TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI Samsun Ticaret ve Sanayi Odası Sunumu Durmuş Yılmaz Başkan Haziran 2009 1 Sunum Planı I. Küresel Kriz ve Son Gelişmeler II. Türkiye Ekonomisine İlişkin Göstergeler III. Yakın Döneme İlişkin Öngörüler IV. Enflasyon Görünümü & Para Politikası Duruşu V. Uluslararası Banka Hesap Numarası (IBAN) VI. Finansal Eğitim 2 I. Küresel Kriz ve Son Gelişmeler 3 Küresel Kriz 2008 yılının son çeyreğinden itibaren küresel krizin dünya ekonomileri üzerindeki etkisi hızlı ve yıkıcı bir şekilde ortaya çıkmıştır. Bölgelere Göre Büyüme Oranları Seçilmiş Ülkelerin 2009 Yılı Büyüme Tahminleri (2002 1.Ç – 2009 1.Ç, yüzde) (yüzde) 5 ABD 4 3 2 1 OECD 0 -1 -2 Avrupa Birliği -3 -4 Kaynak: IMF, TCMB 2009Ç1 2008Ç1 2007Ç1 2006 Ç1 2005Ç1 2004Ç1 2003Ç1 2002Ç1 -5 İzlanda Estonya Singapur Ukrayna Japonya Rusya Almanya Turkiye İtalya İngiltere Meksika Hırvatistan Çek Cum. Malezya Macaristan ABD Bulgaristan Arjantin Brezilya G.Afrika Kolombiya Şili Endonezya Hindistan Çin -15 -10 -5 0 5 10 Kaynak: IMF, TCMB 4 Finansal Piyasalarda Son Gelişmeler Son dönemde küresel finans piyasalarında göreli bir iyimserliğin yaşandığı görülmektedir. 3 Ay Vadeli LIBOR Faiz Oranı ile ABD Hazine Bonosu Getirisi Arasındaki Fark (TED Spread) Risk İştahı Endeksi (2 Ocak 2006 – 1 Haziran 2009) (2 Ocak 2007 – 3 Haziran 2009, baz puan) 500 10 445 450 8 400 Aşırı İyimserlik 6 350 4 300 2 250 0 200 -2 150 100 50 0 01-07 04-07 07-07 10-07 01-08 04-08 07-08 10-08 01-09 04-09 Kaynak: Bloomberg, TCMB 51 -4 Panik -6 -8 2006 2007 2008 2009 Kaynak: Credit Suisse, TCMB 5 Güven Endeksleri ve Öncü Göstergeler Finans piyasalarında yaşanan bu olumlu hava, reel kesime ilişkin göstergelerde de gözlenmektedir. Son dönemde küresel ekonomiye ilişkin beklentilerde kısmi de olsa bir toparlanma yaşanmaktadır. Küresel Satın Alma Yöneticileri Endeksi ve Öncü Göstergeler Baltık Kuru Yük Taşımacılık Endeksi (Ocak 2004 – Mayıs 2009) (Ocak 2004 – Mayıs 2009) 70 4 14,000 3 65 2 60 1 55 0 50 -1 Küresel Satın Alma Yöneticileri Endeksi (sol eksen) 45 12,000 10,000 8,000 -2 -3 40 6,000 -4 35 -5 Küresel Öncü Göstergeler (sağ eksen) 30 25 -6 -7 05-09 01-09 09-08 05-08 01-08 09-07 05-07 01-07 09-06 05-06 01-06 09-05 05-05 01-05 09-04 05-04 -8 01-04 20 Kaynak: Bloomberg, Goldman Sachs, TCMB 4,000 2,000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: Bloomberg, TCMB 6 Küresel Ekonomiye Etkileri Bununla birlikte yaşanan krizin dünya ekonomilerinde çok büyük bir tahribata yol açtığı unutulmamalıdır. Varlık fiyatlarında görülen sert düşüşler ve geleceğe ilişkin olumsuz beklentiler, ihtiyati tasarruf eğilimini de artırarak şiddetli bir talep daralmasına neden olmuştur. ABD’de Hanehalkı Varlıkları ABD’de Hanehalkı Tasarrufunun GSYİH’ye Oranı (2006 4.Ç – 2008 4.Ç, trilyon ABD Doları) (Ocak 1990 – Nisan 2009, yüzde) 66 9 64,4 64 8 62,7 6 aylık hareketli ortalama 7 62 Değer Kaybı: 11.2 trilyon ABD doları 60 58 5,7 6 5 4 3 56 2 54 1 51,5 52 0 07Ç4 Kaynak:Amerikan Merkez Bankası, TCMB 08Ç1 08Ç2 08Ç3 08Ç4 Kaynak:Amerikan Merkez Bankası, TCMB 2009 07Ç3 2004 2005 2006 2007 2008 07Ç2 1999 2000 2001 2002 2003 07Ç1 1994 1995 1996 1997 1998 06Ç4 1990 1991 1992 1993 -1 50 7 Küresel Ekonomiye Etkileri Yaşanan tahribatın boyutu göz önüne alındığında, dünyada finansal koşullardaki sıkılığın kısa vadede ortadan kalkması ve küresel talebin yakın dönemde kalıcı bir şekilde canlanması ihtimali düşük görülmektedir. Merkez Bankası olarak öngörümüz, küresel ekonominin potansiyel üretim düzeyine ulaşmasının uzun bir süre alacağı yönündedir. Küresel Bankacılık Kesiminin Açıklanan Zararları Finansal Koşullar Endeksi (2007 2.Ç – 2009 1.Ç, milyar ABD doları, birikimli) (Ocak 2005 – Mart 2009) 1800 103 1600 Dünya 1400 Sıkı 102 ABD 1200 Avrupa ABD 101 1000 100 800 99 600 400 AB 98 200 0 2007 Ç3 2007 Ç4 2008Ç1 2008 Ç2 2008 Ç3 2008 Ç4 2009 Ç1 Kaynak: Bloomberg, TCMB 97 2005 Gevşek 2006 Kaynak: Goldman Sachs, TCMB 2007 2008 2009 8 II. Türkiye Ekonomisine İlişkin Göstergeler 9 Küresel Krizin Türkiye Ekonomisine Etkileri 2007 yılının ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan küresel kriz, finansman imkanlarını ve dış talebi olumsuz etkileyerek, diğer gelişmekte olan ülkeler gibi Türkiye’de de iktisadi faaliyette belirgin bir yavaşlamaya yol açmıştır. 6 Büyümenin Bileşenleri GSYİH (2007 1.Ç – 2008 4.Ç, bir önceki yılın aynı dönemine göre, yüzde katkı) (2004 1.Ç – 2008 4.Ç, mevsimsellikten arındırılmış, 1998 sabit fiyatlarıyla, 2008 1.Ç = 100) 105 100,0 4 100 2 95 0 90 -2 85 -4 80 Devletin Nihai Tüketim Harcamaları Net Dış Ticaret Gayri Safi Sabit Sermaye Oluşumu Stok Değişmeleri Yerleşik Hanehalkının Tüketimi Kaynak: TÜİK, TCMB Kaynak: TÜİK, TCMB 08 Ç4 08 Ç3 08 Ç2 08 Ç1 07 Ç4 07 Ç3 07 Ç2 07 Ç1 06 Ç4 06 Ç3 06 Ç2 08 Ç4 06 Ç1 08 Ç3 05 Ç4 08 Ç2 05 Ç3 08 Ç1 05 Ç2 07 Ç4 05 Ç1 07 Ç3 04 Ç4 07 Ç2 04 Ç3 07 Ç1 70 04 Ç2 -8 75 04 Ç1 -6 93,5 10 Türkiye’de Finansal Gelişmeler Son zamanlarda küresel risk algılamalarında gözlenen toparlanma eğilimi Türkiye’nin risk primine, yurt içi piyasa faizlerine ve döviz kurlarındaki oynaklığa olumlu yönde yansımıştır. Risk Göstergeleri Döviz Kuru Oynaklığı ve Gösterge DİBS Faizi (1 Ocak 2008 - 2 Haziran 2009, baz puan) (Ocak 2008 - Mayıs 2009, aylık ortalama, yüzde) 1000 25 Gösterge DİBS Faizi (nominal, sol eksen) 900 800 EMBI+ 700 0.12 21,7 0.10 20 0.08 600 15 500 400 Gösterge DİBS Faizi (beklenen reel*, sol eksen) 12,1 12,0 0.06 10 EMBI+Türkiye 300 0.04 200 5 TL/ABD Doları Oynaklığı (sağ eksen) 5,3 0.02 100 0 01-08 03-08 05-08 07-08 Kaynak: Bloomberg, TCMB 09-08 11-08 01-09 03-09 05-09 0 0.00 01-08 04-08 07-08 10-08 * 12 ay sonrasının enflasyon beklentilerine göre Kaynak: BBDK, TCMB 01-09 04-09 11 Türkiye’de Finansal Gelişmeler Alınan önlemler sonucunda, Türkiye’deki finansal koşulların, benzer durumdaki ekonomilere kıyasla son dönemde daha ılımlı bir seyir izlediği görülmektedir. Kredi Piyasası (Ocak 2008 – Mayıs 2009, 4 haftalık hareketli ortalama, yüzde) 24 22,3 22 20 TL Cinsi Ticari Kredi Faizleri 18,2 18 16,7 15,1 16 14 12 ABD’de BB Kredi Notuna Sahip Firmalara Uygulanan Faiz Oranları* (ABD doları cinsi) 9,3 10 8 01-08 14,2 03-08 05-08 07-08 09-08 11-08 01-09 03-09 * BB kredi notuna sahip ABD firmalarının ihraç etmiş olduğu tahvillerin faiz oranları Kaynak: JP Morgan, TCMB 12 Üretim Gelişmeleri ve Sipariş Beklentileri Mevcut göstergeler, gelecek 3 ay içinde beklenen siparişlerde bir toparlanma yaşandığına ve 2009 yılının ikinci çeyreğinde sanayi üretiminin istikrar kazanacağına işaret etmektedir. Sanayi Üretim Endeksi* (Ocak 2006 – Mart 2009) ve Kapasite Kullanım Oranı* (Ocak 2006 – Nisan 2009) 85 Kapasite Kullanım Oranı (Sol Eksen) Talep Göstergeleri (Ocak 2007 – Nisan 2009) 125 60 120 40 80 70 PMI Yeni Siparişler Endeksi* (sağ eksen) 60 50 115 20 75 40 110 0 105 70 30 İYA Gelecek Üç Aydaki İç Piyasa Sipariş Beklentisi** (sol eksen) -20 100 65 Sanayi Üretim Endeksi (Sağ Eksen) 60 95 90 01-05 07-05 01-06 07-06 01-07 07-07 01-08 07-08 01-09 * Mevsimsellikten arındırılmış Kaynak: TÜİK, TCMB 20 -40 10 -60 0 01-07 05-07 09-07 01-08 05-08 09-08 01-09 * PMI: Satın Alma Yöneticileri Endeksi, mevsimsellikten arındırılmış ** İktisadi yönelim anketi Kaynak: ABN Ambro, TCMB 13 İç Talep Göstergeleri Vergi indirimlerinin etkisiyle Mart ayından itibaren stok eritme sürecinin hızlandığı gözlenmektedir. Bununla birlikte, iç talepte gözlenen canlanmanın bir bölümünün, tüketim talebinin öne çekilmesinden kaynaklandığı unutulmamalıdır. Yurt İçine Yapılan Beyaz Eşya ve Otomobil Satışları 150 (Ocak 2007 – Nisan 2009, mevsimsellikten arındırılmış 3 aylık hareketli ortalama, 2007=100) 130 140 120 130 120 110 Beyaz Eşya Satışları 110 100 100 90 90 80 Otomobil Satışları 70 80 60 50 70 01-07 04-07 07-07 10-07 01-08 04-08 07-08 10-08 01-09 04-09 Kaynak: BESD, OSD, TCMB 14 Güven Endeksleri ve Öncü Göstergeler Bunun yanı sıra, reel kesim güven endeksinin ve tüketici güven endeksinin artış eğilimine girmesi, önümüzdeki dönemde iktisadi faaliyette kısmi bir toparlanma yaşanabileceğine işaret etmektedir. Öncü Göstergeler Tüketici Güven Endeksi (Ocak 2007 – Nisan 2009) ve Reel Kesim Güven Endeksi (Ocak 2007 – Mayıs 2009) 120 110 Reel Kesim Güven Endeksi (sağ eksen) 100 90 (Ocak 1992 – Nisan 2009) 105 115 100 110 95 90 105 100 85 95 Tüketici Güven Endeksi (sol eksen) 80 80 75 70 70 60 50 01-07 05-07 Kaynak: TCMB 09-07 01-08 05-08 09-08 01-09 90 85 65 80 60 05-09 75 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 Kaynak: TCMB 15 Dış Talep Beklentileri Nominal olarak hem ihracatta hem ithalatta yüksek oranda düşüşler yaşanmıştır. Ancak mevsimsellikten arındırıldığında, miktar bazında (reel) ihracatın son dönemde istikrarlı bir eğilim sergilediği, dış talebe ilişkin beklentilerde bir toparlanma yaşandığı görülmektedir ABD Doları Bazında İhracatta ve İthalatta Değişim (Temmuz 2007 – Nisan 2009, bir önceki yılın aynı dönemine göre 3 aylık hareketli ortalama, yüzde) 50 İhracat Miktar Endeksi* (Temmuz 2007 – Mart 2009) ve İhracat Beklentileri** (Temmuz 2007 – Nisan 2009) 145 150 140 140 40 30 135 20 Yurt Dışı Sipariş Beklentisi (sağ eksen) 130 10 İhracat 0 125 130 120 110 100 120 -10 İhracat Miktar Endeksi (altın hariç, sol eksen) 115 -20 İthalat -30 90 80 110 70 -28,6 -40 -41,6 -50 07-07 10-07 01-08 Kaynak: TÜİK, TCMB 04-08 07-08 10-08 01-09 04-09 105 60 100 50 07-07 10-07 01-08 04-08 07-08 10-08 01-09 04-09 * İş günü sayısına göre düzeltilmiş ve mevsimsellikten arındırılmış ** İktisadi yönelim anketi ihracat beklentilerinde artış ile azalış arasındaki fark (iki ay ileri kaydırılmış) Kaynak: TÜİK, TCMB 16 Kredi Gelişmeleri 2008 yılı Kasım ayından itibaren gerileyen tüketici kredileri, son haftalarda ılımlı bir artış eğilimine girmiştir. Ancak zayıf seyreden yatırım eğilimi nedeniyle işletme kredilerinin gerilemeye devam ettiği ve toplam kredi hacmindeki düşüşün Mayıs ayında da sürdüğü görülmektedir. Şirket ve Tüketici Kredilerinin Aylık Değişimi Yurt İçi Reel Kredi Hacmi (Ocak 2008 – Mayıs 2009, 6 haftalık hareketli ortalama, yüzde) (Ocak 2006 – Mayıs 2009, Eylül 2008=100) 1,5 110 100,0 100 1,0 90 0,5 Tüketici Kredileri 91,0 Kaynak: BDDK, TCMB 05-09 03-09 01-09 11-08 İşletme Kredileri 09-08 05-09 12-08 07-08 02-08 09-07 04-07 -1,5 11-06 50 06-06 -1,0 01-06 60 07-08 -0,5 05-08 70 03-08 0,0 01-08 80 Kaynak: BDDK, TCMB 17 III. Yakın Döneme İlişkin Öngörüler 18 İktisadi Faaliyette Toparlanma Son dönemde politika faizlerindeki indirimler ve alınan mali tedbirler sonrasında, içinde bulunduğumuz yılın ikinci çeyreğinde ülkemizde yurt içi talebin göreli olarak istikrar kazanabileceğini ve son çeyrekten itibaren büyümenin pozitif olacağını öngörmekteyiz. Merkez Bankasının Çıktı Açığı Tahminleri (2008 4.Ç – 2012 1.Ç) 0.0 -1.0 -2.0 -3.0 -4.0 -5.0 -6.0 -7.0 -8.0 Kaynak: TCMB 12 Ç1 11 Ç4 11 Ç3 11 Ç2 11 Ç1 10 Ç4 10 Ç3 10 Ç2 10 Ç1 09 Ç4 09 Ç3 09 Ç2 09 Ç1 08 Ç4 -9.0 19 Bankacılık Sektörü Kriz boyunca Türkiye’nin finans piyasalarındaki oynaklık sınırlı kalmış, Türkiye’nin risk priminde gerçekleşen artış, diğer bir çok yükselen piyasa ekonomisinin gerisinde kalmış ve Türkiye’nin finans sistemi krize, kredi notunun ima ettiğinden çok daha fazla direnç göstermiştir. Döviz Kuru Oynaklığı Ülkelerin Kredi Notları ve Risk Primlerindeki Değişim (Eylül 2008 - Mayıs 2009, döviz kurlarının günlük değişimlerinin standart sapması) (12 Eylül 2008 – 29 Mayıs 2009 arası) 175 Şili 150 Kolombiya Macaristan 125 CDS Değişimi (baz puan) Meksika Çek Cum. Y.Zelanda Türkiye Macaristan Polonya G.Afrika Rusya 100 Polonya 75 Şili 50 Brezilya Hindistan Kolombiya G.Afrika 25 G.Kore 0 0 G.Kore Meksika Çek Cumh. 1 2 3 4 5 -25 0,013 0,015 0,017 0,019 0,021 0,023 7 8 9 Türkiye Brezilya 0,011 6 -50 S&P Kredi Notları (1=A+, 9=BB-) Kaynak: Bloomberg, TCMB Not: Eğilim eğrisi Türkiye hariç ülkeleri kapsamaktadır. Kaynak: Bloomberg, TCMB 20 Finansal Stres Endeksleri Türkiye’nin Finansal Stres Endeksindeki bozulma diğer gelişmekte olan ülkelere göre daha sınırlı olmuştur. Bir çok ülkenin bankacılık sektörünün, bu ülkelerin finansal sistemleri üzerinde yüksek oranda baskı oluşturduğu, Türkiye’de ise bu baskının düşük seviyelerde kaldığı görülmektedir. Finansal Stres Endeksleri* Finansal Stres Endeksi–Türkiye’nin Bileşenleri (Ocak 1997 – Mayıs 2009) (Ocak 2007 – Mayıs 2009) 2.5 Lehman Brothers iflası 4 Rusya krizi LT CM iflası 3 2 Asya krizi 2.0 Enron ve World Com skandalları T ürkiye bankacılık krizi 1.5 1.0 İkinci Irak Savaşı 1 0.5 0.0 0 Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler Türkiye Kaynak: TCMB, IMF Endekslerin standardize edilmiş üç aylık hareketli ortalama değerleridir. Türkiye endeksi 20 Mayıs’ta güncellenmiştir. Ülke Kredi Riski İma Edilen Oynaklık Döviz Piyasası Kaynak: TCMB, IMF 05-09 01-09 09-08 05-08 01-08 09-07 01-07 01-09 04-08 07-07 10-06 01-06 04-05 07-04 10-03 01-03 04-02 07-01 10-00 01-00 04-99 -1.5 07-98 -2 10-97 -1.0 01-97 -1 05-07 -0.5 Hisse Senedi Piyasası Bankacılık Sektörü Finansal Stres Endeksi 21 Bankacılık Sektörü Küresel kriz karşısında ekonomimizin dayanıklılığını artıran temel unsur finansal sistemimizin sağlam ve istikrarlı yapısıdır. Yabancı Para Net Genel Pozisyonu Kredi Şoklarının Sektörün SYR’sine Etkileri (2000 1.Ç – 2009 2.Ç*, milyar ABD Doları) 2 20 1 Aralık 2007 18 0 16 -1 -2 14 -3 12 Eylül 2008 Mart 2009 -4 10 -5 8 -6 6 * 22 Mayıs 2009 itibarıyla Kaynak: BDDK, TCMB 2009 Ç1 2008 Ç1 2007 Ç1 2006 Ç1 2005 Ç1 2004 Ç1 2003 Ç1 2002 Ç1 2001 Ç1 2000 Ç1 -7 Yasal sınır yüzde 8 4 1 Mevcut Durum 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 TGA Dönüşüm Oranı Artış Puanı 22 Bankacılık Sektörü Bankalarımızın bilançolarında sorunlu yabancı menkul kıymetlerin bulunmaması, sermaye yeterlilik rasyolarının ve likidite yeterlilik oranlarının yüksek seviyesi, Türkiye’de kredi piyasalarının dünyadaki örneklerine göre, daha erken normalleşmesine destek verecektir. Sermaye Yeterlilik Oranı Kısa Vadeli Yabancı Para Likidite Yeterlilik Rasyoları (Temmuz 2007 – Nisan 2009, yüzde) 24 300 20 250 16 200 12 150 (1 Ocak 2008 – 15 Mayıs 2008, yüzde) 0-7 gün 1 aya kadar Hedef oran yüzde 12 8 100 Yasal sınır yüzde 8 Kaynak: BDDK, TCMB Kaynak: BDDK, TCMB 05-09 03-09 01-09 11-08 09-08 07-08 05-08 03-08 Yasal sınır yüzde 80 01-08 03-09 01-09 11-08 09-08 07-08 05-08 03-08 01-08 0 11-07 0 09-07 50 07-07 4 23 Bankacılık Sektörü Bankacılık sektörünün derinliğinin ve bankaların aracılık fonksiyonlarının gelişiminin bir göstergesi olarak değerlendirilen, kredilerin mevduata oranı, küresel kriz sırasında bir risk unsuru olarak ön plana çıkmıştır. Türkiye’de Kredilerin Mevduata Oranı Seçilmiş Ülkelerde Kredilerin Mevduata Oranı (Ocak 2001 – Nisan 2009, yıllık yüzde) (2007, yüzde) 80 300 72.9 70 62.8 60 200 50 40 100 30 24.8 20 10 Kaynak: BDDK, TCMB 01-09 07-08 01-08 07-07 01-07 07-06 01-06 07-05 01-05 07-04 01-04 07-03 01-03 07-02 01-02 07-01 01-01 0 Lüksemburg Çek Cum. Slovakya Yunanistan Belçika Türkiye Polonya Bulgaristan İngiltere Romanya Almanya AB27 Euro Bölgesi Hollanda İspanya Avusturya Macaristan Portekiz Fransa Malta Letonya Finlandiya İrlanda Slovenya Litvanya İtalya Estonya İsveç Danimarka 0 Kaynak: IMF, BDDK, TCMB 24 Hanehalkı Önümüzdeki dönemde Türkiye ekonomisinin göreli olarak daha hızlı toparlanmasına destek verecek diğer bir unsur, Türkiye’de hanehalkı borçluluk oranının ve dövize duyarlı tüketici kredilerinin, bir çok yükselen piyasa ekonomilerine kıyasla düşük bir düzeyde olmasıdır. Hanehalkı Yükümlülüklerinin GSYİH’ye Oranı Döviz Cinsi Kredilerin Toplam Kredi Hacmi İçindeki Payı 100 (2005 – 2007, yüzde) 70 (2008 , yüzde) Avrupa Birliği 56 55 (AB27) 60 80 56 50 Doğu Avrupa 60 40 40 Türkiye 30 28 23 20 17 20 10 Kaynak: IMF, TCMB Meksika Çek Cumh. Rusya Arjantin Türkiye Polonya Romanya Peru Ukrayna Hırvatistan Litvanya Macaristan Bulgaristan Estonya Letonya 0 12 10 8 0 2005 2006 2007 Kaynak: Avrupa Merkez Bankası, TCMB 25 Hanehalkı 2006 yılı ortasından itibaren uygulanan basiretli para politikasının da desteği ile Türkiye’de kredi genişlemesi, diğer ülke örneklerine göre daha ılımlı gerçekleşmiş ve bu durum hanehalkının tüketim talebini ertelemesine neden olmuştur. Yerleşik Hanehalkı Tüketiminin GSYİH İçindeki Payı (2003 1.Ç – 2008 4.Ç, yüzde) ve Tüketici Kredilerinin Çeyreklik Değişimi (2003 1.Ç – 2009 2.Ç*, reel, yüzde) 72.5 72,2 60 Özel Tüketim/ GSYİH (sol eksen) 71.5 50 40 30 70.5 20 69,7 10 69.5 0 Tüketici Kredileri (sağ eksen) 09Ç1 08Ç3 08Ç1 07Ç3 07Ç1 06Ç3 06Ç1 05Ç3 05Ç1 04Ç3 04Ç1 03Ç3 -10 03Ç1 68.5 * Mayıs 2009 itibarıyla Kaynak: TÜİK, TCMB 26 Reel Sektör Banka dışı kesimin yabancı para açık pozisyonu, 2008 yılının son çeyreği itibarıyla 78 milyar ABD dolarıdır. Sektörün kısa vadeli açık pozisyonu, Ocak ayı itibarıyla 5 milyar ABD dolarıdır. Firmaların Uzun Vadeli Dış Borçlarının Vade Kompozisyonu* Firmaların Yabancı Para Varlık ve Yükümlülükleri (2005 – 2008 4.Ç, milyar ABD Doları) (Mart 2009, milyar ABD Doları) YP Cinsi Yükümlülükler 200 70 167 172 154 150 YP Cinsi Varlıklar 100 100 72 50 63 108 66 117 68 129 161 139 59,4 60 50 73 78 81 86 87 83 40 31,9 46 30 23,6 18,5 20 0 2005 2006 2007 Ç1 2007 Ç2 2007 Ç3 2007 Ç4 2008 Ç1 2008 Ç2 2008 Ç3 2008 Ç4 10 -50 0 Net YP Pozisyonu -100 Kaynak: TCMB 2009 * Vadeye kalan gün sayısı Kaynak: TCMB 2010 2011 2012 Sonrası 27 Dış Finansman İhtiyacı 2008 yılının 3. çeyreğinden bu yana dış ticaret açığının önemli ölçüde gerilediği ve cari açığın kapanması ile birlikte finansman ihtiyacının hızla azaldığı görülmektedir. Merkez Bankası rezervlerinin seviyesi, Türkiye’nin kısa vadeli dış borcunu karşılayacak seviyededir. Merkez Bankası Rezervlerinin Kısa Vadeli Dış Borçlara Oranı Dış Ticaret Dengesi 70 (Ocak 2005 – Nisan 2009, milyar ABD doları) 200 180 58,0 60 (1996 – 2008 4.Ç, yüzde) Dış Ticaret Açığı 160 50 140 40 31,4 120 100 30 80 17,9 20 60 10 Enerji Hariç Dış Ticaret Açığı 40 (3,3) 0 0 -10 01-05 20 07-05 01-06 Kaynak: TÜİK, TCMB 07-06 01-07 07-07 01-08 07-08 01-09 96 97 98 99 00 01 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TCMB 02 03 04 05 06 07 08 28 Riskler Dış finansmana erişim imkanlarının sınırlı kalmaya devam etmesi, ihracat pazarlarımızda toparlanmanın daha geç ve kademeli olması ve ihracatımızda dış talebe duyarlı dayanıklı tüketim ve sermaye mallarının yüksek payı, Türkiye ekonomisindeki toparlanmanın, alışılagelmiş tecrübelerimizden farklı olacağını göstermektedir. İhracat İçinde Yatırım ve Dayanıklı Tüketim Mallarının Payı Büyüme Tahminleri (2006 – 2011*, yüzde) 10 30 (1996 - Nisan 2009, yüzde) Gelişmekte Olan Ülkeler 8 6 aylık hareketli ortalama 25 6 Dünya AB 4 20 2 15 0 -2 10 -4 -6 Kaynak: IMF *2009 ve sonrası tahmin Kaynak: TÜİK, TCMB 10-08 01-08 04-07 07-06 10-05 01-05 04-04 07-03 10-02 01-02 04-01 07-00 10-99 01-99 04-98 07-97 10-96 01-96 2011 2010 2009 2008 2007 2006 5 29 Yatırım ve İstihdam Beklentileri Yatırım ve istihdam göstergeleri, 1994 ve 2001 krizlerinin ardından iktisadi faaliyette gözlemlediğimiz hızlı toparlanmanın aksine, mevcut krizden çıkışın yavaş ve kademeli olacağına, kısa vadede toplam talepte belirgin bir ivmelenme yaşanmayacağına işaret etmektedir. Yatırım Harcamaları (2006 1.Ç – 2009 1.Ç, yüzde) İşsizlik Oranları* 20 (Ocak 2000 - Şubat 2009, yüzde) 16 Tarım Dışı İşsizlik Oranı 12 İşsizlik Oranı 8 * Yatırım malları üretimi ve ithalatı verileri kullanılarak oluşturulan endeks ** Ocak-Şubat Dönemi Kaynak: TÜİK, TCMB 01-09 01-08 01-07 01-06 01-05 01-04 01-03 01-02 01-01 01-00 4 *Mevsimsellikten arındırılmış Kaynak: TÜİK, TCMB 30 Finansal Sıkılık Göstergeleri Gerçekleştirilen faiz indirimlerine rağmen finansal koşullardaki ek sıkılık kısmen devam etmektedir. Merkez Bankasının sağladığı likidite imkanlarının, piyasadaki likidite sıkışıklığını hafifletmekle beraber, bankaların vade açısından daha önce kullandıkları fon kaynaklarının yerini tutamayacağı unutulmamalıdır. Faiz Oranları (Temmuz 2007 – Nisan 2009, yıllık yüzde) 26 10 Ticari Kredi Faizleri ve Tüketici Kredi Faizleri ile Mevduat Faizleri Arasındaki Farkı* (Temmuz 2007 – Nisan 2009, yıllık yüzde) Tüketici Kredi Faizi* 24 Ticari Kredi Faizi* 22 8 20 Tüketici Kredisi – Mevduat Faizi 6 18 16 4 14 Mevduat Faizi** 12 2 Ticari Kredi Mevduat Faizi Merkez Bankası Politika Faizi 10 8 * Ağırlıklı ortalama akım faiz oranları. Tüketici kredisi faizleri; taşıt, konut ve ihtiyaç kredilerinin ağırlıklı ortalamasıdır. * Bankalararası mevduat hariç. Kaynak: BDDK, TCMB * Ağırlıklı ortalama akım faiz oranlarıdır. Kaynak: TCMB 03-09 01-09 11-08 09-08 07-08 05-08 03-08 01-08 11-07 09-07 07-07 03-09 01-09 11-08 09-08 07-08 05-08 03-08 01-08 11-07 09-07 07-07 0 31 Kredi Eğilim Anketi Sonuçları Kredi Eğilim Anketleri, son dönemde yatırım kaynaklı kredi talebinin belirgin bir şekilde azaldığını, kredi talebinin esas olarak firmaların mevcut kredilerini yeniden yapılandırma isteklerinden kaynaklandığını, bankaların kredi standartlarını sıkılaştırmalarında ekonomiye ilişkin risk algılamalarının önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Kredi Arzını Etkileyen Unsurlar (Haziran 2004- Mart 2009.) 40 Bankaların Likidite ve Sermaye Kısıtlarının Etkisi 20 0 Rekabet Baskısının Etkisi -20 -40 -60 Sektör ve Ekonomiye İlişkin Algılamaların Etkisi -80 -100 06-04 Kaynak: TCMB 12-04 06-05 12-05 06-06 12-06 06-07 12-07 06-08 12-08 32 Tahsili Gecikmiş Alacaklar Kredilerin tahsili gecikmiş alacak dönüşüm oranında, 2008 yılı Eylül ayından itibaren gözlenen artış eğilimi devam etmektedir. Karşılıksız Banka Çek Adetinin Takas Odasına İbraz Edilen Toplam Çek Adetine Oranı Firma ve KOBİ Kredilerinin TGA’ya Dönüşüm Oranı (Aralık 2007 – Nisan 2009) (2003 – Nisan 2009, yıllık yüzde) 6.0 9 5.5 7.9 8 KOBİ Kredileri 7.2 7 5.0 6.8 4.5 6.0 6 5.6 5.2 5.5 4.0 5 Firma Kredileri 3.5 4 * Nisan 2009 itibarıyla Kaynak: BTOM , TCMB 04-09 02-09 12-08 2009* 10-08 2008 08-08 2007 06-08 2006 04-08 2005 02-08 2004 12-07 3.0 2003 Kaynak: TCMB 33 IV. Enflasyon Görünümü & Para Politikası Duruşu 34 Dünya Emtia Fiyatları Küresel büyümedeki yavaşlamaya paralel olarak emtia fiyatları düşük seviyelerini korumaktadır. Emtia Fiyatları (1 Ocak 2006 – 2 Haziran 2009, 2001 = 100) 600 500 Enerji 400 Metal 300 200 Tarım 100 01-06 05-06 09-06 01-07 05-07 09-07 01-08 05-08 09-08 01-09 05-09 Kaynak: Bloomberg 35 Türkiye’de Enflasyon Gelişmeleri Mayıs ayında tüketici fiyatları yıllık enflasyonu yüzde 5,2 olarak gerçekleşmiştir. Tüketici Enflasyonu Gıda ve Enerji Enflasyonu (Ocak 2007 – Mayıs 2009, yıllık yüzde değişim) (Ocak 2007 – Mayıs 2009, yıllık yüzde değişim) 13 20 12 18 11 Gıda ve Enerji 16 10 TÜFE 14 9 12 Kaynak: TÜİK, TCMB 04-09 01-09 10-08 07-08 04-08 01-08 10-07 07-07 04-07 Gıda ve Enerji Dışı TÜFE 01-07 04-09 2 01-09 4 10-08 4 07-08 5 04-08 6 01-08 6 10-07 8 07-07 7 04-07 10 01-07 8 Kaynak: TÜİK, TCMB 36 Türkiye’de Enflasyon Gelişmeleri Hizmet grubu yıllık enflasyonunda son iki çeyrektir devam eden yavaşlama eğilimi Mayıs ayında da sürmüştür. Fiyatların artış hızındaki yavaşlama, tüm alt gruplarda gözlenmeye devam etmektedir. Mal ve Hizmet Fiyatları Hizmet Fiyatları (Ocak 2007 – Mayıs 2009, yıllık yüzde değişim) 14 25 12 20 (Ocak 2007 – Mayıs 2009, yıllık yüzde değişim) Ulaştırma 10 15 8 10 6 5 Kira Lokanta ve Oteller Diğer Hizmetler Mal Grubu Kaynak: TÜİK, TCMB 03-09 01-09 11-08 09-08 05-08 03-08 01-08 11-07 09-07 07-07 05-07 03-07 0 01-07 05-09 03-09 01-09 11-08 09-08 07-08 05-08 03-08 01-08 11-07 09-07 07-07 05-07 03-07 01-07 4 07-08 Hizmet Grubu Kaynak: TÜİK, TCMB 37 Stok ve Maliyet Gelişmeleri Firmaların stok eritme sürecinde sona yaklaştıkları ve önümüzdeki dönemde de talepteki artışın devam etmesi halinde, bu durumun üretime olumlu yansıyabileceği düşünülmektedir. Mamul Stok Seviyesi* (Ocak 2007 – Mayıs 2009) 25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 01-07 04-07 07-07 10-07 01-08 04-08 07-08 10-08 01-09 04-09 * İktisadi yönelim anketinde yer alan normal üstü mamul stok seviyesi ile normal altı stok seviyesi farkıdır. Kaynak: TCMB 38 Enflasyon Beklentileri Açıklanan enflasyon verilerinin Merkez Bankası’nın faiz indirimlerini destekler nitelikte olması, beklentileri olumlu etkilemiş, özellikle Ocak ayından itibaren orta vadeli enflasyon beklentilerinde kayda değer bir iyileşme gözlenmiştir. Enflasyon Beklentileri (Ocak 2006 – Mayıs 2009, yıllık yüzde değişim) 10 9 8 12 Aylık Beklenti 7 6.5 6 6.3 5 24 Aylık Beklenti 4 01-06 05-06 09-06 01-07 05-07 09-07 01-08 05-08 09-08 01-09 05-09 Kaynak: TÜİK, TCMB 39 Enflasyon ve Çıktı Açığı İktisadi faaliyetteki toparlanmanın zaman alacağı, enflasyon üzerindeki aşağı yönlü baskıların süreceği, kısa vadede enflasyondaki düşüşün hızlanacağı tahmin edilmektedir. Enflasyon ve Çıktı Açığı Tahminleri (2008 4.Ç – 2012 1.Ç) Tahmin Aralığı* Çıktı Açığı 2009 için Belirsizlik Aralığı Yıl Sonu Enflasyon Hedefleri 12 Kontrol Ufku 10 8 Yüzde 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 4 2008 1 2 3 2009 4 1 2 3 2010 4 1 2 3 2011 4 1 2012 Kaynak: TCMB 40 Para Politikası Duruşu Gelişmekte olan ülkelerin merkez bankaları, 2008 yılının ilk yarısında döviz kurlarındaki değer kaybı ve finansal istikrar kaygıları nedeniyle temkinli bir tavır izlemişlerdir. Gelişmekte Olan Ülkelerde Enflasyon ve Para Politikası Faiz Oranları Türkiye’de Enflasyon ve Para Politikası Faiz Oranları (Ocak 2008 – Mayıs 2009, ortalama yüzde) (Ocak 2008 – Mayıs 2009, ortalama yüzde) 12 9.0 14 11 8.5 13 9 7.5 8 7.0 Enflasyon Oranı (sol eksen) 7 11 10 9 6.5 6.0 5 5.5 6 5.0 5 05-09 04-09 03-09 01-09 02-09 12-08 09-08 08-08 07-08 06-08 05-08 03-08 04-08 02-08 01-08 Kaynak: Merkez Bankaları, TCMB 10-08 11-08 Faiz İndirim Süreci Enflasyon Oranı (sol eksen) 8 6 4 Faiz Oranı (sağ eksen) 14 12 10 7 8 Faiz İndirim Süreci 6 08-08 09-08 10-08 11-08 12-08 01-09 02-09 03-09 04-09 05-09 8.0 16 12 01-08 02-08 03-08 04-08 05-08 06-08 07-08 10 18 Kaynak: Merkez Bankaları, TCMB 41 2001 Sonrası Para Politikası Nasıl Şekillendi? III II Olumsuz Maliyet Şoku 2008 2.Ç Yükselen Enflasyon Yüksek Talep ve Olumsuz Maliyet Şoku 2006 2.Ç Politika Tepkisi Politika Tepkisi Hedef revizyonu, Ölçülü faiz artırımı Fiyat İstikrarı Düşen Enflasyon Güçlü parasal sıkılaştırma HEDEF IV I Düşük Talep Şoku Olumlu Maliyet Şoku 2008 4.Ç 2003-05 Politika Tepkisi Politika Tepkisi Faiz indirimleri İhtiyatlı Faiz İndirimi ve Faiz Dışı Araçlar: Düzenleme ve Denetlemelerin sıkılaştırılması Düşen Milli Gelir Sürdürülebilir Aşırı Hızlı Artan Büyüme Milli Gelir 42 Para Politikası Duruşu Merkez Bankası, 2008 yılının son çeyreğinde enflasyonu yükselten küresel gelişmelerin tersine dönmesiyle birlikte süratli bir şekilde faiz indirimlerine gitmiş, bu konuda yükselen piyasalar arasında öncü bir rol üstlenmiştir. Gelişmekte Olan Ülkelerde Politika Faiz Oranlarının Değişimi (yüzde) Ağustos 2008 – Mayıs 2009 Ocak 2008 – Ağustos 2008 Romanya Ukrayna İzlanda Brezilya Şili Türkiye Peru Endonezya G. Afrika Rusya Macaristan Meksika Polonya Kolombiya Tayland Tayvan G. Kore Çin Malezya Çek Cum. İsrail -1.0 Türkiye Şili Kolombiya Güney Afrika İsrail G. Kore Meksika Brezilya İzlanda Tayland Tayvan Peru Polonya Çin Çek Cumhuriyeti Endonezya Malezya Romanya Ukrayna Rusya Macaristan 0.0 Kaynak: TCMB, Merkez Bankaları 1.0 2.0 3.0 -8.0 -6.0 -4.0 Kaynak: TCMB, Merkez Bankaları -2.0 0.0 2.0 43 Para Politikası Duruşu Hem risk algılamalarındaki sınırlı iyileşme, hem de Merkez Bankasının faiz indirimlerinin açıklanan enflasyon verileri ile desteklenmesi sonucunda piyasa faizleri hızlı bir düşüş eğilimine girmiştir. TCMB Politika Faiz Oranı ve Gösterge DİBS Faiz Oranı (1 Ocak 2008 – 1 Haziran 2009, bileşik, yüzde) 26 Gösterge DİBS Faiz Oranı 24 22 20 18 16 Politika Faiz Oranı 14 12 10 8 01-08 03-08 05-08 07-08 09-08 11-08 01-09 03-09 05-09 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TCMB 44 İhracat Reeskont Kredileri Yaşanan küresel krizin reel sektör üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla, ihracat reeskont kredisi limiti 500 milyon ABD dolarından 2,5 milyar ABD Dolarına çıkarılmış ve kullanım koşulları kolaylaştırılmıştır. İhracat Reeskont Kredisi Kullanımları (1992 – Mayıs 2009) 700 595 600 500 400 300 2004 2005 3 2 2 2009* 20 2008 27 2007 31 2006 32 2003 54 2001 1995 39 2000 1994 * 17 Nisan 2009 itibarıyla Kaynak: TCMB 29 1999 1993 0 1 1998 1 12 1997 5 12 1996 10 12 1992 100 2002 200 45 Dengeleyici Kamu Maliyesi Bu dönemde para politikasının etkinliğini belirleyecek en önemli unsurlardan biri maliye politikasındaki gelişmelerdir. İç talebi canlandırmak için birçok ülke, imkanları ölçüsünde, kamu harcamalarını artırmaktadır. Bu dönemi kamu borç stoklarında sınırlı bir artış ile atlatan ülkeler, krizin ardından potansiyel büyüme oranlarına daha çabuk dönebilecektir. 2008 Yılı Bütçe Açığı ve 2009-2010 Bütçe Açığı Tahminleri* (GSYİH’ye oranı, yüzde) Hindistan İngiltere Japonya ABD Fransa Gelişmiş Ülkeler Türkiye Gelişmekte Olan Ülkeler Çin Meksika G. Afrika Brezilya 0 -2 -4 -6 2008 -8 2009 -10 2010 -12 * Türkiye için KEP verisi, diğer ülkeler için IMF tahmini kullanılmıştır Kaynak: IMF, KEP, TCMB 46 Orta Vade Mali Çerçeve Gereksinimi İçinde bulunduğumuz iktisadi konjonktürde kamu kesiminin artan finansman gereksinimi, para politikası kararlarının iktisadi faaliyet üzerindeki olumlu etkilerini zayıflatma potansiyeli taşımaktadır. Merkezi Yönetim Vergi Gelirleri ve Faiz Dışı Harcamalar (Mart 2007 – Nisan 2009, yıllık yüzde değişim, 3 aylık hareketli ortalama) 35 30 Faiz Dışı Harcamalar 25 20 15 10 5 0 Vergi Gelirleri -5 -10 03-07 06-07 09-07 Kaynak: Maliye Bakanlığı, TCMB 12-07 03-08 06-08 09-08 12-08 03-09 47 Orta Vade Mali Çerçeve Gereksinimi Önümüzdeki dönemde kısa vadeli politika faizlerinin uzunca bir süre tek haneli seviyelerde seyretmesi muhtemeldir. Uzun vadeli faizlerin de tek haneli seviyelere daha erken gelebilmesi, güçlü ve inandırıcı bir orta vadeli mali disiplin perspektifi verilmesiyle mümkün olabilecektir. AB Tanımlı Kamu Borç Stoku (2002 – 2007, GSYİH’ye oranı) 80 73,7 67,4 70 Maastricht Kriteri: %60 59,2 60 52,3 50 46,1 39,4 40 30 20 2002 2003 Kaynak:Hazine Müsteşarlığı, TCMB 2004 2005 2006 2007 48 Orta Vade Mali Çerçeve Gereksinimi Kısa vadedeki mali gevşemenin, borç dinamiklerinin sürdürülebilirliğini ve bütçe disiplinini gözeten orta vadeli somut bir mali çerçeve ile desteklenmesi büyük önem taşımaktadır. AB Tanımlı Kamu Borç Stoku ve Hedefler 80 (2002 – 2012, GSYİH’ye oranı) 73,7 70 67,4 Maastricht Kriteri: %60 59,2 60 52,3 50 Katılım Öncesi Ekonomik Programı 46,1 40 39,4 39,5 2007 2008 43,1 44,1 43,4 2009 2010 2011 30 20 2002 2003 2004 2005 2006 Kaynak: Katılım Öncesi Ekonomik Program , Hazine Müsteşarlığı, TCMB 49 V. Uluslararası Banka Hesap Numarası (IBAN) 50 Uluslararası Banka Hesap Numarası •• Uluslararası Uluslararası Banka Banka Hesap Hesap Numarası Numarası (IBAN) (IBAN) Hakkında Hakkında Tebliğ, Tebliğ, 10 10 Ekim Ekim 2008 2008 tarihinde tarihinde Resmi Resmi Gazete’de Gazete’de yayımlanmıştır. yayımlanmıştır. •• IBAN, IBAN, mevcut mevcut hesap hesap numaralarının numaralarının yerine yerine kullanılacak kullanılacak olan olan ve ve belli belli bir bir standardlara standardlara göre göre oluşturulmuş oluşturulmuş uluslararası uluslararası banka banka hesap hesap numarasıdır. numarasıdır. Mevcut Hesap Numaraları IBAN’a dönüşüyor 142005787XYZ TR08 0006 4000 0014 2005 787X YZ •• IBAN IBAN ile ile para para transferleri transferleri hızlı hızlı ve ve hatasız hatasız olarak olarak gerçekleşecektir. gerçekleşecektir. •• Avrupa Avrupa Birliği Birliği mevzuatına mevzuatına uyum uyum sağlanmıştır. sağlanmıştır. 51 Uluslararası Banka Hesap Numarası •• IBAN, IBAN, Avrupa Avrupa Birliği Birliği ülkeleri ülkeleri dahil dahil pek pek çok çok ülkede ülkede kullanılmaktadır. kullanılmaktadır. •• 11 Ocak Ocak 2010’dan 2010’dan itibaren itibaren para para transferlerinde transferlerinde IBAN IBAN kullanılacaktır. kullanılacaktır. •• Para Para transferini transferini gerçekleştirmek gerçekleştirmek için için IBAN IBAN bilgisine bilgisine sahip sahip olmak olmak gerekmektedir. gerekmektedir. •• Vatandaşlar, Vatandaşlar, hesaplarının hesaplarının bulunduğu bulunduğu banka banka şubelerinden şubelerinden veya veya söz söz konusu konusu bankaların bankaların internet internet sitelerinden sitelerinden IBAN’larını IBAN’larını temin temin edebilirler. edebilirler. 52 VI. Finansal Eğitim 53 Finansal Eğitim Finansal Finansal hizmet hizmet ve ve ürünlerin ürünlerin çeşitliliği çeşitliliği ve ve karmaşıklığı karmaşıklığı artmaktadır. artmaktadır. Buna Buna paralel paralel olarak, olarak, bireylerin bireylerin yatırım yatırım ve ve kredi kredi kararlarını kararlarını verirken verirken bilgi bilgi sahibi sahibi olmaları olmaları ve ve finansal finansal ürünleri ürünleri amacına amacına uygun uygun kullanmaları kullanmaları önem önem arz arz etmektedir. etmektedir. Bu Bu çerçevede, çerçevede, finansal finansal farkındalığın farkındalığın oluşturulması oluşturulması için, için, eğitim eğitim faaliyetlerine faaliyetlerine önem önem ve ve öncelik öncelik verilmesi verilmesi gerekmektedir. gerekmektedir. Konuyla Konuyla ilgili ilgili olarak; olarak; 4077 4077 sayılı sayılı Tüketicinin Tüketicinin Korunması Korunması Hk. Hk. Kanun, Kanun, Madde Madde 20 20 tüketicinin tüketicinin eğitilmesi eğitilmesi konusunu konusunu düzenlemektedir. düzenlemektedir. Milli Milli Eğitim Eğitim Bakanlığı, Bakanlığı, müfredata müfredata tüketicinin tüketicinin eğitilmesi eğitilmesi konusunda konusunda gerekli gerekli ilaveleri ilaveleri yapmakla yapmakla görevlendirilmiştir. görevlendirilmiştir. 54 Finansal Eğitim •• Sanayi Sanayi ve ve Ticaret Ticaret Bakanlığı, Bakanlığı, radyo radyo ve ve televizyonlarda televizyonlarda konuya konuya ilişkin ilişkin programlar programlar düzenlenmesi düzenlenmesi yönünde, yönünde, esasları esasları belirlemeye belirlemeye Tüketici Tüketici Konseyinin Konseyinin önerisi önerisi ile ile yetkili yetkili kılınmıştır. kılınmıştır. •• Merkez Merkez Bankası, Bankası, finansal finansal eğitim eğitim konusunda konusunda üzerine üzerine düşeni düşeni yapmaya yapmaya hazırdır. hazırdır. 55 TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI Samsun Ticaret ve Sanayi Odası Sunumu Durmuş Yılmaz Başkan Haziran 2009 56