KAYIT DIfiI EKONOM‹ ‹LE MÜCADELE AYNI ZAMANDA S‹YAS‹ BA

5
mali ÇÖZÜM 11
‹SMMMO Yay›n Organ›
K AYIT DIfiI EKONOM‹ ‹LE
MÜCADELE AYNI ZAMANDA
S‹YAS‹ BA⁄IMSIZLIK, DEMOKRAS‹
VE SOSYAL BARIfiIMIZIN DEVAMI
AÇISINDAN DA ‹VED‹L‹KLE YER‹NE
GET‹R‹LMES‹ GEREKEN B‹R
GÖREVD‹R.
Yahya Ar›kan
‹SMMMO Baflkan›
ay›t d›fl› ekonomi, dünyada 1950'lerde, Türkiye'de ise 1970'lerin sonundan itibaren kendini gösteren bir sorundur.
K
Öyle ki, ortaya ç›kt›¤› her ülkede, büyüyüp geliflmesi engellenmezse, o toplumu bafltan ç›kart›p de¤er yarg›lar›n› sinsice kemirir.
Kay›t d›fl› ekonomiyi, en kestirme ifadeyle "devletin bilgisi d›fl›nda gerçekleflen
ekonomik faaliyetler" olarak tarif edebiliriz.
Dolay›s›yla kay›t d›fl› ekonomi, sosyalist ya da kapitalist, her ekonomik sistemde söz konusu olabilir.
Kay›t d›fl› ekonomi, yasal alandan yasad›fl› alana kadar çok çeflitli faaliyetlerin
toplam›ndan oluflur. Bunlar› beyan d›fl› ekonomik faaliyetler, enformel
ekonomik faaliyetler ve yasad›fl› ekonomik faaliyetler olarak üç grupta
toplayabiliriz.
Kapitalizmin, kay›t d›fl› ekonominin yayg›nlaflmas›na da yol açan, 1970’lerin
sonunda benimseyip “Globalleflme” ad›yla bugün de sürdürdü¤ü “d›fla aç›k
Ocak-fiubat-Mart
Y›l: 2006 Say›: 74
12 mali ÇÖZÜM
‹SMMMO Yay›n Organ›
büyüme modeli” üretim maliyetini
düflürmeye dayan›r.
Bu amaçla çokuluslu flirketler, üretimin özellikle emek yo¤un aflamalar›n›, geliflmekte olan ülkelere kayd›rm›flt›r.
Bu durumda yoksul ülkelerin, dünya
milli gelirinden daha fazla pay alabilmek ve uluslararas› ticarette rekabet
avantaj› sa¤lamak için yapabilece¤i
tek fley, ücretleri düflürmektir.
Bu da dünyan›n çeflitli ülkelerinde küçük, enformel fason atölyelerde veya
evlerde, son derece ucuza üretim demektir.
“‹kinci Globalleflme Dalgas›” olarak
da adland›r›lan bu dönemde çok
uluslu flirketler düflük ücretli ülkelere
kayarken, o ülkelerde de devlet, küçülmek ad›na toplumsal hizmetlere
ay›rd›¤› kaynaklar› k›sar, yoksulluk
artar.
K›sa vadeli sermaye, faiz oranlar› yüksek, finansal piyasalar› s›¤ olan, geliflmekte olan ülkelere serbestçe girip
ç›karak kimi zaman ülke ekonomilerinde kriz yarat›r.
IMF ve Dünya Bankas› devreye girer,
iç ve d›fl dengeleri sa¤layacak mali
deste¤i, “yap›sal uyum ve istikrar
programlar›n› uygulamak” kofluluyla
garanti eder.
Kur ayarlamas›, ücretlerin geriletilmesi ve kamu harcamalar›n›n k›s›lmas›
Ocak-fiubat-Mart
Y›l: 2006 Say›: 74
anlam›na gelen bu uygulama sorunlar› çözece¤ine iyice kroniklefltirir.
Türkiye’de kay›t d›fl› ekonominin artmas›n›n temel sebebi, globalleflmedir.
•1980’den itibaren yerli sermaye:
•Uluslararas› rekabete haz›r olmad›¤›
• Vergileri ve iflgücü maliyetinin yüksekli¤i gerekçeleriyle kay›t d›fl›na kaçm›flt›r.
• Devlet ve günümüze kadar bütün
hükümetler
• Ceza oranlar›n› düflük tutarak
• Vergi denetimlerini gevflek tutarak
• Çok say›da vergi istisna ve muafiyeti ç›kartarak
• Ortalama iki y›lda bir vergi aff› ç›kartarak Kay›t d›fl› ekonominin bugünkü düzeye eriflmesine göz yummufltur.
Örne¤in mükelleflerin incelenme oran› 1984’te yüzde 3.4 1989’te yüzde
5.6 gibi yüksek bir düzeydeyken,
1994 kriziyle birlikte oran aniden binde
8’ e düflüyor ve dönem boyunca ortalama yüzde 2.19 civar›nda seyrediyor.
Dünya ekonomisine hâkim olan e¤ilimler, bir ülkede kabul gördü¤ü ve
büyüme, istikrar, cari ifllemler dengesi ve gelir da¤›l›m› üzerinde rol oynad›¤› sürece, o ülkede kay›t d›fl› ekonominin büyümemesi mümkün de¤ildir.
Kural Türkiye için de geçerlidir.
mali ÇÖZÜM 13
‹SMMMO Yay›n Organ›
Türkiye ekonomisinde 1976 y›l›na kadar yürütülen ithal ikameci sanayileflme politikas›n›n izlendi¤i dönemde
ortalama büyüme oran› yüzde 6.3,
enflasyon oran› yüzde
9.4,
iflsizlik oran› yüzde
4.3
ve
cari ifllemler dengesi 190 milyar dolarken,
IMF destekli istikrar ve büyüme politikalar›n›n izlendi¤i 1997-2001 dönemi giderek kötüleflmifl,
ortalama büyüme oran› yüzde 3.3,
enflasyon oran› yüzde
59,
iflsizlik oran› yüzde 7.8 olmufltur.
Türkiye’deki kay›t d›fl›na yol açan, az
önce sayd›¤›m›z d›flsal sebeplerin yan› s›ra ‹çsel sebeplerin birkaç›n› ise
flöyle s›ralamak mümkün:
« MARJ‹NAL VERG‹ ORANLARININ
DURUMU
« SOSYAL GÜVENL‹K YÜKÜMLÜLÜ⁄ÜNÜN GET‹RD‹⁄‹ YÜK
« VERG‹ CEZA ORANLARININ
DÜfiÜKLÜ⁄Ü
« VERG‹ KAÇIRAN MÜKELLEF‹N YAKALANMA ‹HT‹MAL‹N‹N KÜÇÜK
OLUfiU
« VERG‹ S‹STEM‹NDEK‹ ADALETS‹ZL‹K
« AFLARLA VERG‹ KAÇAKÇILI⁄ININ
ADETA TEfiV‹K ED‹LMES‹
« ÇOK SAYIDA VERG‹ ‹ST‹SNASI VE
MUAF‹YETLER
« DOLAYLI VERG‹LER‹N ARTMASI
« DENET‹MLER‹N AZLI⁄I
Türkiye’de,
• 2004'y›l› rakamlar›na göre, kay›t d›fl› ekonominin hacmi (% 107), kay›tl›
ekonomiden daha büyüktür.
•Kay›t d›fl› ekonominin kay›tl› ekonomiye oran›:
• Afrika ülkelerinde ortalama yüzde 41.1
• Orta ve Güney Amerika ülkelerinde yüzde 42.2
• Asya ülkelerinde yüzde 29.3
• OECD ülkelerinde ortalama yüzde
16.7’dir.
•% 107 oran›yla Afrika ülkelerini bile sollayan Türkiye, kay›t d›fl›nda dünya flampiyonudur.
Kay›t d›fl› ekonominin Türkiye’deki boyutlar›n›n tahmininde sabit
oran yöntemi kullan›lm›flt›r.
Sabit oran yöntemi, baz›lar›nca para
talebi yaklafl›m› ve emisyon yaklafl›m›
olarak da adland›r›lm›flt›r.
Kay›t d›fl› ekonominin tahmini için
gelifltirilmifl ilk yöntemdir.
1958 y›l›nda Philliph Çagan gelifltirmifltir.
1977 y›l›nda Gutmann’›n Amerika’daki kay›t d›fl› ekonominin hacmini tahmin için kullan›lmas›yla popüler
olmufltur.
Ocak-fiubat-Mart
Y›l: 2006 Say›: 74
14 mali ÇÖZÜM
‹SMMMO Yay›n Organ›
Kay›t d›fl› ekonomi uzman›;
- Edgar L. Feige, Amerika’da kay›t d›fl› ekonomi hacmini tahmin için ,
Vr = ___ Yr_______
(1+k) D
GE= Vr.Cg
- Fredrick Shneider; OECD ülkeleri,
Orta ve Güney Amerika, Geliflmekte
olan ülkeler ve dönüflüm halindeki
Eski Sovyetler Birli¤i Ülkeleri ile Orta
ve Do¤u Avrupa ülkelerindeki kay›t
d›fl› ekonominin hacmini tahmin etmek için bu yöntemi kullanm›fllard›r.
GE=(C-k.D).Vr
En yayg›n kullan›lan yöntem olmas›
ve di¤er ülkelerdeki kay›t d›fl› ekonomi büyüklükleri ile karfl›laflt›r›labilir verilerin elde edilmesi amac›yla en uygun yöntemin bu olmas›, bu yöntemin tercih edilmesine sebep olmufltur.
V; Paran›n dolafl›m h›z›,
Bu yöntem de, kay›t d›fl› ekonomik
faaliyetlerde “nakit” in bir araç olarak
kullan›ld›¤› varsay›lmaktad›r.
k ; C/D’nin en düflük oldu¤u y›ldaki
oran
Nakdin, vadesiz mevduata oran›
(C/D) esas al›nmaktad›r. ‹nceleme
dönemi boyunca C/D oran›n›n en düflük oldu¤u y›lda kay›t d›fl› ekonominin olmad›¤› kabul edilip, bu y›ldaki
oran temel al›n›p, afla¤›daki formüller
kullan›larak kay›t d›fl› ekonominin
hacmi tahmin edilmektedir.
C= Cr+Cg
C/D=Cr/D
Cr=k.D
Cg=C-Cr
Vr=Vg
Ocak-fiubat-Mart
Y›l: 2006 Say›: 74
Yukar›daki formüllerde yer alan,
C ; nakit,
Cr; resmi nakit,
Cg; kay›t d›fl› ekonomideki nakit,
D; vadesiz mevduat,
Vr; kay›tl› ekonomideki paran›n dolafl›m h›z›,
Vg; kay›t d›fl› ekonomideki paran›n
dolafl›m h›z›,
Yr; resmi GSMH,
GE; kay›t d›fl› ekonomi, anlam›n› tafl›maktad›r.
Tahminde kullan›lan dolafl›mdaki para miktar› (C) ve vadesiz mevduata
(D) iliflkin veriler D‹E ’nin “1923-2004
‹statistik Göstergeler” kitab›ndan elde edilmifl resmi verilerdir.
Söz konusu yöntem, daha önce
DPT’nin yay›nlad›¤› KAYIT DIfiI EKONOM‹ RAPORU’ nda DPT uzman›
olan Ayflegül fiimflek Tand›rc›o¤lu taraf›ndan da kullan›lm›flt›r. Tand›rc›o¤lu, kay›t d›fl› ekonominin hacmini bizimde kulland›¤›m›z veri kayna¤›m›za
dayal› olarak 1985-2001 dönemi için
mali ÇÖZÜM 15
‹SMMMO Yay›n Organ›
tahmin etmifltir. Tand›rc›o¤lu, inceleme dönemi boyunca C/D’nin en düflük oldu¤u 1987 y›l›n› temel alm›flt›r
ve bizim raporda yay›nlanan kay›t d›fl› ekonomi oranlar›na yak›n sonuçlar
bulmufltur.
Bu sebeple, kay›t d›fl› ekonominin boyutlar›n›n bu derecede yüksek oldu¤unu gösteren tek çal›flma bizimki
de¤ildir. ‹ncelenen dönemin farkl›l›¤›ndan dolay› kay›t d›fl› ekonominin
hacmini tahmin için temel al›nan y›l›n
ayn› olmamas› oranlar›n bir miktar
farkl›laflmas›na yol açm›flt›r.
Zira, bizim tahminimiz, 1970-2004
aras› 24 y›ll›k bir dönemi kapsamaktad›r. Söz konusu dönemde en düflük C/D oran› 1973 y›l›nda görülmektedir. Bu sebeple, 1973 y›l› temel al›narak kay›t d›fl› ekonomi tahmini yap›lm›flt›r.
Yöntemin uygulanmas› ve kullan›lan
verilerde herhangi bir hata yoktur.
Kay›t d›fl› ekonomi ile ilgili yap›lan
tahmin bu yöntem kullan›ld›¤›nda raporda yay›nland›¤› gibidir.
Türkiye’de kay›t d›fl› ekonomin kay›tl› ekonomiye oran› 2004 y›l›nda
%107.3’dür.
Bir baflka aç›l›m› ise ; Toplam ekonominin% 53.6 s› kay›t d›fl› ekonomidir.
Yani, toplam ekonomik faaliyetlerin
yar›s›ndan ço¤u kay›t d›fl›d›r.
D‹E Hanehalk› ‹flgücü 2001 Anketi
sonucuna göre Türkiye’de;
Kay›tl› istihdam edilenler 21.524.000 kifli,
Kay›t d›fl› istihdam edilenler, 11.382.000
kiflidir.
Kay›t d›fl› istihdam oran› %52.8’dir.
D‹E Hanehalk› ‹flgücü 2002 Anketi
sonucuna göre ;
Kay›tl› istihdam edilenler 21.354.000 kifli,
Kay›t d›fl› istihdam edilenler, 11.133.000
kiflidir.
Kay›t d›fl› istihdam oran› %52.1’dir.
D‹E Hanehalk› ‹flgücü 2003 Anketi
sonucuna göre ;
Kay›tl› istihdam edilenler 21.147.000 kifli,
Kay›t d›fl› istihdam edilenler, 10.943.000
kiflidir.
Kay›t d›fl› istihdam oran› %51.7’dir.
‹stihdam›n yar›s›ndan fazlas›n›n kay›t
d›fl› oldu¤unu ortaya koyan D‹E verileri ile sabit oran yöntemine göre
ekonomik faaliyetlerin yar›s›ndan
fazlas›n›n kay›t d›fl› oldu¤unu ortaya
koyan bu rapor sonuçlar› örtüflmektedir. Bu durum kay›t d›fl› ekonomi
ile ilgili tahminin do¤rulu¤unu desteklemektedir.
Kay›t d›fl›n›n yak›c› sonuçlar›ndan biri
gelir da¤›l›m›n›n bozulmas›d›r.
Tablodan daha iyi görülece¤i üzere
Türkiye’de;
• Nüfusun % 20'si toplam gelirin
% 54'ünü paylafl›rken, geri kalan %
80'ine de toplam gelirin % 46's› kalmaktad›r.
Ocak-fiubat-Mart
Y›l: 2006 Say›: 74
16 mali ÇÖZÜM
‹SMMMO Yay›n Organ›
• Toplumun % 25'i, yani yaklafl›k 18 milyon kifli, yoksulluk s›n›r›n›n
alt›nda yaflamaktad›r.
• Kay›t d›fl› istihdam oran› % 51’e ulaflm›fl, her iki kifliden biri kaçak çal›fl›r hale
gelmifltir.
• Gelir da¤›l›m›ndaki bu çarp›c› bozukluk, toplumun paraya bak›fl›n› etkilemifltir.
• Toplum içinde sayg›nl›k önceleri tecrübe, bilgi, topluma faydal› olmakken
art›k tek ölçü, servet ve zenginliktir.
Bugüne kadar kay›t d›fl› ekonomiyle suçun yükselifli aras›nda do¤rudan bir
ba¤ oldu¤u ispatlanamam›flt›r.
Ancak flu (flimdi sayaca¤›m) sorunlar›n, kay›t d›fl›n›n yüksek oldu¤u ülkelerde
ortaya ç›kmas› da tesadüf de¤ildir.
• ‹flsizlikle beraber gelir da¤›l›m›n›n da bozulmas›, toplumsal de¤erlerin
sorgulanmas› ve ahlaki çöküntü yarat›r.
• Fuhufl, kumar, kaçakç›l›k, uyuflturucu sat›fl› ve kullan›m› artar.
• Do¤rular› savunamaz duruma gelen birey, vicdan›n› de¤il cüzdan›n› tercih
etmeye bafllar.
• Devletin kay›t d›fl› karfl›s›ndaki etkisizli¤i, yarg›y› zay›flat›r.
• Hukuk ve adalet sisteminin etkisini yitirdi¤i durumlarda, mafya güçlenir.
• ‹lkokul çocuklar›n›n kurdu¤u çeteler haber de¤erini yitirir.
Bu aç›dan bakt›¤›m›zda;
• Son befl y›l içinde, Türkiye'nin jandarma kontrolü d›fl›nda kalan bölgelerinde,
asayifli ilgilendiren olay say›s› 259 bin 895'ten 353 bin 692'ye ç›km›flt›r.
2003’ten 2004’e, bir y›l içinde say›s› yaklafl›k 32 bin artm›flt›r.
• Kaçakç›l›kta da belirgin bir art›fl söz konusudur. 2003'te 15 bin olan kaçakç›l›k
say›s› 2004'te 19 bin 699'a ç›km›flt›r.
• Kay›t d›fl› ekonominin en önemli faktörlerinden biri yolsuzluktur.
• Geçen y›l yay›nlanan Milli Güvenlik Siyaset Belgesi’nde yer alan “Yolsuzluk
çeflitli yasalarla yapt›r›m alt›na al›nm›fl olmas›na ra¤men ülkemiz için
önemli bir sorun olmaya devam etmektedir.
Bu suçlar›n özellikle devletin mal ve hizmet al›m›, gümrük ifllemleri, bankac›l›k, vergi iadesi, tar›m, ihracat ve hayvanc›l›k gibi sektörlerin desteklenmesi
amac›yla yap›lan prim ödemeleri gibi alanlarda ortaya ç›kt›¤› görülmektedir”
sözü tesadüf de¤ildir.
Ocak-fiubat-Mart
Y›l: 2006 Say›: 74
mali ÇÖZÜM 17
‹SMMMO Yay›n Organ›
• Türkiye’de kirlilik s›ralamas›n›n bafl›nda Vergi Daireleri, Gümrükler ve Sa¤l›k
hizmetleri gelmektedir.
• Kamu görevlileri rüflvetsiz ifl yapmaz hale gelmifltir.
• Bizzat makam sahipleri arazi ya¤mac›l›¤›, kay›rmac›l›k ve ifl takipçili¤i
yapmakta, toplum suça teflvik edilmektedir.
Peki, ekonominin kay›t d›fl›nda kalan k›sm› kay›t alt›na al›nm›fl olsa ve vergi
kay›plar› önlenmifl olsayd› neler olurdu?
Hemen flunu söyleyebiliriz ki, Türkiye, 1990 y›l›ndan itibaren asla borç sorunu yaflamazd›.
Üstelik kamu hizmetlerine çok daha fazla kaynak ayr›lacak ve kamu hizmetlerinin çok daha etkin sunulmas› mümkün olabilecekti.
» VERG‹ ORANLARI DÜfiÜRÜLMEL‹
» MÜKELLEFLER‹N VERG‹YE UYUMU ARTIRILMALI
» SOSYAL GÜVENL‹K YÜKÜMLÜLÜKLER‹N‹N YÜKÜ AZALTILMALI
» GENELL‹K ‹LKES‹NE UYGUN VERG‹LEME YAPILMALI
» VERG‹ KAÇIRMA ‹MKÂNLARI AZALTILMALI
» VERG‹ MEVZUATI SIK DE⁄‹fiT‹R‹LMEMEL‹
» YOKSULLUKLA MÜCADELE ED‹LMEL‹
» SMMM VE YMM’LER‹N YETK‹ VE SORUMLULUKLARI GEN‹fiLET‹LMEL‹
» TC K‹ML‹K NUMARASI TÜM ‹fiLEMLERDE KULLANILMALI
» EKONOM‹K ‹fiLEMLER BANKALARDAN GEÇMEL‹
» ‹fiS‹ZL‹K VE YOKSULLUKLA MÜCADELE ED‹LMEL‹
» GÖÇÜ AZALTACAK TEDB‹RLER GEL‹fiT‹R‹LMEL‹
» NÜFUS ARTIfi HIZI DÜfiÜRÜLMEL‹
Ocak-fiubat-Mart
Y›l: 2006 Say›: 74
18 mali ÇÖZÜM
‹SMMMO Yay›n Organ›
Sonuç ;
Türkiye’de kay›tl› ekonomik faaliyetlerden biraz daha fazlas›n›n kay›t d›fl›
olmas›, toplam ekonomik faaliyetlerin yar›s›ndan fazlas›n›n kay›t d›fl› oldu¤u anlam›na gelirken ve bütün bilimsel çal›flmalar bunu ortaya koyarken, bilimsel bir elefltiri getirmeden
mevcut tahminlerin yanl›fl oldu¤unu
iddia edip kay›t d›fl› ekonominin daha
düflük oranlarda oldu¤unu kabul etmek, deve kuflunun kafas›n› kuma
gömmesine benzer.
Gerçeklerden kaçmak kimseye fayda
sa¤lamaz. Bunun yerine gerçekleri
kabul edip, buna yönelik çözümleri
uygulamaya koymak gerekir.
Dolay›s›yla kay›t d›fl›yla mücadele ad›-
Ocak-fiubat-Mart
Y›l: 2006 Say›: 74
na s›ralad›¤›m›z bütün önlemlerin hayata geçmesi de siyasi iradeye ba¤l›d›r.
2004 sonu itibariyle % 107’ye ulaflm›fl kay›t d›fl›na karfl› mücadele, sadece ekonomik bir mücadele de¤ildir
Bu ayn› zamanda siyasi ba¤›ms›zl›k,
demokrasi ve sosyal bar›fl›m›z›n devam› aç›s›ndan da ivedilikle yerine getirilmesi gereken bir görevdir.
‹flbafl›ndaki her hükümet ve Meclis
bu görevi birinci s›raya almal›, muhalefet de bu yönde bask› oluflturmal›d›r.
KAYNAKÇA
Kay›t D›fl› Ekonomi ve Çözüm yollar›
(‹SMMMO yay›n no ; 54)