Değerler ve Değerler Psikolojisi
advertisement
Değerler ve Değerler Psikolojisi Editörler Doç. Dr. Bülent Dilmaç Doç. Dr. Hasan Hüseyin Bircan Doç. Dr. Bülent Dilmaç Doç. Dr. Hasan Hüseyin Bircan Doç. Dr. Ertan Özensel Doç. Dr. Yakup Keskin Yrd. Doç. Dr. Zeliha Traş Yrd. Doç. Dr. Halide Nur Özüdoğru Erdoğan Öğr. Gör. Tuncay Oral Uz. Ali Karababa Öğr. Gör. Mehmet Aslan Arş. Gör. Yakup Kalın 2. Baskı Doç. Dr. Bülent DİLMAÇ Doç. Dr. Hasan Hüseyin BİRCAN DEĞERLER VE DEĞERLER PSİKOLOJİSİ ISBN 978-605-364-810-9 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 2. Baskı: Ekim 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Seda Demiralp Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Yorum Basın Yayın San. Ltd.Sti. İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi 35. Cadde No : 36 - 38 06370 Yenimahalle /ANKARA (312 395 21 12) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No :13651 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net TAKDİM Değerler konusu ve problemi tarih boyunca değişik sosyal ortamlarda ve bilimsel platformlarla tartışılmış ve güncelliğini hiç yitirmemiştir. Tartışmaların büyük çoğunluğu, her ne kadar özelde felsefede, etikte ve estetikte yoğunlaşsa bile, konunun içeriği ve kapsamı yönünden hemen hemen bütün sosyal ve beşeri bilimleri ilgilendirdiği de bir hakikattir. Değerler konusunda ortaya konulan felsefî teorilerin (nazariyelerin veya kuramların) genelde iki yönde değerlendirildiği görülmektedir. Birincisi, değerlerin normatif yönüyle, yani neyin doğru ve neyin yanlış olduğu konusuyla ilgilenir ki bu değerlerin bir bakıma, hüküm ve yargı açısından, ne kadar bağlayıcı olabileceğini tartışır. Diğeri ise, değerlerin tamamen mahiyetleri üzerinde durur ve tanımlarını yapar. Şüphesiz bu konuların ele alınışı ve incelenişi, düşünürlerin, filozofların ve ahlak bilimcilerinin, dünya görüşüyle, yaşadığı toplumların ve medeniyetlerin kültürleriyle doğrudan ilgilidir. Bu nedenle onlar, kendi içlerinde hem bu konulara yaklaşımları açısından ve hem de ortaya koyduğu görüşler ve kuramlar yönünden farklılıklar ve hatta zıtlıklıklar gösterebilirler. Yine bu nedenledir ki, değerlerin kaynağı, mutlaklılığı, evrenselliği ve göreceiliği gibi klasik anlamdaki rasyonal ve metafiziksel derinlikteki tartışmalar, modern dünyamızda artan teknolojinin ve buna bağlı olarak da farklılaşan medeniyet ve kültür anlayışları nedeniyle, empirik ve mekanik bir yöne doğru kaymaktadır. Belki de üzerinde durulması gereken konu, değerlere doğrudan muhatap olan insanda, neyin her zaman sabit olduğunu ve neyin değişken olduğunu tespit edebilmektir ki bu da psikolojinin konusudur. Bu alanda yapılmakta olan araştırmalar ve incelemeler değerler konusunun ne kadar grift ve kompleks olduğunu göstermektedir. Diğer taraftan, değerleri, sosyolojik yönden ve hatta bugünkü medeniyet anlayışları ve yorumları açısından tekrar enine-boyuna incelemenin gerekliliği ortaya çıkmıştır. Türkiye'nin de her yönden destek verdiği, Birleşmiş Milletler nezdindeki "medeniyetler ittifakı projesi" ki dünya barışı için oldukça önemli bir atılım, farklı toplumların birbirlerini doğru anlamalarına ve onların sosyal kimliği konumundaki değerlerinin ne kadar önemli olduğu bilincinin farkedilmesine ve dikkate alınmasına bağlıdır. Her medeniyetin adeta omurgalarını ve kılcal damarlarını oluşturan ve tarihi derinliği olan manevi temelleri, yani net bir ifadeyle değerleri vardır ve bunlar o medeniyetin sabiteleridir, zaman açısından farklı yorumlansalar bile, değişmezler ve zaman aşımıyla önemini kaybetmezler; aksine gelişen yeni durumlara ve olgulara göre, yenilenirler ve yeni mana kazanırlar. Bu anlamda, toplumların karşılaştıkları sorunların başında, mensubu bulundukları medeniyetin değerlerini, hızlıca mekanikleşen ve teknikleşen bir dünyada, gençlerine nasıl aktarıp, öğretebilmek ve içselleştirebilmektir. Bu da şüpesiz, değerlerin eğitim boyutunu ilgilendirmekte ve devletlerin eğitim politakalarını belirlerken, değerler konusuna öncelik vermeleri gerekliliğini hatırlatmaktadır. Önemi günden güne artan ve her zaman öznel anlamda bireyin kendisini ve genel anlamda toplumları ilgilendiren böylesine önemli bir konu, bu eserde konunun uzmanları tarafından tekrar ele alınıp incelenmektedir. Kitapta yer alan her bir makale, yukarıda dikkat çekmeye çalıştığımız meselelere taze bir yorum getirmekte ve bu bağlamda tartışılması gereken farklı noktaların da altını çizmektedir. Sundukları özgün yaklaşımlar ve yorumlarla bu alana yaptıkları katkılardan dolayı, her bir bilim insanımızı ayrı ayrı takdir ve tebrik ederim. Ümit ederiz ki bu gibi eserlerin sayısı artsın ve eğitim kurumlarınca, hem teorik anlamda hem de pratik alanda yeterince istifade edilebilsin. Prof. Dr. Bilal KUŞPINAR Felsefe Öğretim Üyesi Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi ÖN SÖZ “Değer” konusu, şüphesiz insani ve toplumsal bir konudur. Bu nedenle insanlık tarihinin her döneminde değişik tonlarda ve değişik bağlamlarda tartışılmış ve hakkında görüşler ileri sürülmüştür. Ancak “değer”in bir kavram, tasavvur ve problem olarak insan düşüncesinin başat problemleri arasında yer alması, modern felsefe, özellikle de sanayi devrimi sonrasına rastlamaktadır. Ve bilindiği gibi günümüz sosyal ve beşeri bilimlerinde de en çok tartışılan kavramlar ve problemler arasında yer almaktadır. Bunun önemli nedenleri vardır ve galiba en önemli nedeni de, insanoğlunun kendisinin geliştirdiği bilim ve teknoloji karşısında kendi “insanlık değeri”ni yitirmesidir. Dolayısıyla denebilir ki, değer hakkında yapılan bütün tartışmalar ve bu konudaki bütün bir yazın, insanın “kendi değeri”ni bulma çabasıdır. İşte bu çalışma da, bir grup akademisyenin böylesi bir probleme, yani değer probleminin önemine ve ona farklı perspektiflerden bakılmasının zorunluluğuna dikkat çekme isteğiyle oluşmuş bir eserdir. Dolayısıyla eser, çok kıymetli bir grup akademisyenin, sosyal ve beşeri disiplinlerin farklı yaklaşımlarını serimlediği değer problemine mütevazı bir “giriş” olarak görülmelidir. Çalışmada Psikoloji, Felsefe sosyoloji ahlak ve din alanları başta olmak üzere, değer konusu çeşitli perspektiflerden betimlenmeye çalışılmıştır. Şüphesiz her konu yazar yahut yazarların kendi tercih ve planlamasıyla oluşmuş, dolayısıyla her yönüyle kendilerine aittir. Bu nedenle kendilerine ayrı ayrı şükranlarımızı sunarız. Ayrıca Pegem yayınlarına da her türlülü katkı ve titizliklerinden dolayı teşekkür ediyoruz. Editörler: Doç. Dr. Bülent DİLMAÇ Doç. Dr. Hasan Hüseyin BİRCAN Konya/Meram 24.08.2014 Doç. Dr. Bülent DİLMAÇ 1973 yılında doğan, Dilmaç, İlkokul, Ortaokulu ve Liseyi Konya Ereğli’de tamamlamıştır. 1996 yılında Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi'nden lisans eğitimini tamamlamıştır. 1997 yılında Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü'ne Araştırma Görevlisi olarak göreve başlamıştır. 1999 yılında Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü'nde yükseklisansını tamamladıktan sonra 2000 yılında Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsünde doktora eğitimine başlamıştır. 2003 yılında Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğretim görevlisi olarak görev başlayan Dilmaç doktora eğitimini de, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde 2007 yılında tamamlamıştır. 2012 yılında Eğitim Psikolojisi alanında doçent olan Dilmaç, hâlen Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı'nda öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Dilmaç ‘ın İnsanca Değerler Eğitimi, Yaşam Denizinde Bir Rüzgara İhtiyacım Var Ergenlerde Değer Gelişimi, ortak yazarlı Değerler Eğitimi ve Editörlüğünü yapmış olduğu Sınıf Yönetimi kitapları yer almaktadır Dilmaç evli ve bir erkek çocuk babasıdır. Çalışma Alanları: Değer, Değer Eğitimi, Değerler Psikolojisi, Karakter Eğitimi, Sanal Zorbalık. Doç. Dr. Hasan Hüseyin BİRCAN 1989’da Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesinden mezun oldu. MEB’de bir süre öğretmenlik yaptı. Yüksek lisansı 1993’de Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne bağlı orak bitirdi. 1994 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'ne araştırma görevlisi olarak girdi. Doktorayı Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde 2001’de bitirdi. 2011’de doçent olan Bircan, halen Konya Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimle Fakültesi Felsefe Bölümü'nde öğretim üyesidir. Yazarın çeşitli dergilerde yayımlaşmış makaleleri dışında şu kitapları vardır: İslâm Felsefesinde Mutluluk, İstanbul: İz Yayınları, 2001. İbn Sina’da Tanrı Evren İlişkisi -ve Şehristani’nin Ona Yönelttiği Eleştirileri-, Van: Bilge Adamlar Yayınları, 2010. İslâm Felsefesi Üzerine –Makaleler-, Van: Bilge Adamlar Yayınları, 2009. Ahlâk -el-Ahlâk ve’s-siyer fi müdâvâti’n-nüfûs-, (H. H. Bircan, C. Erdemci İbn Hazm’dan Çeviri), İstanbul: Dönem Yayınları, 3. Baskı, 2014. İslam Felsefesi Tarihine Giriş, İstanbul: Dem Yayınları, 2013. Doç. Dr. Ertan ÖZENSEL S.Ü. Sosyoloji Bölümü mezunu, 1990-95 yılları arasında Başbakanlık Aile Araştırma Kurumunda Uzman yrd. olarak çalıştı. S.Ü. de” Kentlileşemeyen Ailelerin Sosyo-ekonomik Kökenleri” adlı teziyle Yüksek Lisansını, SA.Ü. de“Türk Gençliğinin Değerleri” adlı teziyle doktorasını tamamladı. 2010’da Doçent oldu. 2005’de Kanada ve 2010’da A.B.D’de “Çokkültürlülük” üzerine çalışmalarda bulundu. Çeşitli yurt içi ve yurt dışı akademik makalelerinin yanı sıra, “Hekimler ve Hekimlik”, “Çokkültürlü Vatandaşlık”, “Türkiye’de Töre ve Namus Cinayetleri” ve “Tarihin Sonu” (der.) adlarında ortak isimlerle yayınlanan kitapları bulunmaktadır. Hâlen S.Ü. Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü'nde öğretim üyesidir. Doç. Dr. YAKUP KESKİN Samsun ili Alaçam ilçesinde doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Alaçam ilçesinde tamamladı. 1997 yılında OMÜ İlahiyat Fakültesi’nden mezun oldu. 1998-2003 yıllar arası Trabzon ve Samsun’da öğretmenlik yaptı. 2003-2008 yılları arası Samsun İl MEM Program Geliştirme Şubesi, TKY Kalite Bürosu, AR-GE ve İl Yerel Projeler Koordinatörü ve yöneticisi olarak görev yaptı. Aynı süre içerisinde 3 Uluslararası projede koordinatörlük ve 8 yerel projede hazırlayıcı ve yürütücü olarak görev aldı. OMÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü TİB alanında 2001 yılında Yüksek Lisansını 2007 yılında Doktora eğitimini tamamladı. Vatanî görevini tamamladıktan sonra 2009 Şubat’ta OMÜ Eğitim Fakültesi DKAB Bölümüne Yrd. Doç. Dr. olarak atandı. OMÜ Rektörlük Kalite Geliştirme ve İzleme Birimi Sorumluluğu, OMÜ Bologna Kalite Koordinatörlüğü ve OMÜ Mezunlar Birimi Koordinatörlük görevlerini yürütmektedir. YÖDEK modeline göre 2009, 2010, 2011, 2012 ve 2013 yılı OMÜ-ADEK Özdeğerlendirme Raporları ile 2011, 2012 ve 2013 OMÜ İyileştirme Eylem Planı’nı hazırladı. OMÜ Eğitim Fakültesi Dekan Yardımcısı olarak 1 yıl görev yaptı. OMÜ BAP tarafından desteklenen 2 proje hazırlayıp yürüttü. “18. Milli Eğitim Şûrası” çalışmalarında hem bakanlık hem de bölge şûralarında görev aldı. Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı “DKAB Haftalık Ders Çizelgelerini Değerlendirme Çalıştayı”nda görev aldı. Ayrıca MEB Ortaöğretim 9., 10., 11 ve 12. Sınıflar Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Programlarının Revizyonu çalışmalarını yürüttü. Ulusal ve uluslararası dergilerde 10 makale, ulusal ve uluslararası sempozyum ve kongrelerde 11 bildiri, proje kapsamında 7 kitabı müstakil, 5 kitabı ise ortak olarak hazırladı. Ahlak ve değerler eğitimi, kültürler arası değer karşılaştırmaları, kalite güvence çalışmaları ve ilk-ortaokul ve ortaöğretim DKAB müfredat programları özel çalışma alanını oluşturmaktadır. 2014 yılı Ocak ayında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Alan Eğitimi Doçenti oldu. Halen OMÜ İlahiyat Fak. DKAB Bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. ADRES: Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fak. DKAB Bölümü Kurupelit Yerleşkesi Atakum/SAMSUN E-posta: ykeskin@omu.edu.tr Yrd Doç. Dr. ZELİHA TRAŞ 1976 yılında Adana’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Adana ve Mersin’de tamamladı. 1998’de Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanında lisans, 2001 ve 2006 yılında Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde aynı alanda yüksek lisans ve doktora öğrenimini tamamlamıştır. Yazarın ulusal ve uluslar arası dergilerde yayınlanmış makaleleri, ulusal ve uluslar arası kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Halen Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü'nde öğretim üyesidir. Yrd. Doç. Dr. Halide Nur Özüdoğru ERDOĞAN 1979 yılında Konya’da doğdu. 2001 yılında Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nden mezun oldu. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 2003 yılında “İmam Hatip Lisesi Öğrencilerinin Dini İnanç ve Tutumları ile Sosyo-Kültürel Beklenti ve Sorunları (Konya Örneği)” adlı teziyle yüksek lisansını tamamladı. 2009 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalında “Kırsal Yaşamda Kadın ve Din (Konya Örneği)” adlı teziyle doktor oldu. Bir süre Milli Eğitim Bakanlığı’nda görev yaptı. 2011 yılında Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi'ne yardımcı doçent olarak atandı. 2012 yılından beri de Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nde görevine devam etmektedir. Kırsal Yaşamda Kadın ve Din (Konya Örneği) adlı kitabı bulunmaktadır. Sahasında ilgili olarak ulusal ve uluslararası kongre, sempozyum ve konferanslara katılmış; akademik dergilerde makaleleri yayımlanmıştır. Arapça ve İngilizce bilmekte olup evli ve bir çocuk annesidir. Öğr. Gör. TUNCAY ORAL 19.10.1985’de Bursa’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Bursa’da tamamladı. 2004 yılında başladığı Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bölümü'nden 2008 yılında mezun oldu. Aynı yıl Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bilim Dalı’nda yüksek lisans eğitimine başladı ve 2012 yılında eğitimini tamamladı. Doktora eğitimi için Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bilim Dalı’na 2012 senesinde kabul edildi ve halen doktora eğitimini burada sürdürmektedir. Çalışma hayatına 2008 senesinde Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Buldan Yenicekent Atatürk İlköğretim Okulu’nda Rehber Öğretmen olarak başladı. Burada geçirdiği iki senenin ardından yine Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Denizli Okul Yaptırma ve Yaşatma Derneği İlköğretim Okulu’nda Rehber Öğretmen olarak üç sene görev yaptı. 2013 yılı Temmuz ayından itibaren ise Pamukkale Üniversitesi Kale Meslek Yüksekokulu Çocuk Bakımı ve Gençlik Hizmetleri Bölümü’nde öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır. Uzm. Ali KARABABA 1984 yılında Aydın’ın Didim ilçesine doğmuştur. İlkokul öğrenimini Didim, ortaokul ve lise öğrenimini ise Söke ilçesinde tamamlamıştır. Lisans ve yükseklisansını Denizli Pamukkale Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bölümü'nde bitirmiştir. 2008 yılından itibaren MEB’de psikolojik danışman olarak görev yapmakta olan Karababa, ayrıca Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı'nda doktora eğitimine devam etmektedir. Öğr. Gör. Mehmet ASLAN 15.07.1980 Van Erciş doğumlu. İstanbul üniversitesi Eğitim fakültesi PDR bölümü mezunu, Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi'nde Doktoraya devam ediyor. Evli ve bir kız babasıdır. Arş. Gör. Yakup KALIN Atatürk Üniversitesi, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi'nden mezun oldu (2011). Yıldız Teknik Üniversitesi, Felsefe Bölümü'nde yüksek lisans çalışmalarını sürdürmektedir. Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi, Felsefe Bölümü'nde Araştırma Görevlisi olarak görev yapmaktadır. Akademik ilgi alanları: Bilgi Felsefesi, Bilim Felsefesi, Bilim Sosyolojisi, Kültür Felsefesi. BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. BÖLÜM: DEĞER OLGUSU Uz. Ali KARABABA 2. BÖLÜM: PSİKOLOJİK PERSPEKTİFDEN DEĞER KAVRAMI Ögr. Gör. Tuncay ORAL Pamukkale Üniversitesi Kale Meslek Yüksek Okulu 3. BÖLÜM: FELSEFEDE DEĞER, DEĞERLER ve ERDEMLER Doç. Dr. Hasan Hüseyin BİRCAN Konya NEÜ. Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Felsefe Bölümü. Yakup KALIN Konya NEÜ. Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Felsefe Bölümü. 4. BÖLÜM: SOSYOLOJİ ve DEĞER Doç. Dr. Ertan ÖZENSEL S.Ü. Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi 5. BÖLÜM: BENLİK, AHLÂK ve DEĞERLER Yrd. Doç. Dr. Halide Nur ÖZÜDOĞRU ERDOĞAN Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Eğitimi Bölümü 6. BÖLÜM: DEĞER DAVRANIŞ İLİŞKİSİ Doç. Dr. Yakup KESKİN Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Eğitim Bölümü 7. BÖLÜM: DEĞERLER PERSPEKTİFİNDEN AHLÂK Yrd. Doç. Dr. Zeliha TRAŞ N.E.Ü. A.K.E.F. Eğitim Bilimleri Bölümü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı 8. BÖLÜM: DEĞER - DİN İLİŞKİSİ Öğr. Gör. Mehmet ASLAN Zirve Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı 9. BÖLÜM: RUH SAĞLIĞI VE DEĞERLER el-KİNDÎ ve E. B. Zekeriyya er-RÂZİ ÖRNEĞİ Doç. Dr. Bülent DİLMAÇ Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi, A.K.E. Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı Doç. Dr. Hasan Hüseyin BİRCAN Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Beşeri Bilimler Fakültesi, Felsefe Bölümü İÇİNDEKİLER Ön Söz .................................................................................................................................... iii Öz Geçmiş ............................................................................................................................ vii I.BÖLÜM 1. DEĞER OLGUSU 1.1. Değere Kavramsal Bakış...........................................................................................1 1.2. Değerin Özellikleri ...................................................................................................4 1.3. Değerin İşlevleri ........................................................................................................6 1.4. Değerlere İlişkin Yaklaşımlar ..................................................................................8 1.4.1. Milton Rokeach’ın Değerler Yaklaşımı..........................................................8 1.4.2. Shalom Schwartz’ın Değerler Yaklaşımı .....................................................10 1.4.3. Care W. Graves’in Değerler Yaklaşımı ........................................................12 1.4.4. Geert Hofstede’in Değerler Yaklaşımı .........................................................13 1.4.5. Allport, Vernon ve Lindzey’in Değerler Yaklaşımı ...................................14 1.4.6. Lynnr. Kahle’nin Değerler Yaklaşımı...........................................................15 1.4.7. Eduard Spranger’in Değerler Yaklaşımı......................................................16 1.4.8. Dilmaç ve Arıcak’ın Değerler Yaklaşımı .....................................................17 KAYNAKÇA .........................................................................................................................18 2. BÖLÜM PSİKOLOJİK PERSPEKTİFDEN DEĞER 1.GİRİŞ ..................................................................................................................................21 2. DEĞERLERİN PSİKOLOJİK PERSPEKTİFTEN BAKILDIĞINDA BAZI KAVRAMLARLA İLİŞKİSİ..................................................22 2.1. Değer ve Kültür .......................................................................................................22 2.2. Değer ve Sosyal Normlar .......................................................................................24 2.3. Değer ve Tutum .......................................................................................................26 2.4. Değer ve Ahlâk ........................................................................................................27 KAYNAKÇA .........................................................................................................................30 xiv Değerler ve Değerler Psı ̇kolojı ̇si 3. BÖLÜM FELSEFEDE DEĞER, DEĞERLER ve ERDEMLER 1.Giriş: Felsefî Bir Problem Olarak Değer ve Değerler....................................................31 2. İnsan, Değerler ve Değer Çeşitleri .................................................................................31 3. Değer(ler), Olgu(lar) ve Değerler Felsefesi ...................................................................34 4. Değerlerin Yapısı ve Değerlendirme Sorunu ................................................................36 5. Değeri Değerli Kılan Şey .................................................................................................37 6. Değerler ve Ahlak ............................................................................................................42 7. Ahlâkî Değerler ve Erdemler ..........................................................................................57 KAYNAKÇA .........................................................................................................................61 4. BÖLÜM SOSYOLOJİ VE DEĞER 1.GİRİŞ ..................................................................................................................................63 2. Klasik Sosyolojide Bir Kavram Olarak Değer...............................................................64 3. Toplumsal Değer Nedir? Nasıl tanımlanabilir? ............................................................67 4. Tutum-Değer Farkı ..........................................................................................................69 5. Sosyoloji Değer İlişkisi.....................................................................................................71 6. Toplumsal Değer Sınıflandırmaları ve Değerlerin İşlevleri ........................................74 7. Değer Çatışmaları.............................................................................................................76 8. Nihai Değerler Olabilir mi?.............................................................................................77 KAYNAKÇA .........................................................................................................................79 5. BÖLÜM BENLİK, AHLÂK ve DEĞERLER 1. BENLİK .............................................................................................................................81 1. 1.Benlik Kavramı İle İlgili Temel Kuramlar ...........................................................83 1.2.Psikanalitik Kuram ..................................................................................................83 1.3. Psikososyal Gelişim Teorisi ...................................................................................84 1.4.Bandura ve Sosyal Öğrenme Kuramında Benlik .................................................85 1.5.Hümanist Yaklaşımda Benlik .................................................................................86 2. AHLÂK..............................................................................................................................87 2. 1. AHLÂK GELİSİMİ KURAMLARI .....................................................................88 İçindekiler xv 2. 1.1. Psikanalitik Kuramına Göre Ahlâki Gelişim ............................................88 2. 1.2. Davranışçı ve Sosyal Öğrenme Kuramlarına Göre Ahlâki Gelişim .............................................................88 2. 1.3. Bilişsel Gelişim Kuramına Göre Ahlâki Gelişim ......................................92 2. 1.3.1. Piaget’nin Ahlâki Gelişim Kuramı ....................................................92 2. 1.3.2. Kohlberg’in Ahlaki Gelişim Kuramı .................................................95 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 100 6. BÖLÜM DEĞER DAVRANIŞ İLİŞKİSİ 1.GİRİŞ ............................................................................................................................... 103 1.1. Kelime ve Terim Olarak Değer........................................................................... 105 1.2. Kelime ve Terim Olarak Davranış .................................................................... 105 1.3. Davranışı Konu Alan Bilimler ............................................................................ 106 1.4. Davranış Bilimleri (Bilimi) ................................................................................. 106 2.DEĞER DAVRANIŞ İLİŞKİSİ ...................................................................................... 109 2.1. Davranışçılık ve Davranışlarda Önceki Koşullanmalar, Ödül/Ceza ve Çevresel Faktörlerin Etkisi ......................................................... 110 2.2. Değer, Tutum ve Davranış İlişkisi ...................................................................... 113 2.3. Öğrenilmiş İnançların Güçlü Bir Duygusal Örüntüsü Olan Değerlerin Davranışları Gerçekleştirmesi............................................... 115 2.4. Değer, Motivasyon ve Davranış İlişkisi ............................................................. 117 2.5.Yaşamla İlgili Amaçlarının Belirlenmesinde ve Bu Amaçların Davranışa Dönüştürülmesinde Değerlerin Fonksiyonu ......................................................................................... 118 2.6. Davranış İkilemlerinde Dini ve Ahlaki Değerlerin Etkisi .............................. 120 2.7. Karakter Oluşumunda Değerlerin Davranışları Standartlaştırması.......................................................................... 123 2.8. Paylaşılan Değerlerin Örgüt Kültüründe Davranışlar İçin Gerekçe Olması ...................................................................... 124 3.BAZI DEĞER KURAMCILARINA GÖRE DEĞER VE DAVRANIŞ İLİŞKİSİ ............................................................................... 126 3.1. Spranger ve Gordon Allport’a Göre Davranış Tercihlerinde Değer Yönelimlerinin Bireye Kılavuzluk Etmesi ......................................................... 126 3.2. Clyde Kluckhohn Ve Fred L. Strodtbeck’e Göre Değerlerin Arzulanan Boyutlarının Davranışları Etkilemesi: ............................................................... 126 xvi Değerler ve Değerler Psı ̇kolojı ̇si 3.3. Milton Rokeach ve Tutumun Objeye Ve Duruma Karşı Geliştirdiği Bilişsel Etkileşim Olarak Davranış ................................................ 127 3.4. Geert Hofstede’ye Göre Davranışı Belirleyen Değerin İki Unsuru ............... 127 3.5. Shaloom Schwartz’a Göre Değerlerin Karmaşık İnsan Davranışlarının Temelini Oluşturması:.................................................. 128 3.6. Fichter’e Göre Değerlerin İdeal Davranma Yollarını Belirlemesi: ................. 129 3.7. Vaske Ve Donnelly’in Değer-Tutum-Davranış Modeli ................................... 129 3.8. George England’a Göre Değerlerin Davranışı Yönlendirme Ve Algısal Eleme Unsuru Olarak Görev Yapması .................... 130 4. SONUÇ ........................................................................................................................... 131 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 135 7.BÖLÜM DEĞERLER PERSPEKTİFİNDEN AHLÂK 1.DEĞER ............................................................................................................................ 141 2. DEĞERLERİN KATEGORİSİ ..................................................................................... 143 2.1. Değer Grupları ..................................................................................................... 143 3. AHLAK........................................................................................................................... 144 3.1. Ahlâk Kavramının Tarihsel Süreci..................................................................... 145 3.2. Ahlak Gelişimi...................................................................................................... 145 3.2.1 Jean Piaget’nin Ahlâk Gelişimi İle İlgili Görüşleri .................................. 148 3.2.2. Kohlberg’in Ahlâki Gelişim Kuramı ........................................................ 149 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 155 8.BÖLÜM DEĞER - DİN İLİSKİSİ 1.GİRİŞ ............................................................................................................................... 157 1.1. Değer ..................................................................................................................... 158 1.2. Din ......................................................................................................................... 159 1.2.1. İslam Dünyasında Yapılan Din Tanımları ............................................... 160 1.2.2. Batıda Yapılan Din Tanımları.................................................................... 161 1.2.3. Dinin Boyutları ........................................................................................... 161 1.3.Din Felsefesinde Değer Merkezli Tartışma Alanları ........................................ 163 İçindekiler xvii 1.3.1 . Dinin Değerlere Kaynaklığı ve Katkısı (Eflatun’un Euthyphro Dilemi) ................................................................ 163 1.3.2. Değerlerin Tanrı İnancına ve Dine Katkısı (Kant’ın Ahlâk Delili) .......................................................... 163 1.3.3. Değerler Seçme ve Yapmada Özgürlük ve Determinizm ...................... 163 1.3.4. Değerler ve Ölümsüzlük İlişkisi ................................................................ 164 1.4. Din ve Değer Yönelimleri ................................................................................... 164 1.4.1.Hayata Anlam Kazandırmada ve Değer Katmada Dinin Rolü.............. 165 1.4.2. Değer ve İnanç ............................................................................................ 165 1.4.3. İnanma İhtiyacı ve Değerler ...................................................................... 166 1.5. Din - Değer – Ahlâk İlişkisi ................................................................................ 167 1.5.1. Dinin Ahlâka Katkısı.................................................................................. 168 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 172 9. BÖLÜM RUH SAĞLIĞI VE DEĞERLER el-KİNDÎ ve E. B. Zekeriyya er-RÂZİ ÖRNEĞİ 1.GİRİŞ: Ruh Sağlığı ve Değerler..................................................................................... 175 2. El- Kindî’ye Göre Ruh Sağlığı ...................................................................................... 177 3. Er- Râzî’ye Göre Ruh Sağlığı ........................................................................................ 180 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 182 1. BÖLÜM KURAMSAL TEMELDE DEĞER Uz. Ali KARABABA 1.1. DEĞERE KAVRAMSAL BAKIŞ Bilgi-iletişim teknolojilerindeki gelişmelerle toplumlar arasındaki sınırlar ortadan kalkmakta, farklı coğrafyaya, kültüre, dile mensup olan insanlar aynı yaşam alanını paylaşmak durumunda kalmaktadır. İşte bu noktada, bireyler arasında ortak anlaşma zemini oluşturan kavramlardan birisi “değer”dir. Kişinin inançlarını, duygu ve heyecanlarını etkilemekle kalmayıp, tercih ve davranışlarını da etkileyerek insan hayatında önemli bir yer tutan değer kavramı; aynı zamanda toplumdaki hızlı değişimle birlikte kendisi de sürekli bu değişimden etkilenmektedir. Bir toplumda, kültürün etkisinde kalan davranış örüntüleri, o kültüre ait değerleri yansıtır. Her toplum kendi kültür varlığı, her kültür de kendine özgü değerlerini ortaya çıkarır. Değerler toplumdan topluma değişiklik gösterebileceği gibi toplumlarca da ortak benimsenebilir, bunun yanında her bireyin farklı değer örüntüleri de olabilir. Hem toplumları hem de bireylerin davranışlarını etkileyen değerler, bireyin bir kültür varlığı olarak kendini gerçekleştirmesinin yanında, kendi varlığını da soruşturması ve bilmesi bakımından da önemlilik gösterir. Bu açıdan, değerlerin hem eylem hem de bilme noktasında insan varoluşunun temeli olduğunu söylemek yerinde olacaktır (Günay, 2003). Kişilerarası ilişkilerde önemli bir yer tutan değer kavramı, sosyal bilimlerin temel sorunlarından biri olmuş ve birçok psikolog, sosyolog ve antropolog bu kavram üzerine çeşitli çalışmalar yapmışlardır. Bu süreçte birçok çalışmacı değer kavramını farklı perspektiften ele alıp kavramı açıklamaya çalışmışlardır. Alan yazın incelendiğinde değer kavramına ilişkin ortak bir tanıma ulaşılamadığı görülmektedir. Bundan dolayıdır ki, değere ilişkin farklı tanımlara yer vermek bu kavramın daha net anlaşılması noktasında önem kazanacaktır. Dilmaç (1999; 2007), 2 Değerler ve Değerler Psikolojisi değer kavramını bir bireyin çeşitli insanları, insanlara ait olan özelliklerini, istek ve niyetlerini, davranışlarını değerlendirirken başvurduğu bir kriter ve insanı diğer canlılardan ayıran temel özellikleri içinde barındıran inançlar bütünü olarak tanımlarken; Erdem (2003) ise, belirli bir durumu diğerine tercih etme eğilimi olarak tanımlamaktadır. Değerler üzerine birçok çalışma gerçekleştiren Rokeach (1973) değer kavramını, bireysel veya toplumsal olarak zıt bir davranış şekli veya yaşam amacına karşı tercih edilen belirli bir davranış biçimi veya yaşam amacı niteliğinde süre giden bir inançtır biçiminde tanımlamıştır. Ayrıca, Rokeach (1973) değerlerin birleşerek bir değer sistemi meydana getirdiğini belirtmiş ve bu değer sistemini ise göreceli bir öncelik hiyerarşisinde tercih edilen davranış tarzları veya yaşam amaçları ile ilgili inançların devam eden bir organizasyonudur şeklinde ifade etmiştir. Güngör (1993) değeri, bir şeyin arzu edilebilir veya edilemez olduğu hakkındaki inanç olarak tanımlarken; Çağlar (2005) ise değerleri, bireylerin düşünce, tutum ve eylemlerinde birer standart olarak ortaya çıkan kültürel öğeler olarak adlandırılabileceğini ifade etmektedir. Değerler üzerine kültürel temelli geniş araştırmalar yapmış olan Geert Hofstede (1980) değeri, belli durumları diğerlerine tercih etmeye yönelik bir eğilim olarak ifade etmiştir. Hofstede, sosyal bir sistemin yaşamını devam ettirebilmesi için bireylerin davranışlarının uyum zorunluluğundan bahsetmiş ve bu noktada bu uyumun sağlanmasında değerlerin önemine vurgu yapmıştır. Ona göre, değerler yaşamın ilk yıllarında programlanmış olup rasyonel değildir. Hofstede, değerlerin birbirleriyle sürekli etkileşim halinde olduğunu belirtmiş ve Rokeach’nın da ifade ettiği gibi değerlerin birleşerek değerler sistemini oluşturduğunu ifade etmiştir. Değerler konusunda son yıllarda gerçekleştirdiği önemli çalışmalarıyla ön plana çıkan araştırmacılardan biri olan Shalom Schwartz (1999) değeri sosyal bir aktöre benzeterek kavramı açıklamaya çalışmıştır. Ona göre bu sosyal aktör, bireyin hangi davranışı seçeceğinde, durumların ve kişilerin değerlendirilmesinde ve davranışların açıklanmasında bireye yardımcı olmaktadır. Kısaca değer kavramını, bireylere hayatlarında rehberlik eden ilkeler olarak hizmet eden arzu edilebilir amaçlar olarak tanımlamıştır. Bir olgu olarak değer, kişinin içinde bulunduğu grupla birebir ilişki içerisinde olan kişilerin seçim ve tercihlerinden oluşur. Bu seçim ve tercihler kişinin içinde bulunduğu grupla birebir ilişki içerisindedir. Değer bir grubun niteliğini ya da bir bireyin özelliğini kapalı ya da açık olarak belirten, bireyin içinde bulunduğu davranışın tarzları, araçları ve amaçları arasından tercih yapmasını etkileyen arzu edilebilen bir kavramdır (Kluckhohn, 1951, 395; Akt. Koca, 2009: 62). Dökmen (2004) değer kavramını, bireylerin hem kendileri için hem de çevresindeki kişiler için anlamlı buldukları davranışları üreten şemalar olarak değerlen- Kuramsal Temelde Değer 3 dirmiştir. Örneğin, birey yardım etme davranışını hem kendisi hem de başkaları için anlamlı bulduğu taktirde gerçekleştirirse, yardım etme davranışını ve yardım etme davranışını ortaya çıkaran şemanın o kişi için bir değer olduğunu ifade etmiştir. Bunun yanında, değeri kuramsal bir yönelimden ziyade pratik bir yönelim olarak ele alan Cevizci (2002), değer söz konusu olduğunda orada mutlaka kişiselliğin de var olduğunu ifade eder. Ona göre, değer her zaman olanla olması gereken ayrımı vurgular. Bir ölçüt olarak var olan değer, öznenin nesneye yüklediği bir niteliktir. Değerler, bireyin düşünce, tutum, davranış ve yapıtlarında birer ölçüt olarak ortaya çıkar ve toplumsal bütünselliğin ayrışmaz bir öğesini oluşturur. Bir toplumun yaşamında, her şey değerlere göre algılanır ve diğerleriyle karşılaştırılır. Bireyler, içinde yaşadıkları grup, toplum ve kültür değerlerini genellikle benimseyerek, bunları muhakeme ve seçimlerinde birer ölçüt olarak kullanırlar (Dilmaç, 2007). Bireyin yaşamında verdiği kararlar, değerlendirmeler, kıyaslamalar, belli bir sistem içerisinde düzenlenir. Bu sistem bireyin yaşam felsefesiyle paraleldir. Kişinin belli bir çerçevede tepkide bulunmasını sağlayan değerlerdir. Kişinin hangi durumlarda neye göre tepkide bulunacağı konusunda kişiye yol gösteren unsur niteliğinde olan değerler, gerek bireysel gerekse toplumsal hayatın düzen içinde işlerliğini korumasını sağlayan kabullerdir (Erdem, 2003). Değer, kişinin çevreye ve onun kendi üzerindeki etkilerine karşı kendi tepkisini ortaya koymasını sağlayan, ona rehberlik eden bir mekanizmadır (Bulut, 2011). Sosyal bir davranış biçimi olarak da değerlendirilen değerler, tutum, ideoloji, kıyaslama, değerlendirme, sosyal tepki, ahlaki yargı, kendini başkalarına ifade etme, başkalarını etkileme gibi hemen hemen tüm yaşamımız içerisinde yer alan davranış biçimlerinin nedeni konumundadır (Rokeach, 1973). Değerler toplumdaki ödül ve cezanın da temelini oluştururlar, toplumun en güçlü kontrol aracıdır. Değerler bireylerden neyin yasaklandığını, neyin ödüllendirilip neyin cezalandırıldığını belirtirler. Değerler kişiler üzerinde kimi zaman öyle güçlü baskı yapar ki, sonunda kişiler o değerlere uyarlar. Değerler bir anlamda toplumu ayakta tutan dinamiklerdir. Değerlerini yitirmeye başlayan bir toplum en güçlü sosyal kontrol aracını da yitirmeye başlamış demektir (Akbaş, 2010; Fichter, 2006). Değerler hem bireysel hem de toplumsal boyuta sahiptir. Değerler, insanın davranışlarına rehberlik eden temel doğrular olarak bireysel boyutu temsil ederken; toplumun iyiliği, kötülüğü, önem derecesi gibi çeşitli açılardan insanların üzerinde hemfikir olduğu olgular olarak ise toplumsal boyutu temsil eder (Welton ve Mallan, 1999; Akt. Kumbasar, 2011: 20). Bir toplumu, kültürü veya kişileri tanıma noktasında değerler önemli veri kaynağı niteliğindedir. Değerler ayrıca, bir toplumun veya kişilerin geleceğiyle ilgili bize öngörüde bulunma imkanı sağlar. Örne-
