Av partisinden kartele

13 EKİM 1990
PETROLÜN "ÜÇ BÜYÜKLERİ 1928'DE
İSKOÇYA’DAKİ ŞATODA BİR ARAYA GELEREK
PAZARIN BÖLÜŞÜLMESİNİ ÖNGÖREN İLK
KARTEL ANLAŞMASINI İMZALADILAR
İstanbullu Sarkls Kalust Gülbenkyan, pet­
rol dünyasında çevirdiği entrikalarla ün
saldı. Bu arada Turklsh Petroleum'dakl
hisselerini yabancılara devrederek Tür­
kiye'nin tepkisini çekti...
Av partisinden
kartele
Türkiye doğumlu zaharoff ve Gülbenkyan, petrol ve silah
İşlerinde bir dizi entrikanın içinde önemli rol oynadılar
Birinci Dünya savaşı nın asıl nedeni Saraybosna daki
siyasal cinayet değil, büyük devletlerin
daha çok petrole dayalı çıkar kavgalarıydı
Amansız rakipler şimdi ^dostane bir ha­
va içinde” ortak çıkarlarının korunması için
aynı masanın çevresinde bir araya gelmiş­
lerdi; av partisi bir bahaneydi.
Oeterding, Teagle ve Cadman’ın uzun
görüşmeleri sonucunda 17 Eylül 1928'de
“Achnacarry Anlaşması” imzalandı. “Üç bü
yükler"in imzaladığı 7 maddelik anlaşma­
nın en önemli olan birinci maddesi, pazar­
ların bölüşülmesini öngören bir kartel ni­
teliğindeydi.
Böylece av partisinden ilk kartel uygu­
lamasına geçilmiş oluyordu.
ZAHAROFF’UN MARİFETLERİ
Petrol dünyasında Türkiye kökenli iki
isim, pek çok entrikanın içinde önemli bi­
rer yer tutar. Bunlardan biri 1839 Muğla do­
ğumlu, 1936 Monte Carlo ölümlü Basil Za­
haroff; öteki 1869 İstanbul doğumlu, 1955
Lizbon ölümlü Sarkis Kalust Gülbenkyan*1
dır. Kitapları dolduracak kadar entrikaya bu­
laşan bu iki insanın petrolden yana ilişki­
lerinin özetin özeti şöyle toplayabiliriz:
Batı kaynaklı ansiklopedilere “Yunan
asıllı maliyeci ve siyaset adamı” diye ge
en Zaharoff, dayısının kasasını soyarak
ürkiye’den Ingiltere’ye kaçmış, 1875'te 36
yaşında İngiliz gizli servisinin emrine gir­
mişti. Ingiliz silah sanayicilerinin temsilci­
liğini de üstlenen Zaharoff, özellikle Orta­
doğu petrolleri üzerinde oynanan birçok
oyunun içinde yer aldı. Amerikan Standart
Oll’e karşı Ingiliz Royal Dutch-Shell Grubu1
nun çıkarlarını korumak için entrikalar çe­
virdi. Royal Dutch’ın hisselerini alarak pa­
ravan bir petrol şirketi kurdu. Ingiliz emper­
yalizminin amacı Kafkasya, İran, Irak pet­
rollerini denetim altında tutmaktı. Bunu
sağlayacak kendine bağlı bir “Jarylarma”
olarak da Yunanistan'ı görüyordu.
Zaharoff, yakın dostu Ingiliz petrolcü­
lerinin temsilcisi Lord Corc’un yardımıyla
Yunanistan'da Venizelos’un başa gelmesi
İçin çok çalıştı.
Mégalo Idea tutkusuna koşullandırılan
ve silahlandırılan Yunanistan, sonunda
Anadolu’ya saldırdı. Ama ne var ki, Musta­
fa Kemal’in ortaya çıkmasıyla Ingiliz emper­
yalizminin, Zaharoff ve ortaklarının tüm
planları boşa gitti.
Zaharoff’un özgeçmişinden bir-iki çiz­
gi daha:
1898’de Ispanyol - Amerikan Savaşı’nda
ve Güney Afrika Savaşı’nda (1899 -1902) Za­
haroff savaşanların birine, ortağı ise öteki
tarafa silah ve cephane saftılar. Zaharoff I.
Dünya Savaşı’nda m üttefik devletlerin baş
kanlarını etkiledi. Öte yandan da aynı sa­
vaşta, müttefiklerin can düşmanı Alman denizaltılarına benzin sattı. Paris Konferansı
sırasında gizli ve önemli rol oynadı. Silah,
gemi, petrol ticaretiyle dünyanın en zengin
adamlarından biri oldu. Ingiliz hükümeti
kendisine Slr unvanı, Fransa da onur nişa­
nı verdi.
• GÜLBENKYAN'IN İHANETİ
İstanbul'un Üsküdar’ında dünyaya gelen
Sarkls Kalust Gülbenkyan da petrol emper­
yalizmiyle bütünleşerek nice entrikanın
içinde yer aldı. Deterdlng ile yakın ilişkiler
kurarak 1895'te Royal Dutch-Shell Grubu-'
nun hizmetine girdi. 1902’de Ingiliz uyruğu­
na geçen Gülbenkyan bir ara Türkiye’nin
Londra Büyükelçiliği danışmanlığını üst­
lendi. Yüzde 50-50 Türk - Alman ortaklığıy­
la kurulan Turklsh Petroleum’daki Türk his­
sesini, kârdan yüzde 5 pay almak karşılığın­
da, Fransa, Ingiltere, Hollanda ve ABD’den
oluşan Irak Konsorsiyomu'na devrederek
Türkiye'ye ihanette bir sakınca görmedi.
Anglo Iranian'a da ortak oldu.
Bu sırada devletlerarası çıkar tablosu
karmaşık bir durum almıştı. Amerikan,
Standart Oil eliyle Ortadoğu petrollerinden
oav kaomanın yollarını arıyordu. Standart'ın
Muğla doğumlu Basil Zaharott, Ingiliz Giz­
il Servisl'nin emrinde çalışırken bir dizi
kiril İşler de çevirdi. Savaşlarda düşman
taraflardan birine kendi, ötekine de orta­
ğı silah sattı...
rakibi Ingiliz Royal Dutch, Fransa’yla işbir­
liği İçindeydi. Çeşitli iç sorunlarla bunalmış
olan Çarlık Rusyası da Ingiltere ve Fransa1
ya bağımlı bulunuyordu. Royal, Rusya'da­
ki petrol kaynaklarını denetiminde tutuyor­
du. Avusturya - Macaristan ise yazgısını Al­
manya'ya bağlamıştı.
PETROL I. DÜNYA SAVAŞI’NDÂ
İşte, dünya önemli bölümü petrolden
kaynaklanan bu ve buna benzer çıkar kav­
galarının içinde çalkalanırken, I. Dünya Sa­
vaşı patladı. Kimi tarihçilere göre, Sar'
bosna’daki siyasal cinayet I. Dünya P
nın tek ve asıl nedeni değil, su **
görüntüsünden ya da bardaö'
ladan ibaretti. Asıl neden
rolün emperyalist’^*’
ması mücadele K'5'se| Arşivlerde İstanbul Belleği
I. Dünya r
Taha Toros Arşivi
tadoğu’d
lüşm'
br