemişti. Ama buna
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 359
önderlik edenler, geçmişten kalan herhangi bir şeyi korum ak istiyorlarsa
kapitalizme doğru ilerlemek zorunda olduklarını anlamışlardı. Birbirine
rakip feodal lordların gücünü ortadan kaldırdılar ve onları ayrıcalıkları
için devlete bağım lı hale getirdiler. Samuray, köylü, tüccar ve zanaatkârlar
arasındaki eski rütbe farklılıklarını kaldırdılar. Samuraylann köylülüğün
sömürülmesi yoluyla elde ettiği gelir şimdi doğrudan devlete gidiyordu ve
asgari bir geçim düzeyi dışında bir hayat arayan bir samuray ya devlette
ya da özel şirketlerde iş bulm ak zorundaydı. En önemlisi, hüküm et ken­
di kontrolü altında ve vergilerle sübvanse edilen yeni sanayiler kurmaya
girişti. Bunlar kendi ayakları üzerinde duracak kadar güçlendiklerinde,
devletle yakın ilişkisi olan tüccar ya da bankacı ailelere devredildi.
Meiji Devrimi kapitalizm in gelecekteki seyri için, yalnızca Japonya’da
değil, fakat uluslararası ölçekte iki kez önemliydi. Toplumu dört nala ka­
pitalist ilişkilere açm anın inisiyatifi burjuvaziden gelmek zorunda değil­
di. İngiliz devrim inde ‘ortadaki u nsurların ya da Fransız D evrim i’nde
‘burjuvazi’nin Jakoben kesim inin gerçekleştirdikleri, Japonya’da eski sö­
m ürücü sınıfların bazı kesimleri tarafından gerçekleştiriliyordu.
Bu ayrıca, mesele sanayinin kurulm ası ve yeni kapitalist üretim bi­
çim lerinin zorlanması meselesi olduğunda, devletin var olmayan sanayici
kapitalist sınıfın yerini alabileceğini de gösterdi. Japonya’da tam olarak
oluşmuş bir sanayici kapitalist işveren sınıfı ortaya çıktı; ama bu ancak
devletin m odern fabrikalarda ücretli emeği sömürerek sanayii kurmayı
başarm asından sonra oldu. Japonya’nın kapitalizme giden yolu, Britanya
ya da Fransa’nınkinden farklı olarak, izleyen yüzyılda dünyanın pek çok
yerine örnek olacaktı.
Bu arada, yeni doğmuş olan Japon kapitalizmi, Meiji D evrim i’nden 27
yıl sonra Çin’e karşı kendi savaşını açarak gücünü göstermeyi başardı.
Yabancı m üdahalelerinin kurbanı olanlar, şimdi zulmeden uluslardan bi­
rine dönüşüyorlardı.
11. B ö l ü m
CENNETİN ZAPTI:
Pa
r İs
Kom
ünü
1870’lerin başına gelindiğinde yeni kapitalist düzen küresel hâkim iyet
yolunda epeyce yol almıştı. Birleşik Devletler’de ve Batı Avrupa’nın pek
çok yerinde egemendi ve bunlar da dünyanın geri kalan kısm ına koşul­
larını dikte ediyorlardı. Rus çarı bile, her ne kadar toprağın yarısını eski
feodal sınıfa vermiş ve köylülüğü onların m erhametine terk etmiş olsa
da, 1861’de serfliğe son vermek zorunda kalmıştı. Dünya her yerde alt üst
oluyordu.
Ancak Paris’teki olaylar kısa sürede gösterdi ki bu alt-üst oluş, kapi­
talizm in üste çıkmasıyla sona ermek zorunda değildi. M arx ve Engels
Komünist Manifesto’da. ‘burjuvazinin kendi mezar kazıcılarını yarattı­
ğını’ söylemişlerdi. 18 M art 1871’de Fransız burjuvazisi bunun ne kadar
doğru olduğunu keşfetti.
Dört yıl önce Louis Napolyon, im paratorluğunun görkemini, kubbesi­
ne ‘ulaşm ak için bir m akine kullanılm ası gereken’, 482 metre uzunluğun­
da, geniş, oval cam binadaki ‘Büyük Sergi’ ile Avrupa’nın öteki monarklarına göstermişti.132
Bir şeyleri kutlam ak ister gibi görünüyordu. 1851’de cum huriyeti
devirdikten sonra, Fransa muazzam bir kapitalist gelişme göstermişti.
M odern sanayiler geliştikçe sanayi üretim i bir kat artm ış ve her zam an­
kinden daha fazla fasoncu kapitalistlerin kontrolü altında olan ve işçilere
fabrikadakiler gibi muamele edilen eski el zanaatları üretim i düşmüştü.
Ancak im paratorun kendi iktidarı göründüğü kadar güven altında
değildi. Bir dengeye dayanıyordu. Egemen sınıf içindeki rakip grupla­
rı birbirine karşı kullanıyor ve birinci Napolyon’un kahram anlıklarını
İtalya ve (bir Fransız’ı, M axim ilian’i, im parator olarak dayatmaya kalkış­
tığı) Meksika’daki askeri maceralarla aşmaya gayret ederek pozisyonunu
güçlendirmeye çalışıyordu. Bunların hiçbiri, yönetimine karşı m uha­
lefetin büyüm esini önleyemeyecekti. Burjuvazinin bazı kesimleri, spe­
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı | 361
külasyonun kendilerine zarar vermesi ve im paratora yakın bir finansçı
züm resinin ceplerinin dolması nedeniyle öfkeliydi. Meksika’daki macera,
M axim ilian bir idam m angasının önünde kurşuna dizilince bir hezimete
dönüşmüştü. 1848 katliam larını hatırlayan Parisli işçiler, hayat pahalılığı
ücretleri aştıkça rejimden nefret ediyordu. Louis Bonapart’ın önde gelen
adam larından Haussmann bile Paris’in yarıdan fazlasının, günde 11 saat
çalıştığı halde, ‘yoksulluk sınırında’ yaşadığına işaret ediyordu.133 1869’da
cumhuriyetçi muhalefet seçimlerde Paris’te ve öteki büyük şehirlerde bü­
tün oyları aldı. Daha sonra 1870 Tem m uzunda Bonapart, Prusya lideri
Bismarck’ın savaşı kışkırtm asına izin verdi.
Fransız kuvvetleri Sedan muharebesinde feci bir yenilgiye uğradı.
Louis Bonapart tam amıyla gözden düştü ve tahttan çekildi. İktidar bur­
juva cumhuriyetçi muhalefetin eline geçti. Ama Prusya ordusu kısa süre
sonra Paris’i kuşattı ve Bismarck, muazzam bir mali tazm inat ve AlsasLoren’in Prusya’ya verilmesi gibi Fransa’yı cezalandırıcı koşullarda ısrar
ediyordu.
Paris, beş aylık kuşatmaya insanların hayatta kalabilmek için köpek­
leri ve fareleri yedikleri, sıfırın altında havalarda evlerini ısıtacak yakıt­
ları olmadan, inanılm az güçlükler altında dayandı. Fiyatlar yükseldikçe,
ıstırabın en büyüğüne işçiler, zanaatkârlar ve onların aileleri katlandı.134
Şehri savunm anın büyük kısm ını da onlar üstlendi. Ulusal M uhafızlara
akın ederek sayısını 350.000’e çıkardılar ve kendi subaylarını seçerek
bu kuvvetin orta sınıf özelliğini ortadan kaldırdılar. O nların direnişi,
cumhuriyetçi hüküm eti Prusyalılar kadar endişelendiriyordu. 1792’nin
sans-cullote’larm m , 1848 savaşçılarının çocukları yine silahlanmıştı.
Burjuva cum huriyetçilerin kendilerine 1848’de nasıl ihanet ettiğini işçi
ve zanaatkârlara hatırlatan devrimci gazeteler ve “kızıl” kulüpler serpilip
gelişti. Karl M arx’in yazdığı gibi, ‘silahlanan Paris, silahlanan devrim ’di.
Cumhuriyetçi hüküm et, 31 Ekim’de kendisini devirmeye çalışan bir
sol kanat girişim i bastırm ada başarılı oldu. 22 O cak’ta bir başka girişi­
mi, Belville’in işçi sınıfı bölgesinde, Bretanya’dan (Brittany) getirdiği
düzenli birliklerin halkın üzerine ateş açmasıyla bastırm ayı da başardı.
Cum hurbaşkanı Yardımcısı Favre, ‘iç savaşı birkaç metre, açlığı birkaç
saat uzakta’135 görüyor ve bu hüküm eti korum anın yalnızca bir tek yolu
olduğuna karar veriyordu. 23 Ocak gecesi, Fransa’nın teslim koşullarını
görüşmek üzere gizlice Prusya hatlarını geçti.
Haberler Paris’in yoksulları arasında kızgınlık yarattı. Beş aydır nafile
acı çekmişlerdi. Daha sonra cumhuriyetçi hüküm et, teslim olma kararı­
nı onaylatmak üzere, sekiz gün içinde seçimlerin yapılacağını ilan etti.
1848’de olduğu gibi, Paris solunun, seçmenin hâlâ büyük bir kısm ının
362 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
yaşadığı kırsal seçim bölgelerinde kampanya yürütm eye zam anı yoktu ve
papazlar ve zengin toprak sahipledi oylar üzerinde belirleyici etki yapmayı
başardılar. Seçilen 675 milletvekilinden 400’ü m onarşistti. Paris’teki öfke
daha da arttı. Kuşatma konusundaki ihaneti, cumhuriyete ihanet edilm e­
si izliyordu. Daha sonra, 71 yaşındaki August Thiers’in hüküm etin başı
olarak atanmasıyla üçüncü ihanet geldi. Şimdi ‘ılımlı bir cum huriyetçi’
olduğunu iddia ediyordu, ama ilk şöhretini 1834 yılında cumhuriyetçi
ayaklanmayı ezmesiyle yapmıştı.
Prusya ile yapılan anlaşm anın koşullarına uygun olarak düzenli bir­
likler silah sızlan d ırırk en , Parisli kitleler silahlarını bırakm adı. Dahası,
büyük sayıda tuzu kuru orta sınıf mensubu Paris’i terk ederek, Ulusal
M uhafızları her zam ankinden fazla bir işçi sınıfı birliği halinde bıraktı.
Thiers Parisli kitlelerle bir çatışm anın kaçınılm az olduğunu biliyor­
du. Ulusal M uhafızlar’ın silahlarını, 200 top da dâhil, kontrol ettiklerinin
farkındaydı ve bunlara M ontm artre tepelerinde el koym ak üzere düzenli
birlikler gönderdi. Askerler topları taşım ak için atları beklerken yerli aha­
li onlarla tartışm aya başladı. Lissagaray’ın anım sadığı gibi, ‘Kadınlar...
erkekleri beklemedi. Makineli tüfeklerin etrafını çevirerek, “Bu utanç ve­
rici, siz ne yapıyorsunuz?” dediler’.136 Askerler ne yapacaklarını bilemeden
beklerken, 300 kişilik bir Ulusal M uhafız grubu davullar çalıp halkı dire­
nişe davet ediyordu. Ulusal M uhafızlar olarak, kadın ve çocuklar askerle­
rin çevresini sardılar; generallerden birisi, Lecomte, üç kez kalabalığa ateş
edilmesi emri verdi. ‘Askerler kıpırdamadılar. Kalabalık ilerledi, onlarla
samimi oldular ve Lecomte ve subayları tutuklandı’.137
O gün, 18 M art, saat üçe geldiğinde Thiers ve hüküm eti başkentten
kaçmıştı. Dünyanın en büyük şehirlerinden birisi silahlı işçilerin elindey­
di ve bu kez onu bir grup orta sınıf politikacıya terk edecek değillerdi.
Yeni T ü r Bir İk tid a r
Silahlı kitleler başlangıçta, Ulusal M uhafızlar’ın seçilmiş liderlerinden
oluşan ‘merkez kom itesi’ aracılığıyla iktidarı kullandılar. Ancak bunlar,
diktatörlük anlam ına gelebilecek herhangi bir şey yapm am akta kararlı gö­
rünüyorlardı. Seçimle gelecek yeni bir organ, Komün, için her bölgede er­
keklerin genel oyuna dayanan seçimler düzenlediler. Norm al parlam enter
temsilcilerden farklı olarak, seçilecek kişiler seçmenleri tarafından derhal
geri çağrılabilecekler ve vasıflı bir işçinin ortalam a ücretinden daha fazla
maaş almayacaklardı. Dahası, seçilen temsilciler, yalnızca yüksek ücretli
bürokrat hiyerarşisinin uygulamasını bekleyecekleri yasalar çıkarmaya­
caklar, kendi önlem lerinin yürürlüğe sokulmasını garanti edeceklerdi.
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı j 363
Aslında, Karl M arx’in, Fransa’da İç Savaş’ta K om ünü savunurken işa­
ret ettiği gibi, eski devleti parçalıyor ve onun yerine, sınıflı toplum un orta­
ya çıkışından bu yana görülenlerden daha demokratik, kendilerine uygun
yeni bir yapı geçiriyorlardı:
Her üç ya da altı yılda bir, yönetici sınıfın hangi üyesinin halkı parlamentoda
kötü temsil edeceğine karar vermek yerine, genel oy, komünlerde bir araya
gelmiş halka hizmet edecekti... Komünün teşkilatı, asalak devletin şimdiye
kadar beslediği ve toplumun özgür hareketini engellediği bütün güçleri top­
lum un bünyesine geri verecekti...
Onun gerçek sırrı buydu. O esas itibariyle bir işçi sınıfı yönetimiydi, üreten
sınıfın el koyan sınıfa karşı mücadelesinin bir ürünüydü; emeğin siyasal öz­
gürleşmesini gerçekleştirmek için en sonunda keşfedilmiş bir siyasal biçim­
di.138
Marx, şehrin emekçi insanlarının temsilcileri olarak Komün’ün fırın­
larda gece çalışmasını, işverenlerin işçilere para cezası kesmesini yasak­
layarak; sahipleri tarafından kapatılan herhangi bir atölye ya da fabrikayı
işçilere devrederek; dullara maaş bağlayarak ve her çocuğa ücretsiz öğre­
nim sağlayarak; kuşatm a sırasında girilen borçların toplanm asını ve ki­
raların ödenmemesi durum unda tahliyeleri durdurarak kendi çıkarlarını
gerçekleştirecek önlemleri almaya başladığına işaret ediyordu. Komün
ayrıca, m ilitarist heykelleri yıkarak ve bir Alman işçiyi çalışma bakanı
atayarak enternasyonalizm ini de gösterm işti.139
Bir işçi hüküm eti tarafından daha başka ne gibi önlem lerin alınabi­
leceğini gösterme fırsatı olmadı. Zira cumhuriyetçi hüküm et onu bastır­
m ak için silahlı güçleri örgütlemeye başladı ve bunu yaparken Prusyalı
‘düşm anla da işbirliği yaptı. Bir önceki sonbaharda esir edilen ve Paris’teki
fikirlerle zehirlenmemiş Fransız savaş esirlerini serbest bırakm a konu­
sunda Bismarck’ı ikna etti. Onları kırsaldan yeni katılanlarla birlikte,
kralcı sempatilerini gizlemeyen subayların komutası altında Versailles’da
topladı. Nisan’ın sonuna gelindiğinde Thiers, K om ünü ezmeye kararlı bir
orduyla Paris’i kuşattı ve bunların Prusya hatlarından geçmesine izin ve­
rilmesi için Bismarck’la bir anlaşma yaptı. Komün, kahredici sorunlarla
karşı karşıya idi. Başka sorunlar da vardı. Seçilmiş temsilcileri davalarına
kahram anca bağlıydılar. Ama çevrelerinde toplanan güçlere karşı nasıl
tepki gösterecekleri konusunda siyasal bir anlayıştan yoksundular.
1830’lardan sonra Fransa’da işçi hareketi içinde başlıca iki siyasal
akım gelişmişti. Birincisi, August Blanqui ile ilişkilendirilen akım dı. Bu
akım, işçilerin mücadelesini, 1793 Jakobenliğinin daha radikal, toplumsal
bilinci daha yüksek bir tü rü olarak görüyordu. İşçi sınıfı adına hareket
364
H a lk la r ın D ü n y a Tarihi
eden, ileri derecede örgütlü, vurucu bir azınlığın rolüne vurgu yapıyordu.
Dolayısıyla Blanqui’nin hayatı, işçi kitlesi buna hazır değilken birbirini
izleyen kahram anca ayaklanma girişimleriyle ve bunu izleyen (Komün
boyunca cumhuriyetçi hüküm etin tutuklam ası da dâhil), işçilerin onun
yokluğunda harekete geçtikleri zaman da, hapisteki uzun fasılalar için­
de geçmişti. İkinci akım Proudhon’un toplumsal öğretilerinden doğdu.
O nun takipçilerinin Jakobenlik deneyimine ve siyasal eyleme karşı sert
bir tepkileri vardı. O nlar işçilerin sorunlarını, ‘yardım laşm acılık’la -k o ­
operatif işler kurabilecek derneklerle- devleti dikkate alm adan çözebile­
ceklerini iddia ediyorlardı.
M arx her iki yaklaşımın da tehlikeli bir şekilde yetersiz olduğunu gör­
dü. İşçilerin Büyük Fransız D evrim i’nin deneyim lerinden kuşkusuz öğre­
necekleri şeyler vardı; ama onun ötesine gitmeleri gerektiğine inanıyordu.
Blanquiciler’in iddia ettiği gibi kararlı siyasal eylem olmalıydı; ama bun­
lar küçük grupların kahram anca eylemlerine değil, örgütlü kitle eylemine
dayanmalıydı. Proudhoncuların iddia ettiği gibi üretim in iktisadi yeniden
örgütlenmesi gerçekleştirilmeliydi; ama bu siyasal bir devrim olmadan
yapılamazdı. Bununla birilikte, Marx Paris’teki olayları etkileyebilecek
bir konum da değildi. Komün’de Blanquici Vaillant gibi, M arx’la işbirliği
yapmaya hazır insanlar vardı, ama onun düşüncelerini bütünüyle kabul
eden hiç kimse yoktu. Hem Ulusal M uhafızlar’ın Merkez Komitesi hem de
Komün, M arksistlerden değil fakat Blanquici ve Proudhonculardan oluş­
m uştu ve verdikleri kararlar her iki geleneğin zaaflıklarından etkilendi.
Cumhuriyetçi hüküm et 18 M art’ta Paris’ten kaçtığı zaman em ri al­
tında hemen hemen hiçbir güç yoktu. Ulusal M uhafızlar’ın o noktada
Versailles’a yürüm esi ve hüküm et güçlerini neredeyse tek kurşun atm a­
dan dağıtması m üm kün olabilirdi. Ama ‘siyasal-olmayan’ Proudhoncu
gelenek, Thiers’in elini asker toplamak için serbest bırakırken, Komün’ün
zam anını güzel karar tasarıları kabul etmekle geçirtti. Thiers 2 Nisan’da
Paris’i bombalayarak saldırgan niyetini ortaya koyduğunda, Versailles
üzerine yürüm e çağrısında bulundu. Ama bunun için ciddi bir hazırlık
yapmadılar; gerekli örgütlenmeyi yapmadan ve öteki taraftan gelen top
atışlarına cevap verecek toplardan yoksun olarak, Ulusal M uhafızlar’ı
gönderdiler. Versailles’da hâlâ zayıf olan güçlere gereksiz bir zafer hediye
ettiler ve onları kolaylıkla dağıtm a şansını tümüyle kaybettiler.
Paris’in içinde de benzer bir yanlış yaptılar. Ülkenin bütün altını
Fransa Merkez Bankasının kasalarındaydı. Komün bunu ele geçirebilir,
Thiers’e fonları kullandırm azken kendisi ülke ekonomisinin efendisi ola­
bilirdi. Ancak ne Blanquici ne de Proudhoncu gelenek ‘mülkiyet hakkına
Yeni D ü z e n i n Y a y g ı n l a ş m a s ı
böylesi bir saldırıya izin verebilirdi. Sonuç olarak, işler Thiers için olması
gerektiğinden çok daha kolay oldu.
B urjuvazinin İn tik a m ı
Thiers muazzam bir ordu kurm a fırsatını kullandı. Bu güç, şehri varoş­
lardaki kalelerden sistemli bir şekilde bom bardım ana başladı; Komüncü
güçleri birkaç çatışmada yendi ve daha sonra 21 Mayıs’ta şehre girdi.
Eğer Thiers kolay bir zafer bekliyorduysa, bu konuda yanılacaktı. Paris’in
emekçileri sokak sokak, blok blok, bina bina çarpıştılar. Thiers’in birlikle­
rinin, Komüncüleri şehrin zengin batı yakasından, merkezden geçirerek
Komüncülerin güçlü olduğu doğu yakasına sürmeleri için bir hafta gerek­
ti; Paskalya’dan sonraki yedinci Pazar’ın erken saatlerinde son direnişi de
ezdiler.
K om ünün yenilgisini m odern zam anlarda neredeyse benzeri görül­
memiş bir şiddet çılgınlığı izledi. Burjuva gazetesi Le Figaro övünüyordu:
‘Son 25 yıldır Paris’i kemiren ahlaki kangreni temizlemek için hiç böyle
bir fırsat ele geçmemişti.’140 Versailles birliklerinin muzaffer kom utanları
bu fırsatı kaçırmadılar.
Komün için savaşmış herkes görüldüğü yerde vuruldu -Paskalya’dan
sonraki yedinci Pazar’la, Pazartesi arasında 1.900 kişi (1793-94 ‘Büyük
Terör’ünde bir günde öldürülenlerden fazla) öldürüldü. Sokaklarda dev­
riye gezen askeri birlikler, yoksul insanları keyiflerine göre toplayıp,
Komüncülere benzedikleri için 30 saniyelik yargılam adan sonra ölüme
m ahkûm ediyorlardı. Bir vaiz, ilerleyen birlikler üzerine kaynar su dök­
mekle suçlanan 25 kadının idam ına tanıklık ettiğini söyledi. Londra ga­
zetesi The Times şu yorum u yaptı:
...Versailles birlikleri, intikamcılığın gayri İnsanî yasaları altında tutukluları, kadınları ve çocukları öldürdüler, süngülediler, parçaladılar...
Hatırlayabildiğimiz kadarıyla tarihte böyle bir şey yaşanm adı... Versailles
askerlerinin giriştikleri toplu cinayetler ruhu hasta ediyor.141
Günüm üz Fransız tarihçilerinin yaptıkları hesaplamalara göre ölüle­
rin toplam sayısı 20.000 ile 30.000 arasında.142 Ayrıca 40.000 Komüncü,
yargılanm adan önce bir yıl eski gemilerde hapis olarak tutuldu. Bunların
5000’i sürgün, bir diğer 5000’i de daha hafif cezalara çarptırıldı.
Sürgüne gönderilenlerden birisi, savaşan kadınların en ünlü liderle­
rinden Louise Michel’di. Mahkemeye şunları söyledi: ‘Kendimi savun­
mayacağım; savunulm am a da izin vermeyeceğim. Ben tümüyle toplumsal
devrime aitim. Eğer yaşamama izin verirseniz, intikam diye bağırm aktan
365
366
H a lk la r ın D ü n y a Tarihi
geri durmayacağım ’.143 Komün, dönemin önyargıları nedeniyle kadınlara
oy hakkını çok görmüştü. Ama emekçi kadınlar, buna rağmen, Komün’ün
ezilmesinin, kendi ezilmeleri anlam ına geldiğini anladılar.
Zulm ün Paris’in işçi sınıfı üzerinde çok korkunç bir etkisi oldu.
Alistair Horne’un yorumladığı gibi, ‘Paris’in yüzü birkaç yıl garip bir
şekilde değişti: evleri boyayanların yarısı, tesisatçıların yarısı, tuğla dö­
şeyenler, ayakkabıcılar ve çinko kaplayıcılar yok oldu’.144 ‘Cum huriyetçi’
hüküm et tarafından Komün’ün ezilmesini hatırlayan, daha iyi bir dünya
için mücadeleye devam etme kararlılığına sahip yeni Fransız işçi neslinin
ortaya çıkması için hemen hemen iki on yıl geçmesi gerekti.
Bununla birlikte Komün üzerine son sözü Karl M arx söyledi. Yeni
palazlanm ış sermaye dünyasının o zamana kadar karşı karşıya kalmış
olduğu en büyük meydan okumayı ve sermayenin kendisine karşı yarat­
tığı yeni sınıfa en büyük ilham ı Komün’ün temsil ettiğini gördü. Dostu
Kugelmann’a Komüncülerin ‘cenneti zaptettiklerini’145 ve ‘dünya çapında
önemi olan yeni bir hareket noktası’ sağladıklarını yazdı.146
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
Y E D İ N C İ KI SI M
U M U T VE D E H Ş E T Y Ü Z Y I L I
sSG& b
367
368
Halkların Dünya Tarihi
K r o n o l o ji
1880’ler: Britanya M ısır’ı işgal ediyor.
1928-29: Stalin bütün iktidarı ele geçiriyor,
Afrika’nın bölünüşü. Telefon, fonograf, elektrik
jenaratörü ve aydınlatması.
1890-1900: Japonya Çin’e saldırıyor ve
Taiwan’ı alıyor. tspanyol-Amerikan savaşı.
Otom obilin icadi ve sinema.
1899-1902: Boer Savaşı - Britanyalılar ilk
İlk Beş Yıllık Plan, tarım ın ‘kollektivizasyonu’,
kitlesel tutuklam alar.
1929: Wall Street’in İflası.
1931: İspanya’da devrim.
1933: HitlerAlmanya’da iktidara geliyor.
Ukrayna ve Kazakistan’da kıtlık.
toplama kam plarını kuruyor.
1900: Mendel’in genetik teorisi ölümünden 16
1934: Viyana anti-faşist ayaklanması,
Fransa’da anti-faşist protestolar, İspanya’da
Asturias yükseliyor, ABD’de grevler.
1936: Fransa ve İspanya’da H alk Cephesi’nin
seçim zaferleri, İspanya’da askeri darbe ve
devrimci kalkışmalar, ABD’de CIO (Congress
o f Industrial Organisations-Sanayi Örgütleri
Kongresi), General Motors katılıyor, Moskova
yargılamaları.
1938: Hitler Avusturya’yı alıyor, Münih
Anlaşması.
1939: İspanyol faşistlerinin zaferi,
Almanya’nın Polonya’yı işgali, İkinci Dünya
Savaşı başlıyor.
1940: Fransa’nın düşüşü, İtalya savaşa giriyor.
1941: Hitler Rusya’ya saldırıyor. Japonya ABD
donanm asına saldırıyor.
1942: Naziler Holocaust planları yapı­
yor, A lm an ordusu Stalingrad’da yeniliyor,
Bengal’da kıtlık. ‘H indistan’dan Ç ık’ hareketi.
1943: Turin’de grevler, M üttefikler güney
İtalya’ya çıkıyor.
1944: M üttefikler’in Norm andiya çıkarması,
Paris ayaklanmayla kurtuluyor, Varşova
Ayaklanması, Yunan D irenişine Britanya sal­
dırıyor.
1945: Direnişçiler kuzey İtalya şehirlerini
kurtarıyor, ABD ve İngiltere batı Almanya’yı,
Rusya doğu Almanya’yı alıyor. Hiroşim a ve
Nagazaki. Britanya Vietnam ’da Fransız yöneti­
m ini yeniden kuruyor. Doğu Avrupa’da komü­
nistlerin yönetim inde hükümetler.
1947: Britanya H indistan’ı terkediyor. Taksim
kan dökülmesine yol açıyor. Birleşmiş M illetler
Filistin’de İsrail devletini destekliyor. İlk bil­
gisayar.
1947-1949: Soğuk Savaşın başlaması. M arshal
Planı, Prag darbesi, Berlin hava taşıması,
Yugoslovya Rusya’dan kopuyor, ABD’de
McCartycilik. Çin Halk K urtuluş Ordusu
Pekin’e giriyor.
yıl sonra açıklanıyor.
1903: ilk uçak.
1904: Rusya Japonya’ya karşı savaşı kaybedi­
yor.
1905: Rusya’da devrim. Dünya Sanayi işçileri
kuruluyor. Eistein’ın özel Görelilik Teorisi.
1910-14: Britanya’da ‘Büyük Kargaşa’,
İrlanda’da Orange silahlanıyor.
1911: Çin’de cum huriyet ilanı. Meksika
devrimi.
1912-14: Rusya’da grevler ve barikatlar; Dublin
Lokavtı, ‘Ekmek ve G üller’ grevi.
1912-13: Balkan Savaşları.
1913: Ford’un seri otomobil üretim fabrikası.
1914: Birinci Dünya Savaşının çıkışı; ‘İkinci
Enternasyona’in çöküşü.
1916: Dublin’de Paskalya Ayaklanması.
1917: Rusya’da Şubat ve Ekim devrimleri;
Fransız ordusunda ve Alm an donanm asında
isyanlar, Birleşik Devletler Savaşa giriyor.
1918: Almanya ve Avusturya-M acaristan
im paratorluklarında devrim.
1919: Komünist Enternasyonal’in kuruluşu,
Rosa Luxemburg’un öldürülüşü, Almanya’da iç
savaş, Bavyera ve M acar Sovyet cumhuriyetleri,
İrlanda’da gerilla savaşı, H indistan’da A m ritsar
katliam ı, Çin’de 4 Mayıs hareketi, Versailles
Antlaşması.
1920: Alm an İşçileri Kapp Putsch’u yeniyor.
İtalya’da fabrika işgalleri.
1921: Britanya İrlanda’yı bölüyor. Rusya’da
Kronstadt İsyanı.
1922: İtalyan faşistlerine iktidar veriliyor.
1923: Fransa Ruhr’u işgal ediyor, büyük
enflasyon, Komünistler ayaklanmayı iptal
ediyor, Nazi Komplosu (Putsch).
1925: Heisenber’in kuantum teorisi.
1926: Britanya'da Genel Grev’in yenilgisi.
1927:Şanghay’da işçi katliamı. Leon Troçki
sürgün ediliyor.
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı | 369
1950: Kore Savaşı. Endonezya'nın
Hollanda’dan bağımsızlığını kazanması.
1952-57: Kenya’da Britanya’ya karşı Mau Mau
ayaklanması.
1953: M ısır’da m onarşinin Nasır tarafından
devrilmesi. Stalin’in ölümü. ABD hidrojen
bom basını patlatıyor.
düşüşü. Portekiz’de Devrim. Yunanistan’da
Albayların yıkılışı.
1975: İtalya’da ‘tarihsel Uzlaşı’. Portekiz
sömürgeleri için bağımsızlık. Portekiz’de
devrimci solun yenilişi. Rodezya’da gerilla
mücadelesi.
1976: İspanya’da m uhalefetin yasallaşması.
1954: Cenevre anlaşması Kore savaşını bi­
tiriyor ve V ietnam ’ı bölüyor. CIA Guatemala
hüküm etini deviriyor. Cezayir’de Fransız yöne­
tim ine karşı isyan.
1955-56: ABD’de Montgomery otobüs boykotu
sivil haklar hareketini başlatıyor.
1956: Mısır Süveyş K analını millileştiriyor,
Britanya, Fransa ve İsrail’in saldırısına
uğruyor. Hruşçof, Stalin’i resmen suçluyor.
Macar Devrimi.
1957: Gana bağımsızlığını kazanıyor.
1958: Irak ’ta milliyetçi devrim. Çin’de ‘Büyük
îleri A tılım ’. Fransa’da De Gaulle iktidarı alı­
Güney Afrika’da öğrencilerin ayaklanması.
CIA Angola’da iş savaşı destekliyor.
1976-77: Mao’nun ölümünden sonra Çin’de
karışıklıklar, ilk piyasa reformları.
1979: İran Devrimi, ‘İslam Cum huriyeti’.
Nikaragua’da Sandinistalar iktidara geliyor.
yor.
1959: Castro’nun asileri Havana’yı ele geçiri­
yor.
1960: Nijerya’nın bağımsızlığı.
1961: CIA’nin başarısız Küba çıkarması. Rusya
ve Çin arasınaki ilk ayrılık. Vietnam ’da ABD
‘danışm anları’.
1962: Küba Füze Krizi.
1964: Cezayir’in bağımsızlğı. ABD’nin
Dom inik C um huriyetine asker çıkarması.
1965: Endonezya’da askeri darbe, yarım m il­
yon insan öldürülüyor.
1967: İsrail ‘Altı Gün Savaşından sonra Batı
Yakasını işgal ediyor. Detroit’te siyahların
ayaklanması. Kara Panterler’in kurulması.
Yunanistan’da aşırı sağcı albayların darbesi.
1968: Vietnam ’da Tet Saldırıları. Avrupa’nın
her yerinde öğrenci ayaklanmaları. Fransa’da
Mayıs olayları. ‘Prag Baharı’.
1969: İtalya’da ‘Sıcak Güz’. A rjantin’de
Cordoba ayaklanması. Kuzey İrlanda’da
‘K arışıklıklar’.
1970: Polonya’da grevler Gomulka’yı
deviriyor. Şili’de Allande’nin seçilmesi.
ABD’nin Kamboçya’yı işgali. Kent Devlet
Üniversitesi’nde vurularak öldürülen öğren­
ciler.
1973: Şili’de darbe. O rtadoğu’da savaş.
Yunanistan’da politeknik ayaklanması.
1974: Dünya kirizinin patlak vermesi. İkinci
madenciler grevi ve Heath hüküm etinin
1981: Avrupa’da Cruise füzeleri. El
Salvador’da iş savaş. Nikaragua’ya karşı
ABD kontr-gerilla terörü. Polonya askeri
‘solidarnos’u eziyor.
1982: Falkland Savaşı.
1983: ABD’nin Grenada’yı işgali.
1984-85: Britanya madenciler grevi.
1987: SSCB’de ‘Glasnost’ 60 yıldır ilk kez
serbest tartışm aya olanak veriyor.
1988: SSCB’nin Rus olmayan cum huriyetlerin­
de gösteriler. Polonya’da m adencilerin grevi.
Yugoslavya ve Güney Kore’de grev dalgaları.
Cezayir’de ayaklanmaya benzer hareketler.
1989: Polonya’da kom ünist olmayan bir hükü­
met. Çin’de Tiananm en Meydanı protestoları.
Rusya’da madenciler grevi. Doğu Avrupa’da
siyasal devrimler. Sırbistan’da Milosoviç’in
yükselişi. ABD’nin Panama’yı işgali. Bilim
adam ları ‘sera gazları’ etkisi konusunda
uyarılara başlıyorlar.
1991: ABD güdüm ünde Irak’a karşı savaş.
Rusya’da başarısız darbe. SSCB’nin yıkılışı.
Yugoslavya ve Cezayir’de iç savaş.
1992: Somali’de kıtlık ve iç savaş. Tajikistan’da
iç savaş. Rus ekonomisinde bunalım.
1994: Güney Afrika’da siyahların yönetimi.
1995: Grevler Fransız hüküm etini sarsıyor.
1998: Doğu Asya’da ekonomik bunalım ,
Endonezya’da Suharto’nun yıkılışı.
1999: Sırbistan’a karşı ABD önderliğinde
savaş.
Britanya’da Thatcher hüküm eti. Rusya’nın
Afganistan’ı istilası.
1980: Polonya tersanelerinin işgali, ‘Solidarnos
işçi hareketi’. Türkiye’de askeri darbe. ABD
desteğinde Irak’ın İran’la savaşı. Zimbabwe’de
beyazların yönetim inin sonu. İlk kişisel
bilgisayarlar silikon çipleri kullanıyor.
1. B ö l ü m
SERMAYENİN DÜNYASI
1900’lere gelindiğinde sermaye dünyanın her yerine damgasını vu r­
m uştu. Herhangi bir yerde hayatları onun tarafından dönüştürülm eyen
hemen hemen hiçbir insan grubu yoktu. A ntarktika’nın buzlu düzlükleri,
Amazon’un en ücra orm anları ve Yeni Gine’nin yüksek vadileri, kapita­
lizm in o havarilerini; ucuz malları, İncilleri, m ikropları ve hak edilmemiş
zenginlik umutlarıyla, Avrupalı kâşifleri bekliyordu.
Sermayenin etkisi her yerde aynı değildi. D ünyanın pek çok yerinde
hâlâ o eski kas ve ter uygulaması geçerliydi ancak şimdi bu yerel tüketim
için değil de çok uzaklardaki kapitalistler için kâr anlam ına geliyordu.
Ama Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da mekanizasyon, endüstri, taşım a­
cılık ve hatta tarım ın her alanına yayılmıştı.
Bir yüzyıl önce İngiltere’deki sanayi devrim i, tekstil üretim inin bir da­
lında, pam uk ipliğinde yoğunlaşmıştı. Şimdi im alatın akla gelebilecek her
tü rü -sabun imalatı, matbaacılık, boyama, gemi yapımı, çizme ve ayakka­
bı yapımı ve kâğıt im alatı- tam am en değişiyordu. Elektrik üretim inin ve
am pulün icat edilmesi yapay ışığı yeni bir şekilde üretm enin yolunu açmış
ve çalışma saatlerini uzatm ıştı (Bombay’ın ilk tekstil grevi buna karşı bir
tepkiydi). Elektrik m otorunun icadı, buhar makinesi gibi hemen yakında­
ki bir enerji kaynağından farklı olarak, makineleri uzaktan döndürebilme
olanağı yaratıyordu. Yazı makinası, iş hayatındaki yazışma süreçlerini
tam am en değiştirdi ve uzun yıllar boyunca deneyim sahibi olmuş erkek
m em urların tekelini kırdı. Telgrafın icadı ve telefon, 1880’lerin sonunda,
hem üretim in hem de savaşın uzak mesafelerden daha kolay koordine
edilmesini sağladığı gibi, insanların birbiriyle temasını çok daha kolay
hale getirdi (Engels 1895’deki ölümünden az önce Londra’daki evine bir
telefon almıştı). Fabrikanın yükselişi, dem iryollarının durm ak bilmeyen
yaygınlaşmasıyla bir arada, ücra bölgeleri şehirlerle temasa geçiriyordu.
Kömür madenleri, dem iryollarının, fabrikaların ve buharlı gemilerin
giderek artan enerji talebini karşılam ak üzere alabildiğine gelişiyordu.
Küçük kasaba büyüklüğünde dem ir ve çelik işletmeleri ve onların yanı
başında işçiler için kasabalar ortaya çıktı.
Bir sanayinin gelişmesi bir başkasını teşvik ediyordu. Şehirlerin, m a­
den köylerinin, demir-çelik kasabalarının halkı beslenmek ve giydirilmek
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
zorundaydı. Daha önce (tarıma) ‘açılmamış’ Am erikan Ortabatısı’nın
bozkırlarından tahıl, A rjantin pam palarından biftek, Avusturalya’dan
yün, binlerce kilometre öteye taşındığında, ilk tarım sanayileri başladı.
Bu ayrıca, yiyecekleri depolama ve saklam anın yeni yollarını teşvik etti.
Büyüyen şehirler insanları yaşadıkları yerlerden çalıştıkları yerlere taşı­
yacak araçlara ihtiyaç gösteriyordu. Atların çektiği omnibüsler ve tram ­
vay sistemleri işleterek ya da hatta yer altına tünel kazarak kâr sağlayabi­
leceklerine inanan kapitalistler, bu işleri yaptılar ve onların üstlenmeye­
ceği işleri de çoğu kez yerel belediyeler üstlendi. 19. yüzyıl ortasının orta
sınıfları, yoksulların aşırı kalabalık ve pislik içinde yaşamasına, açlık ve
hastalıktan ölmesine, hoşgörüyle bakabiliyordu. Ama 19. yüzyılın sonuna
gelindiğinde, hastalıkların yoksul mahallelerden zengin mahallelere nasıl
yayılabileceğini anladılar; kanalizasyon sistemlerinin yapılması, aşırı ka­
labalık şehir m erkezlerinin temizlenmesi, temiz su sağlanması, sokakları
aydınlatm ak ve evleri ısıtmak için gaz tem in edilmesi konusunda bastır­
dılar. Kapitalistler bu tü r hizm etlerden kâr etmek için harekete geçtiler ve
bunları sağlayacak yeni işçi gruplarını istihdam etmeye başladılar.
Şehirleşme süreci hızlandı. 1880’lerde Londra’nın üçte birinden fazla­
sının nüfusu şehre yeni gelenlerdi.1 1900’e gelindiğinde Britanya nüfusu­
nun dörtte üçü kasabalarda ve şehirlerde yaşıyor ve yalnızca on kişiden
biri geçimini tarım dan sağlıyordu.2 Britanya uç bir örnekti. Almanya’da
nüfusun üçte biri hâlâ tarım da çalışıyor ve pek çok sanayi işçisi, yüzyılın
başında, şehirlerde değil de küçük kasabalarda ve sanayi köylerinde yaşı­
yordu. Fransa’da, 1950 gibi geç bir tarihte, halkın yüzde 30’u hâlâ toprağı
işliyordu; bu oran Japonya’da yüzde 38’di.3 Birleşik Devletler’de bile (her
ne kadar mekanizasyon bozkırları dönüştürm eye başlamış ise de) büyük­
çe bir çiftçi nüfus vardı ve 1940’lara kadar küçük kasabalarda yaşayanlar,
büyük şehirlerde yaşayanlardan fazlaydı. Bununla birlikte bütün bu ülke­
lerde eğilim, Britanya örneğini izleme yolundaydı. Kilisesi, vaizi, eşrafı ve
belki öğretmeniyle köy, geçmişte kalmaya başlıyordu. İnsanların bütün
yaşam biçimleri dönüşüyordu.
Bunlar, sermaye için hem fırsatlar hem de sorunlar yarattı. Fırsatlar,
m addi olmayan m alların tem inindeydi. İnsanların m addi olanlar dışında
da ihtiyaçları vardı. Dinlenmek, toplumsallaşmak, işin m onotonluğunu
ve fiziki yorgunluğunu gidermek zorundaydılar. Fabrika üretim i ve şe­
hir hayatı, köyde olduğu üzere mevsimlik ritim leri ve enformel bir araya
gelme fırsatları gibi eski tatm in yollarının çoğunu ezip geçmişti. Sermaye
yeni toplumsallaşma biçimleri sunarak kâr sağlayabilirdi. İçki imalatçı­
ları kendi eğlence m ekânlarını kurdular. İlk gazete baronları eğlenceye
hazır muazzam bir kitle olduğunu keşfettiler. Britanya gazete milyoneri
371
372 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
Harm sworth, ilk başarısını (hoşa gidecek şeyler, ilginç haberler anlam ın­
da) Titbits adlı haftalık gazetesiyle sağladı. Eğlence işi ileri doğru ilk geçi­
ci adım larını, müzikholler ve 1890’larda (plak okuyucunun/gram ofonun
öncüsü) fonografın ve sinem anın icadıyla attı.
Örgütlü spor da kapitalist sanayinin yeni dünyasından çıktı. Topla
oynanan oyunlar binlerce yıldır biliniyordu. Ama kapitalizmin rekabetçiliğini yansıtan, takımlarla, kurallara göre oynanan oyunlar 19. yüzyıl
Britanya’sının, kısa süre sonra bütün dünyaya da yayılan, yeni özellikle­
rinden birisiydi. Fabrika kasabaları ve hatta fabrikalar, sınıf farklılıklarını
ikinci plana iten, yerel özdeşleşmelerin avantajlarını gören yerel işadam la­
rının yönetimindeki pek çok takım ın (A rsenal’ ve ‘Dinamo Moskova’ gibi
takım ların kaynağı buydu) doğum yeri oldu.
Kapitalizm, bir önceki toplum biçim inin ürünü olan -ve hayatlarının
12, 14 ya da 16 saatinin bir atölye ya da fabrikada köleleştirilmesini ge­
rektiren- insanlarla işe başladı. Ama şimdi, insanların içinde yattıkları
yatakları, onları kuru tutan çatıları, yedikleri yemekleri, işyerlerine ulaş­
m ak için gösterdikleri çabaları ve iş dünyasını unutm alarına olanak veren
oyalanm aları da içine alan, hayatlarının tüm ünü kapsayarak kâr edebilir­
di. Bu bütünlüklü bir sistem haline geldi.
Bununla birlikte bu bir sorun yaratıyordu. Kapitalizm artık sistem dı­
şından taze işgücü tem in etmeyi bekleyemezdi. İşgücü arzının hazır ol­
masını tem in edecek önlemler alm ak zorundaydı ve bu da yeni nesillerin
yetiştirilmesine başvurm ak anlam ına geliyordu. Sanayi devrim inin ilk
günlerinde Britanya’da kapitalistler, başka ülkelerin sanayi kapitalistle­
ri genellikle ilgisiz kalırken, bu tü r kimi endişeler ortaya koymuşlardı.
Kadınlar ve çocuklar iplik fabrikaları için en ucuz ve en kolay uyarlana­
bilen işgücünü sağlıyordu ve bunlar sağlıkları ve küçük çocuklarının ba­
kım ı konusunda hiçbir endişe duyulm adan çalıştırılıyordu. Eğer sermaye
birikim i işçi sınıfı ailesinin yıkım ını gerektiriyorsa, o zaman bırakın öyle
olsundu!
1850’lere gelindiğinde daha uzak görüşlü kapitalistler gelecekteki iş­
gücü rezervlerinin tükenm esinden korkmaya başladılar. 1871 yılında
Britanya’da Yoksul Yasası (Poor Law) müfettişleri, ‘Yoksul sınıfların şehir­
lerde büyüyen çocukları, 15 yaşma geldiklerinde boyda 148,5 cm’yi, göğüs
çevresinde 72,5 cm’yi zor buluyorlar. Bu dum ura uğramış gelişme bu ırkın
tipik özelliğidir.’ diye raporlar hazırlıyordu.4 1893 yılında Mansion House
Komitesi şu sonuca varıyordu: ‘ aşikâr olan çözüm ... Londra işçi sınıfının
fizik ve moral dayanıklılığını arttırm aktır.’5
Bir dizi yasa çocukların çalışabilecekleri saatleri sınırlandırdı ve ka­
dınların hamileliğe zarar verebilecek sanayilerde çalıştırılm asını yasak­
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı j 373
ladı. Az sayıda kapitalist, çalışanlarının daha iyi evlerde yaşayacağı ve
böylelikle (sıkı bir alkol yasağıyla beraber) uzun dönemli verim lilikle­
rinin teşvik edileceği; sözgelimi, sabun imalatçısı Lever’in Mersey’deki
Port Sunlight’da ve çikolata imalatçısı Cadbury’nin, Bimingham yakın­
larındaki Bourneville’de yaptığı gibi, ‘m odern köyler’ kurdular. Ancak iş­
çilerin ‘fiziki dayanıklılığıyla ilgili hüküm et çabalarının, 20. Yüzyılın ilk
onyılım n sonunu beklemesi gerekecekti. Bir ‘Fiziki Bozulma K om itesinin
araştırm asında, 1899-1902 Boer Savaşı için askere alınanların düşük fi­
ziki yeteneklerinin, Britanya’nın gelecekteki savaşma kapasitesi hakkın­
da endişe yarattığı belirtiliyordu ve Liberal hüküm et, daha sonraki refah
devletinin ilk sınırlı adım ı olarak okullarda parasız yemek uygulamasını
başlatarak buna tepki gösterdi. Bunun yanı sıra, asıl vurgu işçi sınıfının
‘moral dayanıklılığını iyileştirmeye yönelik, ‘israf, ahlaksızlık, ayyaşlık’
ve ‘gelişigüzel hayır işlerinin yarattığı m oral çöküntüsüne’ karşı manevi
bir saldırı başlatılarak yapılıyordu.6
Bu sözde bozukluklarla baş etmek için, orta sınıfın -istikrarlı, tek eşli,
çalışan koca, sadık ev kadını ve disiplinli çocuklardan oluşan- aile ideali­
ni yücelten inşan severlerin, kiliselerin ve parlam enterlerin kampanyaları
yürürlüğe konuyordu. Yalnızca böyle bir ailenin, görevini bilen ve itaatli
çocuklar yetiştirebileceği iddia ediliyordu. Kadının yeri, ‘insan doğasına
uygun olarak eviydi. Model aileyi tehdit edebilecek uygulamalar, geçmişte
ne kadar yaygın olursa olsun, ‘gayriahlaki’ ve ‘gayritabii’ olarak damgala­
nıyordu. Dolayısıyla, evlilik öncesi ve evlilik dışı seks, boşanma, gebeliği
önleme; cinsel sağlığın tartışılm ası ve cinsel haz, yeni bir resmi püritenlik
atmosferinde, ıslah amacıyla cezalandırılıyordu. Erkekler arasında hom o­
seksüellik Britanya’da ilk kez olmak üzere bir suç haline geldi.
Bu aile modeliyle ilişkili olarak ‘aile ücreti’ nosyonu ortaya çıktı: er­
keğin kazancının, karısının evde kalıp çocukları yetiştirmesine yetecek
düzeyde olması. Bu çok küçük bir işçi grubu dışında, hiçbir zaman, hiç
kimse için gerçekleşmedi. Ekonomik canlılık dönemlerinde, grevlerin ve
işgücü kıtlığının kendilerine zarar verebileceği durum larda ücret artışları
sağlayan işverenler, daralm a dönemlerinde bunları kolaylıkla geri alabili­
yorlardı. Evlendikten ve çocuk sahibi olduktan sonra işlerini bırakan ka­
dınların pek çoğu ücret karşılığında (temizlik ya da ev işçiliği gibi) çeşitli
işlerde çalışmayı sürdürdüler. Ancak bir ideal oluşturup, kadının işinin
‘ailenin geçimini sağlayan’ erkeğin işi kadar önemli olmadığını göster­
mek, işverenlerin daha düşük ücret ödemelerini kolaylaştırıyordu.
İşçilerin ‘ahlakı’ konusunda duyulan endişenin yanı sıra, giderek ar­
tan bir etkinlik takıntısı vardı. Erken sanayi devrim inin kapitalistleri, kâr
etm enin yolunun, onlardan Kari M arx’ın ‘m utlak artık değer’ dediği şeyi
374 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
alabilmek için, işçileri her gün elden geldiğince uzun süre çalıştırm ak ol­
duğunu görmüşlerdi. Üretimi hemen hemen hiç durm adan, iki ya da üç
vardiya ile sürdürebilme olanağıyla birlikte, ilgi, çalışmayı yoğunlaştır­
maya ve her türlü duraklamayı yok etmeye kaydı. Friedrich Taylor adında
bir Amerikalı, gözetmenlerin ellerinde kronometrelerle, işçinin yaptığı işi
parçalara bölerek bir işçinin bir iş gününde en çok ne kadar iş yapabile­
ceğini saptayan ve ücreti de bu norm un yerine getirilmesine bağlayan bir
sistem, ‘bilimsel işletmeciliği’, ortaya attı. M akina artık işçinin bir parçası
değildi, işçi m akinanın bir parçasıydı.
Nihayet, verim lilik konusundaki endişe ayrıca, eğitim ve okumayazma ihtiyacını ima ediyordu. Okuma, yazma ve aritm etik, sanayi ön­
cesi toplum ların çiftlik emekçileri ve köylüleri için isteğe bağlı bir şeydi.
Kapitalizm öncesi ya da kapitalizmin erken dönem lerinin edebiyatının,
yukarı ve orta sınıfların edebiyatı olm asının nedeni buydu. Ama kapita­
list üretim in karm aşık etkileşim süreçleri şimdi -m akinalar üzerindeki
talim atları ve ambalaj kasaları üzerindeki etiketleri okum ak için de olsabiraz sayı bilgisine ve iki önemli başka şeye, özümsenm iş zaman disiplini
alışkanlığı ve itaat gibi iki önemli başka özelliğe de sahip, okur-yazar bir
işgücüne ihtiyaç duyuyordu. Kendi sanayi devrim ini bu olmadan başar­
mış Britanya kapitalizmi bile, 1870 yılında, her ne kadar orta ve yukarı sı­
nıfların eğitim ini özel ‘gram m er’ ve (yanlış bir ifadeyle) ‘halk’ okullarına
(Public School) bırakm ış olsa da, gelecekteki işçileri için on yaşma kadar
okula gitme zorunluluğu koymak durum unda kaldı. Britanya’nın pazar­
lardaki egemenliğine kafa tutabilecek yeterli işgücüne ihtiyaç duyan, daha
geç gelişen kapitalizmler, yalnızca geleceğin işçilerini eğitmek için değil
fakat orta sınıfın belirli kesim lerini teknik olarak donatm ak için, genel­
likle daha başlangıçtan sıkı kam u eğitimi program ları uygulamaya baş­
ladılar.
Feodal ve mutlakiyetçi dönemlerin sonunun bebek kapitalizmi, 18. yüz­
yılın sonunda ve 19. yüzyılın başında gençlik yaşına ulaşmıştı. Kapitalizm
20. yüzyılın başına gelindiğinde, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da ye­
tişkinlik çağma giriyordu. Böylece bugün içinde yaşadığımız toplum un
pek çok özelliğini sergiliyordu. Bunun sonuçlarından biri, insanların bu
özellikleri doğruymuş gibi kabul etmeleriydi. Sanayi devrim inin başla­
rında insanlar kırsal hayattan sanayi çalışmasına geçince şaşkına dön­
müşlerdi. Rahatsızlıklarının giderilmesi için çoğu kez, Çartist\erin küçük
çiftlikler kurm a planları gibi, geçmişe bakmışlardı. Bu şaşkınlık duygusu
20. yüzyılın başına gelindiğinde kayboldu. İnsanlar, otomobil ya da elekt­
rik aydınlatması gibi tek tek yeniliklerden hâlâ etkilenebiliyorlardı. Ama
rekabet, zaman kullanım ı ve hırs üzerine kurulu bir toplum onları artık
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı | 375
şaşırtmıyordu. İnsanların bildikleri yalnızca kapitalist toplumdu. Onun
tipik davranış biçimleri ‘insan doğası’ gibi görünüyordu. İnsanlar artık,
kendi davranışlarının atalarına ne kadar tu h af geleceğini idrak edemi­
yorlardı.
İlerlem e İdeolojisi
Yeni sanayi kapitalizmi dünyasının savunucuları, insanlığın bütün
problemlerini çözmek üzere olduklarına inanıyorlardı. Aynı iyimserlik
entelektüel hayatın büyük kısm ına da yayılmıştı. Her yıl insan yaratıcılı­
ğının yeni bir mucizesine tanık olunuyordu. Hayat, burjuvazi ve orta sı­
nıflar için her zaman olduğundan daha rahattı ve hatta emekçilerin bir
kesimi de kendi koşullarının iyileşmiş olduğunu görüyorlardı. Geçmiş
nesillerin rüyalarının gerçek olabilmesi için işlerin olduğu gibi devam et­
mesi gerekirmiş gibi görünüyordu.
Bu tü r inançlar, bilim ve teknolojideki gelişmelerle de pekiştiriliyordu.
Fizikçi Thomson (Lord Kelvin), en küçük atom dan en büyük galaksiye
kadar bütün evrenin m ekanik bir modelini kurm ak için Newton’un me­
kaniğini kullandı ve James Clerk Maxwell, Michael Faraday’in elektrik
ve m ıknatıs konusundaki deneysel buluşlarını bununla bütünleştirdi.7
Bunlarla eş zamanlı olarak, doğa bilimciler Darwin ve Wallace, türlerin
doğal bir seçim süreciyle nasıl evrim leştiğinin öyküsünü ortaya koydular
ve Darwin insanın kendisinin de maym un benzeri bir memeliden gelmiş
olduğunu gösterdi. Kimyacılar, yaşayan şeylerde bulunan bazı organik
maddeleri, inorganik malzemelerden ürettiler.
Din ve hurafenin eski güçleri, bilimdeki bu ilerlemelere direnmeye ça­
lıştılar, ama bilimle sanayiden kâr elde edilmesi arasındaki ilişki onla­
rın yalnızca artçı rolü oynayabilecekleri anlam ına geliyordu. Oxford’un
Anglikan piskoposu, Darw in’in öğrencisi Huxley’i, bir zam anlar aynen
papanın Galileo’ye yaptığı gibi lanetleyebiliyordu. Ama din adam la­
rı insanların beyinlerini kontrol etme gücünü kaybetmişti. En sonunda
Aydınlanma, akıldışı güçlerle olan savaşını kazanm ış gibi görünüyordu.
Hız kesmeyen ilerleme düşüncesine olan yeni inanç (bu tü r fikirlere
Fransız düşünürü Comte’un verdiği adla) ‘pozitivizm’ ya da ‘bilim cilik’
olarak adlandırılıyordu. Pozitivizm, insan davranışını maddi koşullarla
kalıtsal tutkunun kör döğüşü olarak göstermeye çalışan Emile Zola’nın ve
kapitalist davranışı ‘en güçlü olanın ayakta kalacağı’ bir şey olarak göster­
meye çalışan Theodore Dreiser’in rom anlarının ardındaki m antığı tem in
ediyordu. H G Wells’in, aya giden muzaffer insan imajıyla ilk bilim kur­
guculuğunun ya da George Bernard Shaw’un Man and Superman (İnsan,
376
j
H a l k l a r ın D ü n y a Tarihi
Üstün-insan) ve Major Barbara (Binbaşı Barbara) oyunlarındaki iyimser­
liğin altında yatan pozitivizmdi. Sigmund Freud’un, irrasyonel duygu ve
davranışları insan beynindeki güçlerin -ego, süperego ve id - etkileşimiy­
le, aynen Kelvin’in evreninin parçalarındaki etkileşim gibi açıklam asın­
da da o vardı.8 Bertrand Russell’ın felsefesinin temelindeki ve iyiliksever
m em urların gerçekleştireceği reformlarla toplum un iyiye doğru değiştirilebilineceğine inanan Sidney ve Beatrice Webb ve Britanya’daki Fabian
Derneği’nin arkasındaki yol gösterici ilke buydu.
Daha önce dinsel karanlıkçılığa (obscurantism) dayanan gerici güçler
bile bilimsel bir yaklaşım izlediklerini iddia ediyorlardı. Darw in’in do­
ğaya ilişkin kavrayışını, başkalarının üzerinde egemen olan sınıfların,
m illetlerin ya da ırkların bunu ‘yapılarından gelen üstünlük’ nedeniy­
le, varoluş savaşında kazandıklarını iddia eden ‘sosyal D arw inci’ teori­
lere dönüştürülüyordu. ‘Asil kan’ ya da ‘üstün ırk ’ gibi eski önyargılar,
çağdaş, sözde bilimsel terminolojilere tercüme ediliyordu. Aynı şekilde
Aziz Augustine’in (ve Luther ile Calvin’in), Adem’in lanetinden - ‘ilk
günah’ta n - gelen kötülüğü durdurm ak için güçlü bir devlete ihtiyaç ol­
duğu yolundaki eski tezi, şimdi insanların ‘hayvani güdülerini kontrol
etmek için gerekli görülüyordu. Kilisenin insanların davranışlarını de­
netleme talebi gibi, şimdi de ‘nesil ıslah ediciler’ devletin sözde bilimsel
ölçütler kullanarak, ‘doğuştan gelen’ zekâyı ve ‘suçluluğu’ ölçerek, insan­
ların üreme yeteneğinin sınırlandırm asını talep ediyorlardı. Bu, yoksullar
zenginlere göre daha büyük ailelere sahip olma eğiliminde oldukları için
-ü st sınıf gericiler kadar John M aynard Keynes gibi orta sınıf reformcu­
ların da paylaştığı bir endişe olan- ‘ırkın’ geleceği önsezileriyle buluşu­
yordu.
Bununla birlikte, esas itibariyle, ‘bilim cilik’ ve ‘pozitivizm’, geleceğin
bugünden iyi olabileceği inancıyla ilişkilendiriliyor ve m odernitenin ken­
disi, insanlığın ilerlemesi anlam ına geliyordu. 1914 yılına gelindiğinde,
geleceğe olan inanç, her ne kadar ikisini birleştirmeye çalışan saygıdeğer
görüşün hâlâ pek çok savunucusu vardıysa da, tanrı inancının yerini alma
konusunda epeyce yol almıştı.
K apitalist D em o k rasin in Yükselişi
Dem okrasi sözcüğü 19. yüzyıl ortalarının yönetici sınıfları için la­
netliydi. Onu hâlâ Burke’ün ‘dom uz kalabalığının ‘güruh yönetim i’ ola­
rak lanetliyorlardı. İngiliz W hig tarihçi Macaulay, bir Tory kadar katı
olabiliyordu. ‘Genel oy’ diyordu, ‘hüküm et etm enin her amacı açısından
öldürücüdür’ ve ‘uygarlığın varlığı ile kesinlikle bağdaşm az’.9 Yönetici
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
sınıflar alttan gelen baskıyla oy hakkı vermeye razı olduklarında bile,
alt sınıfları dışarda bırakacak m ülkiyet sınırlam aları getirmeye çalıştı­
lar. Britanya 1832 Reform Yasası, oy hakkını 200.000 erkekten, bir m il­
yon erkeğe, yani yetişkin erkeklerin beşte birinden azına, yükseltiyordu.
H alkın büyük mücadelesi10 sonucunda 1867 tarihli yasa oy verenlerin
sayısını a rttırd ı ama hâlâ erkek nüfusun yarısını açıkta bıraktı ve ‘ne
Liberal ne de M uhafazakâr liderlerin dem okratik bir anayasa oluştur­
mak için harekete geçmesi beklendi’.11 Prusya’da ve diğer birkaç Alm an
devletinde üç sınıflı bir seçim sistemi, parlam entodaki sandalyelerin
çoğunluğunu, en zengin azınlığa veriyordu. B unların hepsinin üstüne,
hemen hemen bütün yönetici sınıflar, seçimle gelmeyen, karar verme
süreci üzerinde veto hakkı bulunan -L ordlar Kam arası ya da soylular­
dan oluşan bir senato gibi- ikinci bir meclisle hüküm darın hüküm etin
başını tayin etme hakkında ısrar ediyorlardı. Paris Komünü sırasında
M arx’ın, Louis Bonapart’ın diktatörlüğünün kapitalist yönetici sınıfla­
rın istekleri ile dem okratik bir cum huriyetten çok daha uyum lu olduğu­
nu söylemesi boşuna değildi: ‘Bu, m odern sınıf yönetim inin, en azından
Avrupa kıtasındaki, devlet biçim idir.’12
Bununla birlikte yüzyıl ilerledikçe belirli yönetici sınıf figürleri, için­
de işleyeceği kuralları kendileri koyabildikleri sürece, dem okrasinin ken­
dilerine karşı bir tehdit olmadığını gördüler. Louis Bonapart’ın kendisi,
1851 yılında iktidara el koyduğunda durum u onaylatmak için (erkek) ge­
nel oyunu nasıl m anipüle edebileceğini keşfetmişti. Fransız seçmenlerin
büyük çoğunluğu, siyasal olaylara ilişkin bilgiler konusunda köy papaz­
larına ya da öğretm enlerine bağımlı köylülerdi. Eğer Bonapart şehirlerde
neler olduğu konusunda onları korkutacak bilgi akışını yeterince kont­
rol edebilirse onların oylarını alabilir ve kendisinin cumhuriyetçilerden
‘daha dem okratik’ olduğunu kanıtlayabilirdi. Bu, Prusya kralını Almanya
im paratoru yaptığında Bismarck’ın de izlemekten m utluluk duyduğu bir
örnek oldu: çok sınırlı yetkileri olan im paratorluk parlam entosuna erkek
oylarıyla seçim yapılırken, devlet seçimlerinde hâlâ mülkiyete dayalı bir
sistem yürürlükteydi.
Britanya’nın yönetici sınıfı oy hakkının parça parça genişletilmesinin,
politikalarını belirleme gücünü ortadan kaldırm adığını keşfetti; zira dev­
let iktidarının pek çoğu doğrudan parlamento kontrolünün dışındaydı.
Bu iktidar, seçimle gelmeyen asker, polis, yargı ve bürokrasinin elindey­
di. Parlam enter norm ları bunlar belirliyorlardı ve (1912 yılında Avam
Kamarası İrlanda’da ‘öz yönetim ’ için oy verildiğinde yaptıkları gibi) özel
olarak istemedikleri bir önlemi ‘anayasal değil’ diye reddedebiliyorlardı.
Bu koşullar altında parlamento, kitlelerin baskısını yönetici sınıfa uygu­
378
Halkların Dünya Tarihi
layabilecek bir m ekanizma olmak yerine, kitlelerin duygularını temsil
edenleri ehlileştirilebilecek, onları yönetici sınıfın izin verdiği dar alan
içinde kalabilmek için taleplerini kısıtlamaya yönlendiren bir m ekaniz­
ma haline geldi. Britanya’nın ana kapitalist partisi Liberaller’in lideri
Gladstone, daha 1867 yılında, ‘nüfusun daha büyük bir kesim inin siyasal
ilgisinin merkezinin parlamento olmasını teşvik etm enin istenilen bir şey
olduğunu’ sezmişti.13
Ralph M iliband’ın yazmış olduğu gibi:
Politikacıların ‘dem okrasiyi kendilerine mal etmeleri, kendilerini ona uyar­
lama anlam ına gelmiyordu: aksine onun etkilerinden kurtulm a girişimi
anlam ına geliyordu... Dikkatli bir şekilde sınırlandırılm ış ve uygun şekilde
kontrol edilen demokrasi önlemi kabul edilebilir ve hatta kim i açılardan arzu
edilir bir şeydi. Ama o noktanın ötesine geçen herhangi bir şey kabul edile­
mezdi. Bütün siyasal sistem bu tü r duygulara göre donatılm ıştı.14
Her yerde oy hakkının genişletilmesine, yönetici sınıf politikacılarının,
alt sınıfların kalplerini ve zihinlerini bilinçli bir şekilde etkileme çabaları
eşlik ediyordu. Britanya’da M uhafazakâr P a rtin in parlamento dışındaki
üyelerle ‘Ulusal Birlik’ yaratm a konusundaki ilk girişimi, 1867 Reform
Yasasıyla oldu. Amacı, yerel dernekler ve içki kulüpleri ağıyla, ‘esas itiba­
riyle M uhafazakâr emekçileri bir araya getirm ekti’:15 ‘İşçi sınıfına yönelik
M uhafazakâr çağrının dolaysızlığı ve aciliyeti, Ulusal Birliğin ilk çalışma­
larının en çarpıcı özelliği idi.’16Bu, emekçi kesimlerin sözde kendilerinden
daha iyi olanlara hürm etine; kim i çalışanların diğerlerine karşı dinsel ve
etnik zıtlıklarına (nitekim kuzey İngiltere’nin ve İskoçya’nın kim i kasa­
balarında M uhafazakâr demek İrlandalı göçmenlerin hasmı olan Orange
Protestanı olmak demekti); Britanya’nın emperyalist yayılmasının yüceltilmesine ve seçim zam anlarında yoksullara dağıtılan yardım lar üzerine
kurulu bir çağrıydı.17M uhafazakârların alt orta sınıflar ve çalışan sınıfla­
ra yaklaşma çabalarına, kendi yerel derneklerinin ulusal ağını oluşturan
Liberaller de eşlik ediyordu. Yalnızca 1905’ten sonradır ki, 40 yıldır işçi
sınıfı arasında politikaya egemen olan iki kapitalist partiye karşı, birkaç
‘bağımsız’ işçi adayının başarı kazanm ası söz konusu oldu ve bunlar da
mevcut kurguya, yerleşik hasım ları kadar bağlıydılar.
Başka yerlerde de model esas itibariyle aynıydı. Birleşik Devletler’de
emekçi sınıf, aslında Amerika’da doğmuş olanlarla göçmenler ayrımı
üzerinden (Dem okratlar’ın güneye olan sempatileri meseleyi biraz daha
karm aşıklaştırıyordu) Cumhuriyetçiler ve Dem okratlar arasında bölün­
m üştü. Fransa’da m uhafazakâr Katolikler, orta sınıf ruhban karşıtı cum ­
huriyetçilerle nüfuz yarışını sürdürürken Yahudi karşıtı duyguları kışkır­
tıyordu. Almanya’da doğunun Junker toprak sahipleri, kırsal emekçileri
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı | 379
istedikleri gibi oy vermeye daha kolay yönlendirebiliyor; Bismarck yanlısı
‘Ulusal Liberal’ sanayiciler kendi partilerini kuruyor ve güneyde Katolik
kiliseler, pek çok maden bölgesinde bile insanların siyasal düşünüşüne
egemen olmayı başarıyordu.
Egemen sınıf partilerinin bu çabaları kitle basınının gelişmesiyle des­
tekleniyordu. 1820’lerde ve 1830’larda Britanya yönetici sınıfı, yeni emek­
çi sınıf arasında zararlı düşüncelerin yayılmamasını, gazeteleri onların
ceplerinin izin vermeyeceği bir fiyata yükseltmeyi amaçlayan bir vergiy­
le sağlamaya çalışmıştı. 1850’lerden sonra yeni tü r kapitalist girişimciler
popüler gazeteler yoluyla kâr edebilme olasılığını gördüler. 20. yüzyılın
başına gelindiğinde (kısa süre sonra Lord Northcliffe olacaktır) Alfred
Harm sw orth ve (daha sonra Lord Beaverbrook olacak) Max Aitken gibi
adam lar gazeteleri siyasi silah olarak değerlendirdiler. Bu tü r adamlar,
Boer Savaşındaki küçük bir olayı, Mafeking Kuşatm asını, her sınıftan
insan için bir ilgi odağı haline getirmeyi başardılar. Aynı şekilde Fransız
basını, Alm an casusu diye haksız olarak tutuklanan Yüzbaşı Dreyfus ola­
yında Yahudi karşıtı isteriyi kamçıladı ve de Alman basını, 1907 seçimle­
rinde sosyalistleri yenmek için savaş korkusunu kullandı.
Kapitalist demokrasiyi kontrol etme süreçlerinin bir parçası da, yeni
türden bir milliyetçiliğin yükselişiydi. 19. yüzyıl ortalarının milliyetçiliği,
esas itibariyle, 1814-15’te Avrupa’da eski düzenin restorasyonu ile kurulan
devlet sisteminin böldüğü ya da zulm ettiği insanlar arasında görülüyor­
du. Bu, kurtuluş mücadelesi verenler için bir savaş çağrısıydı ve demok­
rasi ve cum huriyetçilik talepleriyle de ilişkiliydi. Bu tü r aşağıdan bir m il­
liyetçilik yüzyılın sonlarında Rusya, Avusturya M acaristan ve Osmanlı
im paratorluklarının ezilen grupları arasında hâlâ yaygındı. Pazarın yay­
gınlaşması bunu teşvik etti. Köylülükten çıkan, yerel dilleri konuşan orta
sınıflar, kendi çıkarlarını geliştirmek için ulusal devletler kurm a ya da en
azından mevcut devletler içinde özerk ulusal yapılar oluşturm a mücade­
lesine giriştiler.
Bunun yanı sıra ve bu eski türe karşı, hem eski m onarşiler ve hem de
yeni kapitalist yöneticilerce yukarıdan propagandası yapılan bir başka
tü r milliyetçilik türedi. Böylelikle Bismarck bir tü r Alman milliyetçili­
ğini benimsedi, Rus çarları, Fince, Ukraynaca, Lehçe ve Türkçe konuşan
uyruklarını ‘Ruslaştırm aya çalıştılar; Fransız yukarı sınıfları insanların
enerjilerini Almanya’ya karşı ‘intikam a ve Kuzey Afrika’yı ve Ç inhindi’ni
fethetmeye yönelttiler ve Britanya’nın yöneticileri, ‘yerlileri uygarlaştır­
ma’ ve ‘denizlere egemen olma’ m isyonlarını ilan ettiler.18 Hükümetler,
gazeteler, sanayiciler ve finansçılar, her ülkenin yöneten ve sömürülen sı­
nıflarının ortak kim liğini ilan ederek ve bunların biri lüks içinde, diğeri
H a l k l a r ın D ü n y a Tarihi
ise meşakkat altında ya da hatta açlık içinde yaşasa da, ‘hısım akraba’
olduğunda ısrar ederek, bu tü r bir milliyetçilik propagandasının arkası­
na ağırlıklarını koydular. O rta sınıfların kim i kesimleri için, im parator­
lukların yönetim inde yeni kariyer olanaklarının ortaya çıkması bunları
m addi olarak yeni milliyetçiliğe bağladı ve bu milliyetçiliğin etkisinin,
çalışan sınıflar arasında -örneğin, orta ve çalışan sınıfların gençleri için
yarı-m ilitaristik kitlesel İzcilik örgütlerinin kurulm ası gibi- yayılması­
na yardım cı oldu. Bu örgütler sözde ‘politika-dışı’ydı ama yönetici sınıfın
monarşi, ‘ülke’ ve ‘im paratorluk’ ideolojisi hiç sorgulanmıyordu.
Bu tü r önlem lerin genel etkisi, yönetici sınıfların 1840’larda ölümcül
bir tehdit olarak gördükleri genel oyun, 1900’lerde işçi tem silcilerinin ev­
cilleştirilm esinin aracı haline getirilmesi oldu. Bu değişim akşam dan sa­
baha olmadığı gibi, sürtüşmesiz de değildi. Sık sık yukarı sınıfın direnci
söz konusuydu. Britanya’da yönetici sınıfların 1832’de orta sınıfların oy
hakkını kabul etmesinden sonra, yetişkinlerin genel oyuna razı olması
için 95 yıl geçmesi gerekti. Belçika’da oy hakkının genişletilmesini zorla­
yabilmek için iki genel grev zorunlu oldu. Almanya’da bu mesele etrafın­
da 1900’lerde sert sokak çatışmaları oluyordu ve ancak 1918’deki devrimci
kalkışma yönetici sınıfın herkese oy hakkını kabul etm esini sağladı.
Erkeklere oy hakkı verme konusunda direnç olduğu gibi kadınlara oy
hakkı verilmesi konusunda da direnç vardı. Piyasa ilişkilerinin yaygınlaş­
ması orta sınıftan kadınların da ücretli işgücüne katılması anlam ına ge­
liyordu. Ancak, bir sonraki neslin ‘doğru düzgün’ yetiştirilmesine yaptığı
vurgu ile ahlakçıların model ailesi, kadının rolünü evin içinde görüyor ve
bunu kadının mükemmelliği ve kadın ‘değer’leri gibi uygun nosyonlarla
haklılaştırm aya çalışıyordu. Bu tü r nosyonlar, ağır işe koşulan O rta Çağ
kadını için hiçbir anlam ifade etmezdi; Lancashire im alathane işçisine de
hiç uymazdı. Ama 20. yüzyılın ilk yarısının orta sınıf -ve gazetelerden
etkilenen işçi sınıfı- erkeğine, kadınlar için oy hakkı talebini bir saçmalık
haline getiriyordu.
Paradoksal olarak, oy hakkının reddedilmesi bile insanları kapitalist
demokrasi sistemine bağlamada etkili oldu. Ajitasyonun büyük çoğun­
luğu o sistemin bir parçası olmak için verilen mücadeleydi; onun ötesi­
ne geçmek için değil. 1914’ten önce oy için yapılan kam panyalar üst ve
orta sınıf kadınları mülkiyet ve devlete karşı doğrudan eylem yapma­
ya yönlendirdi. Ama savaş geldiğinde, kadınlara oy hakkı hareketinin
Britanya’daki en iyi bilinen liderleri -Em m eline ve Christabel PankhurstBatı Cephesi’ndeki boğazlaşma için askere alma kampanyasına kendileri­
ni adadılar. Katliama karşı çıkan Sylvia Panhurst, parlam entonun kendi­
sinin gelişme için bir engel olduğunu kavradı.
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
Sosyal D em okrasi
Sanayinin ve sanayi işçi sınıfının hızla yaygınlaşması, 1848 ve 1871
yenilgileriyle yıpranm ış olan sosyalist örgütlerin düşüncelerine yeni iz­
leyiciler yarattı. Ama bu örgütler hiçbir yerde, devlete karşı, devrimci bir
m eydan okumayı doğrudan göze alacak kadar güçlü değillerdi. Bunun
yerine Alman sosyalistlerince geliştirilen bir stratejiyi izlediler. Ne kadar
sınırlı ve yukarı sınıfların yararına göre düzenlenmiş olursa olsun yeni
seçim sisteminin sağladığı açılım dan yararlandılar ve sendikalar, yardım
örgütleri, spor birlikleri ve hatta m üzik kulüpleri gibi yasal işçi örgütleri
kurdular.
Almanya’nın Sosyal Demokrat Partisi (SPD) kim i açılardan muazzam
başarılıydı. Seçimden seçime, aldığı oy arttı ve hem toprak sahiplerinin
hem de sanayicilerin partilerinden daha büyük hale geldi. A nti-sosyalist’
yasalar altında 12 yıllık bir illegalite dönemi yaşadı; bir milyon üyeye sa­
hip oldu ve 90 kadar yerel günlük gazete çıkardı. Bağlı örgütler (sendi­
kalar, yardım örgütleri vs.) ağıyla pek çok sanayi bölgesinde insanların
hayatının bir parçası oldu. Bütün bunları, gazete editörlerinin, örgütçüle­
rinin ve parlam enterlerinin sürekli tutuklanm asına rağmen yapmayı ba­
şardılar. Bu durum , kapitalist dem okrasinin kapitalizme karşı kullanıla­
bileceğini göstermiş oluyordu ve Friedrich Engels bir biri ardı sıra yazdığı
makalelerde bu dersi kafalara sokmaya çalışıyordu.
Alm an örneğini kısa süre sonra başka partiler de izlediler. Engels’in,
Jules Guesde ve Paul Lafargue’ın Fransız İşçi P artisine ısrarla önerdiği
model buydu. Ispanya’da, M adridli bir işçi Pablo Iglesias, esas itibariyle
aynı çizgide bir sosyalist parti, PSOE’yi kurdu. İtalya’da da eylemciler aynı
şeyi yaptılar. Vasıflı işçiler açısından 20 yıldır artan hayat standardı, onla­
rı Gladstone’un Liberal partisinin mesajlarına açık hale getirmiş olsa da,
Britanya’da bile bir grup radikal demokrat 1883’te sola yönelmeye başladı
ve Alm an partisinin bir m inyatürünü, Sosyal Demokrat Federasyonunu
kurmaya giriştiler. Genellikle İkinci Enternasyonal olarak bilinen işçi ör­
gütleri uluslararası federasyonu, 1889’da kurulduğunda onun içindeki yol
gösterici ışık Alm an partisiydi.
Ancak bu partilerin kapitalizm in devrimci yollarla bertaraf edilmesi­
ni benimsemiş olan teorileriyle, kapitalizm içinde, reform adına dikkatle
uyguladıkları günlük pratik eylemleri arasında bir çelişki vardı. Bunlar
1890’ların ortasında yüzeye çıktı.
Alm an partisindeki önde gelen entelektüellerden birisi Eduard
Bernstein’dı. Kendisi Engels’in arkadaşıydı ve illegalite yıllarında partiyi
sürgüne gönderilmekten korum ak konusunda önemli bir rol oynamıştı.
382 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
1890’ların ortasında Marx ve Engels’in temel teorik varsayım larının yan­
lış olduğunu açıkladı. Genel ekonomik krizlerin artık kapitalizm in ayrıl­
maz bir parçası olmadığını ve onların (Marx ve Engels) sınıflar arasında
giderek artan bir kutuplaşm anın olacağını öngörmüş olm alarının da yan­
lış olduğunu iddia etti:
Bütün gelişmiş ülkelerde kapitalist burjuvazinin ayrıcalıklarının yerini adım
adım demokratik örgütlere bıraktığını görüyoruz... O rtak çıkar, özel çıkara
karşı artan oranda güç kazanıyor ve ekonomik güçlerin ilkel hâkimiyetleri
sona eriyor.19
Berstein, M arx’in Paris Komünü üzerine yazdıklarında talep ettiği
‘m odern devlet sisteminin feshedilmesi’20 olmadan da bu sürecin gerçek­
leşebileceğini iddia ediyordu. Gerekli olan tek şey, sosyalistlerin tam bir
‘liberalizm’i21 kucaklayarak, parlam entarizm in daha da yaygınlaşmasını
sağlamaları ve mevcut sistem içinde parça parça reform politikası izleme­
leriydi.
SPD’nin başta gelen kuram cısı Kari Kautsky, Bernstein’in iddiasını
reddediyordu. Kautsky, kapitalizmin var olduğu şekliyle ıslah edilemeye­
ceği ve bir noktada ‘iktidar mücadelesi’ ve bir ‘toplumsal devrim ’ olması
gerektiği konusunda ısrar ediyordu. Ancak onun vardığı sonuçlar da pra­
tikte Bernstein’ınkinden çok farklı değildi. Kautsky, sosyalist devrim in
sosyalist oyların kaçınılm az artışıyla olacağını ileri sürüyordu. Eninde
sonunda parti, seçmen çoğunluğuna ve sosyalist yönetim in kapitalizmin
güçlerince devrilmesini engellemek için gerekli meşruiyete sahip olacak­
tı. O zamana kadar misillemeleri kışkırtacak eylemlerden kaçınılmalıydı.
Bernstein’dan farklı olarak Kautsky, ileride bir toplumsal dönüşüm hede­
finin bulunduğunu söylüyordu. Ancak sosyalist eylem konusunda sundu­
ğu günlük reçeteler pek de farklı değildi.
Her ikisi de orta sınıf aydınların iyimser ‘bilim cilik’ ve ‘pozitivizm’ini
paylaşıyor ve ilerlemenin m ekanik kaçınılm azlığına inanıyordu. Bernstein
için bilim, teknoloji ve artan demokrasi kapitalizmi, sosyalizme dönüştü­
rüyordu. Kautsky, bu sürecin şimdi değil gelecekte yer alacağını düşünü­
yor ve bunun kaçınılm azlığı konusunda aynı derecede em in görünüyor­
du. Tarih boyunca, üretici güçler, üretim ilişkilerinde değişikliklere yol
açmıştır, yalnızca insanlar bekleyebilirse, şimdi de aynı şeyi yapacaktır.
Böylesi bir gönül rahatlığına karşı çıkma konusunda 27 yaşındaki LehAlm an devrimci Rosa Luxemburg tek başınaydı.
SPD’yi örgütleyen, yan kuruluşları oluşturm ak ve oyla,rı alm ak için
bütün enerjilerini ortaya koyanlar, Bernstein’in düşüncelerinin resmen
lanetlenmesi için ağırlıklarını koydular, ama sistem içinde ılımlı eylem
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
yolunu izlemeyi sürdürdüler. Temel endişeleri işverenleri görüşmeye zor­
lam ak olan sendika liderleri de aynı şeyi yaptılar. Bernstein parti içindeki
oylamayı kaybetti ama tartışm ayı kazandı.
Bununla birlikte, sosyalist partilerin kapitalizm içindeki etkilerini ge­
nişletmeleri, sonuçta, kapitalizm in kendi istikrarına bağlıydı. Bernstein,
sistemin sözde bunalım dan uzak özelliğini tezinin temeli yaptığında
bunu kabul etmişti. Alm an kapitalizmi 1890’larda bir bunalım a girme
konusundaki herhangi bir eğilimi aşmış göründüğü bir evreden geçiyor­
du ve Bernstein bundan hareketle gelecek için genellemede bulunuyordu.
Buna karşılık, Rosa Luxemburg 1890’larda kapitalizmi istikrara ka­
vuşturm uş görünen sürecin bizatihi kendisinin, ileride daha büyük istik­
rarsızlıklara yol açacağı konusunda ısrar ediyordu.22 Luxemburg ayrıca,
İngiliz liberal iktisatçı Hobson’un yarı farkına vardığı ve 1916 yılında Rus
devrimciler Nikolay Buharin ve V ladim ir Lenin tarafından ifade edilecek
olan bir şeyin de -hızlı kapitalist gelişme evresinin Büyük Devletler’in
emperyal yayılmasıyla yakından ilişkili olduğu gerçeğinin- farkına var­
mıştı.
Em peryalizm
1876 yılında Afrika’nın en çok yüzde 10’u Avrupalıların yönetimi
altındaydı. 1900 yılına gelindiği zaman, yüzde 90’ından fazlası söm ür­
geleştirilmişti. Britanya, Fransa ve Belçika, kıtayı aralarında bölüşm üş­
ler; Almanya ve İtalya’ya küçük dilimler bırakm ışlardı. Aynı dönemde
Britanya, Fransa, Rusya ve Almanya, Çin’deki sömürge alanlarından
başlayan geniş etki alanları oluşturmuşlar; Japonya Kore ve Tayvan’ı al­
mış; Fransa Ç inhindi’nin tüm ünü fethetmiş; Birleşik Devletler Porto
Riko’yu ve İspanya’dan Filipinler’i ele geçirmiş; Britanya ve Rusya da
İran’ın gayri resmi paylaşılması konusunda anlaşmışlardı. Pasifik ve Hint
O kyanusunun küçük adaları bile Londra ve Paris’in iradesine tâbiydi.
Avrupa ve Am erikalar dışındaki gerçekten bağımsız devletlerin sayısı bir
elin parm aklarıyla sayılabilirdi - Osmanlı İm paratorluğunun geri kalan
yerleri, Tayland, Etiyopya ve Afganistan.
Çocuk m asallarında ve onların anne babaları için yazılan rom anlarda
aktarılan mitoloji, gözü pek beyaz kâşiflerin, cahil ama daha sonra m in­
nettar ‘yerlileri, Kipling’in A m erikalılara Britanya sömürgeciliğini taklit
etmeleri için bastırdığı bir şiirindeki ‘yarı-şeytan yarı-çocuk’ insanları,
kontrol altına aldığı şeklindeydi. Bu mitoloji Afrika, H int ve Pasifik ok­
yanuslarının halklarını, yamyamlık ve büyücülük özellikleri olan, türdeş
olarak ‘ilkel’ toplum lar olarak gösteriyorlardı.
383
384
H a l k l a r ın D ü n y a Tarihi
Aslında, 1790’lar ve 1800’lerdeki Mungo Park ve 1850’ler ve 1860’lardaki Livingstone ve Stanley gibi ‘kâşifler’ Afrika içlerindeki o ünlü ge­
zilerini, bunlar yerleşik devletler ve oturm uş toplum lar olduğu için ger­
çekleştirebilmişlerdi. Bu devletler Avrupalıların ilk fetih girişimleriyle
kolaylıkla baş edebilmişlerdi. H atırlam akta yarar vardır ki, 1880 yılında
Batı Avrupalılar Afrika kıyılarıyla, deniz yoluyla 400 yıldır düzenli iliş­
ki içindeydiler ve Araplar ve Türkler çok daha önceden beri Afrika’nın
bölgeleriyle temas halindeydiler. Buna karşılık Avrupalılar yalnızca, esas
itibariyle kıyılarda, az sayıdaki yalıtılmış bölgeyi doğrudan kontrol edi­
yorlardı. Bruce Vandervort’un yazmış olduğu gibi, ‘En azından erken m o­
dern çağda, belki deniz hariç tutulursa, Avrupa’nın teknolojik üstünlüğü
hiç de çok büyük ya da önemli değildi. Yerli halklar Avrupalılar’ın yeni­
liklerini benimsemekte hızlıydılar’.23
Avrupalılar’ın Afrika’da koloniler kurm a konusundaki ilk girişimleri,
onların çoğunlukla kaybettikleri kanlı savaşları gerektirmişti. Fransızlar
Cezayir ve Senegal’i fethedebilmek için uzun ve şiddetli savaşlar yapmak
zorunda kalmışlardı. Britanya, 1870’lerin başında bir Ashanti ordusuna,
1884’te H artum ’da (Çin’de T ’ai-p’ing ayaklanm asının ezilmesine yardım
eden aynı Charles George Gordon’un burada hak ettiği bir ölümle kar­
şılaştığı) M ehdinin Sudan ordusuna ve 1879’da Isandlwana’da Zululara
karşı savaşları kaybetmişti. îtalyanlar, 1896’da Adowa’da Etiyopya ordusu
karşısında, ‘Batılı fetihlerin tüm o kasıntılı ahlakının param parça oldu­
ğu’24 yıkıcı bir yenilgi almıştı.
Ancak 1880’lere gelindiğinde, Batı Avrupa’nın hızlanan sanayileşme­
si dengeyi, gelecekteki sömürgeciler lehine kararlı bir şekilde değiştirdi.
Yeni silahlar -nam lunun arka kısm ından dolan tüfekler, nehirlerde çok
yukarıya kadar çıkma yeteneği olan çelik zırhlı buharlı gemiler ve en kötü
şöhretlisi olarak da Gatling m akinalı tüfeği- Avrupa ordularına ilk kez ol­
m ak üzere savaşlarda kesin bir üstünlük sağlamıştı. Üstelik sanayinin çok
sayıda ürettiği mallar, A vrupalıların A frikalılar’ı kendi yanlarında savaş­
m ak üzere rüşvetle beslemesini kolaylaştırmıştı. Adowa’daki ‘İtalyan’ bir­
liklerinin yarısı Eritreliler ya da Tigrayanlardı ve de Sudan’daki ‘Britanya’
birliklerinin pek çoğu Mısırlı ya da Sudanlıydı. Britanya’nın yöneticile­
ri için H indistan’da çok yararlı olmuş olan ‘böl ve yönet’ stratejisi şimdi
Afrika’da geniş çapta uygulamaya sokuluyordu.
Avrupalılar ‘vahşiliğe’ karşı savaştıklarını iddia ediyorlardı ama ken­
di yöntemleri barbarcaydı. Lord Kitchener’in Britanya ordusu 1898’de
Sudan’da O m durm an M uharebesini kazanarak sonunda Sudan’ı fethet­
tiği zaman, onun m akinalı tüfekçileri yalnızca 48 kayıp vererek 10.000
Sudanlı asker öldürm üştü. ‘Savaş alanında yaralanm ış ölmekte olan bin­
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı | 385
lerce Mehdici, yalnızca arkalarını dönüp uzaklaşan Britanyalılar’dan hiç­
bir yardım görm edi’.25 ‘Su istediler, yardım etmemizi istediler ama bizim
subaylarımız onları tekm eledi’ diye yazıyordu bir Britanyalı asker günlü­
ğüne. Kitchener, liderleri M ehdi’nin kafatasını bir mürekkep hokkası yap­
m ıştı.26 Nijerya’da isyan eden Satiru köyüne karşı Lord Lugard’ın yaptığı
sefer de en az bu kadar vahşiceydi. A dam larının hiç kayıp vermeden 2.000
asiyi öldürdüğünü tahm in ediyordu. Esirler kurşuna dizilmiş ve kafala­
rı kargılara geçirilmişti.27 Belçika Kralı Leopold, ‘uygarlık’ getireceği ve
köleliği yok edeceği için Afrika’da bir Batılı haçlı seferi düzenlenmesini
bastıranların başında geliyordu. Kendisi muazzam Kongo topraklarından
kişisel bir im paratorluk oluşturdu ve öteki sömürgeci güçler arasında bile
kötü şöhretiyle ünlenm iş yöntemler kullandı. Britanya dışişleri bakanlı­
ğına gönderdiği resmi bir raporda, Roger Casement, kauçuk üretilen bir
bölgeye yapılan ziyaretten söz ediyor ve şunları yazıyordu: ‘iyi bildiğim ve
gelişmiş yerler olarak ziyaret ettiğim tüm köyler ve semtler... bugün insan­
sızdır.’ Köyleri yağmalayan ve yakan Belçikalı askerlerin, boşuna cephane
harcam adıklarını kanıtlayabilmek için kurbanlarının kestikleri ellerini
sepetlere doldurup götürdüklerini öğrenm işti.28
Kapitalist güçler dünyanın geriye kalan kısm ını fethetmek için para ve
çabayı, insan severliklerinden harcamıyorlardı. Ama bunu, her ne kadar
ırkçılığı, m isyonlarını haklılaştıran bir şey olarak görseler de, yalnızca
basit olarak ırkçılık nedeniyle de yapmıyorlardı. Bu güdü kâr güdüsüydü.
Sömürgeci güçlerin, im paratorlukların kendilerini daha zengin ya­
pacağına inanm alarının haklılığı konusunda tarihçiler arasında epeyce
tartışm a olmuştur. Ancak, 18. yüzyıldaki köle ticareti konusunda yapılan
tartışm alar gibi, bu da yersizdir. Büyük devletler, im paratorlukların ken­
dilerini daha zengin yapacağını düşünüyorlardı. Emperyal yayılmanın ön
safında gelenler, dünyayı döndüren şeyin para olduğunu çok iyi bilen katı
yüzlü adamlardı. Kral Leopold ya da Britanyalı maceracı Cecil Rhodes
gibi adamlar, kendilerini idealist olarak kabul etmiş olabilirler, ama ken­
dilerini zenginleştirmek için oralardaydılar. Leopold’un Londra’daki
Belçika büyükelçisine yazmış olduğu gibi, ‘Bu şahane Afrika pastasından
bir dilim elde etme şansını kaçırm ak istemiyorum ’.29
Dünyanın paylaşılması, bu dönemde kapitalist dünyada neler
olduğuna bakılm adan anlaşılamaz. Çoğu kez ‘Büyük Depresyon’ olarak
adlandırılan, 1870’ler ve 1880’ler, piyasaların daraldığı, fiyatların düştü­
ğü, özellikle Britanya’da kârların ve kâr paylarının azaldığı bir dönem ­
di. Britanyalı yatırım cılara gelirlerini sürdürm enin tek yolu, ülke dışına
yatırım yapmak olarak görünüyordu. Yabancı hisse senetlerine yapılan
386 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
yatırım 1883’de 95 milyon sterlinden, 1889’da 393 milyon sterline yüksel­
mişti. Kısa süre sonra Britanya’nın gayri safi milli hasılasının yüzde 8’ine
eşit oldu ve tasarrufların yüzde 50’sini oluşturdu.30 Para esas itibariyle, de­
m iryollarının, köprülerin, lim anların, dokların ve su yollarının yapımı ya
da hüküm etlerin finansm anı için sabit faizli ‘hisse senetlerine gidiyordu.
Yatırımlar nereye yapılırsa yapılsın, ülkede elde edilebilecek kâr düzeyin­
den daha ileri bir düzeyi vadediyordu. Ayrıca (çelik raylar, lokomotifler ve
köprü putrelleri gibi) yerli sanayi üretim ine pazar sağlıyor ve artan oran­
da ucuz ham madde akışına yol açıyordu. Böylelikle Britanya kapitaliz­
m inin yeni bir genişleme dönemine çekilmesine yardım cı oldular.31 Bu
tü r yatırım lar, yabancı borçluların ödemelerini aksatm asını engelleyecek
araçlara da ihtiyaç gösteriyordu. Kolonyalizm bunu devletin silahlı gü­
cüyle sağladı.
Dolayısıyla Britanya ve Fransa, M ısır’ın yöneticileri 1876 yılında ülke­
nin borçlarını ödeyemeyince, bu ülkenin mâliyesinin yönetim ini ele ge­
çirdiler ve 1880’lerin başında Britanya hüküm eti, aslında M ısır’ı Britanya
İm paratorluğuna katm ak anlam ına gelen, Süveyş Kanalı Şirketinin kâr
paylarını garanti altına alm ak ve Britanya’nın daha da büyük yatırım ları­
nın olduğu H indistan yolunun güvenliğini sağlamak için bir 'protectorate
oluşturm ak üzere, silahlı kuvvetlerini kullandı.
Benzer bir şekilde, Britanya kuvvetleri, Hollandaca konuşan Boerlerin
yönettiği güney Afrika’nın Transvaal bölgesini, altın ve elmas rezervleri­
nin keşfedilmesinden sonra, kontrol etme girişim inde bulundu. Çetin bir
savaş Güney Afrika’yı, Britanya ticari çıkarlarının istikrarlı bir koruyu­
cusu haline getirdi.
Bütün yatırım lar sömürgelere gitmedi. Britanya yatırım larının çoğu
Birleşik Devletlere ve önemlice bir kısmı da A rjantin gibi Latin Amerika
ülkelerine gitti. Bu durum kim ilerini, ülke dışına yapılan yatırım la em ­
peryalizm arasında hiçbir ilişki olmadığını iddia etmeye yönlendirm iş­
tir. Bununla birlikte önemli nokta, sömürgelerin, sömürgeci devletlerin
kapitalistlerine yatırım için m ahreç sağlamasıdır. Sömürgeler ayrıca,
başka yerlerdeki yatırım ların yollarını güvenlik altına alm ak için askerî
üsler de sağlıyordu. Zira Britanya’nın Malta, Kıbrıs, Mısır, Güney Yemen
ve de Ümit B urnundaki sömürgeleri, yalnızca kendi başlarına kâr kay­
nağı değil, H indistan yolunda durak noktaları ve ‘taçtaki pırlanta’ olan
H indistan’dan Singapur’a, Malaya’nın çinko ve kavuçuğuna, yeni açılmış
Çin pazarlarına ve de zengin Avustralya ve Yeni Zelanda dom inyonlarına
giden yolların durak noktalarıydı. İmparatorluk, Britanya kapitalizm inin
nezle olmasını önlemek için örülm üş bir giysi gibiydi: tek bir iplik önem ­
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
siz bir şey gibi görünebilirdi ama o koparsa geri kalanlar da çözülebilirdi.
En azından imparatorluğu yönetenler, onların Londra Şehrindeki mes­
lektaşları ve Britanya sanayiindeki dostları meseleyi böyle görüyorlardı.
Tek emperyal güç Britanya değildi. Fransa da dünyanın hemen hemen
aynı büyüklükte bir kısm ını kontrol ediyordu; Hollanda’nın elinde şimdi
Endonezya dediğimiz dev adalar denizi vardı; Belçika merkezî Afrika’nın
önemli bir kesimini elinde bulunduruyordu ve de çar, asıl Rusya’nın do­
ğusunda, batısında ve güneyinde ta H indistan sınırına ve Pasifik’teki
Vladivostok lim anına kadar büyük bir araziye sahipti.
Ama Avrupa’nın en hızlı sanayi gelişmesini gösteren ülkesi Almanya
adeta im paratorluksuz kalm ıştı. Ağır sanayii, ham m addenin elde edil­
mesinden bitmiş ürünün elden çıkarılm asına kadar üretim i kontrol eden
şirketler ortaklığı ‘tröstler’ eliyle, giderek örgütleniyordu. Bu tröstler dev­
letin yanı sıra büyüm üşlerdi ve hâlâ bir özelliği devlete güvenmeme olan
Britanyalı kapitalistlerin o küçük kapitalist güvensizliğine sahip değiller­
di. O nlar devlete, tarifeler (ithalat üzerindeki vergiler) yoluyla kendi iç
pazarlarını koruyacak ve yabancı pazarlar oluşturm akta kendilerine yar­
dımcı olacak diye bakıyorlardı.
Gözlerini dört yöne çevirmişlerdi: Almanya’nın kendi anlaşmalı lim a­
nını yakaladığı Çin’e; Tanganika, Rwanda Burundi ve Güney Batı Afrika’yı
ele geçirdikleri Afrika’ya; Fas’ın denetimi konusunda Almanya’nın Fransa
ve Ispanya’ya meydan okuduğu M ağrib’e; Berlin-Bağdat demiryolu m er­
kezli bir proje yoluyla Doğu Avrupa ve Türkiye üzerinden bir koridor
oluşturarak Mezopotamya ve Basra Körfezine. Ancak Almanya’nın kapi­
talistleri ve im paratorluk kurucuları hangi yönde hareket ederlerse etsin­
ler, yerleşik im paratorlukların yönettiği bağım lı devletler, üsler ve koloni­
ler ağına tosluyorlardı: Balkanlar’da Ruslar; Kuzey Afrika’da Fransızlar;
O rtadoğu’da ve Doğu Afrika’da Britanya ve Çin’de hepsi.
Kabaca söylemek gerekirse, ‘Büyük Depresyon’dan çıkmayı sağlayan
ve kapitalizm in işçilerine, hayat standardında kimi iyileşmeler sunm ası­
na olanak veren kârlılığın artışı, im paratorlukların yayılmasına bağlıydı.
Ancak im paratorluklar yayıldıkça birbirleriyle çatışma eğilimine giriyor­
lardı.
Bu im paratorlukları yönetenler, bu tü r çatışm aların sonucunun silah­
lı kuvvetlerinin gücüne bağı olduğunu biliyorlardı. Bu nedenle Almanya
Britanya’nın denizlerdeki egemenliğini kırm ak için savaş gemileri yap­
maya başladı ve Britanya da buna kendi ‘D retnot’larım inşa ederek cevap
verdi. Fransa, Alman askeri gücüne yetişebilmek için iki yıllık askerlik
süresini üç yıla çıkardı. Çarlık Rusya’sı devletin işlettiği silah fabrika­
ları kurdu ve demiryolu sistemini Osm anlı İmparatorluğu, Avusturya-
H alkların Dünya Tarihi
M acaristan İm paratorluğu ve Almanya’ya karşı potansiyel savaşları düşü­
nerek planladı. Savaşa doğru gidiş, emperyalizmin kapitalizme getirdiği
sözde istikrarın ve Bernstein gibi reformcu sosyalistleri o denli etkileyen
hayalin öteki yüzüydü.
S endikacılık Y anlıları ve D evrim ciler
Bu dönemde sınıflar arasındaki mücadele durmadı. Kimi anlarda ve
kim i yerlerde körelmiş gibi göründü ya da yalnızca seçim alanına yansıdı.
Bu, özellikle sosyalist partinin en güçlü olduğu ülke, Almanya için doğ­
ruydu. Ancak başka yerlerde kim i sert çatışmalar oldu. 1880’lerin ortasın­
da Birleşik Devletler’de çalışma günü etrafında bir ajitasyon dalgası ge­
lişti ve çelikte (1892 Homestead lokavtı); dem iryollarında (1894 Pullm an
grevi) ve madencilikte (1902’de Pennsylvania antrasit grevi) çok şiddet­
li mücadeleler oldu. ABD’li işverenler bu hareketleri, silahlı polisleri ve
grevcileri vurm ak için Pinkerton özel dedektiflerini kullanarak ezdiler.
Britanya’da 1880’lerin sonundaki ekonomik iyileşme, Londra’nın
Doğu Yakasındaki ünlü ‘kibritçi kızlar’ grevinin başlaması ve 1889 dok
greviyle, bir grev ve vasıfsız işçiler arasında sendikalaşma dalgasıyla bir­
likte gelişti. İşverenler 1890’ların başında yinelenen durgunluktan yarar­
lanarak (Hull’da profesyonel grev kırıcılar kullanarak) grev kırm a yo­
luyla pek çok yeni sendikayı yıkmaya; insanları aç bırakıp işe zorlamaya
(Bradford’daki çoğunluğu kadın olan değirm en işçilerinin uzun grevi);
lokavtlar ve (Taff Vale demiryolu grevinde olduğu gibi) sendika fonlarını
ele geçirmek için yasal eylemlere giriştiler. Fransa’da 1880’ler ve 1890’larda bazı şiddetli grevler oldu. 1886 başında Decazeville’deki 2.000 m aden­
cinin grevi, askeri birliklerin kullanılm asına ve tutuklam alara yol açtı;
askerler 1 Mayıs 1891’de kuzey Fransa’daki Fourmies’de grevdeki tekstil
işçilerin üzerine ateş açtılar ve on işçiyi öldürerek aralarında çocukların
da bulunduğu 30 kişiyi yaraladılar.32
Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da emperyalizmin, kolonilerdeki ‘aşırı
söm ürünün kârlarından işçilere ‘rüşvetler’ verdiği ya da en azından va­
sıflı işçilerden oluşan ‘işçi aristokrasisine rüşvetler dağıttığı ve bunun da
Bernstein gibi reformcu sosyalistlerin etkisini açıkladığı yolunda iddialar
ortaya atıldı. Ancak, sömürgeciliğin yükseldiği, Batı Avrupa’dan yapılan
yatırım ların en yoğun olduğu yıllarda pek çok işçi grubu ezildi. Bunlar
hiçbir şekilde yalnızca vasıfsız işçiler değildi. Dönemin en büyük emper­
yalist gücü Britanya’da 1890’ların grev ve lokavtlarının pek çoğu, ücret­
lerindeki kesintilere ve çalışma koşullarına karşı çıkan vasıflı m ühendis­
ler, matbaacılar, çizme ve ayakkabı işçileriyle ilgiliydi. 1900’lerin başla­
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
rı hakkındaki klasik işçi sınıfı romanı, Robert Tressell’in Baldırıçıplak
Hayırseverler vasıflı boyacılar ve dekoratörlerle ilgilidir. Batı Avrupa ve
Kuzey Amerika’da kapitalizm in yararlandığı istikrar, işçi gruplarına rüş­
vetler verilmesinden kaynaklanmadı; ama emperyalizm in sistemdeki kriz
eğilim ini azaltm asından ve reformun olanaklı ve ‘uygulanabilir’ olduğu
havasını yaratm asından kaynaklandı.
Her hâlükârda, görece sınıf barışının olduğu dönem, yeni yüzyılın
başlamasıyla sonuna yaklaşıyordu. Kapitalist ilişkilerin yaygınlaşması işçi
sınıfının gelişmesini ve dönüşüm ünü beraberinde getiriyordu. Ayakkabı
imalatı, matbaacılık, dizgicilik, gemi yapımı ve m ühendislik gibi zanaatlar,
en son kapitalist yöntemlere göre yeniden yapılandırılıyordu. Madencilik
ve dem ir ve çelik üretim i her yerde yaygınlaştı; kimya ve elektrikli ürünler
imalatı gibi yeni sanayiler doğdu. Britanya’nın sanayi devrim ini temsil
eden imalathanelerdeki tekstil işçilerinin yanı sıra, şimdi dünyanın çe­
şitli yerlerindeki ağır endüstrilerde milyonlarca işçi vardı. Ayrıca, montaj
tezgâhının ritm ine bağlı çok sayıda yarı vasıflı işçiye dayanan, seri üreti­
me doğru ilk hamleler de yapılıyordu. 1909 yılında Henry Ford, seri tü ­
ketim hedefli ilk otomobilini, ünlü Model T’yi (ya da ‘Tin Lizzy’) satm a­
ya başladı. 1913 yılında, onbinlerce işçinin çalıştığı D etroit’teki Higland
Park fabrikasını açtı. Yirmi yıl içinde onlarca ülkede milyonlarca işçi
benzer yerlerde çalışıyordu. Bu arada, bir bütün olarak sistem yeni istik­
rarsızlık işaretleri ortaya koymaya başlamıştı. 1900’lerin başında pek çok
sanayi ülkesinde reel ücretler düşmeye başladı. Bernstein’ın geçmişe ait
bir şey olduğunu iddia ettiği ekonomik bunalım , öç alma fırsatıyla geri
dönm üştü.
Bu, ülkelerin çoğunda, her tarafa yayılan sert grevlerle yeni bir ulus­
lararası işçi mücadeleleri dalgasına yol açtı. İşverenlerle görüşme takıntı­
sıyla, parlam entodan yana yaklaşımlarıyla ve yerleşik sendika liderleriyle
tanınan sosyalist partilerden farklı çizgiler üzerinde örgütlenmeye başla­
yan yeni eylemci gruplar ortaya çıktı.
1905’te ABD’de kurulan Dünya Sanayi İşçileri, madencilik, orm ancı­
lık, dok ve tekstil sanayilerinde m ilitanca grevlere liderlik etti ve ‘ılım lı’
Am erikan İşçi Federasyonunun (American Fédération o f Labour) ihmal
ettiği siyahları, kadınları ve vasıfsız işçileri örgütledi. Fransa’da Genel İşçi
Konfederasyonu (Confédération Général de Travail-CGT), işçilerin devrim inin sendikal mücadele yöntemleriyle elde edilebileceğinde ısrar ederek
ve parlam enter politikaya her türlü katılım ı reddederek benzer m ilitan
bir yaklaşım izledi. O nların bu yaklaşımı Fransızca sözcük syndicat’dan
hareketle bütün dünyada ‘sendikacılık’ olarak bilinir oldu. İspanya’da
Confedariton Nacional de Trabajo (CNT), Sosyalist Parti liderliğinin
389
Halkların Dünya Tarihi
Union General de Trabojadores’ine (UGT) karşı bir alternatif olmak üzere
anarşistler tarafından kuruldu. İrlanda’da Britanya lim an işçileri sendika­
sının üyelerinden biri, m ilitan örgütçü Jim Larkin, 1907 yılında Belfast’ta,
Katolik ve Protestanları bir araya getiren ve hatta polis arasındaki hoş­
nutsuzları bile ateşleyen büyük bir greve önderlik etti. Larkin daha sonra,
Ulaşım ve Genel İşçiler Sendikasını kurdu. Britanya’da IW W ’nin şube­
lerini açma girişim i oldu ve 1899 dok grevinde önemli bir rol oynamış
olan Avustralya ve Güney Afrika’dan dönen bir m akina işçisi, Tom M ann,
mevcut sendikalar arasında sıradan işçilerin eşitliğini savunan kendi sen­
dikacılık tü rünü telkin etmeye başladı.
Parlamenter yaklaşıma bir alternatif bulunduğu duygusu, Rusya’daki
olaylardan, 1905 devrim inden büyük bir güç kazandı. Rus çarlığı, 1914-15
yılından beri Batı Avrupa’nın eski rejimlerinin restorasyonundaki rolü ne­
deniyle karşı-devrim in merkezi olmuştu. Ilımlı liberaller bile ondan nefret
ediyorlardı. Ama çarlık 1905 yılında çökmeye çok yaklaştı. Askerler baş­
kent St. Petersburg’daki işçilerin gösterisine ateş açtıktan sonra Rusya’nın
her yerinde birbirini izleyen grevler oldu. Gösterinin önderliğini, gizli
polisle de ilişkili devlet destekli bir sendikanın lideri bir papaz, Peder
Gapon yapmıştı ve işçiler yalnızca ‘Küçük Baha’larından (Çar’dan) ‘kötü
danışm anlar’ı dinlemeye son vermesini istemişlerdi. Ancak ateş açılma­
sından sonra grevlerin havası giderek daha devrimci oldu. Karadeniz
Filosunda Potemkin zırhlısının önderlik ettiği bir isyan gerçekleşti. Ve
Aralık ayında Moskova’da, liderliğini V ladim ir Lenin’in yaptığı Sosyal
Demokrat P arti’nin m ilitan ‘Bolşevik’ kanadının yönetiminde bir ayak­
lanm a girişim i oldu. Yeni tü r bir örgütlenme, belli başlı işyerlerinden ge­
len seçilmiş delegelere dayanan ve 26 yaşındaki Leon Troçki’nin başkan­
lık ettiği bir örgütlenme, St. Petersburg’daki devrimci güçler için odak
noktası oldu. Bu örgütlenm enin adı basit olarak Rusçada ‘konsey’ anla­
m ına gelen ‘Sovyet’ti ve o zaman önemi tam anlamıyla kavranam am ıştı.
Ama devrimci güçleri örgütlemenin, Fransız D evrim ini’nin sokak temelli
ayaklanmaları journee’lerden ya da hatta Paris Kom ünü’nden farklı, yeni
bir biçimini temsil ediyordu. Komün, işçi sınıfının yaşadığı mahalleler­
den gelen delege temeline dayanıyordu - esas itibariyle hâlâ küçük atöl­
yelerden oluşan bir şehre uygun bir örgütlenmeydi. Sovyet ise, muazzam
fabrikalarıyla son otuz yılın sanayileşmesinin dönüştürdüğü bir şehre uy­
gun düşüyordu.
St. Petersburg işte böyle bir şehirdi ama Rusya bütün olarak hâlâ ge­
riydi. Nüfusun büyük çoğunluğu, O rta Çağ’ların sonlarından beri çok
az değişmiş yöntemlerle toprağı işleyen köylülerdi. Çarlık, bir Rus kapi­
talistler sınıfına değil ama aristokrasiye dayanıyordu; 1905 devrim inin
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
hedeflerinin pek çoğu 17. yüzyıldaki İngiliz Devrim i’nin ve 18. yüzyılın
sonundaki Fransız Devrim i’nin hedefleriyle aynıydı. Ancak çarlık silah ve
demiryolu malzemeleri üretm ek amacıyla büyük çaplı kapitalizmin cepler
halinde gelişmesini teşvik etmiş ve birkaç milyon insanı sanayi işçisine
dönüştürm üştü. Bunların varlığı, aksi halde Fransız tarzı bir burjuva dev­
rim i olacak bir şeyin niteliğini değiştiriyordu. Rusya’daki sosyalistlerin
çoğu bunun farkına varamıyorlardı. Büyük bir kısmı, Rusya’nın kapita­
lizmden geçmeden köylülere dayanan bir sosyalizm biçimine geçilebile­
ceğine inanıyorlardı. Gereken tek şey devletin gücünü kıracak olan si­
lahlı bir eylemdi. Bu sosyalistler, narodnik’ler (‘halkın dostları’) olarak
bilinirler ve Sosyal Devrimci P a rtiy i kurm uşlardır. Kapitalizmin geliş­
tiğini gören M arksistler vardı ama bunların pek çoğu, Sosyal Demokrat
P arti’nin, işçilerin yalnızca burjuvalara devrim lerini yapmaları için yar­
dım etmeleri gerektiğine inanan ‘M enşevik’ eğilimine bağlıydı. Lenin’in
Bolşevikleri bile, ‘burjuva dem okratik devrim ’den söz ediyorlardı. Ancak
Leon Troçki daha ileri gidiyordu: o işçilerin katılım ının, 1848’den sonra
ilk kez M arx’in kullandığı bir ifadeyle, devrim i ‘kalıcı’ kılacağını söylü­
yordu. O nlar zorunlu olarak, devrimci hareketi yalnızca dem okratik ta ­
lepler ortaya atm aktan, sosyalist talepler ortaya atmaya taşım ışlardı.33
Avrupa’da 1905’in değerini en iyi anlayan, Rusya’nın işgalindeki
Polonya’da, olaylara birinci elden tanıklık eden Rosa Luxemburg’du. Kitle
Grevi*4* adlı risalesinde 1905’in grev hareketlerinin, nasıl kendiliğinden
siyasal soruları ortaya koyabildiğini, değişim için parlamento dışı bir stra­
tejinin yolunu açtığını gösterdiğini yazıyordu. Onun tezleri Alman sos­
yalist hareketi içinde çok az ilgi uyandırdı ve devrim in çarlık tarafından
ezilmesi, sözlerinin önem ini azaltmış görünüyordu.
Bununla birlikte 1910’dan sonraki yıllar, Kuzey Amerika’da ve Batı
Avrupa’da çok daha büyük ve çok daha sert, sabırsız yeni grevlere ta­
nık oldu. Birleşik Devletler’de M assachusetts’deki ünlü Lawrence gre­
vine, IW W ajitatörleri Elizabeth Gurley Flynn ve Big Bill Haywod’un
önderliğinde bir düzine farklı ulusal kökenden gelen 20.000 kadın ka­
tıldı. Britanya’daki ‘Büyük H uzursuzluk’ demiryollarındaki, lim anlar­
daki ve madenlerdeki büyük grevlerden kaynaklanıyordu ama çoğu kez
vasıfsız ve sendikalı olmayan işçileri de içeren başka sektörlere de taştı.
İrlanda’da 1913 yılında taşımacılık ve diğer işçilerin beş ay süren lokavtı
oldu. İtalya’da anti-m ilitarist bir gösteriden sonra, Ancona’da işçilerle po­
lis arasında kanlı çatışm aların olduğu ‘Kızıl Hafta’; (iki işçinin askerlerce
öldürüldüğü) Turin’de 50.000 metal işçisinin katıldığı bir grev ve kuzey
1906’da yayınlanan bu çalışm anın tam adı Kitle Grevleri, Sendikalar, Partiler’dir (M assenstrike, Partei und Gewerkschaften), -çev.
Halkların Dünya Tarihi
İtalya’da bastırılm ası için 100.000 askerin gerektiği bir ajitasyon dalgası
yer aldı.35 Genel mücadele düzeyi hâlâ Avrupa ortalam asının altında olan
Almanya’da bile, R uhr’da, çetin bir madenciler grevi görüldü. Son olarak
Rusya’da, 1912 yılında Lena’da grevci altın m adencilerinin katliam ını,
Sosyal Demokrat P a rtin in iki rakip hizbinin yarı-legal gazeteler çıkarm a­
sına yol açan ve 1914 yazında St. Petersburg’da barikatların kurulmasıyla
sonuçlanan, işçi mücadelelerinin yeniden canlanışı izledi.
Emperyalizmin sömürgelerdeki kanlı m aceralarının merkezde sistemi
istikrarlılaştırabileceği günler geçiyordu. Ancak bunun neye yol açacağını
görmeye hiç kim senin fırsatı olmadan, Avrupa’nın her yerinde misli gö­
rülm em iş ölçüde kan akıtılacaktı.
Savaşa G iden Yol
Emperyalizmin sömürgeleştirilen insanların esaret altına alınm a­
sı kadar, sömürgeci devletler arasında savaş anlam ına geldiği, 1904’te
Rusya’nın doğuya, Pasifik’e doğru hamlesi onu, kuzey Çin’de, Japonya’nın
Kore üzerinden batıya doğru hamlesiyle doğrudan çatışmaya soktuğunda
görülm üştü. Rusya’nın savaştaki yenilgisi 1905 D evrim i’ni hızlandırdı.
Fas üzerindeki benzer bir çıkar çatışması, iki kez, 1906 ve 1911’de, Fransa
ve Almanya arasında bir savaşa yol açabilecek gibi göründü.
Ancak asıl tehlikeli bölge, Güneydoğu Avrupa, Büyük Devletler’in
bazı yerel devletleri kendi müşterileri gibi gördükleri Balkanlar’dı. Bu
devletler arasında 1912 ve 1913’de savaşlar olmuştu. Önce Sırbistan,
Yunanistan, Karadağ ve Bulgaristan, Makedonya ve Trakya’da geri ka­
lan Türk topraklarına saldırdılar ve Türkiye’ye yalnızca doğu Trakya’da
ince bir şerit ve İstanbul’u bıraktılar. Daha sonra Yunanistan, Sırbistan
ve Romanya, Büyük Devletler’in teşvikiyle, Bulgaristan’ın üzerine çul­
landılar. Bu savaşlar her tarafta kıyım lara yol açtı. Şehirli orta sınıfların
kim i kesimleri, dil birliğine dayanan m odern ulusal devletler kurm ak ve
bunları genişletmek istiyorlardı. Ancak kırsal nüfus hemen hemen her
yerde farklı diller ve diyalektler konuşan farklı etnik gruplardan oluşu­
yordu. Bunlardan ‘etnik olarak saf’ ulusal devletler çıkarm anın yolu, ge­
rekli kıstaslara uymayan sivilleri kovmak ve hatta yok etmekti. Birinci
savaş Londra Antlaşmasıyla, İkincisi Bükreş Antlaşmasıyla sonuçlandı.
Ama bunlar savaşa yol açan alttaki baskıların hiçbirini ortadan kaldırm a
konusunda bir şey yapmadı ve aynı baskılar, eski Osm anlı bölgelerinde
olduğu gibi, Doğu Avrupa’nın Avusturya-M acaristan kesiminde de yü­
rürlükteydi. Bütün bölge patlamaya hazır bir bomba gibiydi.
Ne kadar patlayıcı olduğu 1914 Tem m uzunda Avusturya Arşidükü
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
Franz Ferdinand’ın, Avusturya’nın yönetimindeki Bosna’nın başkenti
Saraybosna’ya resmi bir gezi yaptığı sırada görüldü. Ferdinand, Bosna’nın
Avusturya’dan koparılıp komşu Sırbistan’la birleşmesinden yana olan bir
milliyetçi tarafından öldürüldü.
Daha sonra neler olduğu iyi bilinir: Avusturya hüküm eti Sırbistan’a
savaş ilan etti; Rusya hüküm eti bunun kendisine bir meydan okum a ol­
duğundan korkarak Avusturya’ya savaş ilan etti; çıkarlarını Avusturya ile
özdeşleştiren Almanya Rusya’ya karşı harekete geçti; Fransa, Almanya’nın
Rusya’yı yenip kendisini Avrupa’da egemen bir güç haline getirmekten alı­
koyması gerektiğini hissetti; Britanya ağırlığını Fransa’dan yana koydu ve
Alman birliklerinin Belçika içinden geçmesini bahane ederek Almanya’ya
karşı savaşa girdi. Bir hafta içinde, Batı Avrupa’daki 44 yıllık barış -herhangi bir kişinin hatırlayabileceği en uzun süre- yerini belli başlı bütün
devletlerin karıştığı bir savaşa bıraktı.
Savaşlar da, devrim ler gibi, çoğu kez önemsiz bir olay tarafından te­
tiklenm iş gibi görünür. Bu, insanların olayı bir kaza imiş gibi görmele­
rine, yanlış değerlendirme ve yanlış anlam alar zincirinin sonucuymuş
gibi görmelerine yol açar. Ama aslında, küçük olaylar önem lidir çünkü
büyük toplumsal ya da siyasal güçler arasındaki dengeyi temsil ederler.
Bir otomobilde buji en ucuz parçalardan birisidir ve kendi başına hiçbir
şeyi hareket ettiremez. Ama m otordaki benzin buharının patlayıcı gücü­
nü ateşleyebilir. Aynı şekilde bir suikast ya da bir vergi artışı, kendi başına
önemli olmayabilir ama devletler ya da büyük toplumsal güçler arasında
çatışmalar yaratabilir.
1914 yazındaki uzun diplomatik faaliyet zincirinin arkasında çok ba­
sit bir gerçek yatıyordu. Kapitalist ülkelerin her birinin sorunlarını ken­
di sınırlarını genişleterek çözmeye çalışmasından kaynaklanan birbirine
rakip emperyalizmler, şimdi dünya üzerinde birbirlerine giriyorlardı.
Ekonomik rekabet arazi için rekabete dönüşm üştü ve sonuç silah gücüne
bağlıydı. Saraybosna suikastiyle bir kez çatışmalar zincirinden boşandık­
tan sonra, hiçbir devlet geri adım atmayı göze alamazdı çünkü hiçbir dev­
let global gücünün zayıflamasına göz yum am azdı. Ekonomik gelişmeyi ve
ilerlemenin kaçınılmazlığı inancını tahrik etmiş olan aynı emperyalizm
şimdi Avrupa’nın kalbini param parça edecekti.
2. B ö lü m
D
ünya
Savaşi
ve
D
ünya
D
e v r İm
İ
4 A ğustos 1914
Savaşa karışmış olan hemen hemen herkes bu savaşın kısa süreceği­
ni düşünüyordu. Alman veliaht prensi, ‘parlak ve neşeli bir savaş’tan söz
ediyordu. Fransız ordusunun birkaç hafta içinde yenildiği 1870 yılındaki
Fransa-Prusya Savaşının bir tekrarının olacağını umuyordu. Fransız as­
kerleri kendilerini cepheye götüren tren vagonları üzerine ‘Berlin’e yazı­
yorlardı. Britanya’da herkesin dilindeki nakarat, ‘Noel’e kadar her şeyin
biteceği’ şeklindeydi.
Başlangıçta savaş popülerdi. Rosa Luxemburg Berlin’de, ‘vatanperver
sokak gösterilerine... kahvehanelerde vatanperver şarkılarını söyleyen ka­
labalıklara ... her türlü vahşi dedikoduyla kendilerini kırbaçlamaya hazır
çılgın güruhlara ... yedeklerle dolu trenlerin ... heyecanlı kızların neşeli
çığlıkları arasında hareketine ... çılgın bir hezeyana tanık oldu.36 Troçki,
‘Avusturya-M acaristan’daki kitlelerin heyecanlı vatanperverliği özellik­
le şaşırtıcıydı ... tanıdığım Viyana’nın ana caddelerinde dolaştım ve çok
şaşırtıcı bir kalabalığın ... ham alların, çamaşırcıların, ayakkabı imalatçı­
larının, çırakların ve varoşlardan gençlerin revaçtaki Ring’i (Otel) doldu­
ruşunu seyrettim ’ diye yazdı.37 Londra’da, ‘son derece heyecanlı muazzam
bir kalabalık’, 4 Ağustos’ta Buckingham Sarayının önünde toplandı.38 Bir
Fransız hapishanesinden Victor Serge anlatıyor: ‘birlikleri trene uğurla­
yan kalabalıklar ne büyük bir tutkuyla “Marseillaise’i söylüyorlardı ve bu
bizim hapishanemize bile taşıyordu. ‘Berlin’e! Berlin’e!’ bağrışm alarını du­
yuyorduk’.39 St. Petersburg’da bile yalnızca birkaç gün öncesinin grevleri
ve barikatları unutulm uş görünüyordu. Britanya büyükelçisi Buchanan,
daha sonra, ‘Rusya’nın tamamıyla dönüşmüş göründüğü o harikulade er­
ken Ağustos günlerinden söz edecektir.40
Savaşın popülerliği, heyecanlı gösterilerin ve vatanperver şarkılar söy­
lenm esinin düşündürdüğü kadar, halk kitleleri arasında derin bir kök sal­
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı | 395
mış değildi. Tarihçi David Blackbourn, Almanya hakkında şunları yazar:
‘Temmuz sonlarının vatanperver gösterileri, öğrenciler ve genç satıcıların
öne çıktığı oldukça küçük grupları içeriyordu. Ruhr gibi işçi sınıfı bölge­
leri sessizdi... Daha yaşlı olan gözlemciler bunun 1870’in heyecanıyla te­
zat oluşturduğuna işaret ediyorlar’.41 St. Petersburg’daki devrimci bir işçi,
Şylapnikov, orta ve üst sınıflardaki savaş heyecanını, fabrikalardaki daha
kontrol altına alınm ış hava ile karşılaştırıyordu:
St. Petersburg basını popüler şovenizmi ateşlemek için çok şey yaptı. Rus ka­
dınlarına ve Almanya’da kalmış yaşlı erkeklere karşı ‘Alman’ hunharlıklarını
başarılı bir şekilde abarttı. Ama bu düşmanca atmosfer bile işçileri milliyet­
çiliğin aşırısına sürükleyemedi.42
Genç bir işçi olarak Londra’da bulunan Ralph Fox, Finsbury Park’ta
haftalık savaş karşıtı mitingleri organize etm enin nasıl m üm kün olduğu­
nu anlatıyordu.43
Troçki bu havayı, köklü bir milliyetçilikten daha çok, insanların bu­
naltıcı hayatlarına karşı bir tepki olarak açıklıyordu:
Hayatları her gün umutsuzluğun monotonluğu içinde geçen insanlar pek
çok; bunlar m odern toplum un başlıca dayanağı. Seferberlik alarmı onların
hayatlarına um ut verici bir şey olarak giriyor; bilinen ve uzun süredir nefret
edilen devriliyor ve yeni ve olağan dışı şeyler onun yerini alıyor. Onları ge­
lecekte daha da inanılm az değişiklikler bekliyor. Mutlu mu yoksa acı günler
mi? Mutlu günler elbette -b u ‘norm al’ koşullardan daha kötü ne olabilir?...
Savaş herkesi etkiler ve o hayatın ezmiş ve aldatmış olduğu insanlar, dolayı­
sıyla kendilerini zengin ve güçlü olanlarla aynı düzeyde görüyorlar.44
Farklı sosyal sınıflar birbirlerinden hiçbir zaman tümüyle ayrılmazlar.
Tepede olanların havası hemen altındakileri ve ortada olanların havası da
en alttakileri etkiler. Avrupa yönetici sınıflarının birbirleriyle savaşma ko­
nusundaki kararlılığı, ‘düşm anın gaddarlığı’ konusunda vatanperverane
konuşm alar ve gazete makaleleri, popüler şarkılar ve geçit yapan bando­
larla ve romancılar, şairler ve filozofların açıklamalarıyla orta sınıflara ve
işçi sınıfının kimi kesimlerine aktarıldı. Alm an tarihçi Meinecke savaşın
çıkışını, içini ‘uçsuz bucaksız neşe’ ile dolduran bir şey olarak tanım ladı.
Radikal Fransız romancı Anatole France ‘askerlere küçük söylevler’ çek­
tiğini (utanma duygusuyla) hatırladı. Filozof Bergson savaşı ‘uygarlığın
barbarlığa karşı savaşı’ olarak niteledi. İngiliz şair Rupert Brooke, ‘asalet
yine bizden tarafa yürüyor’45 diye yazdı ve romancı H. G. Wells, ‘savaşı
sona erdirecek savaş’ diye şevke geldi. Öğretm enler bu tü r ifadeleri, gidip
savaşmalarını talep ettikleri delikanlı oğlanlara aktardılar. Aynı görüşte
olmayan herhangi bir kişi ‘çocuklarım ızı arkadan vurm akla’ suçlanıyor­
du.
396 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
Yine de bu tü r baskılara direnmesi beklenecek geniş işçi grupları vardı.
Sosyalist hareketler ve m ilitan sendika grupları, basında kendi ilkelerine
saldıran yalanlara alışıktılar. Pek çoğu savaşın arifesinde Londra, Paris ve
Berlin’de binlerle bir araya toplanarak liderlerinin barış çağrılarını dinle­
meye koştular. Ancak savaş bir kez başladıktan sonra, aynı liderler sava­
şı desteklediler. Alman ve Avusturya Sosyal Demokratları, Britanya İşçi
Partisi ve TUC (Trades Union Cogress-lşçi Sendikaları Kongresi), Fransız
sosyalist Guesde* ve sendikacı Jouhaux**, emektar Rus M arksisti
Plekhanov ve em ektar Rus anarşisti Kropotkin, kendi yöneticilerini di­
ğerlerine karşı savunmada hep birlik halindeydiler. Kuşkuları olanlar örneğin Almanya’da Kautsky ve Haase, Britanya’da Keir H ardie-, ‘parti
birliğini korum ak ve ‘vatana ihanet etme suçlamasından kurtulm ak ge­
rekçesiyle sessiz kalıyorlardı. Hardie, ‘savaşta olan bir ulus birlik olm alı­
dır’ diye yazıyordu. ‘Ülkelerinin savaşını yapmak için öne çıkan çocukla­
rın, evde herhangi ahenksiz bir notayla cesaretleri kırılm am alıdır’.46
On yıllardır kapitalist dem okrasinin kurallarıyla hareket edilmesi,
etkisini gösteriyordu. Kapitalist devlet yapısı içinde reform peşinde ko­
şulması, askerî çatışm aların da devletle özdeşleşilmesine yol açıyordu.
Savaşan ülkeler içinde yalnızca Sırp sosyalistleri ve Rus Bolşevikleri, sa­
vaşa karşı aralıksız bir düşm anlık içinde oldular. İtalyan sosyalistleri de,
İtalya sonunda Britanya, Fransa ve Rusya’nın m üttefiki olunca savaşa kar­
şı çıktılar. Ancak onların tutum u İtalyan yönetici sınıfı içinde hangi ta­
rafın destekleneceği konusundaki ayrılıktan kaynaklanıyordu ve de par­
tinin günlük gazetesinin sol kanat editörü, Benito Mussolini denilen zat,
savaştan yana düşmanca bir ajitasyon yapabilmek için partiden ayrıldı.
Çabuk bir zafere olan inanç tam am en temelsizdi. Savaşın ilk ayların­
da Alman ordusu Belçika ve kuzey Fransa’dan hızla geçerek, Paris’in 50
mil kadar yakınına ulaşmayı başardı ve Rus ordusu Alman Doğu Prusya
içlerine ilerledi. Ama her ikisi de daha sonra geri püskürtüldü. Almanlar,
M arne M uharebesinde Fransa ve Britanya orduları karşısında geri çekil­
diler ve 30 mil derinliğinde siperlerden oluşan bir savunma hattı kurdular.
Ruslar Tannenberg M uharebesinde büyük kayıplara uğradılar ve Alman
topraklarından çıkartıldılar. ‘M anevra savaşı’ (hızlı hareket eden ordular
savaşı) bir yıpratma savaşı haline dönüştü ve her iki taraf da karşı tarafın
güçlü bir şekilde takviye edilmiş siperlerini aşma girişim lerinde muazzam
kayıplar verdi. Dört ay sürecek diye beklenen savaş, dört yıldan fazla za­
*
Jules Guesde (1845-1925): Fransız Sosyalist P artisin in Marksist önderlerinden, gazeteci ve
yazar, -çev.
** Leon Jouhaux (1879-1954): 1951 yılında Nobel Barış Ö dülünü kazanan Fransız sendikacı.
-çev.
U m u t ve D e h ş e t Yü z y ı l ı
m ana yayıldı ve doğu ve batı cephelerinde Türkiye’ye, Mezopotamya’ya,
İtalya-Avusturya sınırına ve kuzey Yunanistan’a ulaştı.
Bu savaş 1,8 milyon Almanya’da, 1,7 milyon Rusya’da, 1,4 milyon
Fransa’da, 1,3 milyon Avusturya-M acaristan’da, 740.000 Britanya’da,
615.000 İtalya’da olmak üzere yaklaşık 10 milyon ölüyle o zamana kadar
insanlık tarihinin gördüğü en kanlı savaştı. Fransa askerlik yaşındaki beş
erkeğinden birini, Almanya sekiz erkeğinden birini kaybetti. Beş ay süren
Verdun M uharebesinde 23 m ilyondan fazla m erm i atıldı, iki milyon in­
san savaştı ve bunların yarısı öldü. Yine de her iki taraf da hiçbir kazanç
sağlayamadı. 1916’da dört ay süren Somme M uharebesinde bir milyon
insan öldü ve ilk gün Britanya 20.000 adam ını kaybetti.
Savaş ayrıca bir bütün olarak toplumda ileri derecede bir alt üst oluşa
yol açtı. 1915 ve 1916’ya gelindiğinde çarpışan bütün taraflar topyekûn bir
savaşa girm iş olduklarının farkına vardılar. Sonuç, bütün ulusal kaynak­
ların, hayat standardındaki etkilerine hiç bakılm aksızın cepheye yönlen­
dirilmesine bağlıydı. Tüketim maddesi üreten sanayiler, savaş gereçleri
üretmeye yönlendirildiler. Daha önce düşm an ülkelerden ithal edilen ya
da denizlerde ablukaya m aruz kalan yiyecek maddelerini ve ham m ad­
deleri ikame edecek şeyler bulunmalıydı. İşçilerin bir sanayiden diğeri­
ne aktarılm ası ve cepheye gönderilenlerin yerine yenilerinin bulunması
zorunluydu. Tarım işçileri, ciddi yiyecek kıtlığına yol açsa da silah altına
alınm ak zorundaydı. Almanya’da 1917 kışı, bu sebze pek çok başka besi­
nin yerine geçtiği için ‘şalgam kışı’ olarak bilinir oldu. O rtalam a Alman
işçisinin günlük diyeti, yalnızca 1313 kalori sağlıyordu ki bu uzun süre
hayatta kalabilmek için gerekenin üçte birinden azdı ve beslenme yeter­
sizliği nedeniyle 750.000 kadar insan öldü.47 Her yerde hüküm etler askeri
harcam alarını yalnızca para basarak karşılayabiliyorlardı. Temel m alla­
rın ve yiyecek m alzem elerinin kıtlığı, fiyatların tırm anm asına ve halk kit­
leleri arasında artan hom urdanm alara yol açtı.
Generaller ve politikacılar açıkça anladılar ki savaştaki başarı, ‘serbest
piyasa’ ekonomik ortodoksluğuna rağmen, devletin ekonomiyi daha fazla
kontrol etmesine bağlıydı. Savaştan önce zaten bazı ülkelerde görüldüğü
üzere, tekelleşmiş sanayilerle devleti daha fazla bütünleştirm e eğilimle­
rinde m utlak bir artış oldu. 1917’de bir Britanya savaş kabinesi raporunda,
‘devlet kontrolünün yalnızca savaş çabalarını doğrudan ilgilendiren ulu­
sal faaliyetleri değil, fakat sanayinin her kesim ini’ içerecek kadar yaygın­
laştığı belirtiliyordu.48 Savaşın sonuna gelindiğinde devlet tüm ithalatın
yaklaşık yüzde 90’ını satın alıyor, ülkede tüketilen yiyecek m addelerinin
yüzde 80’ini pazarlıyor ve fiyatların çoğunu denetliyordu.49 Almanya’da
generaller H indenburg ve Ludendorff, savaşın sonraki aşam alarında eko­
398 J H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
nom inin büyükçe kısm ında, büyük tekelci tröstlerin patronları üzerinden
tam bir diktatörlük uyguluyorlardı.50
Hem generaller hem de sanayiciler toprakların zapt edilmesinin, elleri
altındaki ekonomik kaynakları arttıracağını görebiliyorlardı. Genel ola­
rak savaş hedeflerinin yalnızca Asya ve Afrika’daki sömürgeleri savunmak
ya da yenilerini ele geçirmekle sınırlı olamayacağı, Avrupa’da da özellikle
sanayi ya da yarı-sanayi bölgelerini ele geçirecek şekilde gözden geçiril­
mesi söz konusuydu. Almanya için bu, Fransa’nın dem ir cevheri üreten
Loren bölgesini ilhak etmesi, Belçika’nın, O rta Avrupa ve Romanya üze­
rinde kontrol kurması; Türkiye ve O rtadoğu’da Berlin-Bağdat demiryolu
etrafında bir nüfuz bölgesi oluşturulm ası anlam ına geliyordu.51 Fransa
için, Alsas-Loren’i yeniden ele geçirmek ve Almanya’nın Rhineland böl­
gesinde bir tür kontrol kurm ak anlam ı taşıyordu. Rusya için ise, (gizli
bir anlaşmayla Britanya tarafından vaat edilen) İstanbul’un ilhakı demek­
ti. Aynen tek tek kapitalistlerin ekonomik rekabet yoluyla sermayelerini
arttırm aya bakm aları gibi, ulusal devletler tarafından birbirine bağlanan
kapitalist gruplar da askerî rekabet ve savaş yoluyla sermayelerini geniş­
letmeye bakıyorlardı. Emperyalizm artık, her ne kadar önemlerini korusalar da, yalnızca sömürgelerle ilgili değildi. O şimdi, kendi başına hiçbir
kapitalist devletin diğeri aleyhine genişlemeden var olamayacağı, toplum ­
sal maliyeti ne olursa olsun m antığı topyekûn m ilitarizasyon ve topyekûn
savaş olan, topyekûn bir sistemdi.
Bu alt üst oluş işçi sınıfı, geleneksel küçük burjuvazi ve köylülük üze­
rinde muazzam etkiler yaptı. Hayat standardında ani ve kimi zaman fe­
lakete yol açan düşüşler oldu. Almanya’da 1917 yılında erkeklerin ‘ger­
çek’ ücretleri, savaş sanayilerinde beşte bir, sivil sanayilerde yarı yarıya
düşm üştü.52Ücretleri ve çalışma koşullarını savunm anın eski yöntemleri,
sendika liderleri ağırlıklarını savaştan yana koydukları ve her türlü greve
karşı çıktıkları için, ortadan kalkm ıştı ve ‘ateşkesi’ bozanlara karşı sert
cezalar uygulanıyordu. Britanya’da grevlere önderlik edenler, M ülkün
Savunulması Yasasına (Defence o f the Realm Act) göre hapisle karşı kar­
şıya kalıyorlar; Almanya’da zan altındaki ajitatörler kitle halinde askere
alınıp cepheye gönderiliyorlardı.
İşçi sınıfının hayatının akışında da muazzam alt üst oluşlar gerçekleş­
ti. Emekçilerin yarısı cepheye gönderilmek üzere eski işlerinden ve toplu­
luklarından çekilip alındılar ve işyerlerine büyük bir kadın akım ı oldu.
Almanya’da 10 kişiden fazla işçi çalıştıran sanayi girişim lerindeki kadın
işçi sayısı yarı yarıya artarak iki milyonu aştı.53 Britanya’da yalnızca savaş
gereçleri üreten fabrikalarda çalışan kadınların sayısı 800.000’e ulaştı.54
Kapitalizmin savaş güdüsü, sistemin empoze etmek için çok uğraştığı ste-
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı | 399
reotip aileyi parçalıyordu. Uzun dönemde bu, daha önce yalnızca tekstil
işçileri gibi gruplara özgü tutum ların yaygınlaşmasına ve kadınların er­
keklerle eşitlik konusunda yeni bir duygu kazanm asına yol açtı. Ancak ilk
andaki etkisi, baş etmek zorunda oldukları külfeti iki katına çıkarması
oldu. Uzun saatler fabrikalarda çalışmakla, kendi başlarına çocuklarını
büyütm ek işini birlikte yürütm ek zorundaydılar. Bu, geçimlerini güçlükle
sağlamaları için çoğu kez yapabilecekleri tek şeydi.
Zorluklar, karışıklık, yolunu şaşırmışlık ve geleneksel yaşama ve ça­
lışma koşullarını savunmada başarısızlık... savaşın ilk yıllarında emekçi
yörelerinde koşullar böyleydi. Hayat standardı düşerken, çalışma saatle­
ri artıyor, fabrikalardaki koşullar daha tehlikeli hale geliyor ve grevlerin
sayısı hızla azalıyordu. Ancak 1915 ve 1916ya gelindiğinde umutsuzluk,
direnç doğuruyordu. Istırap çeken emekçi topluluklarında, esas itibariyle
bu topluluklardaki kadınlardan kaynaklanan, kendiliğinden protestolar
vardı. 1915’te Glasgovv’daki kira grevi ya da 1916 ve 1917 kışında pek çok
Alman kasabasında yiyecek kıtlıklarına karşı yerel protestolar tipikti.
Ayrıca, silahlı kuvvetlere katılm a konusunda en az baskı gören, savaş ça­
bası için kaçınılm az görülen vasıflı erkek metal işçileri arasında da artan
sayıda grev oluyordu. Bunların sendikacılardan oluşan eylemciler ağı Glasgow, Sheffield, Berlin, Budapeşte ve Viyana gibi şehirlerdeki sendika
tem silcileri- eksiksiz yerlerindeydi. Zorluklar arttıkça, iki tü r protesto
hem birbiriyle hem de savaşın sorgulanmasıyla birleşti. Grevcilerin pek
çoğu hâlâ ‘kendi taraflarını’ desteklemeleri gerektiğini düşünüyor olsa da,
grevlerin liderleri çoğu kez savaşa karşı olan sosyalistlerdi.
Bu arada, çeşitli cephelerdeki milyonlarca insan hayatta hiçbir şeyin
onları hazırlam adığı deneyimlerden geçiyorlardı. Kısa süre içinde savaşın
Berlin’e ya da Paris’e hoş bir kısa gezinti ya da büyük bir macera olmadı­
ğını anladılar. Savaş; çamur, can sıkıntısı, kötü yiyecek ve çevrelerindeki
ölümün dehşetiydi. ‘Lanet olası piyadenin işçi ya da köylü kur’a askerleri
güzel yiyeceklere, iyi şaraba, rahat asker konutlara ve kendilerine hizmet
eden erlere sahip generaller ve kurm ay subaylar için hayatın çok farklı ol­
duğunu öğrendiler. Bu otom atik olarak isyana yol açmadı. Kur’a askerle­
rinin pek çoğu yukardan gelen emirlere itaatsizlik etme geleneğine sahip
bir geçmişten gelmiyorlardı. İlk çocukluklarından beri onların kafasına
sokulmuş olan hürm et ve itaat alışkanlıkları insanları -özellikle de her
türlü direniş eyleminin askerî ‘adalet’in bütün ağırlığıyla karşılandığı
bir ortam da- körü körüne kaderlerine razı olmaya ve onu adeta sıkıcı ve
zevksiz bir başka iş gibi ele almaya yöneltiyordu. Cepheye gitmek üzere
bekleyen bütün adam ların ‘suratlarındaki o garip bakış’ diye yazıyordu
Britanya subayı ve savaş ozanı W ilfred Owen, ‘um utsuzluk ya da dehşet
H alkların Dünya Tarihi
değildi; dehşetten daha korkunç bir şeydi, çünkü o ölü bir tavşanınki gibi
ifadesiz, ölü bir bakıştı’.55
Bununla birilikte ayaklanma olanağı her zaman mevcuttu. Generaller
1914 Noel günü, Britanya ve Alman askerlerinin siperlerden çıkıp birbi­
riyle arkadaşlık ettikleri zam an neler olduğunu dehşetle not ediyorlardı.
Britanyalı subaylar, 1916 Noel’inde arkadaşlık etmek için siperlerinden çı­
kan herhangi bir Alman askerinin derhal vurulm ası em rini alm ışlardı.56
Bu tü r önlemler ani ve büyük isyan patlam alarını durduram ıyordu. Batı
Cephesindeki ilk büyük patlama Fransa’da 1917 N isanında meydana gel­
di. Fransız ordusunun yarısı, tahm inen 68 tüm en, 250.000 kişinin hayatı­
na mal olan bir saldırıdan sonra cepheye dönmeyi reddetti. Baskı ve taviz
karışımıyla, yani 500 ölüm cezası verilmesi ve 49 kişinin fiilen kurşuna
dizilmesi sayesinde, ama aynı zam anda kimi birliklerin kızıl bayrağı çı­
kartıp devrim marşı Enternasyonali söylemesinden sonra, düzen yeniden
sağlandı. Batı cephesinde başka yerlerdeki isyanlar, Fransızlar arasında
olduğu boyutta değildi. Ama 1917 yılı, İtalya’da bir 50.000 kadar askerin
katıldığı isyan ve Boulogne yakınlarındaki Etaples’deki Britanya üssünde
100.000’e varan askerin beş gün süren kanlı isyanı gibi isyanlara da tanık
oldu. Britanyalı generaller tavizler vererek ve sonra da liderlerini kurşuna
dizerek isyanı sonlandırdılar ve bütün olayı gizli tuttular.57
Bu isyanlar Avrupa’nın her yerindeki artan kafa karışıklığı ve hoşnut­
suzluk havasının bir parçasıydı. Hiçbir şekilde sanayi işçileriyle sınırlı
değildi. Orduda küçük subay rütbelerini dolduran orta sınıftan pek çok
kişiyi de etkiledi. Bu duygunun bazı örnekleri Britanyalı savaş ozanları­
nın eserlerinde ve Remarque’in Batı Cephesinde Yeni Bir şey Yok adlı, sa­
vaş sonrası hayal kırıklığına uğram ış halde yazdıklarında; Hemingway’in
Silahlara Vedasında; Barbusse’ün Ateşinde ya da Myrivillis’in Mezardaki
Hayat’mda görülebilir. Bu tü r duygular, Alman oyun yazarı Ernst
Toller’de olduğu gibi, insanları devrimci solla özdeşleşmeye yöneltebili­
yordu. Ama ayrıca, savaşa olan um udun çöküşünü ahlaksızlığa, ihanete
ve ‘yabancı’ güçlerin etkisine bağlayan sağ kanat milliyetçilik biçimlerine
de yönlendirebiliyordu.
Son olarak savaş, Fransız, İtalyan, Avusturya-M acaristan ve Rus or­
dularında, büyük sayılarda silah altına alınan köylüleri, tecrit edilmiş
köylerinden dışarıya çıkarm ış ve mekanize savaşın karm aşası ve dehşeti
içine itmişti. M odern kitle iletişim inin nüfuz etmediği Avrupa kırsalının
çoğunda, köylü askerler daha önce hiç karşılaşm adıkları deneyim ve dü­
şüncelerle karşı karşıya gelmişlerdi. Pek çoğu, çok uluslu orduların içinde
kendilerini yerel diyalektlerini konuşurken bularak, ilk kez ulusal kim lik
etiketini kabul etmeye zorlanmıştı. Olup bitenlere bir anlam vermeye ça­
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
lışırken, geleneksel ritüelleri uygulayan papazlar, kendileriyle aynı diya­
lekti konuşan orta sınıfı milliyetçileri ya da siperlerde yanı başlarındaki
işçilerin sosyalist tezlerini dinleyerek ve zenginlere karşı o eski öfkeye bir
anlam kazandırarak, zıt yönlere çekilebiliyorlardı.
Avrupa devletleri birbirinin boğazına sarılırken siperlerde ve kışlalar­
daki büyük, şaşkın, acılı, silahlı kitlelerin duyguları böyleydi.
Şubat 1917
‘Eski kuşaktan olan bizler, gelmekte olan devrim in sonuç alıcı m uhare­
belerini görecek kadar yaşayamayabiliriz’ diyordu sürgündeki Lenin 1917
O cak’ında Z ü rih’deki ana dili Almanca olan bir grup gencin toplantısın­
da. Bunu, devrim in her şeye rağmen kaçınılm az olduğunu tartıştıktan
sonra söylüyordu. ‘Avrupa devrime gebedir’ diyordu. ‘Avrupa’da gelecek
yıllar, tam da bu yağma savaşı nedeniyle, proletaryanın önderliği altında
halk ayaklanm alarına yol açacaktır’.58
İlk ayaklanma Rusya İm paratorluğunun başkenti Petrograd’da59 tam
altı hafta sonra meydana geldi. 23 Şubat60 sabahı gücü karşı konulamaz
gibi görünen çar, 2 M art sabahı tahttan çekildi. Kasım ayma gelindiğinde
Lenin’in başkanlığındaki devrimci bir hüküm et ülkeyi yönetiyordu.
Hiç kimse 23 Şubat’ta bir devrim beklemiyordu. O gün sosyalistlerce, Alm an sosyalist lider Clara Zetkin’in çağrısı üzerine, 1910 yılından
beri geleneksel olarak Uluslararası Emekçi Kadınlar Günü olarak kutla­
nıyordu. Petrograd’daki yeraltı sosyalist gruplar o günü konuşmalarla,
toplantılarla, broşürlerle kutluyorlardı ve m ilitan eylem için henüz vaktin
gelmemiş olduğunu düşünerek hiçbiri grev çağrısı yapmıyordu.61 Ama ço­
ğunun kocası orduda olan kadın tekstil işçileri arasında ekmek kıtlığının
yol açtığı ıstırap öyle bir hale gelmişti ki, ne olursa olsun greve gittiler ve
fabrika alanlarında yürüdüler. Nobel m akine fabrikasından bir işçi daha
sonra şunları hatırlıyordu:
Kadınların seslerini işitebiliyorduk: ‘Kahrolsun yüksek fiyatlar’! Kahrolsun
açlık’!, İşçilere Ekmek’... M ilitan kadın işçi kitleler geçide doluştular. Bizi
görenler kollarını sallayıp bağırmaya başladılar, ‘Dışarı çıkın!’, ‘İşi Bırakın!’
Pencerelerden kartopları uçuştu. Devrime katılmaya karar verdik.62
Ertesi gün hareket, fabrikalardan şehir merkezine yürüyen, şehrin
400.000 kişilik işçi kitlesinin yarısını içine alacak kadar büyüm üştü ve
sloganlar ‘Ekmeki’ten, ‘Kahrolsun otokrasi!’ ve ‘Kahrolsun savaşla dönüş­
m üştü. Silahlı polis protestoculara saldırdı ve hüküm et cepheye gitmek
üzere şehrin kışlalarında bekleyen binlerce askeri kullanarak onları da­
ğıtmaya çalıştı. Ancak grevlerin ve gösterilerin dördüncü gününde kışla­
402 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
ları da bir isyan dalgası sardı. İşçi ve asker kitleleri birbirlerine karışarak,
polis ve hüküm et yetkililerini tutuklayarak, silahlar ve kızıl bayraklarla
şehrin sokaklarına aktılar. Düzeni sağlamak üzere trenle gönderilen alay­
lar, şehre girince, devrim in tarafına geçti. Çarın şehre dönme konusun­
daki çaresiz bir girişim i demiryolu işçileri tarafından engellendi. Benzer
hareketler Moskova ve öteki Rus şehirlerini de sardı. Çarın generalleri
ona, tahttan çekilmediği sürece hiçbir yerde düzeni sağlama şansının ol­
m adığını söylediler.
Çarın yerine ne geçecekti? Hüküm et etme görevini üstlenmek üzere,
Petrograd’daki Tauride Sarayının iki ayrı kanadında birbiri yanı sıra ça­
lışan iki paralel organ ortaya çıktı. Bir yanda, Çarlık içindeki resmi m u­
halefet, sınıf temelli bir seçim sistemiyle sandalyelerin büyük ağırlığını
varlıklı sınıflara veren eski Devlet Dum a’sının burjuva politikacıları var­
dı. Öte yanda, 1905’dekileri model alan işçi konseyleri ya da sovyetlerinde
bir araya gelmiş işçilerin delegeleri. Temel soru, bu birbirine rakip organ­
lardan hangisinin iktidarı eline alacağı idi. Şubat ayında Dum a’dakiler,
sovyetlerin rızasıyla geçici bir hüküm et kurm ayı başardılar. Ekim ayında
sovyet çoğunluğu, kendi hüküm etini kuracaktı.
Dum a’da önde gelen figürler, savaşın çıkışından beri Çarlıkla mesafeli
bir işbirliğini yürüten, onunla birlikte çalışarak savaş sanayilerini örgüt­
leyen ve bundan kâr eden, Çariçe ve onun yakınlarda öldürülen gözdesi
Rasputin çevresindeki rüşvetçi saray kliğinin hâkim iyetine öfkelenenler­
di. Çarlık sistemi içinde küçük reformlar istiyorlardı; kesinlikle onun dev­
rilm esini değil. O nların önde gelen figürlerinden birisi, Rodzianko’nun
daha sonra söylediği gibi:
Ilımlı partiler yalnızca bir devrim istememekle kalmıyor, ondan düpedüz
korkuyorlardı. Özellikle Halkın Özgürlüğü Partisi ve ılımlı grubun sol ka­
nadında yer alan bir parti olarak ‘Kadetler’ ülkenin devrimci partileriyle
başkalarına göre daha fazla temasları olduğu için yaklaşmakta olan felaket
konusunda başkalarından daha fazla endişe duyuyorlardı.63
İngiliz, Am erikan ve Fransız devrim lerinde ve sonrasında 1848’de
varlıklı sınıfların büyük kesimleri, radikal bir şekil aldıkça büyük dönü­
şümlere karşı çıkmışlardı. Ama bu hareketlerde başlatıcı bir rol oynam ış­
lardı. Bunların, 1917’de Rusya’da sanayi işçilerinden korkuları, onlara bu
kadarını bile yaptırmadı. Devrim in Menşevik tarihçisi Sukhanov’un yaz­
dığı gibi, ‘Bizim burjuvazimiz, başkalarından farklı olarak, halka çarlığın
devrilmesinin ertesi günü değil, devrilmesinden önce ihanet etti’.64
Dum a’nın Rodzianko ve Milyukov gibi liderleri, çarın tahttan çekildi­
ği ana kadar monarşiyi ıslah etmeyi görüşüyorlardı. Ama çarın yerini ala­
cak hüküm ete, belli başlı toprak sahipleri ve sanayicilerin egemen olduğu,
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı j
Prens Lvov başkanlığında bir hüküm et önerdiler. Bu hüküm et, devrimci
bir kimliği olan yalnızca bir tek kişiyi, adını siyasi tutukluları savunarak
duyurm uş avukat Kerenski’yi içeriyordu.
Sovyetin işçi delegeleri, başlangıçta farklı işçi kesimleri arasındaki fa­
aliyetler arasında bir eşgüdüm sağlamak gerektiğinden toplandılar. Asi
alaylar işçilerin toplantısına katılm ak üzere delegelerini gönderince, sovyet, bütün devrimci hareketin odak noktası oldu. O nun seçilmiş yürütm e
kurulu, şehrin fiilen yönetilmesini bizzat ele alm ak zorundaydı: isyancı
askerlere yiyecek malzemesi sağlamak; eski polis ve yetkililerin tutuk­
lanm asına nezaret etmek; her fabrikanın on işçisinden birisini, düzeni
korum ak üzere milis olarak göndermesini sağlamak; bütün basının grev
yolunda olduğu bir sırada halka ne olup bittiğini anlatacak bir gazete çı­
karm ak. İşçi ve asker grupları talim at için sovyetlere bağlı olacaklardı ve
ülkenin başka yerlerinde oluşan sovyetler Petrograd sovyetiyle sıkı ilişki
içinde olacaklardı. Petrograd sovyeti aslında devrim in hüküm eti haline
geldi. Ama bu resmen iktidarı ele almayı reddeden ve bunu Duma liderle­
rinin yapmasını bekleyen bir hüküm etti.
Sovyetteki işçi delegeleri az ya da çok yeraltındaki sosyalist partiler­
den etkileniyordu. Savaş zam anındaki baskı bunların örgütsel yapılarını
tahrip etmişti; ama bunların düşüncelerinin etkisi ve hapisteki, sürgün­
deki ya da yeraltındaki liderlerinin duruşu hâlâ yerli yerindeydi. Bununla
birlikte, bu partiler devrim in ilk günlerinde sovyetlerin aldığı, Duma
liderlerince bir hüküm et kurulm ası kararm a karşı çıkmadılar. Marksist
partiler, Bolşevikler ve Menşevikler, sürekli olarak taktikler konusunda
görüş ayrılığı içindeydiler. 1905 yılında Menşevikler burjuvazinin inisiya­
tif alm asını bekleyen bir politika izlerlerken, Bolşevikler işçilerin burjuva
devrim i ileriye doğru itm esinin zorunlu olduğu konusunda ısrar ettiler.
Savaş sırasında pek çok Menşevik, Rusya’nın Almanya ve Avusturya’ya
karşı savunulması gerektiğini ileri sürerken, Bolşevikler ve enternasyonalist’ Menşevikler her şekilde savaşın desteklenmesine karşı çıktılar.
Ama gelmekte olan devrim inin niteliği konusunda aynı görüşteydiler: bu
bir burjuva devrimi olacaktı.
Bu durum , başlıca Bolşevik önderlerin, Stalin ve Molotov’un,
Petrograd’a gelmesine ve Dum a tarafından seçilen burjuva geçici hükü­
m etin kabul edilmesine yol açtı. Bundan bir sonuç daha çıkıyordu ki, ar­
tık savaşın derhal sona erdirilm esini isteyemezlerdi, çünkü bu artık çarlık
adına yapılan bir savaş değil ama bir ‘devrimci savunma’ savaşıydı. Önde
gelen devrimciler içinde devrim i farklı bir şekilde niteleyen, bunun bir
proleter devrim i olabileceği konusunda ısrar eden tek kişi Leon Troçki’ydi.
Ancak Şubat ayında o Am erika’da sürgündeydi ve kendi partisine sahip
404
J
Halkların Dünya Tarihi
değildi; Menşeviklerle Bolşevikler arasında bir yerlerde duran gevşek bir
sosyalist gruba bağlıydı.
Sovyetteki işçi delegeleri yeni hüküm etin bileşiminden m em nun değil­
di. Prens Lvov’a ve onun etrafındaki toprak sahiplerine ve sanayicilere gü­
venmiyorlardı. Ama deneyimli siyaset liderlerine de, gerçek bir Marksizm
bilgisiyle, yanıldıklarını söyleyecek güvenleri yoktu.
Asker delegeler, işçi delegelerden daha kolay bir şekilde hüküm eti des­
teklemeye kazanılabiliyordu. Çoğunluğu daha önce hiç siyasal eyleme
katılm am ıştı. Kendilerinden ‘daha iyi’ olanlara itaat etmek üzere yetiş­
tirilm işlerdi ve her ne kadar acı deneyim onları, çara ve onun önde gelen
yetkililerine karşı çıkmaya yöneltmişse de, yine de kendi yanlarında gibi
görünenlere -devrim in dilini kendilerinden birkaç gün sonra kullanmayı
öğrenen pek çok küçük rütbeli subaya ve geçici hüküm ete- hâlâ boyun
eğiyorlardı.
Geçici H ü k ü m etin B aşarısızlığı
Geçici hüküm et şu ya da bu şekilde, bir ikinci devrim tarafından dev­
rilmeden önce yalnızca sekiz ay dayandı. Olaydan sonra geçici hüküm etin
başarısızlığı kendi taraftarlarınca Lenin’in kurnazca düzenlediği tertip ­
lere bağlandı. Bunlar, Rusya’nın, eğer yalnızca olanak tanınsaydı, bir tü r
parlamenter demokrasiye geçebileceğini ve zahmetsizce sanayileşebilece­
ğim iddia ediyorlardı. Bu tür yorumlar, Sovyetler Birliğinin çökmesinden
sonra yeniden popülerlik kazandı. Ne ki, 1917’deki gerçek gelişmelerle
uyum lu değildi.
Çar devrildikten sonra, geçici hüküm etin arkasındaki burjuva güç­
ler bir yöne doğru iterken, devrim i yapan kitleler karşı yöne itiyorlardı.
A ralarındaki uçurum her hafta biraz daha büyüyordu.
Rusya’nın kapitalistleri, Petrograd işçilerinin ayaklanmasına ve as­
kerlerin de onları desteklemesine yol açan aynı politikaları sürdürm e ko­
nusunda kararlıydı. Çarlık geri, yarı yarıya O rta Çağ’ı yaşayan Rusya’yı,
dünyadaki ikinci en gelişmiş kapitalizmle, Almanya ile savaşa atmıştı.
Sonuç, geniş ölçüde ekonomik bir alt üst oluş, cephede muazzam kayıplar,
şehirlere yiyecek tedariğinin çökmesi ve de şehirli işgücünün yoksullaş­
ması olmak zorundaydı. Bununla birlikte yeni hüküm et, eskisi gibi savaş­
ta ısrar etme konusunda kararlıydı; çünkü Rusya’nın kapitalistleri, çarlı­
ğın herhangi bir generali kadar, im paratorluğun sınırlarını Karadeniz’e,
İstanbul’a ve Akdeniz’e uzatm a konusunda kararlıydı. O nların büyük
sanayileri devletle işbirliği içinde yürütülen tekellerdi; onların ulusal pa­
zarları tarım ın geriliği ve köylülerin yoksulluğu nedeniyle sınırlıydı. O
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
pazarları genişletmek için, devletin sınırlarını genişletmekten daha iyi ne
olabilirdi? Onlar, ne denli alt üst oluşa yol açmış olsa da, emperyalist sava­
şın m antığı dışında bir m antık göremiyorlardı. Geçici hüküm et bu konu­
daki ısrarını, ‘ılım lı’ sosyalist partilere yer verilerek Kerenski’nin başkan­
lığında yeniden yapılandığı zaman bile sürdürdü. ‘Geçici hüküm etin pek
çok sol kanat üyesi bile’, Çanakkale Boğazını ve Doğu Avrupa’da ‘uydu’
devletleri içerecek bir im paratorluk kurm a konusunda içten içe aynı gö­
rüşteydi.65
Askeri politikadaki devamlılık, imparatorluğun -toplam nüfusun ya­
rıdan fazlasını teşkil eden- Rusça konuşmayan halklarına karşı izlediği
politikayla da ele ele gidiyordu. Polonya’da, Finlandiya’da, Kafkasların
kim i kesimlerinde ve daha az ölçüde Ukrayna’da isyan geleneği vardı.
Çarlar baskı kullanm ışlar ve her türlü kendi kaderini tayin etme hakkı­
nı ezmek için zorla Ruslaştırma politikası izlemişlerdi. Pazarları ve ham
madde kaynaklarını kaybetmekten korkan yeni hüküm et de bu yaklaşımı
sürdürdü.
Çarlık ülkenin topraklarının yarısını büyük toprak sahiplerine ver­
m işti ve eski rejim, büyük m ülklerin bölünmesi yönündeki her türlü
girişime karşı devletin bütün gücünü kullanm ıştı. Kapitalist çıkarların
güven altına alındığı yeni hüküm et de bu konuda aynı ölçüde inatçıydı.
Bakanlar daha sonra yapılacak bir reformdan söz ediyorlardı; ama köylü­
lerin o zamana kadar beklemeleri konusunda ısrar ediyorlardı.
Onların politikaları hoşnutsuzluğun, Bolşevikler olsa da olmasa da,
artacağı anlam ına geliyordu. Şubat ayaklanması için hiç kimse em ir ver­
memişti. Aynı şekilde, köylülerin büyük toprak sahiplerinin evlerine sal­
dırm asını ve yaz boyunca toprakları paylaşmasını emretmemişti. Hiç
kimse Finlere, Ukraynalılara ya da Kafkasların ve Baltık’ın insanlarına
kendi devletlerini talep etmeleri için emir vermemişti. Ve hiç kimse, üni­
forma altındaki milyonlarca köylünün cepheyi terk etmesini söylememiş­
ti. Protestoların 500 yıllık monarşiyi devirdiğini gören halka, özellikle de
pek çoğunun elinde silah varken ve bunu kullanmayı öğrenmişken, başka
sorunları da çözmeye çalışmaları gerektiğini kim senin söylemesine gerek
yoktu.
Geçici hüküm etin kendisi ateşe körükle gitti. Haziran ayında,
Avusturya Silezya’sına askeri bir saldırı başlatmaya çalışınca, gerçek ar­
zusunu ortaya koymuş oldu. Silahlı kuvvetlerde, özellikle Kerenski’nin
-ölüm cezası da d âhil- Çarlık disiplinini yeniden kurmaya çalışması üze­
rine, hoşnutsuzluk çok yükseldi. Saldırı ekonomideki kaosu da arttırdı.
1914’le 1917 arasında fiyatlar zaten dört kat artm ıştı. Ekim ayına gelindi­
406 | H a l k l a r ı n D ü n y a T a r i h i
ğinde bir kat daha arttı. Şehirlere yapılan ikmal azaldı ve açlık büyüdü.
Sağ kanat tarihçisi N orm an Stone’un belirtm iş olduğu gibi:
Rusya, devrim in başından beri kitleler Bolşevik olduğu için ya da sovyet ya
da Bolşevik liderlerinin kurnazca düzenledikleri tertipler nedeniyle Bolşevik
olmadı. Lenin’in eşsiz bir şekilde öngördüğü gibi, daha ziyade eski düzen
çöktüğü için Bolşevik oldu. Sonbahara gelindiğinde şehirler açtı ve hasta­
lık istilasına uğramıştı; stratosferik enflasyon ücret artışlarını, aslında ülke­
nin bütün ekonomik hayatını her türlü anlamdan yoksun bırakmıştı; savaş
malzemelerinin üretim i geriledi, böylelikle ordu istese bile savaşamıyordu.
Madenlere, demiryollarına, fabrikalara el konuyordu... İktisadi kaos Rusya’yı
komünizme doğru sürükledi.
Eğer herhangi bir alternatif olmuş olsaydı Bolşeviklik önlenebilirdi; ama ka­
pitalizmin çöküşü orada, hepimizin gözü önündeydi.66
P a rtile r ve D evrim
Ekim Devrimi yine de insan-dışı faktörlerin m ekanik bir gelişmesinin
sonucu değildi. Bu faktörlere karşı belirli bir şekilde tepki gösteren insan
kitlelerine -işçilere, köylülere ve askerlere- dayanıyordu. İşte tam bu nok­
tada Lenin ve Bolşevikler belirleyici bir rol oynadılar. O nlar olmasaydı
da grevler, protestolar, fabrikalara işçilerce el koymalar, toprak köylülerin
sahiplerinin m ülklerine saldırması, isyanlar ve Rus olmayan uluslar ara­
sında ayaklamalar olurdu. Ama bunlar, toplumu bilinçli bir şekilde dö­
nüştürm eye girişen tek bir hareket halinde bir araya gelemezdi.
Bunun yerine birbirlerine düşebilirler; işsizleri, çaresiz askerleri ve
kafası karışm ış köylüleri, eski düzenin kalıntılarınca sürdürülen Yahudi
karşıtı ve Rus milliyetçisi ajitasyonlara kurban verebilirlerdi. Bu koşullar
altında, askeri bir diktatörlük kurm ak için Ağustos ayında Petrograd üze­
rine yürümeye kalkışan General Kornilov gibi birisi için başarı kuşkusuz
m üm kün olabilirdi. Kapitalist dem okrasinin 1917 Rusya’sında hiçbir ya­
şama şansı yoktu; ama bu durum aç ve çaresiz halkın kendi ıstırapların­
dan yararlanacak bir sağ kanat diktatörlüğü de ihtim al dışında bırakm ı­
yordu. Troçki’nin bir keresinde yorumladığı gibi, 1922 yılında İtalya’da
doğan faşizm, başka bir ad altında kolaylıkla 1917 ya da 1918 Rusya’sında
doğmuş olabilirdi.
Farkı yaratan şey devrimci bir sosyalist partinin, devrim den önceki
yaklaşık 15 yıl içinde Rusya’nın işçilerinin önemli bir çekirdeğinin bağ­
lılığını kazanm ış olmasıydı. Ülkenin genelde sanayileşmenin geriliğine
rağmen, Petrograd’da ve birkaç başka şehirde büyük fabrikalar çoğalmış­
tı. 1914 yılında Petrograd’ın 250.000 sanayi işçisinin yarısı 500 ya da daha
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı
fazla işçi çalıştıran işyerlerinde çalışıyordu; ki bu oran B atının ileri kapitalizm lerindekinden daha yüksek bir orandı.67 Buralar 1890’lardan itiba­
ren sosyalist propaganda ve ajitasyon için verimli bir zemin oluşturm uştu.
Lenin kendi kuşağının sosyalist liderlerinin çoğundan (devrim sıra­
sında 47 yaşındaydı), ajitasyonun am acının sol kanat entelektüelleri ya da
sendika türünden örgütler için pasif bir destek kazanm ak için değil, işçi
sınıfı içinde Çarlığa karşı ayaklanmaya kendini adamış bir eylemciler ağı
oluşturm ak için yürütülm esi gerektiği konusundaki ısrarıyla ayrılıyordu.
Bu onun, beklenen devrim in burjuva devrim i niteliğinde olacağı konu­
sunda anlaşm alarına rağmen, Martov, Dan ve Akselrod gibi eski çalış­
ma arkadaşlarından kopmasına yol açmıştı. Bolşevikler, devrimci partiyi
orta sınıf entelijansiyasından ya da sendika eylemcilerinden ayırarak ve
açık bir hedefe varabilmek için teorik netlik oluşturmaya çalışarak, iki
M arksist partinin daha ‘katisı olarak görünüyorlardı. 1914 yazma gelin­
diğinde Petrograd işçileri arasındaki en büyük parti Bolşeviklerdi; yasal
bir gazete, Pravda, çıkarıyorlar ve Dum a’daki işçi temsilcileri için en yük­
sek oyu alıyorlardı.68 Savaş partiler arasındaki farkı daha da açık bir hale
getirdi. Bolşevikler (her ne kadar pek çoğu Lenin’in ‘devrimci bozgun­
culuğunu’ destekleyecek kadar ileri gitmese de) sağlam bir şekilde sava­
şa karşı çıktılar ve Dum a’daki milletvekilleri hapse atıldı. M enşeviklerin
pek çoğu savaşı destekledi; M artov’a yakın bir azınlık, ‘Menşevik enternasyonalistler’ savaşa karşı çıktılar ama parti çoğunluğuyla bağlarını sür­
dürdüler.69
1917 yılının ilk aylarında Petrograd’ın işçi ve askerleri arasında
Bolşeviklerden de Menşeviklerden de daha fazla etkiye sahip bir üçün­
cü parti vardı: Sosyal Devrimciler. Bu M arksist bir parti değildi; ama bir
yandan köylülüğün taleplerine, diğer yandan halkın tepkisini çeken polis
m em urlarını öldürm ek gibi ibret verici eylemlerle devrim ci fitili ateşleye­
cek kahram an bir silahlı azınlığın rolüne vurgu yapan Rusya’nın ‘popü­
list’ geleneğinden gelen bir partiydi. En iyi bilinen liderleri daha çok orta
sınıftan geliyordu ve 1917 yılında, kendi toprak reformu program larını
bile tam am lam adan savaşı ve geçici hüküm eti desteklediler. Sonbahara
gelindiğinde, daha az bilinen birkaç lider, ‘Sol Sosyal Devrimciler’, hükü­
metle olan huzursuzluğun etkisi altında partiden koptular.
Sosyal Devrimcilerin Şubat ayında Petrograd sovyetinde Bolşeviklerden
daha fazla gücü vardı. Bolşevikler Çarlık baskısından orantısız bir şekil­
de zarar görmüşlerdi ve pek çok işçi ve asker, yeni koşullarda eski parti
ayrım larının önem ini göremiyordu. Ancak pek çok Bolşevik işçi, birey
olarak, Şubat ayaklanmasında dikkate değer bir rol oynadı ve de partinin
fabrikalarda ve işçi sınıfı bölgelerinde sağlam bir üye çekirdeği vardı: dev
H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
Putilov fabrikasında 100 üye, Viborg sanayi bölgesinde 500 üye ve M art
ayı başlarında şehirde toplam olarak 2000 üye. Parti devrimle birlikte
hızla büyüdü; öyle ki Nisan sonlarında şehirdeki üye sayısı 16.000 oldu.70
Otuz işçiden birinin üyeliği ile Bolşevik ajitasyon ve propagandası pek
çok fabrikanın pek çok kesimine ulaştı. Mayıs sonlarında Petrograd yerel
yönetim seçimlerinde (Menşeviklerin yüzde 3,4 ve Sosyal Devrimcilerin
yaklaşık yüzde 50 oyuna karşı) oyların yüzde 20’sini kazanabilecek du­
rum daydı.71
Şubat ve M art aylarında geçici hüküm etin desteklenmiş olması nede­
niyle parti üyelerinin kafası karışıktı. D urum Nisan ayında ancak Lenin
sürgünden döndüğünde açıklığa kavuştu. Lenin, Rus kapitalizm inin ülke­
nin sorunlarından hiçbirini çözemeyeceğini ve izlediği politikaların işçi­
lerin, köylülerin ve askerlerin sorunlarını fark gözetmeksizin daha da kö­
tüleştireceğini görüyordu. Troçki’nin, daha önce ‘ortodoks’ Bolşeviklerce
reddedilmiş olan tezine çok yakın bir tezle işe başladı. İşçi sınıfının çarlı­
ğın devrilmesinde ve sovyetlerde çok önemli bir rol oynadığına, burjuva
yönetimi altında mevcut olanlardan çok daha dem okratik bir karar alma
süreci yarattığına işaret etti. İşçi sınıfı ileriye doğru hareket ederek kendi­
sinin ve yoksul köylülerin çıkarına politikalar empoze edebilme olanağı­
na sahipti. Ancak bunun önkoşulu, sovyetlerin tüm iktidarı ele geçirmesi,
eski ordunun yerine geçmesi ve işçi milisleri aracılığıyla bankaların m illi­
leştirilmesine ve yoksul köylülere toprak dağıtılm asına nezaret etmesiydi.
Bolşevik Partisi diktatörce yöntemlerle işlemiyordu ve Lenin’in tezleri
başlangıçta şehirdeki Bolşeviklerin pek çoğu tarafından şiddetle saldırı­
ya uğradı. Ama Viborg gibi sanayi bölgelerindeki üyeler arasında derhal
yankı buldu. O nların kafaları karışık bir şekilde duyum sadıkları şeyi
açık seçik ortaya koyuyordu. Bu tezler, Tom Paine’in Sağduyusunun 1776
başlarında Am erikan kolonilerindeki insanlar ya da M arat’nın L’A m i du
Peuple’ü nün 1792-1793’te pek çok Parisli sans culottes için yaptığının ay­
nısını yapıyordu: Bütün eski inançlarla çatışan yeni bir nesnellik için yeni
bir dünya görüşü sunmak. Lenin halk kitlelerine, nesnel koşulların öfkeli
kurbanları olmaktansa, tarihin etkin özneleri olmaları yolunda yardım
ediyordu.
Lenin’in partinin büyük kısm ını kazanm ası için birkaç hafta yeterli
oldu. Ama köylü ve askerleri bir yana bırakalım, işçi kitlelerini kazan­
mak biraz daha uzun zaman aldı. Önce parti üyelerine, geçici hüküm eti
devirm ek ve savaşa son vermek ihtiyacını ‘sabırla açıklam aları’ gerekti­
ğini söyledi. Bolşevikler, henüz işçilerin çoğunluğunu kazanm am ış bir
azınlık olarak, bu amaçlarına ulaşamazlardı. Geçici hüküm etin davranışı
ve işçi, köylü ve askerlerin kendiliğinden mücadeleleri, bu ‘açıklam ala­
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ılı | 409
rın’ etkili olmasını sağlayacaktı. Bolşeviklerin Petrograd belediye ve par­
lamento seçimlerindeki oyu, Mayıs’taki yüzde 20’den Ağustos’ta yüzde
33’e ve Kasım’da yüzde 45’e çıktı. Moskova’da H aziran’da yüzde 11,5’ten
Eylül sonlarında yüzde 51 e yükseldi. Haziran başındaki ilk Tüm Rusya
Sovyetler Kongresinde Bolşevikler delegelerin yüzde 13’üne sahipti. 25
Ekim’deki ikinci kongrede delegelerin yüzde 53’ünü kazanm ışlardı ve
yüzde 21’lik Sol Sosyal Devrimciler de onlarla ittifak halindeydi.72
Bir seçim pusulasına şu isim yerine diğerini yazmak için insanları ikna
etm ekten başka şeyler de gerekliydi. Bolşevikler, ücretleri enflasyon düze­
yinde tutm ak, kötüleşen koşullara karşı koymak ve işletmecilerin fabri­
kaları kapatıp ekonomik bir kaosa yol açm alarını önlemek için her türlü
işçi mücadelesine katıldılar.73Askerleri subaylarının gücüne kafa tutm a ve
köylüleri toprağı bölüşme yolunda yüreklendirdiler. Bolşevikler, söm ürü­
len ve ezilenlere, toplumu kendi çıkarları doğrultusunda sovyetler kana­
lıyla yönetmeye m uktedir olduklarını kanıtlamaya çalıştılar.
Bütün büyük devrim ler iniş ve çıkışlar, insanların sürecin bütününü
gözden kaybetme riskiyle karşı karşıya kaldığı geri dönüşlerle ilerler. 1917
yılında Rusya da buna bir istisna değildi. Geçici hüküm etin ve generalle­
rin davranışı Temmuz’da Petrograd işçilerinin ve garnizonunun bir öfke
patlamasına yol açtı ve geçici hüküm eti devirmek için kendiliğinden hare­
ketler oldu. Ancak (partiye henüz katılmış olan Troçki de dâhil) Bolşevik
liderler, haklı olarak, bu noktada Petrograd’da iktidarın ele geçirilmesinin
başka yerlerden az destek göreceğini ve de gerici güçlerin bunu, şehirdeki
hareketi tecrit edip sonra da yok etmek için bir bahane olarak kullanacak­
larını hesaplıyorlardı. Böylelikle, bir yandan onunla açık bir dayanışma
içinde bulunurken, bir yandan da hareketi dizginlemek zorundaydılar.
Sonuç ilk başta olumlu görünmüyordu. Bolşeviklerin hareketi sınır­
landırm aları, devrimci işçi ve askerler arasında belirli bir moral bozuk­
luğuna yol açarken, hareketle dayanışmaları da geçici hüküm etin pek
çok lideri tutuklam asına ve ötekilerin, başta Lenin olmak üzere, saklan­
masına yol açtı. Geçici hüküm et, hareketin tepesine binerek, devrim in
sembolü olan her şeyi -b u n a geçici hüküm etin kendisi de d âhil- yıkmak
isteyen güçlere kapıyı aralam ış oldu ve General Kornilov şehrin üzerine
yürümeye kalktı. Bolşeviklerin sovyet sistemi doğrultusunda iktidarı ele
geçirmeleri yolundaki son adım, paradoksal olarak, (Kornilov’un) darbe
girişim ine karşı geçici hüküm et destekleyenler de dâhil edilerek, ama ge­
çici hüküm et için en son saygı kırıntısını da yok ederek, şehrin devrimci
savunm asının örgütlenmesiyle oldu.
Öyleyken bile 25 Ekim’de sovyet iktidarının kurulm ası olmuş bitmiş
bir şey değildi. O gün toplanmış olan Rusya Sovyetleri K ongresinin ço­
410
Ha l k la r ı n D ün y a Tarihi
ğunluğunun, iktidarın alınm asını destekleyeceği açıktı. Ancak Zinovyev
ve Kamanev gibi önde gelen Bolşevikler buna karşıydılar ve bunun yeri­
ne Menşevik ve Sosyal Devrimci liderlerle görüşülm esini savunuyorlardı.
Buna karşılık Lenin ve Troçki bunun ölümcül bir gecikme olacağına ikna
olmuşlardı. Halk kitleleri, bin yıllarca süren sınıf egemenliğinin pekiş­
tirdiği riayet ve itaat alışkanlığını yenerek, bir şeyleri değiştirebilecekleri
konusunda güven kazanm ışlardı. Zira partinin daha fazla gecikmesi, bu
güveni paylaşmadığını ilan etmek ve süreç içinde onu yok etmeye yardım ­
cı olmak demekti. Ekonomik kriz her gün daha da derinleşiyor ve umudu,
moral bozukluğuna ve çaresizliğe dönüştürm e tehlikesi taşıyordu. Eğer
bunun meydana gelmesine izin verilirse, köylüler, askerler ve kimi işçiler
askeri bir m aceracının bayrağı altında toplanabilirdi.
E kim 1917
Petrograd’da Ekim Devrimi, aynı şehirdeki Şubat D evrim i’nden bir
bakım a çok farklıydı: Çok daha sakindi. Daha az ateş açıldı ve daha
az kaos oldu. Bu durum , kim i sağ kanat tarihçilerini onu bir ‘darbe’,
Bolşevik liderlerinin kitlelerin üzerinden yürüttükleri bir azınlık eylemi
olarak tanım lam aya itmiştir. Aslında, tam da bir darbe olmadığı için dü­
zenli ve sakindi. Bu yukardan birkaç figürün yönettiği bir eylem değil, en
derin özlemlerini dile getiren yapılar içinde örgütlenmiş halk kitlesinin
bir eylemiydi. Bolşeviklerin yönetimindeki Petrograd sovyetinin Askeri
Devrim Komitesi, işçi ve asker kitlelerinin itaat edeceği kararlar alabili­
yordu; çünkü kendisi de onların seçtiği ve üyelerini değiştirebilecekleri
bir sovyetin parçasıydılar. Bu ona geçici hüküm etin sahip olmadığı bir
otorite kazandırıyordu ve şehirde az sayıdaki askeri birlik dışında bütün
askerleri kendi emirlerine itaate yöneltebiliyor ve Kerenski ve bakanlarına
kaçmak dışında bir şans bırakmıyordu.
‘Geçici hüküm et sona erm iştir’ diye rapor ediyordu Troçki 25 Ekim’de
sovyete:
Bize ayaklanm anın bir katliam doğuracağı ve devrimi kan seli içinde boğaca­
ğı söylenmişti. Şimdiye kadar her şey kansız oldu. Tek bir zayiat bilmiyoruz.
Tarihte, böylesine muazzam kitlelerin katıldığı ve bu denli kansız meydana
gelmiş herhangi bir devrimci hareket örneği bilmiyorum.74
Kısa süre sonra Lenin üç aydır gizlendiği yerden çıkarak şunları söy­
ledi:
Şimdi Rusya’nın tarihinde yeni bir çağ başlıyor...Rutin görevlerimizden biri­
si savaşı derhal sona erdirmektir. Ancak savaşı sona erdirebilmek için... ka­
pitalizmimizin kendisi fethedilmelidir. Bu görevde biz, şimdiden İtalya’da,
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı | 411
Almanya’da ve İngiltere’de gelişmeye başlamış olan dünya çapındaki işçi sı­
nıfı hareketinin yardım ını göreceğiz... Her konuda zafer kazanacak ve prole­
taryayı dünya devrimine katacak güçte bir kitle örgütüne sahibiz. Rusya’da
derhal bir proleter sosyalist devletin inşasına başlamalıyız. Yaşasın sosyalist
dünya devrimi.75
Meydana gelmiş olan şey çok önemliydi. 1792-93’te Paris’in emek­
çi kitleleri orta sınıfın en radikal kesimini iktidara itmiş, ancak o ikti­
darın kendilerine karşı döndüğünü ve sonra da o iktidar sahiplerinin
m uhafazakârlar tarafından iş başından uzaklaştırıldığını görmüştü.
1848’de o kitlelerin çocukları Şubat ayında birkaç temsilcilerini hükü­
mete zorla sokmuşlar, ama Haziran ayında barikatlarda öldürülmüşlerdi.
1871 yılında biraz daha ileri gitmişler ve kısa süre yalnızca bir şehirde ve
yalnızca iki ay için iktidarı ele geçirmişlerdi. Şimdi işçi, köylü ve asker­
lerin bir konseyi, Pasifik’ten Baltık’a uzanan 160 milyonluk bir ülkede
devlet iktidarını ele geçirmişti. Dünya sosyalizmi gerçekten de ufukta gö­
rünüyordu.
K uşatılan D evrim
Devrimin liderleri çok iyi biliyorlardı ki, devrim eski Rus
İm paratorluğunun topraklarıyla sınırlı kaldığı sürece muazzam sorun­
larla karşı karşıyaydılar. Bu devrim başarılı olmuştu; çünkü işçi sınıfı,
Petrograd’in ve birkaç başka şehrin en büyük fabrikalarında, yönetim ve
iletişimin tam merkezlerinde yoğunlaşmıştı. Ama ne olursa olsun bunlar
nüfusun küçük bir azınlığıydı. Köylü kitleleri devrimi, sosyalist oldukla­
rı için değil, ama klasik bir burjuva devrim inin sunacağı kazancı, toprak
dağıtım ını sunduğu için desteklemişlerdi. Savaşın yarattığı ekonomik
kriz çoktan sanayii baltalamaya ve şehirlerde açlığa yol açmaya başlamıştı.
Ekmek m iktarı 300 grama inmişti ve kitlelerin günde ortalama aldıkları
kalori yalnızca 1500’dü.76Sanayi üretim ini yeniden örgütleyerek, köylülerin
kentleri beslemeleri için ikna olmalarını sağlayacak malları üretmek, her
fabrikada işletmecilere nezaret eden işçi komitelerinin karşı karşıya bulun­
duğu, Herkül kuvveti isteyen bir görevdi. Bunun başarılması, devrim, sana­
yisi daha gelişmiş ülkelerdeki devrimlerden yardım almadıkça çok zordu.
Savaşın bu tü r devrimlere yol açacağı konusundaki inanç, Lenin’i eski
düşüncesini, Rusya’daki devrim in yalnızca bir burjuva devrim i olabile­
ceği düşüncesini terk etmeye ikna etmişti. 1906’da buna karşı çıkmıştı:
Sosyalist bir devrim için iktidarın ele geçirilmesi... saçma ve yarı-anarşist bir
düşünce. Rusya’nın ekonomik gelişmesinin derecesi ve de geniş proletarya kit­
lesinin örgütlenmesi, işçi sınıfının derhal ve tamamen kurtuluşunu olanaksız
j H a l k l a r ı n D ü n y a Tar i hi
kılmaktadır... Kim ki sosyalizme siyasal demokrasi dışındaki bir yolla ulaşma­
ya çalışmaktadır, eninde sonunda saçma ve gerici sonuçlara ulaşacaktır.77
Fikrini değiştirmişti; çünkü Rusya’nın tüm ünü başkaldırmaya iten sa­
vaş, Avrupa’nın başka yerlerinde de aynı etkiyi yaratıyordu. Ancak Lenin,
1918 O cak’ında A lm an Devrimi olmazsa biz m ahvoluruz’ diye ısrar et­
m işti.78 Uluslararası devrime olan inanç bir fantezi değildi. Savaş çoktan
Rusya’dakine benzer ayaklanmalara, çok daha küçük ölçekte de olsa yol
açmıştı. 1917’de Fransız ve Britanya ordularındaki ve Alm an donanm a­
sındaki isyanlara; ekmek m iktarının azaltılmasına karşı 200.000 Alman
metal işçisinin grevi; 1917 A ğustosunda79 Turin’de işçilerle askerler ara­
sında beş gün süren çatışmalar; Britanya’da yasadışı teknisyen ve m aden­
ciler grevi ve 1916 Paskalyasında Dublin’de cumhuriyetçi bir ayaklanma.
Savaşa muhalefet şimdi kıtanın her yerinde yaygındı. Almanya’da sa­
vaş yanlısı SPD, kendi parlamento grubundan önemli bir kesimi, barış
isteğini ifade etmeye başladıkları için partiden çıkarmış ve onların kendi
partilerini, Bağımsız Sosyal D em okratlar’ı kurm alarına neden olmuştu.
Britanya’da geleceğin İşçi Partisi lideri Ramsay MacDonald, Leeds’de ba­
rış isteyen işçi tem silcilerinin bir toplantısına başkanlık etmişti.
Ancak devrim ler eşgüdümlü zaman çizelgelerini izlemezler. Krizde
olan sistemdeki genel baskılar değişik yerlerde benzer öfke patlam alarına
yol açar. Bununla birlikte bunların alacağı kesin şekiller ve zam anlam ala­
rı, yerel koşullara ve geleneklere bağlıdır. Rusya’nın geri köylü ekonomisi
ve köhnemiş devlet yapısı o dev im paratorluğun, batı ve orta Avrupa dev­
letlerinden önce, 1917’de çatlamasına yol açmıştı. O nlar 1649’dan 1848’e
kadar meydana gelen devrim ler zinciriyle en azından kısmen m odernleş­
mişler ve sanayileşmişlerdi. Hepsi, değişik derecelerde, Rusya’da olmayan
bir şeye sahiptiler: yerleşmiş parlam enter sosyalist partiler ve mevcut top­
lum un yapısı içinde tuzağa düşmüş ama geniş işçi tabakaları arasındaki
güvenini sürdüren sendika bürokrasileri.
1918 O cak’ında, Berlin ve Viyana’da yarım milyon metal işçisinin
katıldığı bir grev dalgası Avusturya-M acaristan ve Almanya’yı sarmıştı.
Grevciler hatırı sayılır bir ölçüde Rus D evrim i’nden ilham alıyorlardı ve
hain polis saldırılarına m aruz kalıyorlardı. Bununla birlikte Berlin işçileri
hâlâ savaş öncesi SPD liderleri Ebert ve Scheidemann’a grev komitesinde
yer verecek kadar hayaller içindeydi. Bunlar grevi dinam itlem ek için nü­
fuzlarını kullandılar ve kitlesel aldatmalarla grevin yenilgisini garantiye
aldılar.
Breslau’da hapiste olan Rosa Luxemburg, Karl Kautsky’nin karısı
Luise’ye 24 Kasım’da yazdığı m ektupta Rusya’nın karşı karşıya bulundu­
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı J
ğu tehlikeleri öngörmüştü:
Ruslar için seviniyor musun? Elbette bu cadı kazanı içerisinde fazla tutuna­
mazlar. Fakat bunun nedeni, akıllı eşinin hesaplarla ortaya koyduğu üzere
Rusya’nın istatistiksel olarak geri kalmış olması değil, o çok gelişkin Batı ül­
kelerindeki sosyal dem okrasinin aşağılık korkaklardan meydana gelmesi ve
Rusların kendi kanında boğulmasını sakin bir şekilde seyredecek olması.80
SPD’nin Ocak ayındaki davranışı onun uyarılarını haklı çıkar­
dı. Alm an Başkomutanlığı devrimci hüküm ete Polonya sınırındaki
Brest-Litovsk’da yapılan görüşmelerde bir ültimatom vermişti. Eğer
Almanya’nın Rus Ukrayna’sının geniş kısım larını almasına izin veril­
mezse, Alman ordusu doğrudan Rusya içlerine ilerleyecekti. Devrimci
hüküm et, generalleri atlayarak, cephede dağıttığı yüz binlerce Almanca
broşürle Almanya’nın işçi ve askerlerine seslendi. Ancak grev hareketinin
yenilmiş olması, Alman ordusunda derhal devrimci bir kopuş gerçekleş­
mesi şansını dışarıda bırakıyordu ve askerler birkaç yüz mil ilerlediler.
Bolşevik P arti’de ve sovyetlerde ne yapılması gerektiği konusunda sert tar­
tışm alar oldu. Hem Buharin hem de Sol Sosyal Devrimciler, Almanya’ya
karşı devrimci savaşı savundular. Lenin, ültim atom un kabul edilmesini,
zira Bolşeviklerin savaş yapacak bir güce sahip olm adıklarını savundu.
Troçki ise, Almanya’daki olayların ikilemi çözeceği umuduyla, hem dev­
rimci savaşa hem de ültim atom u kabul etmeye karşı çıktı. Sonunda Lenin
Bolşeviklerin pek çoğunu ültim atom u kabul etm enin en gerçekçi çözüm
olduğu konusunda ikna etti. Sol Sosyal Devrimciler hüküm etten çekilerek
Bolşevikleri yalnız bıraktılar.
Barış karşılığında Almanya’nın dayattığı cezalandırıcı koşullar sa­
vaşın Rus ekonomisine verdiği zararı tam amladı. Ukrayna, Rus köm ü­
rünün çoğuna sahipti ve tahılının çoğunun kaynağıydı. Sanayi üretim i
köm ür yokluğu nedeniyle çöktü ve şehirlerdeki yiyecek kıtlığı eskisinden
de kötü hale geldi. Petrograd’da ekmek m iktarı 27 O cak’ta 150 grama
ve 28 Şubat’ta yalnızca 50 gram a indirildi. Bunun devrim i yapmış olan
Petrograd işçi sınıfı üzerindeki etkisi yıkıcı oldu. Nisan ayma gelindiğin­
de şehirdeki fabrikaların işgücü 1917’deki düzeyin yüzde 40’ı kadardı.
Bundan en fazla, 1905’teki hareketin belkemiğini teşkil etmiş olan büyük
metal fabrikaları zarar gördü. 1918’in ilk altı ayında bir m ilyondan fazla
kişi, başka yerlerde yiyecek bulm ak umuduyla şehirden göç etti: ‘Birkaç
ay içinde, devrim deki rolü nedeniyle ülkenin her yerinde tanınan Kızıl
Petrograd’ın proletaryasının büyük bir kısm ı yok olm uştu’.81
Rusya’nın geri kalan kısm ını, üretim süreci içindeki stratejik rolü ne­
deniyle devrime yöneltmeyi başarm ış olan işçiler, artık bu role sahip de­
ğildi. O nların kurdukları kurum lar, sovyetler, hâlâ varlığını koruyordu;
414
j
H a l k l a r ı n D ü n y a Ta r i hi
ama işyerleriyle olan organik bağlarını yitirmişlerdi.
Hevesli işçi, asker ve köylülerin, işçi sınıfı sosyalizminin kahram anca
eylemlere ilham kaynağı olduğu Bolşevik P artiye akın etmesiyle devrim
heyecanı devam ediyordu. Bu heyecan Troçki ye, 1917’nin işçi m ilislerinin
sağladığı sağlam ve inanm ış bir çekirdek etrafında, milyonlar gücünde
yeni bir Kızıl Ordu yaratm a olanağı verdi. Ancak sovyetler, parti ve Kızıl
Ordu artık yaşayan, çalışan bir işçi sınıfının bir parçası değildi. Bunun
yerine, her ne kadar 1790’lardaki versiyonu, burjuvazinin radikal kanadı­
nın ideallerince güdülendirilmiş, yeni versiyonu ise işçi sınıfı sosyalizmi
ve dünya devrim i idealleriyle güdülendirilm iş olsa da, Jakobenizmin gün­
cellenmiş bir türüne benziyordu.
Bu idealler için savaşmak, 1918 yılı ilerledikçe daha güç hale geldi.
A lm anların Ukrayna’yı ele geçirmesini, Haziran ve Temmuz’da Britanya
ve Fransa hüküm etlerinin tezgâhladığı saldırılar izledi. Çek milliyetçileri
tarafından İngiltere-Fransa-Rusya’nın yanında savaşmak üzere örgütle­
nen Avusturya-M acaristan savaş esirlerinden oluşan yaklaşık 30.000 kişi­
lik Çekoslovak birliği, Trans-Sibirya Demiryolu boyunca kasabaları kont­
rol ederek Rusya’yı ortadan böldü. O nların korum ası altında Sağ Sosyal
Devrimciler ve Menşevikler, Saratov’da, Bolşevik olduğundan kuşkula­
nılan herkesi sokakta öldüren bir hüküm et kurdular.82 Japon kuvvetleri,
Pasifik kıyısındaki Vladivostok’un kontrolünü ele geçirdiler. Britanya
birlikleri kuzeyde M urm ansk’a çıktılar ve ayrıca güneyde Bakü’nün kont­
rolünü ele geçirdiler. Aynı aylarda, Sol Sosyal Devrimciler, Brest-Litovsk
barışını baltalam ak amacıyla Petrograd’daki Alman büyükelçisini öldü­
rürlerken, Sağ Sosyal Devrimciler de Bolşevik hatip Volodarsky’yi öldür­
düler ve Lenin’i yaraladılar.
Bir yandan dışarıdan kuşatma, bir yandan da içerden terörist ve karşıdevrimci girişimler, devrimci rejimin niteliğinde bir değişiklik meyda­
na getirdi. Anarşistken Bolşevik olan Victor Serge, 1928 yılında yazılmış
Rusya Devrimi’nin Birinci Yılı’nda bu değişikliği anlatır. H azirana kadar:
Cumhuriyet, iç demokrasisi olan bütüncül bir sistemdi. Proletaryanın dikta­
törlüğü henüz, bir partinin, merkez komitesinin ya da belirli kişilerin dikta­
törlüğü değildi. Mekanizması karmaşıktı. Her sovyet, her devrimci komite,
Bolşevik P arti’nin ya da Sol Sosyal Devrimci P a rtin in her komitesi bu meka­
nizm anın bir kısmına sahiptir ve onu kendi bildiği gibi yürütür... Bütün ka­
rarnameler, çoğu kez son derece ilginç olan (Tüm Rusya Sovyetleri Yürütme
Komitesinin) birleşimleri sırasında tartışılır. Burada rejimin düşmanları par­
lamentonun sunduklarından daha fazla özgür ifade olanağı bulurlar.83
diye yazıyordu.
A rtık bunların hepsi değişmeye başlamıştı:
U m u t ve D e h ş e t Y ü z y ı l ı | 415
Kulakların (zengin köylüler) isyanı, (Sol Sosyal Devrimciler’le) sovyet ittifa­
kının bozulması ile aynı anda vuran M üttefiklerin müdahalesi, cumhuriyetin
varlığına şaşmaz bir tehdit oluşturuyordu. Proletarya diktatörlüğü, bundan
böyle, demokratik aygıtını terk etmeye zorlandı. Açlık ve yerel anarşi, iktida­
rın ciddi bir şekilde uygun komiserlikler elinde toplanmasını zorunlu kıldı.
... Kötülük için yapılan planlar, güçlü bir iç savunma aygıtının yaratılmasını
zorunlu kılar. Suikastlar, köylü isyanları ve ölümcül tehlike teröre başvurma­
yı zorlar. Karşı-devrimci sosyalistlerin yasadışı ilan edilmesi ve anarşistler
ve Sol Sosyal Devrimciler’le kopuş, sonuç olarak Komünist P a rtin in siya­
sal tekelini doğurdu... Yerel Sovyetlerle başlayan ve Vee-Tsik’le (Tüm Rusya
Sovyetleri Yürütmesi) sona eren Sovyet kurum lan ve halk komiserleri konse­
yi şimdi bir boşluk içinde çalışıyor.84
İşte tam bu noktada devrimci hüküm et, ilk kez olarak, sistemli terör
uygulamasına başladı. ‘Beyaz’ karşı-devrimciler, kuşkulanılan devrim ci­
leri yok etme kararlılıklarını göstermişlerdi. Ekim’de Moskova’da tu tu n ­
m ak için savaşırken böyle yapmışlardı ve Finlandiya’daki Beyazlar, Ocak
ayındaki Sosyal Demokrat ayaklanmayı bastırdıktan sonra 23.000 ‘Kızıl’ı
öldürm üşlerdi.85 Şimdi devrimciler aynen karşılık vermekten başka seçe­
nekleri olmadığını düşünüyorlardı. Kuşku duyulan karşı devrimcilerin
vurulm ası, burjuvalardan rehineler alınması, devrim in her karşıtının kal­
bine korku salacak yöntemlerin benimsenmesi, artık devrimci faaliyetin
kabullenilen bir parçası haline gelmişti. Bununla birlikte, Soljenitsin’in
Gulag Takımadaları gibi eserlerin yarattığı izlenime rağmen, bu terör
Stalin’in 1929’dan sonra uyguladığı terörden çok farklıydı. Bu, karşı­
devrim in hayali olmayan, gerçek eylemlerine karşı bir tepkiydi ve iç savaş
sona erdikten sonra, 1921’de sona erdi.
Devrimci rejim, bütün olumsuzluklar karşısında dayandı; çünkü kor­
kunç zorluklara rağmen eski Rusya İm paratorluğunun her tarafından
yoksul sınıfların desteğini elde ediyordu. Yalnızca o, işçilere um ut vaat
ediyor, daha yoksul köylülere toprak garantisi veriyor, Beyaz OrdularTa
birlikte çalışan Yahudi karşıtı çetelere direniyor ve Rus olmayan ulusların
kendi kaderlerini tayin etme hakkından korkmuyordu.
Bununla birlikte devrimci rejimi yönetenler ve onun mesajını iletmek
için hayatını tehlikeye atan yüz binlerce gönüllü, can atarak beklenen yar­
dım um udu için sürekli batıya, Avrupa’nın sanayileşmiş ülkelerine bakı­
yorlardı.
3. B ö l ü m
Avrupa K
eşmekeş
İç İn d e
A lm an K asım ’ı
Batıdaki devrimci kalkışma gecikmedi. Rus Ekim devrim inden tam 12
ay sonra -h e r ne kadar bu süre savaşın yıktığı ve açlık çeken Rusya için
çok uzun olsa d a - geldi.
Alm an İm paratorluğunun Brest-Litovsk’ta empoze ettiği insafsız ko­
şullar yöneticilerine nefes alacak bir olanak verdiyse de bu çok kısa sürdü.
1918 M art’ında büyük ve kanlı bir saldırı Alman ordularını, 1914’ten bu
yana Fransa içlerinde en ileri noktalara taşıdı ama daha sonra tıkandı.
Ağustos ayında ileri gitmek için ikinci bir girişim de başarısız oldu ve bu
kez geri çekilme sırası Alm an ordularındaydı. Bir yıl önce ABD’nin sava­
şa girmesi Anglo-Fransız tarafına yeni askerler ve geniş malzeme olanağı
sağlarken, Almanya insan rezervini tüketiyordu. Alm an yüksek komuta
heyeti panikledi ve Ludendorff bir tür sinir bunalım ı geçirdi.86 Eylül son­
larında derhal bir ateşkes yapılmasına karar verdi ve bunun sorum lulu­
ğundan kaçınm ak için de Kayzer’i, içinde birkaç Sosyal Dem okrat baka­
nın da bulunduğu yeni bir hüküm et kurmaya iknaya çalıştı. Ancak dört
yıldır Avrupa’yı allak bullak eden bir savaşı basitçe düğmeyi kapayarak
sona erdirm ek m üm kün değildi. Rakip emperyalistler, özellikle Fransa,
yılbaşında Almanya’nın Rusya’dan elde ettiğine benzer çok şey istiyordu.
Bir ay kadar Alm an hüküm eti bu bedeli ödememek için um utsuzca çaba­
ladı ve de savaş her zam anki gibi kanlı bi
