2. Sınıf öğretmenliği Uygarlık Tarihi Türk Kültür Tarihi
advertisement
önce bİz sorduk KPSS 2017 50 Soruda 32 soru ÖABT SINIF ÖĞRETMENLİĞİ UYGARLIK TARİHİ, TÜRK KÜLTÜR TARİHİ TÜRKİYE COĞRAFYASI ve JEOPOLİTİĞİ Eğitimde 30. yıl Komisyon Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Konu Anlatımlı ISBN 978-605-318-644-1 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 3.Baskı: Ekim 2016, Ankara Proje-Yayın: Özge Işıkcı Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT SINIF ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Sınıf Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Temel Matematik, Genel Biyoloji, Genel Fizik, Genel Kimya, Türk Dili, Cumhuruyet Dönemi Türk Edebiyatı, Çocuk Edebiyatı, Uygarlık Tarihi, Türk Tarihi ve Kültürü, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sınıf Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Alan Bilgisi Testi Yaklaşık Yüzde % 80 1 - 40 a) Temel Matematik % 12 b) Genel Biyoloji %6 c) Genel Fizik %6 d) Genel Kimya %6 e) Türk Dili % 12 f) Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat %6 g) Çocuk Edebiyatı %6 h) Uygarlık Tarihi %6 i) Türk Tarihi ve Kültürü %6 j) Genel Coğrafya %6 k) Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği %8 Alan Eğitimi Testi % 20 Soru Sayısı 41 - 50 Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2014 - 2015 - 2016 ÖABT Sınıf Öğretmenliği Sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz. İÇİNDEKİLER I. Abdülhamit Dönemi ................................ 34 TARİH III. Selim Dönemleri ................................... 34 En Uzun Yüzyıl (1800 - 1922) ......................... 35 II. Mahmut Dönemi .................................... 36 1. BÖLÜM: TÜRK SİYASİ TARİHİ Abdülmecit Dönemi ................................... 38 Abdülaziz Dönemi...................................... 41 Genel Türk Tarihi .................................................... 5 II. Abdülhamit Dönemi ............................... 41 İslamiyet Öncesi Türk Tarihi .............................. 5 II. Meşrutiyet Dönemi....................................... 45 İslamiyet’ten Önceki Türk Devletleri .................. 6 Türkiye Cumhuryeti Devleti Tarihi ......................... 52 Asya’da Kurulan Türk Devletleri ................. 6 I. Dünya Savaşı Sonunda Osmanlı Devleti .... 52 Avrupa’da Kurulan Türk Devletleri ............. 10 Millî Mücadelenin Hazırlık Dönemi .................. 53 Türk İslam Tarihi ............................................. 11 Samsun Raporu......................................... 54 Türklerin İslamiyet’i Kabul Etme Sebepleri .....11 Havza Genelgesi ....................................... 54 Türklerin İslam Dünyası'nda Olan Hizmetleri ....11 Amasya Genelgesi .................................... 54 İlk Türk İslam Devletleri ............................. 11 Erzurum Kongresi ...................................... 54 Anadolu'da Kurulan İlk Türk Devletleri ........... 14 Sivas Kongresi........................................... 55 I. Beylikler Dönemi..................................... 14 Amasya Görüşmesi ................................... 55 Türkiye Selçuklu Devleti ............................ 15 Misak-ı Millî'nin Kabul Edilmesi .....................56 II. Beylikler Dönemi.................................... 17 TBMM’nin Açılması.................................... 56 Anadolu’da Kurulan Diğer Devletler .......... 19 Sevr Antlaşması ........................................ 58 Moğol İstilası’ndan Sonra Kurulan Bazı Türk Devletleri ......................................................... 20 Kurtuluş Savaşı Dönemi .................................. 58 Moğollar ..................................................... 20 Timur Devleti ............................................. 20 Timurlulardan Sonra Kurulan Hanlıklar ..... 21 Osmanlı devleti ..................................................... 25 Beylikten Devlete (1300-1453) ........................ 25 Dünya Gücü Osmanlı Devleti (1453-1600)...... 27 Fatih Sultan Mehmet Dönemi (1451-141) ....27 II. Bayezıt Dönemi (1481-1512)................. 28 Yavuz Sultan Selim Dönemi (1512-1520).. 29 Kanuni Sultan Süleyman Dönemi (1520-1566) ...29 II. Selim Dönemi (1566-1574).................... 31 III. Murat Dönemi (1574-1595) .................. 31 III. Mehmet Dönemi (1595-1603)............... 31 Arayış Yılları (XVII. Yüzyıl) .............................. 31 Osmanlı Devleti- Avusturya İlişkileri .......... 31 Osmanlı Devleti - İran İlişkilleri .................. 31 Doğu Cephesi ............................................ 58 Güney Cephesi .......................................... 58 Batı Cephesi .............................................. 59 Mudanya Ateşkesi Hükümleri .................... 61 Lozan Antlaşması ...................................... 61 Atatürk Dönemi Dış Politikası .......................... 63 1923-1932 Yılları Arasında Türk Dış Politikası .....63 1932-1938 Dönemi Dış Politikası .............. 65 Atatürk Dönemi İç Gelişmeler .......................... 66 Teşkilat-ı Esasiye’nin İlanı ......................... 66 Saltanatın Kaldırılması .............................. 66 II. TBMM’nin Açılması................................ 66 Ankara'nın Başkent Olması ....................... 66 Cumhuriyet’in İlan Edilmesi ....................... 67 1924 Anayasası’nın Kabul Edilmesi .......... 67 Halifeliğin Kaldırılması ............................... 67 Osmanlı - Lehistan İlişkileri........................ 32 Şeriye ve Evkaf Vekaleti’nin Kaldırılması (3 Mart 1924) ............................................ 68 Osmanlı - Venedik İlişkileri ....................... 32 Ordunun Siyasetten Ayrılması .................. 68 Osmanlı - Rusya İlişkileri ........................... 32 Arayış Yıllarında Islahatlar......................... 32 Atatürk Dönemi Siyasi Partiler ve Çok Partili Hayata Geçiş Çabaları ................................... 68 XVIII.Yüzyılda Değişim ve Diplomasi .............. 32 Cumhuriyet Halk Fırkası ........................... 68 III. Ahmet Dönemi ...................................... 33 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası.............. 68 I. Mahmut Dönemi .................................... 33 Şeyh Sait İsyanı......................................... 69 III. Mustafa Dönemi ................................... 34 Mustafa Kemal Paşa’ya Suikast Girişimi ... 69 vi Serbest Cumhuriyet Fırkası ...................... 69 Kara Kuvvetleri .......................................... 99 Menemen Olayı ......................................... 69 Deniz Kuvvetleri....................................... 101 Bursa Olayı ................................................ 69 Türklerde Sosyal Yapı ......................................... 102 Vagon Lits Olayı ........................................ 69 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sosyal Yapı . 102 Razgrat Dolayı ........................................... 70 Türk-İslam Devletlerinde Sosyal Yapı............ 102 Dersim Olayları .......................................... 70 Osmanlı Devleti’nde Sosyal Yapı .................. 103 Hükûmet Değişikliği ...................................70 Türklerde Ekonomi ............................................. 105 Atatürk İlke ve İnkılapları ................................. 70 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Ekonomi ..105 İnkılabın Tanımı, Özellikleri ve Hedefleri ... 70 Türk-İslam Devletlerinde Ekonomi................ 105 Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar............. 70 Osmanlı Devleti’nde Ekonomi ...................... 108 Eğitim Alanında Yapılan İnkılaplar ............. 71 Türklerde Din ve İnanış ...................................... 114 Sosyal Yapı ve Sağlık Alanında Yapılan İnklaplar ..73 İslamiyet Öncesi Türklerinde Din ve İnanış .. 114 Ekonomi Alanında Yapılan İnkılaplar ......... 75 Türk-İslam Devletlerinde Din ve İnanış......... 115 Atatürkçülük ve Atatürk İlkeleri ........................ 76 Türklerde Dil, Edebiyat ve Yazı .......................... 115 Atatürk Sonrası Türkiye Siyaseti ..................... 78 İslamiyet Öncesi Türklerinde Dil Edebiyat ve Yazı 115 İsmet İnönü Dönemi ................................. 78 Türk-İslam Devletlerinde Dil, Edebiyat ve Yazı ..117 Adnan Menderes Dönemi .......................... 79 Osmanlı Devleti’nde Dil, Edebiyat ve Yazı ... 117 Yumuşama Dönemi’nde Türkiye .......................80 Türklerde Eğitim ve Bilim .................................... 119 Küreselleşme Dönemi’nde Türkiye ...................80 İslamiyet Öncesin Türk Devletlerinde Eğitim ve Bilim119 Çağdaş Türk Devletleri ve Toplulukları ............ 82 Türk-İslam Devletlerinde Eğitim ve Bilim ..... 119 Kafkasya .................................................... 82 Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Bilim ............. 121 Orta Asya (Batı Türkistan) ......................... 82 Türklerde Sanat .................................................. 126 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti .................. 83 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sanat... 126 Balkanlar.................................................... 83 Türk-İslam Devletlerinde Sanat .................... 127 Ukrayna ve Kırım Tatarları ......................... 83 Osmanlı Devleti’nde Sanat ........................... 131 Rusya Federasyonu’ndaki Türk Toplulukları . 83 Çözümlü Test ...................................................... 136 Çözümlü Test ........................................................ 84 Çözümler ............................................................ 139 Çözümler ............................................................... 87 3. BÖLÜM: UYGARLIK TARİHİ 2. BÖLÜM: TÜRK KÜLTÜR ve UYGARLIK TARİHİ Uygarlığın Tanımı ................................................ 143 Türklerde Devlet Yönetimi ..................................... 91 Tarihin Tanımı ...................................................... 143 İslamiyet Öncesi Tüklerde Devlet Yönetimi ..... 91 Tarihe Yardımcı Sosyal Bilimler ........................... 143 Türk-İslam Devletlerinde Devlet Yönetimi ....... 92 Evren ve Dünya ................................................... 143 Osmanlılarda Devlet İdaresi ............................ 93 İnsan Yeryüzünde ................................................ 143 Merkez Yönetimi ....................................... 93 Uygarlık Tarihi ve Zaman Şeridi........................... 144 Hükûmdar ve Saray ................................... 93 İlkçağ Tarihi ve Uygarlıkları.................................. 145 Divan-ı Hümayun ....................................... 94 Asya Uygarlıkları ........................................... 145 Taşra Yönetimi ........................................... 95 Anadolu’da Kurulan Medeniyetler.................. 146 Türklerde Hukuk .................................................... 95 Mezopotamya Uygarlıkları ............................. 147 İslamiyet Öncesi Tüklerde Hukuk .................... 95 Mısır Uygarlığı ............................................... 149 Türk-İslam Devletlerinde Hukuk ...................... 96 Doğu Akdeniz Uygarlığı ................................. 150 Osmanlı Devleti’nde Hukuk ............................. 96 İran Uygarlığı ................................................. 150 Türklerde Ordu ...................................................... 97 Hint Uygarlığı ................................................. 151 İslamiyet Öncesi Türk Devlerinde Ordu ........... 97 Çin Uygarlığı .................................................. 151 Türk-İslam Devletlerinde Ordu......................... 97 Ege Uygarlıkları ............................................. 151 Osmanlı Devleti’nde Ordu .............................. 98 Orta Çağ Tarihi ve Uygarlığı ................................154 vii Feodalite Sistemi ............................................154 Orta Çağ Avrupasında Sosyal Sınıflar ...........155 Orta Çağ’da Kilise ve Siyaset İlişkisi ..............155 Orta Çağ Siyasi Tarihi.....................................156 Orta Çağ İslam Tarihi ve Uygarlığı .......................157 İslamiyet Öncesi Dünya'nın Durumu ....... 157 İslamiyet Öncesi Arap Yarımadası'nın Durumu 157 İslamiyet’in Doğuşu, Yayılışı ve Hz. Muhammet Dönemi ............................................. 158 Dört Halife Dönemi .................................. 159 Emevi Devleti........................................... 160 Endülüs Emevi Devleti............................. 161 Ben-i Ahmer Devleti................................. 161 Abbasi Devleti.......................................... 161 İslam Kültür ve Uygarlığı ......................... 162 Yeniçağ ve Yakınçağ Uygarlığı ve Tarihi........ 164 Coğrafi Keşifler ........................................ 164 Rönesans Hareketleri .............................. 166 Avrupa’da Reform Hareketleri ................. 167 XVII. ve XVIII. yy.da Avrupa .................... 169 Otuz Yıl Savaşları ve Westphalia Barışı . 169 İspanya’da Veraset Savaşları ve Utrecht Barışı 169 1740-1748 Avusturya Veraset Savaşları 170 Rus Çarlığı’nın Kurulması ....................... 170 Yedi Yıl Savaşları ................................... 170 Amerika Birleşik Devletleri’nin Kurulması....170 Avrupa’da Bilimsel Gelişmeler ve Aydınlanma Çağı ..................................... 170 SSCB Yönetimindeki Türk Topluluğunun Durumu .................................................... 190 Basmacı Hareketi .................................... 191 Ortadoğu'da Manda Yönetimlerinin Kurulması ................................................ 191 Uzak Doğu'da Yeni Güç Japonya ............ 191 1929 Dünya Ekonomi Krizi ...................... 192 Ekonomik Kriz Öncesi Dünya .................. 192 Ekonomik Krizin Ortaya Çıkışı (Kara Perşembe) .................................................... 192 İki Savaş Arası Dönemde Avrupa............ 192 Barışın Sürekliliğini Sağlama Çabaları ... 192 Avrupa’da Sosyal ve Ekonomik Hayat..... 193 Totaliter Rejimlerin Doğuşu...................... 193 Almanya’da Nazi İktidarı ......................... 193 İspanya’da Franco Dönemi...................... 194 İki Savaş Arası Dönemde Dünya............. 195 II. Dünya Savaşı ................................................. 196 Savaş Öncesinde Gelişmeler .................. 196 Japonya ................................................... 196 İtalya ........................................................ 196 Almanya................................................... 196 Savaş Yılı: 1939 ...................................... 198 Avrupa’da Savaş ..................................... 198 Almanya-Fransa Savaşı .......................... 199 Almanya-İngiltere Savaşı......................... 199 Almanya – Sovyet Rusya Savaşı ............ 199 Almanya’nın Balkanlardaki Yayılımı ........ 199 Yakınçağ’da Avrupa ................................. 173 İtalya’nın Yunanistan’a Saldırması .......... 199 İtalya’da Siyasi Birliğin Sağlanması ........ 175 Kuzey Afrika’da Savaş ............................ 200 Almanya’da Siyasi Birliğin Sağlanması .. 175 Asya ve Pasifik’te Savaş ........................ 200 Sanayi İnkılabı ......................................... 176 Savaş Öncesi ABD .................................. 200 Çarlık Rusyası’nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilali 177 Çözümlü Test ....................................................... 179 Pearl Harbour Baskını ve ABD’nin Savaşa Girmesi .................................................... 200 Çözümler ............................................................. 184 Pasifik Savaşları ..................................... 200 Barışa Doğru .......................................... 200 Avrupa’da Savaşın Sona Ermesi ............. 200 4. BÖLÜM: ÇAĞDAŞ DÜNYA TARİHİ I. Dünya Savaşı ................................................... 189 I. Dünya Savaşı’nın Sebepleri ................. 189 Ana Sebepler ........................................... 189 Ara Sebepler............................................ 189 Pasifik’te Savaşın Sona Ermesi............... 201 Iı. Dünya Savaşı’nda Toplanan Konferanslar ...........................................201 Türkiye’nin II. Dünya Savaşı’na katılması yönünde kararların alındığı konferanslar ....201 Savaşın Başlaması .................................. 189 Birleşmiş Milletlerin kurulması yönünde kararların alındığı yerler .......................... 201 Paris Barış Konferansı............................. 189 Savaşın Etkileri ........................................ 201 I. Dünya Savaşı’ndan sonra imzalanan barış antlaşmaları .................................... 189 Siyasi Sonuçları ....................................... 201 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), Orta Asya’daki Türk Devlet ve Toplulukları ............................................. 190 Savaş Yıllarında Türkiye.......................... 203 İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası 203 viii Adana Konferansı (30 Ocak 1943) ......... 204 Irak-İran Savaşları (1980-1988)............... 220 Kahire Konferansı (4-6 Aralık 1943) ........ 204 Irak’taki Gelişmeler .................................. 220 II. Dünya Savaşı’nın Türkiye’ye Etkileri ... 204 İran’daki Gelişmeler ................................. 220 II. Dünya Savaşı Kronolojisi..................... 205 Savaş ve Sonuçları ................................. 220 Soğuk Savaş Dönemi .............................. 205 Yumuşama Dönemi Dünya ...................... 221 Doğu Bloku'nun Kuruluşu ....................... 205 Ekonomi................................................... 221 Doğu Bloku İçinde Gelişmeler ................. 206 Bilimsel Gelişmeler .................................. 221 Sovyet Modeline Göre Ekonomik ve Sosyal Düzenin Kurulması .................................206 Kültürel Gelişmeler .................................. 222 Sosyalist Blok'ta Sarsıntılar ..................... 207 Batı Bloku’nun Kurulması ....................... 208 Truman Doktrini ....................................... 208 Marshall Planı ......................................... 208 Küreselleşen Dünya ............................... 222 SSCB’de Politika Değişiklikleri ve Nedenleri . 222 SSCB’nin Dağılması ............................... 223 SSCB’nin Dağılmasının Sonuçları .......... 224 NATO’nun Kuruluşu ................................. 208 SSCB’nin Dağılmasının Güçler Dengesi Üzerindeki Etkisi ...................................... 224 Avrupa Konseyi’nin Kuruluşu .................. 209 Bağımsız Devletler Topluluğu .................. 226 Avrupa Ekonomik Topluluğu ................... 209 TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı) .............................................. 226 Paylaşılamayan Ortadoğu ...................... 209 İsrail’in Kuruluşu ..................................... 209 Eisenhower Doktrini................................. 210 Uzak Doğu’da Çatışma............................ 210 Doğu Bloku'ndan Sonra Avrupa’da Yeni Arayışlar .................................................. 227 İki Almanya’dan Tek Devlete ................... 227 Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kurulması ........ 210 Avrupa Ekonomik Topluluğu’ndan (AET) Avrupa Birliğine ....................................... 227 Uzak Doğu’da Hâkimiyet Mücadeleleri .... 210 Maastrich Kriterleri................................... 227 Kore Savaşı ............................................. 210 Kopenhag Kriterleri .................................. 227 Tibet Sorunu ............................................ 211 Avrupa Birliği ve Dünya .......................... 227 SEATO’nun Kuruluşu (8 Eylül 1954) ....... 211 NATO’nun Avrupa’da Genişlemesi ......... 227 Asya ve Afrika’nın Kurtuluşu ................... 211 Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar............. 228 Güney Asya’daki Gelişmeler ................... 211 Arnavutluk’un Demokratikleşme Süreci ... 229 Afrika’daki Gelişmeler .............................. 212 Ortadoğu, Afganistan Ve Arap Baharı ........229 Soğuk Savaş Dönemi’nde Dünya ............ 213 Körfez Savaşları ...................................... 229 Yumuşama Dönemi ve Sonrası ............... 213 Uluslararası İlişkilerde Değişim Süreci .... 213 Filistin Sorunu ve Orta Doğu’da Barış Görüşmeleri ............................................. 230 Yumuşama Dönemi Politikaları................ 214 Afganistan’daki Gelişmeler ...................... 230 Helsinki Konferansı (1 Ağustos 1975) ..... 214 Ortadoğu’da Su Sorunu .......................... 230 Yumuşama Dönemi Çatışmaları ve Anlaşmazlıkları ....................................... 214 Arap Baharı ............................................. 231 Müslüman Kardeşler (İhvan-ı Müslimin) .. 231 Berlin Buhranı ......................................... 215 Vahhabilik ................................................ 231 Küba Bunalımı ......................................... 215 Dünyadaki Gelişmeler ............................. 231 Vietnam Savaşı ...................................... 215 Bilimsel ve Teknolojik Gelişmelerin Etkileri ... 231 Keşmir Meselesi ...................................... 216 Küreselleşme ve Etkileri .......................... 232 Afganistan’ın SSCB Tarafından İşgali...... 216 Barış İçinde Bir Arada Yaşama ............... 216 Bağlantısızlar .......................................... 216 Arap İsrail Savaşları ............................... 217 Camp David Antlaşmaları ........................ 218 İslâm Konferansı Örgütü.......................... 219 Uluslararası Politikada Petrolün Yeri ....... 219 Küresel Sorunlar ...................................... 233 Kaynaklar ........................................................... 235 ix COĞRAFYA 21 Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) ......259 21 Haziran Durumu (Yaz Solstisi).................. 260 21 Aralık Durumu (Kış Solstisi)...................... 260 1. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama .................... 261 Coğrafyanın Prensipleri (İlkeleri) ......................... 245 Harita Bilgisi (Kartografya)................................... 263 1. Dağılış İlkesi ............................................. 245 1. Silindirik Projeksiyon (Açı Koruyan)........... 264 2. İlgi ve Bağlılık İlkesi .................................. 245 2. Konik Projeksiyon ...................................... 264 3. Nedensellik İlkesi ...................................... 245 3. Düzlem Projeksiyon (Uzunluk Koruyan) .... 265 Coğrafyanın Bölümleri ......................................... 245 Harita Bilgisi İle İlgili Bazı Kavramlar ............. 265 A. Fiziki Coğrafya ................................................ 245 Haritada Ölçek Kavramı ................................ 265 1. Jeomorfoloji ............................................... 245 Ölçek ............................................................. 266 2. Klimatoloji .................................................. 245 Ölçeklerin Birbirine Çevrilmesi....................... 266 3. Hidrografya ................................................ 245 A. Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi 266 4. Bitki Coğrafyası ......................................... 245 B. Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi 266 5. Zoocoğrafya............................................... 246 Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma............ 267 6. Toprak Coğrafyası ..................................... 246 1. Ölçekten Faydalanarak Uzunluk Hesaplamaları 267 7. Kartografya ................................................ 246 A) Gerçek Uzunluğun Hesaplanması ...... 267 B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya......................... 246 B) Haritadaki Uzunluğun Hesaplanması.. 267 1. Nüfus Coğrafyası ....................................... 246 C) Haritanın Ölçeğinin Hesaplanması .... 268 2. Yerleşme Coğrafyası ................................. 246 2. Ölçekten Faydalanarak Alan Hesaplamaları .... 268 3. Siyasi Coğrafya ......................................... 246 A) Gerçek Alanın Hesaplanması ............. 268 4. Kültürel Coğrafya ....................................... 246 B) Haritadaki Alanın Hesaplanması......... 269 5. Ekonomik Coğrafya ................................... 246 C) Harita Ölçeğinin Hesaplanması .......... 269 Doğal Unsurlar..................................................... 248 Eğim .............................................................. 269 Litosfer: .......................................................... 248 Harita Çeşitleri ............................................... 270 Atmosfer ........................................................ 248 Ölçeklerine Göre Haritalar ............................. 270 Biyosfer.......................................................... 248 1. Büyük Ölçekli Haritalar ........................ 270 Hidrosfer ........................................................ 248 2. Orta Ölçekli Haritalar ........................... 270 Coğrafyanın Tarihçesi ve Gelişimi ....................... 248 3. Küçük Ölçekli Haritalar ........................ 270 Dünya (Yer Yuvarlağı) ......................................... 251 Ölçeklerine Göre Haritaların Birbirleriyle Karşılaştırılması ............................................. 271 Dünya'nın Şekli ve Sonuçları............................... 251 Dünya'nın Geoid Şeklinin Sonuçları .............. 251 Dünya'nın yüzeyinin küre olmasının sonuçları ..252 Dünya'nın Hareketleri .......................................... 253 Dünya'nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketi (Günlük Hareketi) ve Sonuçları ..................... 253 Dünya'nın Ekseni Etrafındaki Hareketinin (Günlük Hareketin) Sonuçları ........................ 253 Dünya'nın Eksen Hareketinin (Günlük Hareketin) Yönü............................................. 254 Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları ......................................... 255 Eksen Eğikliği (Ekvator İle Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) .................................................... 256 Eksen Eğikliğinin Sonuçları ........................... 256 Konularına Göre Haritalar.............................. 271 A. Genel Haritalar .................................... 271 B. Özel Haritalar ...................................... 271 1. Fiziki Haritalar ............................................ 271 2. Beşerî ve Ekonomik Haritalar .................... 272 3. İdari Haritalar ............................................. 272 Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi......................................................... 272 1. Tarama Yöntemi ........................................ 272 2. Gölgelendirme Yöntemi ............................. 272 3. Kabartma Yöntemi ..................................... 273 4. Renklendirme Yöntemi .............................. 273 5. İzohips (Eş Yükselti Eğrileri) Yöntemi........274 İzohipslerden Yararlanarak Profil Çıkarma .... 277 Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi ............................................................ 258 Coğrafi Koordinat Sistemi .................................... 278 Eksen yörünge düzlemine dik olsaydı ........... 258 Matematik (Mutlak) Konum............................ 278 Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları.... 259 1. Paraleller ............................................. 278 x 2. Meridyenler .......................................... 279 a) Basınç Farkı (Basınç Gradyanı) .......... 302 3. Enlem .................................................. 280 b) Basınç Merkezleri Arasındaki Mesafe . 302 4. Boylam................................................. 281 c) Sürtünme ............................................. 302 Yerel Saat ............................................................ 281 d) Günlük Hareket (Koriyolis Kuvveti)...... 302 Güneş'in Gün İçindeki Konumu ..................... 282 Rüzgârın Yönü............................................... 302 Yerel Saat Hesaplamaları .............................. 282 Rüzgârın Yönünü Etkileyen Faktörler ........... 302 Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) ........................ 283 a) Basınç Merkezlerinin Konumu............. 302 Ulusal Saat .................................................... 283 b) Yer şekilleri .......................................... 302 Tarih Değiştirme Çizgisi ................................. 284 c) Dünya'nın Günlük Hareketi.................. 303 Göreceli (Özel) Konum ........................................ 284 Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) ..... 303 Çözümlü Test ....................................................... 285 Rüzgâr Çeşitleri ............................................. 304 Çözümler ............................................................. 287 A) Sürekli Rüzgârlar ...................................... 304 Klimatoloji - İklim Bilgisi ....................................... 289 1. Alizeler ................................................. 304 Atmosfer .............................................................. 290 2. Batı Rüzgârları..................................... 304 Atmosferin Katları ................................................ 292 3. Kutup Rüzgârları.................................. 305 a) Troposfer ................................................... 292 B) Mevsimlik Devirli Rüzgârlar....................... 305 b) Stratosfer ................................................... 292 Musonlar .................................................. 305 c) Şemosfer ................................................... 292 C) Yerel Rüzgârlar ......................................... 305 d) İyonosfer.................................................... 292 1. Meltemler ............................................. 305 e) Eksosfer .................................................... 292 2. Sıcak Yerel Rüzgârlar .......................... 307 İklim Elemanları ................................................... 292 Akdeniz Çevresinde Sıcak Yerel Rüzgârlar 307 Sıcaklık ................................................................ 292 3. Soğuk Yerel Rüzgârlar ......................... 307 Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler293 Akdeniz Çevresinde Soğuk Yerel Rüzgârlar.. 307 1. Güneş Işınlarının Yere Düşme Açısı ... 293 D) Tropikal Rüzgârlar (Tropikal Siklonlar)...... 308 2. Atmosferdeki Nem Oranı ..................... 294 Nemlilik Ve Yağış ................................................. 309 3. Yükselti ................................................ 295 Nem ve Yağışlar .................................................. 309 4. Kara ve Denizlerin Dağılışı .................. 295 1. Mutlak Nem (Salt Nemlilik) ........................ 309 5. Rüzgârlar ............................................. 295 2. Maksimum Nem - Doyma Noktası ............. 309 6. Okyanus Akıntıları ............................... 296 3. Bağıl Nem (Nispi Nem) .............................. 309 İzoterm Haritaları ........................................... 296 Yoğunlaşma ......................................................... 310 Dünya Yıllık İzoterm Haritası ......................... 297 Yoğunlaşma Şekilleri ..................................... 310 Dünya Ocak Ayı İzoterm Haritası .................. 298 Sis ve Bulut.................................................... 310 Dünya Temmuz Ayı İzoterm Haritası ............. 298 Bulut Şekilleri ................................................. 311 Basınç.................................................................. 299 A) Şekillerine Göre .................................. 311 Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler .299 B) Yüksekliklerine Göre ........................... 311 1. Yerçekimi ............................................. 299 Yağışlar................................................................ 312 2. Yoğunluk .............................................. 299 1. Konveksiyonel (Yükselim) Yağışlar ........... 312 3. Yükselti ................................................ 299 2. Orografik (Yamaç) Yağışlar ....................... 312 4. Sıcaklık (Termik faktörler) .................... 299 3. Frontal (Cephesel) Yağışlar ....................... 312 5. Dinamik Nedenler (Günlük Hareket).... 300 Yağış Biçimleri ......................................... 312 Alçak Basınç (Siklon)..................................... 300 Çiy ........................................................... 313 Yüksek Basınç (Antisiklon) ............................ 300 Kırağı ....................................................... 313 Basınç Alanlarındaki Sapmalar ..................... 301 Kırç .......................................................... 313 İzobar Haritaları ............................................. 301 4. Yükselen Havanın Oluşturduğu Yağışlar.......313 Rüzgârlar ............................................................. 302 Yağmur .................................................... 313 Rüzgârın Hızı................................................. 302 Kar ........................................................... 313 Rüzgârın Hızını Etkileyen Faktörler ............... 302 Dolu ......................................................... 313 xi Yağış Rejimi............................................. 313 3. Volkanizma .......................................... 335 Yeryüzünde Yağış Dağılışı....................... 314 4. Depremler ............................................ 336 Büyük İklim Tipleri ............................................... 315 Depremlerin Yeryüzüne Dağılışı .................... 336 Başlıca Büyük İklim Tipleri ............................. 315 B. Dış Kuvvetler ............................................. 337 Ekvatoral İklim ............................................... 315 Çözülme ........................................................ 337 Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) ........ 316 1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme................. 337 Savan İklimi ................................................... 316 Muson İklimi................................................... 316 Çöl İklimi ........................................................ 317 Akdeniz İklimi................................................. 317 Ilıman Okyanus İklimi .................................... 318 Sert Karasal İklim .......................................... 318 2. Kimyasal Çözünme.............................. 337 Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) .......... 338 Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri . 339 Vadi Çeşitleri.................................................. 339 Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri .. 341 Kıyı Topografyası ................................................. 343 Dalga Aşındırma Şekilleri ............................. 344 Step İklimi (Ilıman Karasal İklim) ................... 319 Dalga Biriktirme Şekilleri................................ 344 Tundra İklimi .................................................. 320 1. Kumsallar................................................... 344 Kutup İklimi .................................................... 320 2. Kıyı Oku ve Kıyı Kordonu .......................... 344 Bitki (Vejetasyon) Topografyası ........................... 321 3. Birikim Düzlükleri ....................................... 345 Bitki Yetişme Koşulları ................................... 321 4. Lagün......................................................... 345 1. İklim ..................................................... 322 5. Tombolo ..................................................... 345 2. Yer şekilleri .......................................... 322 6. Resifler ...................................................... 345 3. Toprak (Edafik) .................................... 322 Kıyı Tipleri ...................................................... 345 4. Biyotik (Canlı) ...................................... 322 Karst Topografyası............................................... 348 Başlıca Bitki Toplulukları ................................ 323 Karstik Aşındırma Şekilleri................................... 348 1. Ağaç Formasyonu................................ 323 2. Çalı Formasyonu ................................. 323 3. Ot Formasyonu .................................... 323 Çözümlü Test ....................................................... 325 Çözümler ............................................................. 327 Jeomorfoloji (Yer şekilleri) ................................... 328 Dünya'nın İç Yapısı .............................................. 328 1. Lapya ......................................................... 348 2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)................ 349 3. Uvala ......................................................... 349 4. Polye.......................................................... 349 5. Obruk ......................................................... 349 6. Düden (Su yutan- Su batan) ...................... 349 7. Mağara ...................................................... 349 8. Doğal Tünel ve Köprüler ............................ 350 Yeryuvarlağının Yapısı ................................... 328 9. Kör ve Kuru Vadiler.................................... 350 1. Yerkabuğu (Litosfer) ............................ 328 Karstik Biriktirme Şekilleri .................................... 350 2. Manto (Magma) ................................... 328 1. Traverten ................................................... 350 3. Çekirdek .............................................. 329 2. Sarkıt, Dikit ve Sütun ................................. 350 Levha Hareketleri .......................................... 329 Kurak Ve Yarı Kurak Bölgeler Topografyası ........ 351 Kıtaların Kayması .......................................... 329 Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri 351 Jeolojik Zamanlar .......................................... 330 1. Mantarkaya (Şahit Tepeler) ....................... 351 Yer Kabuğunun Malzemesi Taşlar ................. 331 2. Tafoni ......................................................... 351 A. Katılaşım Kayaçları (Püskürük) ........... 331 3. Yardanglar ................................................. 352 B. Tortul Kayaçlar (Sediment) .................. 331 Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri... 352 C. Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar ..... 331 Tor Topografyası ............................................ 332 Karst Topografyası......................................... 333 Peri Bacaları .................................................. 333 Yer şekillerinin Oluşumu ...................................... 333 Yer şekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yer şekillerini Oluşturan Kuvvetler ................. 333 A. İç Kuvvetler ............................................... 333 1. Orojenik Hareketler (Dağ Oluşumu) .... 334 2. Epirojenik Hareketler (Kıta Oluşumu) .. 334 1. Kumullar (Kum Yığınları) ........................... 352 2. Lös ............................................................. 352 Buzul Topografyası (Glasiyal) .............................. 352 Buzullar................................................................ 352 Başlıca Buzul Tipleri ............................................ 353 Buzul Aşındırma Şekilleri..................................... 354 1. Sirkler (Buz Yalağı) .................................... 354 2. Buzul Vadileri (Tekne Vadi) ........................ 354 3. Fiyord......................................................... 354 4. Hörgüç Kayalar .......................................... 354 xii Buzul Biriktirme Şekilleri ...................................... 354 1. Moren .......................................................354 2. Sandur Ovası.............................................355 3. Drumlinler .................................................. 355 Yeryüzünde Ana Yer şekilleri ............................... 355 2. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA Nüfus Coğrafyası ................................................. 383 Nüfusun Sıçrama Dönemleri ......................... 383 Nüfus Artışı .................................................... 383 Dağlar ............................................................ 355 Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler ......................................... 384 Ovalar ............................................................ 356 1. Doğal Faktörler .................................... 384 Platolar .......................................................... 357 2. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ............. 384 Denizler ve Okyanuslar ................................. 358 Nüfus Politikaları.................................................. 386 A. Dalgalar ............................................... 359 Nüfusun Yapısı .................................................... 387 B. Akıntılar ............................................... 359 Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri .............. 388 C. Gelgit (Med - Cezir) ............................360 Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı .................. 390 Kanallar ve Boğazlar ..................................... 361 Nüfusun Eğitim Durumu ................................ 391 Kanallar ve Boğazlar Tablosu ........................ 364 Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı .............................................. 391 2. Akarsular ......................................................... 365 Akarsu Rejimi (Akım Düzeni)......................... 366 Akarsu Rejimleri ............................................ 366 3. Göller ............................................................... 367 A. Doğal Göller .............................................. 367 B. Yapay Göller (Barajlar) .............................. 367 Su Özelliklerine Göre Göller .................... 368 4. Yer Altı Suları ve Kaynaklar ............................. 368 A. Artezyen Kaynaklar ................................... 368 B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) ........................ 369 C. Fay Kaynakları .......................................... 369 D. Yamaç (Vadi) Kaynakları ........................... 369 E. Gayzer Kaynaklar...................................... 369 F. Kaplıcalar ve Ilıcalar .................................. 370 Sulardan Faydalanma ............................. 370 A) Deniz ve Okyanuslardan Yararlanma ....... 370 B) Akarsulardan Yararlanma ......................... 370 C) Göllerden Yararlanma ............................... 370 D) Yer Altı Sularından Yararlanma................. 370 Kırsal - Kentsel Nüfus .............................. 392 Nüfus Yoğunluğu Kavramları ......................... 392 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu .................. 392 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ................... 393 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu ................. 393 Göçler .................................................................. 393 Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler .............. 393 Göçlerin Nedenleri ............................................... 395 Göçlerin Sonuçları ............................................... 395 Gidilen Yere Göre Göçler .................................... 396 Kalma Süresine Göre Göçler............................... 396 Beyin Göçü .......................................................... 396 Beyin Göçü Veren Ülkeler ............................. 396 Beyin Göçü Alan Ülkeler................................ 396 Yerleşme Coğrafyası ........................................... 397 Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ...................... 397 Yerleşme Çeşitleri .......................................... 397 Kır Yerleşmeleri ............................................. 397 Kent Yerleşmeleri .......................................... 397 Hidroelektrik Potansiyel ........................... 370 Yerleşme Dokuları ......................................... 398 Toprak Coğrafyası ............................................... 371 Konut Tipleri .................................................. 399 Toprağın Özellikleri ve Toprağın Oluşumunu Etkileyen Faktörler ............................................... 372 Yapı Malzemesine Göre Evler ....................... 399 Toprak Türleri....................................................... 373 1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları) ..................... 373 2. Azonal (Taşınmış Topraklar) ...................... 374 3. İntrazonal ................................................... 374 Heyelan ............................................................... 374 Heyelana Neden Olan Faktörler .......................... 375 Erozyon ............................................................... 375 Çözümlü Test ....................................................... 377 Çözümler ............................................................. 379 Çözümlü Test ................................................. 400 Çözümler ....................................................... 402 Ekonomik Coğrafya ............................................. 404 Gelişmiş Ülkeler............................................. 404 Gelişmemiş Ülkeler........................................ 404 Ekonomik Faaliyet Türleri .................................... 405 Tarım Faaliyetleri ................................................. 406 Mümbit Hilal (Bereketli Topraklar)........................ 406 Tarımı etkileyen doğal faktörler............................ 406 Tarımı etkileyen beşerî faktörler .......................... 406 Tarımsal Yöntemler ve Tipler ............................... 407 Tahıl Tarımı .......................................................... 408 xiii Endüstri Bitkileri ................................................... 408 Değişmeyen Unsurlara Göre Türkiye ............ 429 Meyveler .............................................................. 408 Değişen Unsurlara Göre Türkiye ................... 429 Hayvancılık .......................................................... 409 Medeniyetlerin Çıkış Noktasi Türkiye .................. 430 Büyükbaş Hayvancılık ......................................... 409 Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ve Türkiye............. 430 Küçükbaş Hayvancılık ......................................... 409 Orta Asya....................................................... 431 Su Ürünleri........................................................... 409 Afrika ............................................................. 431 Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma .............. 410 Pakt - Birlikler ve Türkiye ..................................... 431 Madenler.............................................................. 411 Birleşmiş Milletler (BM) .................................. 432 Enerji Kaynakları ................................................. 412 Avrupa Birliği (AB) ......................................... 432 Ulaşım ................................................................. 412 Kara Yolu ............................................................. 412 Demir Yolu ........................................................... 412 Deniz Yolu ........................................................... 412 Hava Yolu ............................................................ 413 Turizm .................................................................. 413 A. Doğal Turistik Kaynaklar ................................. 413 B. Beşerî Turistik Kaynaklar ................................ 415 1. Tarih Öncesi Yerleşmeler ........................... 415 2. Tarihî Yerleşmeler ...................................... 415 3. Konaklama Tesisleri................................... 415 Sanayi.................................................................. 416 Sanayinin Gelişimi ............................................... 416 a. Ev İmalatı................................................... 416 b. Atölye İmalatı ............................................. 416 c. Modern Sanayi (Fabrika Sanayisi)............. 416 Sanayide Yer Seçimi ........................................... 416 a. Ham madde ............................................... 417 b. Enerji ......................................................... 417 c. Sermaye .................................................... 417 d. İşgücü ........................................................ 417 e. Ulaşım ....................................................... 417 Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ) .. 432 Arap Birliği (Arap Ligi).................................... 432 G7 Ülkeleri ..................................................... 432 Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) ......................... 433 Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ..... 433 İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) ............................ 433 Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları............................................................ 433 Türkiye'nin Sınırları.............................................. 434 Türkiye'nin Jeolojik Özellikleri.............................. 436 Jeolojik Zamanlarda Türkiye................................ 436 Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik)................. 436 İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik)................... 436 Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) ................. 436 Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner)........... 436 Türkiye'de Arazilerin Yaşları .......................... 437 Türkiye'de Orojenik Hareketler ............................ 438 Türkiye'de Epirojenik Hareketler ......................... 438 Türkiye'de Volkanizma......................................... 439 Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar .. 440 Türkiye'de Depremler .......................................... 441 f. Pazar .......................................................... 417 I. Dereceden Deprem Alanları ....................... 441 Ticaret .................................................................. 418 Türkiye'de Yeryüzü Şekillerinin Genel Özellikleri. 442 Çözümlü Test ....................................................... 419 Türkiye'nin Bazı Ovaları ve Platoları ................... 443 Çözümler ............................................................. 421 Türkiye'nin Ovaları............................................... 444 Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar ... 444 3. BÖLÜM: TÜRKYE'NİN JEOPOLİTİĞİ ve TÜRKİYE COĞRAFYASI Türkiye'nin Coğrafi Konumu ................................ 425 Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu Ve Sonuçları ............................................................. 425 A. Kıyı Ovaları ............................................... 444 B. İç Ovalar .................................................... 444 Türkiye'nin Platoları ............................................. 445 Türkiye'de Çözülme ............................................. 445 1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme....................... 445 Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları ............... 426 2. Kimyasal Çözünme.................................... 445 Özel Tarihlerde Türkiye........................................ 427 Türkiye'de Başlıca Toprak Tipleri ......................... 446 Türkiye'de Ortak Saat Kavramı ........................... 428 1. Zonal Topraklar .......................................... 446 Türkiye'nin Jeopolitik Konumu ............................. 429 2. İntrazonal Topraklar ................................... 447 Değişen Unsurlar ........................................... 429 3. Azonal Topraklar ........................................ 447 Değişmeyen Unsurlar .................................... 429 Türkiye'de Topraklardan Yararlanma ................... 448 Zaman ........................................................... 429 xiv 1. Tarım, Hayvancılık ve Ormancılık Alanında.... 448 2. Sarkıt, Dikit ve Sütun ................................. 461 2. Sanayide Ham madde Olarak ................... 448 Türkiye'de Heyelan .............................................. 448 Türkiye'de Dalgaların ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller ................................................................. 461 Türkiye'de Erozyon .............................................. 448 Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri................... 461 Türkiye'de Erozyonu Artıran Faktörler ........... 448 Türkiye'de Rüzgâr Erozyonunun Etkili Olduğu Alanlar ........................................................... 449 Falez (Yalıyar) ............................................... 461 Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri .................... 462 Türkiye'de Kıyı Tipleri .......................................... 463 Türkiye Akarsuları................................................ 450 1. Boyuna Kıyılar ........................................... 463 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri ............... 450 2. Enine Kıyılar .............................................. 463 Türkiye'deki Akarsu Havzaları ............................. 450 3. Ria Tipi Kıyılar .......................................... 463 Türkiye'deki Başlıca Akarsular ............................ 451 4. Dalmaçya Tipi Kıyılar ................................. 463 Türkiye Akarsularının Rejimleri............................ 451 5. Limanlı Kıyılar .......................................... 464 A. Yağmur Suları ile Beslenen Akarsular....... 451 Türkiye'de Göller ................................................. 464 B. Kar ve Buz Suları ile Beslenen Akarsular . 451 A. Doğal Göller .............................................. 465 C. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular ....... 452 1. Yerli Kaya Gölleri ................................. 465 D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı)......... 452 2. Set Gölleri ............................................ 465 E. Karma Rejimli Akarsular............................ 452 B. Yapay (Baraj) Göller .................................. 466 Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri.. 452 Türkiye'nin İklimini Etkileyen Faktörler ve Türkiye'de İklim Elemanları ................................................... 467 Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri .......................................................... 452 Matematik Konumun İklime Etkisi........................ 467 Vadi Çeşitleri.................................................. 452 Özel Konumun İklime Etkisi ................................. 467 Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri ................................................................ 454 a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi ....................... 467 Türkiye'de Rüzgârların Oluşturduğu Şekiller ....... 455 Türkiye'de Buzulların Oluşturduğu Şekiller.......... 456 Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri ................... 456 1. Sirkler (Buz Yalağı) .................................... 456 b. Yükselti ...................................................... 467 c. Dağların Uzanışı ........................................ 467 d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi ..... 467 e. Bakı ........................................................... 467 Türkiye'de Sıcaklık .............................................. 468 2. Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) ..................... 456 Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası........ 468 Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri .................... 456 Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ... 468 Moren ............................................................ 456 Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ..469 Türkiye'nin Yeraltı Suları Ve Kaynakları............... 457 Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası .................... 469 Türkiye'nin Kaynakları ......................................... 457 Türkiye'yi Etkileyen Basınç Merkezleri ....................... 469 1. Artezyen Kaynaklar ................................... 457 Türkiye'yi Etkileyen Rüzgârlar ............................. 470 2. Karstik Kaynaklar (Voklüz)......................... 457 Türkiye'de Nem ve Yağış ..................................... 471 3. Fay Kaynakları........................................... 457 Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri ......................... 471 4. Yamaç Kaynakları...................................... 458 Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler ........ 471 Türkiye'nin Kaplıca Ve Ilıcaları ............................ 458 Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler ............. 471 Türkiye'de Karstik Şekiller ................................... 458 Türkiye'de İklim Tipleri ......................................... 472 Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı ................... 459 Karadeniz İklimi ................................................... 472 Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri ................. 459 Akdeniz İklimi....................................................... 473 1. Lapya ......................................................... 459 Karasal İklim ....................................................... 473 3. Uvala ......................................................... 460 Sert Karasal İklim .................................... 473 4. Polye.......................................................... 460 Step İklimi ................................................ 474 5. Obruk ......................................................... 460 Türkiye'nin Bitki Örtüsü........................................ 474 6. Düden (Su yutan - Su batan) ..................... 460 1. Ormanlar.................................................... 474 7. Mağara ...................................................... 460 2. Maki ........................................................... 475 Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri .................. 461 3. Bozkır ........................................................ 476 1. Traverten ................................................... 461 4. Yüksek Dağ Çayırları................................. 476 xv Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme ............................. 478 A. Coğrafi Konum .......................................... 504 Türkiye'de Nüfus Sayımları ................................ 478 B. Yer Şekilleri ............................................... 504 Nüfus Artışı ve Sonuçları .................................... 478 C. İklim........................................................... 504 Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler .... 481 D. Nüfus Yerleşme ......................................... 505 1. Doğal Faktörler .......................................... 481 Türkiye'de Arazi Kullanımı ................................... 505 2. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ...................481 Türkiye'de Yer Şekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri... 505 Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler........... 481 Türkiye'de Topraklardan Yararlanma ................... 506 Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler ................ 482 Türkiye'de Tarım (Ziraat) ..................................... 507 Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları ............................ 482 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler ........ 507 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ....................... 482 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ......................... 483 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu ...................... 483 Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) .. 484 1. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ..................................................... 484 A. İklim ........................................................... 507 B. Yer Şekilleri ............................................... 508 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler ....... 508 1. Sulama ...................................................... 508 2. Tarımda Makine Kullanımı ......................... 508 2. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı . 486 3. Gübreleme ................................................. 509 3. Türkiye'de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ............................ 486 4. Tohum Islahı .............................................. 509 4. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu ........... 486 5. Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus ............. 487 Türkiye'de Nüfus Politikaları ............................... 488 Gelecekte Türkiye Nüfusu .................................. 489 5. Toprak ve Bakımı ....................................... 509 6. Zirai mücadele (İlaçlama) ......................... 509 8. Pazarlama ................................................. 509 Bitkisel Üretim...................................................... 509 Türkiye'de Göçler ................................................ 489 Tahıllar ........................................................... 509 1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler ......... 489 1. Buğday ................................................ 510 2. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler............ 490 2. Arpa ..................................................... 510 İç Göçler .................................................. 490 3. Mısır..................................................... 510 Dış Göçler................................................ 491 4. Çeltik (Pirinç) ....................................... 511 1. Dış Ülkelerden Türkiye'ye Olan Göçler ...491 Baklagiller ...................................................... 511 2. Türkiye'den Dış Ülkelere Olan Göçler .....491 Sanayi Bitkileri ............................................... 512 3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler ............... 491 1.Tütün .................................................... 512 Sürekli Göçler .......................................... 491 Mevsimlik Göçler ..................................... 491 Türkiye'de Yerleşme ............................................ 492 Yerleşmenin Tarihçesi ......................................... 492 Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ........... 494 Türkiye'de Yerleşme Şekilleri .............................. 494 Yerleşmelerin Sınıflandırılması ............................ 494 2. Pamuk ................................................. 512 3. Şeker Pancarı ...................................... 512 4. Keten - Kenevir .................................... 513 5. Çay ...................................................... 513 6. Haşhaş ................................................ 513 7. Anason ................................................ 513 A. Köy Altı Yerleşmeleri ................................. 496 8. Gül ....................................................... 513 Yerleşme Dokularına Göre Köyler ........... 498 Yağ Bitkileri .................................................... 513 Toplu Yerleşmeler .................................... 498 1. Ayçiçeği ............................................... 513 Dağınık Yerleşmeler ................................ 499 2. Zeytin ................................................... 514 B. Kent Yerleşmeleri ..................................... 499 3. Soya Fasulyesi .................................... 514 1. Nüfuslarına Göre Kentler ..................... 500 Yem Bitkileri ................................................... 514 2. Fonksiyonlarına Göre Kentler .............. 500 Meyvecilik ...................................................... 514 Türkiye'de Kentlerin Gelişmeleri ve Sorunları...501 Türkiye'de Mesken Tipleri .............................. 502 1. Ahşap Meskenler ................................. 502 2. Toprak (Kerpiç) Meskenler................... 502 3. Taş Meskenler ..................................... 502 Türkiye'nin Ekonomik Coğrafyası ........................ 504 Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler ........ 504 1. Fındık................................................... 514 2. Turunçgil ............................................. 515 3. İncir ...................................................... 515 4. Üzüm ................................................... 515 5. Muz ...................................................... 516 6. Antep Fıstığı ........................................ 516 xvi Sebzecilik ...................................................... 516 Sanayide Planlı Devre ......................................... 530 Seracılık......................................................... 516 Sanayi Kolları ...................................................... 531 Turfandacılık .................................................. 516 Besin Sanayii ................................................. 531 Türkiye'de Hayvancılık ........................................ 516 Türkiye'de Ulaşım ................................................ 534 Hayvancılığı Etkileyen Faktörler .......................... 517 Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı ..... 517 Türkiye'de Ulaşımı Etkileyen Doğal Ve Beşerî Faktörler .............................................................. 534 1. Küçükbaş Hayvancılık ............................... 517 Doğal Faktörler .............................................. 534 Koyun ...................................................... 517 Beşerî ve Ekonomik Faktörler ....................... 534 Kıl Keçisi .................................................. 517 Türkiye'de Ticaret ................................................ 537 Tiftik Keçisi .............................................. 518 İç Ticaret .............................................................. 537 2. Büyükbaş Hayvancılık ............................... 518 Dış Ticaret ........................................................... 538 3. Kümes Hayvancılığı................................... 519 Transit Ticaret ...................................................... 539 4. İpek Böcekçiliği .......................................... 519 Serbest Ticaret Bölgeleri ..................................... 539 5. Arıcılık........................................................ 519 Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri .................. 540 6. Su Ürünleri................................................. 519 Türkiye'de Boru Hatları ........................................ 540 Türkiye'de Ormancılık .......................................... 520 Türkiye İçinde Boru Hatları .................................. 541 Ormanlardan Yararlanma Ve Orman Ürünleri ..... 520 Türkiye'de Kültür ve Turizm ................................. 542 Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ...520 Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler ................ 542 Türkiye'de Madenler ............................................ 521 Doğal Faktörler .............................................. 542 Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ...524 Beşerî Faktörler ............................................. 542 Türkiye'de Enerji .................................................. 524 Türkiye'nin Turistik Değerleri ............................... 543 Türkiye'de Enerji Kaynakları ................................ 526 A. Doğal Güzellikler ....................................... 543 Taş Kömürü ................................................... 526 B. Tarihî Değerler........................................... 544 Linyit .............................................................. 526 Türkiye'de Hizmet Sektörü .................................. 545 Petrol ............................................................. 527 İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) ... 546 Doğalgaz ....................................................... 527 Bölgesel Kalkınma Projeleri................................. 548 Su Gücü (Hidroelektrik Enerji) ....................... 527 Zonguldak - Bartın - Karabük (ZBK) Projesi ........ 549 Rüzgâr Gücü ................................................. 527 Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) ....................... 549 Türkiye'deki Rüzgâr Santralleri............................ 527 Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi ..................... 549 Güneş Enerjisi ............................................... 528 Jeotermal Enerji............................................. 528 Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) ........... 528 Türkiye'de Sanayi ................................................ 528 1. Sermaye .................................................... 529 2. Ham madde ............................................... 529 3. Enerji ......................................................... 529 4. İşgücü ........................................................ 529 5. Pazarlama ................................................. 529 6. Ulaşım ....................................................... 529 Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ... 529 Türkiye'de Sanayinin Gelişimi ............................. 529 Doğu Anadolu Projesi (DAP) ............................... 549 Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ..................... 550 Çözümlü Test ....................................................... 551 Çözümler ............................................................. 557 TARİH 1. BÖLÜM TÜRK SİYASİ TARİHİ 5 Sevgili arkadaşlar: Türklerin Anayurdu ÖSYM tarafından yapılan alan bilgisi sınavı kapsamında (ÖABT) 6 tane tarih sorusu bulunmaktadır. Bu soruların üç tanesi “Türk Tarihi ve Kültürü”, diğer üç tanesi ise “Uygarlık Tarihi” konularındandır. “Türk Tarihi ve Kültürü” dersi KPSS içeriğinden de yabancı olmadığınız konulardır. Kitabımızın bu bölümünde konunun ana eksenini akademik kitap desteğiyle derinleştireceğiz. Olabildiğince az sözle çok şey anlatmaya çalışacağız. Altay Dağları ve etrafı Türklerin ilk anayurdudur. Anayurdun doğusunda Kingan Dağları; batısında Hazar Denizi; kuzeyinde Sibirya stepleri, Altay Dağları, Baykal Gölü, güneyinde ise Himalaya, Hindikuş, Karanlık Dağları bulunur. Çok değerli arkadaşlar, zaman zaman; "Tarihin konusu bu kadar uç noktalara varıyor mu? Biz sınıf öğretmenleri için soruları bu kadar kasarlar mı?" şeklinde düşüncelere kapılacaksınız. Sizi anlıyor, siteminizi ve rahatsızlığınızı da paylaşıyoruz. Lakin tarih sorularının içerik olarak ne kadar derinliklere inebileceğini hepimize 2014 - 2015 2016 KPSS ve ÖABT sınavları göstermiştir. Gün sitem etme günü değildir, gün canla başla hedefe varmak için çalışma günüdür. Pegem Ailesi olarak üzerimizdeki büyük yükün, sorumluluğun farkındayız. Bu bilinç içerisinde sizlerin ideallerinizi, ideal haline getirdik ve sizlere mahcup olmamak için eksiksiz bir kitap oluşturmak için çaba harcadık. ÖABT için hazırladığımız bu kitabın KPSS Tarih konularınız için de tamamlayıcı olacağını biliyor çalışmalarınızda başarılar diliyoruz. GENEL TÜRK TARİHİ İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ Türklerin Adı “Türk” adı etnik bir isim olmayıp siyasi bir ad olarak kullanılmıştır. Türk kelimesi, “Olgunluk çağı” (Kaşgarlı Mahmut), “Töre sahibi” (Ziya Gökalp), “Güç, kuvvet, kudret” (Nemeth), “Kanunla düzenlenmiş halk” (W. Barthold), “Miğfer” (Çin kaynakları), “Türemek, çoğalmak” (Arminius Wambery), “devlete bağlı halk” (G. Doerfer (Dorfer) anlamlarında da kullanılmıştır. Türk kelimesinin yer aldığı Türklere ait ilk belge ise Orhun Anıtları'dır. Orhun kelimesinden "Türük" şeklinde söz edilmiştir. Bizans kaynaklarında, Orta Asya için “Türkiye” ifadesi kullanılmıştır. Türk kelimesi Göktürkler ile siyasi bir kimlik kazanmıştır. Türklerin ilk anayurdunda kurulan uygarlıklar: Anav, Afanasyevo, Kelteminar, Andronova, Karasuk, Tagar şeklindedir. • Anav (MÖ 4500-1000) Orta Asya’nın en eski kültürüdür. • Minusinsk Bölgesi’nde ortaya çıkan Afanasyevo (MÖ 3000 - 1700), Türklerin en eski kültürüdür. Burada görülen brakisefal savaşçı beyaz ırk Türklerin ilk prototipi olarak kabul edilir. • Tagar (MÖ 700-100) Orta Asya uygarlık merkezlerinden en yeni ve gelişmiş olanıdır. Göçler, Sebepleri ve Sonuçları Göçebe ve savaşçı Proto-Türkler MÖ 1700’den itibaren çevresine egemen olmaya başlamıştır. Atı evcilleştiren, tekerlekli araba yapan Türkler çevresel faktörlerin de etkisiyle göçebe hayat yaşamışlardır. Türklerin göç etme sebepleri şunlardır: • İklim şartları ve coğrafi koşullar • Boylar arası mücadele • Dış baskı • Bağımsız yaşama isteği • Hayvancılık yapılması ve salgın hastalıklar • Otlakların yetersizliği • Cihan hâkimiyeti anlayışı • Nüfus artışı • Göç eden boyların birbirini etkilemesi Göçebe hayatın sonuçları şunlardır: • Türklerin farklı coğrafyalara gitmesi dil alanında farklı lehçelerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. • Devlet, boylar federasyonu şeklinde örgütlenmiştir. • Toplumsal dayanışma artmıştır. • Toprak mülkiyeti anlayışı gelişmemiştir. Feodal sistem oluşmamıştır. Sermayeden kaynaklı sosyal sınıflaşma oluşmamıştır. • Yerleşik yaşam özellikleri gelişmemiştir. • Hayvancılığa dayalı ürünler ihraç edilmiştir, tarıma dayalı ürünler ise ithal edilmiştir. • Cezalar ölüm gibi katı ya da kısa süreli olmuştur. • Savaşçı özellikler gelişmiştir. • Yazılı kültürün gelişimi (matbaa) gecikmiştir. 6 • Dinî inançta, doğacı anlayış etkili olmuştur. • Kültürel etkileşim artmıştır. • Türk tarihini bir bütünlük hâlinde incelemek de zorlaşmıştır. • Göçebe hayat ve istilalar Türk kültüründen günümüze kalan eserlerin de azalmasına sebep olmuştur. • Duvar sanatı, mimari kültür gelişmemiştir. Dokumacılık ve çadır sanatı ise gelişmiştir. Sanat eserleri taşınabilir nitelikte yapılmıştır. Türk göçlerinin, İran yaylası üzerinden Mezopotamya’ya kadar erişmesi muhtemeldir. Sümerlerin dil ailesi “Sami” ya da “HintAri” değil Türkçenin de dahil olduğu “bitişken” gruptadır. İSLAMİYET'TEN ÖNCEKİ TÜRK DEVLETLERİ Türk Devletleri Avrupa Akademik Bakış Asya 1. Avrupa Hunları 1. Asya Hunları 2. Avarlar 2. Göktürkler 3. Bulgarlar 3. Kutluklar (II. Göktürk) 4. Macarlar 4. Uygurlar 5. Kıpçaklar 5. Kırgızlar 6. Oğuzlar 6. Hazarlar 7. Peçenekler 7. Türgeşler 8. Akhunlar 9. Sabarlar İskitler (Sakalar) 10. Kimekler İskitler, yoğunlukla Kırım çevresinde yaşamışlardır. Kimmerler, Asurlular, Urartular, Medler ve Perslerle mücadele etmişlerdir. 11. Tabgaçlar • Bilinen en önemli hükümdarı Alp Er Tunga’dır. Ölümü üzerine “Alp Er Tunga Sagusu” söylenmiştir. 12. Başkurtlar Asya’da Kurulan Türk Devletleri Asya Hunları • Firdevsî, İran-Turan savaşlarını anlattığı Şehname adlı eserinde Alp Er Tunga’dan Efrasiyab adıyla söz etmiştir. • Alp Er Tunga ve Şu İskit destanlarındandır. Moğolistan, Orhun-Selenga nehirleri ile Ötüken dolaylarında hâkimiyet kurmuşlardır. Asya Hun Devleti hakkındaki ilk yazılı belge MÖ 318 yılında Çin ile yapılan Kuzey Şansi Antlaşması’dır. • “Tomris” adında bir kadın hükümdarları vardır. • • Atlı-göçebe bir kavim olan İskitler, keçeden kubbeli çadır araba yapmışlardır. • At hayvanının savaş aracı olarak kullanılmasını sağlayan "Üzengi" yi bulmuşlardır. Böylelikle at üzerinde ayağa kalkma ve ok atışı yapma imkânı da bulmuşlardır. Hunlar, tarihin bilinen ilk Türk devletidir. Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır. Teoman; Tunguz, Yüeçi ve Çin’e yaptığı seferlerde başarılı olmuştur. Teoman’dan itibaren Çin ile yapılan mücadelelerin temelinde İpek Yolu ticaretine hâkim olma arzusu vardır. Çin, Teoman zamanında Hun akınlarını durdurmak için Çin Seddi'ni inşa etmiştir. • Teoman’ın oğlu Mete Han, rehin olarak bırakıldığı Yüeçilerden kurtularak, babasına karşı isyan ederek “Tanhu” (yüce, ulu) unvanıyla hükümdar olmuştur. Mete Han (MÖ 209-174), Moğollara, Tunguzlulara ve Yüeçilere karşı üstünlük sağlamış Çin’i Pai-teng’te mağlup etmiştir. Mete Han, Türklere millet olma bilinci kazandırmıştır. • Yoğurt, çökelek yapar, kımız (kısrak sütünden yapılan bir çeşit içecek) içerlerdi. Uzun etekli ceket ve pantolon giymişlerdir. Uzun konçlu ayakkabılar giyerken başlarına da sivri börkler takmışlardır. Altın ve gümüşten at koşum takımları ile kemer tokaları yapmışlardır. • Gök Tanrı ve Şamanizm inançları yaygındı. Ölümden sonra yaşama inanmışlardır. Ölülerini “kurgan” denilen mezara eşyalarıyla gömmüşlerdir. Ölülerini mumyalamışlardır. Mete Han, Çin’i mağlup etmesine rağmen Çin’e yerleşmemiş, bu ülkeyi vergiye bağlamakla yetinmiştir. Bunun sebebi Çin içerisinde Türk kültürünün yok olmasından duyduğu endişedir. • Akademik Bakış Mete Han’dan sonra başa Ki-ok (MÖ 174-160) geçmiştir. Bu dönemde Çin prensesleri ile siyasal amaçlı evlilikler yapılmıştır. Çin, evlilikler yoluyla Hun ülkesine casuslar sokak hanedan ailesinde ikilikler, entrikalar çıkartmıştır. Bu dönemde Türkler, Çin kültürüne özendirilmiş; kültürel açıdan asimile edilmek istenmiştir. 7 • Kun-çin zamanında (MÖ 160-126), Çin’in Orta Asya siyaseti değişmiştir. Çinli Çang-hien’in hazırladığı rapor neticesinde Çin, ordusunu Türk usulüne göre eğitmeye başlamıştır. Çin, Türklere karşı üstünlük sağlamıştır. • Ho-han-yeh zamanında (MÖ 58-31) ülke ikiye ayrılmıştır. Çin himayesinde bulunan Ho-han-yeh’e başkaldıran Çi-çi; Vu-sun, Ogur, Kırgız ve Ting-Ling kavimlerini kendisine bağlamıştır. Çi-çi Kağan: “Boyun eğmeyeceğiz. Zira öteden beri Hunlar kuvveti takdir eder, tabi olmayı hakir görürler. Savaşçı özelliklerimiz sayesinde adı yabancıları titreten bir ulus olduk. Zira bilirler ki savaşta muhariplerimizin kaderi ölümdür. Biz ölsek de kahramanlığımızın şöhreti kalacak, çocuklarımız ve torunlarımız diğer kavimlerin efendisi olacaklardır.” sözleriyle bağımsızlığın önemini ortaya koymuştur. Buna rağmen Doğu ve Batı Hunları Çin’in egemenliği altına girmekten kurtulamamıştır. • Yu Tanhu (MÖ 18-46) zamanında Hunlar tekrar bağımsızlığına kavuşsa da Hun hakanı Punu zamanında Hunlar Kuzey - Güney şeklinde ikiye ayrılmıştır (MÖ 48). Ancak Kuzey Hunları Siyenpilerin, Güney Hunları ise Çin egemenliği altına girmiştir. Avrupa Hunları Asya’da Çin hâkimiyetini reddeden Hun kavimleri batıya göç ederek Balamir öncülüğünde Avrupa Hun Devleti’ni kurmuşlardır. Hunlar ilk olarak Got Devleti’ni mağlup etmiştir (374). Gotlar Vizigotlar üzerinde, Vizigotlar ise Alanlar üzerinde baskı kurarak batıya doğru bir göç dalgasının yaşanmasına sebep olmuştur. Kavimler Göçü (375) olarak adlandırılan bu olayın sonuçları şunlardır: • Avrupa Hun Devleti kuruldu. • Roma İmparatorluğu doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu 476’da yıkıldı. • Avrupa’da feodalite (derebeylik) sistemi oluştu. • Avrupa’nın siyasal birlikteliği bozulmuş, kral otoriteleri zayıflamıştır. • Avrupa’da Hristiyanlık yayıldı. Kilisenin etkisi arttı. Skolastik felsefe, Avrupa’nın düşünce hayatında egemen oldu. • Avrupa’nın etnik yapısı değişti. İngiltere, Fransa, Almanya ve İspanya gibi devletlerin temeli atıldı. • İlk Çağ sona erdi. Orta Çağ başladı. • Avrupa’da ekonomik, siyasi ve sosyal açıdan karışıklık başladı. Hunlar, Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla beraber Trakya ve Kafkaslar üzerinden tekrar saldırıya geçmiştir. Hunlar Anadolu’da Kayseri ve Ankara dolaylarına kadar ilerlemişlerdir. Avrupa Hun hükümdarı Uldız zamanında “Zayıfa karşı güçlüyü desteklemek” şeklinde özetlenecek bir dış politikayı uygulanmıştır. Hunlar bu dönemde Bizans’a baskı uygularken Batı Roma İmparatorluğu ile dostluk ilişkileri kurmuşlardır. Uldız; “Güneşin battığı her yeri zapt edebilirim” sözleriyle dünya hâkimiyeti politikasını uygulayabilecek güçte olduğunu ifade etmiştir. Bu dönemde Türkler ilk kez Anadolu'ya girmiştir. Hükümdar Karaton zamanında varlık gösteremeyen Avrupa Hunları Rua zamanında Batı Roma ile Bizans’a karşı ittifak yapmış Bizans’ı vergiye bağlamıştır. Rua’dan sonra başa Atilla geçmiştir. Avrupa Hun Devleti en güçlü dönemini Atilla Dönemi’nde yaşamıştır. Atilla (434-453), ülkeyi kardeşi Bleda ile birlikte yönetmiştir. Bu dönemde Bizans Devleti’ni baskı altında tutarak Bizans hükümdarı Theodosius ile Margus Barışı’nı (434) yapmıştır. Bu anlaşmaya göre; • Bizans ele geçirdiği esirleri iade edecektir. • Bizans ödediği vergiyi 350 altın libreden 700 altın libreye artıracaktır. • Ticari ilişkiler serbestçe devam edecektir. • Bizans’a sığınan Hun kaçakları kabul edilmeyecek, iade edilecektir. • Romalı mülteciler ve esirler için Hunlara fidye ödenecektir. • Anlaşma sürekli olacak, taraflar anlaşma koşullarına uygun davranacaktır. Bizans, anlaşma hükümlerine uymayarak Hun kaçaklarını himaye etmiş, Akatir İsyanı’nı desteklemiştir. Hunların siyasi ve iktisadi çıkarlarının zedelenmesi üzerine Atilla, I. Balkan Seferi'ne (441) çıkarak Belgrad ve Niş üzerinden Trakya’ya ulaşmıştır. Batı Roma Devleti Başkomutanı Aetius’un verdiği güvence ile Bizans hükümdarı Theodosius ile anlaşma yapılmıştır. Lakin Bizans verdiği sözleri tutmamış, bu durum II. Balkan Seferi’ne sebep olmuştur (447). Sefer sonucunda Anatolios Barışı yapılmıştır. Bu anlaşma ile Bizans’ın ödediği vergi 3 kat artırılmıştır. Atilla, Avrupa’da saldığı korku ve dehşet sebebiyle “Tanrı’nın Kamçısı" ya da “Cesur Kavimlerin Efendisi” sıfatlarıyla tanınmıştır. Attila’nın Germenler ile yaptığı mücadeleler Nibelungen Destanı’nda anlatılmıştır. Nibelungen Destanı’nda Attila’dan “Etzel” adıyla söz edilmiştir. Avrupa Hunlarında hükümdarlık Atilla Dönemi'nden itibaren babadan oğula geçmeye başlamıştır. Atilla zamanında Avrupa Hunları ve Bizans arasındaki sorunların çözümünde Bizans adına Priskos, Avrupa Hunları adına ise Edekon görev almıştır. Akademik Bakış Batı Roma İmparatoru III. Valentinianus’un kızkardeşi Honoria, Attila’ya nişanlanmak için yüzük göndermiş, Attila bunun karşılığında çeyiz olarak Batı Roma İmparatorluğu’nun Honoria’nın payına düşen yarısını istemiştir. III. Valentinianus’un red cevabı üzerine Attila Galya Seferi’ne çıkmıştır (451). Aetıyus ve Atilla arasında meydana gelen savaşın galibi kesin olarak belli değildir. İki taraf da önemli kayıplar vermiştir. Atilla daha sonra İtalya üzerine bir sefer daha düzenlemiştir (452). İtalya seferi’nde 8 Roma kuşatılmış, üstünlük sağlanmış ise de Atilla, Papa I. Leo’nun isteği üzerine Roma’yı bağışlamıştır. Atilla’dan sonra başa İlek, Dengizik ve İrnek geçmiştir. Atilla sonrasında Avrupa Hun Devleti yıkılış sürecine girmiştir. I. Göktürk Devleti (552-630) Göktürk, “göke mensup, ilahi Türk” anlamlarına gelir. Göktürkler, Bumin Kağan tarafından Juan Juanlara (Avar) karşı yapılan isyanla kurulmuştur. Devletin kurucu soyu “Aşina” (Kurt) kabilesidir. Devletin merkezi “Ötüken”dir. Türkler, Ötüken'e "Toprak Ana" adını vermiştir. • Bumin Kağan ülkeyi kardeşi İstemi Yabgu ile beraber yönetmiştir. İstemi Yabgu ülkenin batısını özerk bir şekilde idare etmiştir. • Ko-lo Kağan’ın bir yıllık idaresinden sonra başa Mukan Kağan geçmiştir. Mukan Kağan zamanı ülkenin en parlak dönemidir (553-572). Mukan Kağan; Kitanlar, Kırgızlar, Avarlar ve Çin ile mücadele etmiştir. Çin’i baskı altında tutarak İstemi’nin batıdaki politikalarını kolaylaştırmıştır. Göktürkler, İpek Yolu’na hâkim olmak için Sasanilerle birleşerek Akhunlara son vermişlerdir (557). Göktürkler, daha sonra Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapmıştır. Göktürkler, Orta Asya’dan Bizans’a ilk kez resmî elçi gönderen devlet olmuştur. Bizans ise Göktürklere Zemarkhos’u elçi olarak göndermiştir. • • • Mukan Kağan’ın ölümünün ardından başa önce Tapo Kağan sonra ise İşbara Kağan geçmiştir. Çin, İşbara Kağan’dan Türk töresinden vazgeçmesini istemişse de İşbara Kağan bunu reddetmiştir. Çinli diplomat Çang-Şeng’in tahrikleri sonucunda Göktürk Devleti ikiye ayrılmıştır (582). Doğu Göktürk Hakanları arasında Tulon, Kimin, Şipi, Çulo ve Kieli bulunur. Çin’in izlediği “Böl ve yönet” politikalarına Kieli’nin tecrübesizliği de eklenince ülkede güven ortamı zedelenmiştir. Doğu Göktürkler Çin’in egemenliği altına girmiştir (630). İstemi’nin oğlu Tardu öncülüğünde kurulan Batı Göktürk Devleti İran ve Çin sınırlarında hâkim olmak için çalışmıştır. Çin tarafından kışkırtılan Töles, Karluk, Onok gibi Türk boylarının ayaklanmasıyla zayıflayan Batı Göktürkler Çin’in egemenliği altına girmiştir (659). Çin egemenliğinde bulunan Türkler; Kürşat, Tu-çi gibi kişilerin öncülüğünde çeşitli isyanlar çıkarmıştır. Kürşad İsyanı; Kürşad’ın otuz dokuz arkadaşıyla Çin sarayını ele geçirmek istemesiyle başlamış ancak başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Kürşad, başarısız olsa da Türklerde bağımsızlık düşüncesinin simge ismi olmuştur. II. Göktürk Devleti (680-745) İkinci Göktürk Devleti, Kutluk Kağan tarafından kurulmuştur. Kutluk Kağan’a “İlteriş” unvanı verilmiştir. Kutluk Kağan bir yandan Çin, Ki-tan ve Oğuzlara akınlarda bulunurken diğer yandan ülkeyi teşkilatlandırmıştır. İlteriş’ten sonra başa Kapgan Kağan geçmiştir. Kapgan Kağan; Çin’i baskı altına alarak burada bulunan Türkleri ülkesinde toplamaya, Türk kavimlerini bir bayrak altında toplamaya çalışmıştır. Kapgan Kağan’ın Türk boylarına karşı barış dili yerine şiddet dili kullanması kendisine karşı Türk boylarında tepkinin oluşmasına sebep olmuştur. Çin ile anlaşan Bayırku Türk boyu Kapgan Kağan’ı pusuya düşürerek öldürmüştür (716). Kapgan Kağan’ın büyük oğlu olan İnel Kağan'ın devlet yönetimindeki beceriksizliğinden dolayı "İnel Kağan İhtilali" yaşanmıştır. Kapgan Kağan’dan sonra ülkedeki siyasi istikrar Bilge Kağan tarafından sağlanmıştır (716-734). Bilge Kağan ülkeyi kardeşi Kültigin ile beraber idare etmiştir. Kendilerine Vezir Tonyukuk da yardımcı olmuştur. Bu dönemde Türk boylarına iyi davranılarak Çin ve Kitanlar üzerine akınlar yapılmıştır. Bilge Kağan’dan sonra ülkede siyasal istikrar bozulmuştur. Bilge Kağan, şehirlerin surlarla çevrilmesini, Budizm ve Taoizm’in tanıtılmasını kurultaya önermiş ancak bu öneriler kurultayca reddedilmiştir. Dikkat Orta Asya’da Türk birliğinin sağlanması sırasında baskı altına alınan Türk boylarından Uygur, Basmil ve Karluk Türk boyları Göktürklere karşı ayaklanmışlardır. Bu ayaklanma sonrasında devlet yıkılmış yerine Uygur devleti kurulmuştur. Kutluk Devleti’nin Önemli Özellikleri • Türk adıyla tarihte kurulan ilk devlettir. • Orta Asya’da kurulan İkinci Türk Devleti’dir. • Parayı kullanan ilk Türk Devleti’dir. • Türk tarihi ve edebiyatına ait ilk yazılı eser olan “Orhun Anıtları”nı dikmişlerdir. Bunlar Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kültigin adına dikilmiştir. • Bozkurt ve Ergenekon Destanları Göktürklere aittir. • Orhon harfleriyle, Türklere ait ilk millî alfabeyi oluşturmuşlardır. Bu alfabeyi okuyan kişi Wilhem Thomsen’dir. Akademik Bakış Ben Kimim? (Tonyukuk) • Göktürklerin Bismarc'ı olarak tanımlanırım. • İlk Türk tarih yazarı olarak da bilinirim. Adıma diktirdiğim Orhun Anıtı'nı ben yazdım. • II. Göktürk Devleti'nde Kapgan Kağan ve Bilge Kağan dönemlerinde vezirlik yaptım. Dönemin siyasetinde etkili oldum. - Orhun anıtlarından bir tanesi benim adıma dikilmiştir. 9 Uygur Devleti (744-840) Dokuz oğuz boyunun kendilerine katılmasıyla beraber “On-Uygur” olarak da adlandırılan bu devletin kurucusu Kutluk Bilge Kağan’dır. Devletin başkenti “Ötüken”dir. Daha sonra ülke güvenliğini sağlamak için başkent Ötüken'den Karakurum'a taşınmıştır. Uygur hükümdarı Moyen-Çur, Talas Savaşı sırasında çıkan isyanları bastırmak için Çin’e yardım etmiş, karşılığında Çin hükümdarının kızıyla evlenmiştir. Bu dönemde Uygurlara bağlı Karluk, Yağma, Çiğil, Tuhsi boyları İslamiyet’i kabul etmiştir. Bögü Kağan zamanında et yemeyi yasaklayan, barışçı ve tapınaklı bir din olan “Mani Dinî” resmî din olarak kabul edilmiştir. Mani dininin kabulünün sonuçları şunlardır: • Tarımsal faaliyetler gelişmiştir. • Yerleşik hayata geçilmiş, köy ve şehir kültürü gelişmiştir. • Savaşçı özellikler zayıflamıştır. • İbadethaneler inşa edilmiştir. Baga Tarkan zamanında isyan eden Kırgızlar Ho-sa zamanında Uygurlara son vermişlerdir. Dağılan Uygur topluluklarından bir kısmı Kansu bölgesine, diğer kısmı ise Doğu Türkistan’da Turfan bölgesine yerleşmiştir. Her iki Uygur koluna da Moğollar son vermiştir. Kansu bölgesindeki Uygurlar “Sarı Uygurlar” adıyla yaşamlarını sürdürmektedirler. • Barışçı bir toplumdur. Ticaret hayatı gelişmiştir. Ücretli bir orduya sahiptirler. • Adalet ve hoşgörüye önem vermişlerdir. Kurdukları mahkemelerde farklı dinlere mensup kişilere temsilci bulundurma hakkı vermişlerdir. Kurdukları şehirlerde cami, kilise, havra gibi farklı ibadethaneler yan yana bulunmuştur. • Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapmışlardır. • 965 yılında Kiyef (Kiev) Rus Knezliği tarafından yıkılmıştır. • Slav toplumlarını yönetim olarak etkilemiştir. Rus ve Macar Devletleri'nin kuruluşuna zemin hazırlamıştır. Rus beyleri bazen kağan unvanını kullanmışlardır. Kırgızlar (840-1207) Uygurları yıkarak kurulmuşlardır. Moğol egemenliğinde yaşayan ilk Türk kavmidir. Ötüken bölgesini, Moğol istilasından koruyamamışlardır. • Manas Destanı’na sahiptirler. • Yenisey Yazıtları, Kırgızlardan kalmıştır. • Moğolların Türkleşmesinde de etkili olmuşlardır. Türgişler (659-766) Issık Gölü civarında Baga Tarkan tarafından kurulmuşlardır. Başkent Balasagun’dur. Doğu Göktürklere karşı Çin ve Kırgızlar ile ittifak yapmıştır. • Türk tarihinde kendi adına para bastıran ilk hükümdar Baga Tarkan’dır. Parada Çin ve Arap etkisi görülür. Uygurların Diğer Özellikleri • Uygurlar yerleşik mimariye örnek eserler vermişlerdir. • Yerleşik hayata geçmişler, ticaretle uğraşmışlardır. • Moğol yaşantısını etkileyerek onların Türkleşmesini sağlamışlardır. • • Çinlilerden kâğıdı ve matbaayı öğrenmişler ve kullanmışlardır. Emevîlere, karşı Sulu Kağan öncülüğünde mücadele ederek İslamiyet’in yayılmasını “Haristan Savaşı” ile durdurmuşlardır. • Türgişlere Karluklar son vermiştir. • Kütüphaneler kurmuşlardır. • Soğdlardan aldıkları alfabeyi geliştirerek 18 harften oluşan Uygur alfabesini kullanmışlardır. • Türeyiş ve Göç Destanları Uygurlara aittir. • Çiçek ve göz hastalıkları için tedavi geliştirmişlerdir. İnsan vücudunda "Kırık" tedavisi uygulamışlardır. • Hükümdarlarının “Ay tengri” unvanını kullanmışlardır. • Planlı ve örgün eğitim faaliyetlerini başlatmışlardır. • Anadolu Beyliklerinden, Eretnaoğullarının Uygur asıllı olduğu düşünülmektedir. Hazar Devleti (630-1006) Kafkaslarda ve Karadeniz’in kuzeyinde yaşamışlardır. Museviliği benimseyen ilk ve tek Türk devletidir. Bizans, Emevî, Abbasi ve Ruslarla mücadele etmişlerdir. • Hz. Osman Dönemi’nde İslamiyet’in kuzeye yayılmasını “Belencer Savaşı”yla engellemişlerdir. Akhunlar (Eftalitler) Uar ve Hun adlı iki Türk kabilesi tarafından kurulmuştur. 457’de Heftal adlı Türk ailenin yönetimine girmişlerdir. Akhunlar, Sasanilerin iç işlerine karışarak Firuz’u tahta çıkarmışlardır. Mazdek İsyanı’nın bastırılmasında bu ülkeye yardım etmişlerdir. Ülke sınırlarını Kuzey Hindistan’da genişleterek Gupta Devleti’ni dağıtmışlardır. Göktürkler, Sasanilerle ittifak yaparak Akhunlara son vermiştir (557). Tabgaçlar (356-556) Tabgaç, “ulu, muhterem” anlamlarına gelir. Tabgaçların başkenti, “Tai”dir. En ünlü hükümdarı Tai-wu’dur. Avar, Hsia ve Çin’e karşı üstünlük sağlayan Tabgaçlar “Budizm” inancını benimsemişler millî benliklerini kaybederek Çin egemenliği altına girmişlerdir. Sabarlar Kuzey Kafkasya ve Batı Sibirya’da kurulmuştur. Bizans’a karşı Balak Han zamanında üstünlük sağla- 10 yarak Ankara ve Konya dolaylarını ele geçirmişlerdir. Avarlara mağlup olmuşlar bir süre sonra da Göktürklerin egemenliği altına girmişlerdir. • Buğarık isimli bir kadın hükümdarları vardır. • Hazar Devleti’nin temelini oluşturmuşlardır. • Günümüz “Sibirya” coğrafyasına isimlerini vermişlerdir. Avrupa’da Kurulan Türk Devletleri • Codex Cumanicus adında bir Kıpçak sözlüğü oluşturmuşlardır. • Moğollar ile yaptıkları Kalka Muharebesi’ni kaybetmişlerdir. • Kırım bölgesinde Moğolların (Altınorda) Türkleşmesinde etkili olmuşlardır. • Romenleri, kültürel olarak etkilemişlerdir. • Eyyubi ordusunda askerlik yapmışlardır. Memluk Devleti’nin ve Hindistan’da bulunan Delhi Türk Sultanlığı’nın kurucu unsuru olmuşlardır. Avarlar (558-805) Sabarlara ve Bizans’a karşı üstünlük sağlamışlardır. • En parlak dönemlerini Bayan Han zamanında yaşamışlardır. Avarlar, Bayan Han zamanında Sasaniler ile ittifak yaparak İstanbul’u iki kez kuşatmıştır (619-626). • Slavları devlet teşkilatı konusunda etkilemişler, onların millî bilinç kazanmalarına katkı sağlamışlardır. • Avarlar, üzengiyi Avrupa'ya taşımıştır. • Macarlar (896-1526) Fin-Ogur soyundan gelen bu toplum Arpad önderliğinde Macaristan’da bir devlet kurmuştur. • X.yy.da Hristiyanlığın Katolik mezhebini benimsemişlerdir. • Doğu Roma İmparatorluğu’nun etkisi altında kalmışlardır. Bizans’ı vergiye bağlamışlardır. Romanya ve Macaristan’ı almışlardır. • Macarlar, Slavların birleşmesine engel olmuş ve yine Slavların Cermenleşmesini önlemişlerdir. • Avrupa’yı kültürel olarak etkilemişlerdir. Avarlar millî kimliklerini yitirerek Hristiyanlaşmışlardır. • Osmanlı Devleti ile yaptıkları Mohaç Savaşı’nı kaybederek Osmanlıların egemenliğine girmişlerdir. • Frank İmparatoru Şarlman 805 yılında kesin olarak bu devlete son vermiştir. • Macarlar, Hristiyanlığı benimsemişlerse de 19. yy. da Türk kültürüne ilgi duymuşlardır. Dünya’da ilk Türkoloji Enstitüsü 1870’de Budapeşte’de kurulmuştur. • Rasony, Nemeth, Vambery gibi Macar tarihçiler Türk kültürü üzerine araştırmalarda bulunmuşlardır. Bulgarlar (630-669) Kökeni Asya Hunlarına dayanan kurucu Dulo hanedanı Ogur Türkleriyle birleşerek bu devleti oluşturmuştur. Devlet, Kafkasya’nın kuzeyinde Kubrat tarafından kurulmuştur. Hazarların baskısı altına giren Bulgarlar batıya göç etmek zorunda kalmış ve ikiye ayrılmıştır. Tuna Bulgarları Asparuh tarafından kurulmuştur. Kurum zamanında İstanbul’u kuşatmıştır. Omurtag zamanında şehirleşme hızlanmıştır. Boris Han zamanında ise Hrıstiyanlık resmî devlet dinî olmuştur. İtil Bulgarları İtil -Kama Nehri dolaylarında kurulmuştur. Başkenti Bulgar şehridir. 922’de Almış Han zamanında İslamiyet devletin resmî dinî olarak kabul edilmiştir. Almış Han, Müslüman olduktan sonra Emir Cafer bin Abdullah adını almıştır. 923’de Simeon İstanbul’u kuşatmıştır. İtil Bulgarlarına Altınorda Hanlığı son vermiştir. Kıpçaklar (Kumanlar) Balkaş Gölü ile İrtiş Irmağı arasında kurulmuşlardır. 1185’de Rus Knezi İgor ile yaptıkları muharebeyi kazanmışlardır. Bu savaş bir Rus destanı olan İgor Destanı’na da konu olmuştur. • Oğuzlar ile yaptıkları mücadeleler Dede Korkut masallarına konu olmuştur. • Slavlar ile mücadele ederek onların Karadeniz’e inmelerine engel olmuşlardır. Peçenekler Kırım dolaylarında yaşayan Peçenekler, Rusların Karadeniz’e inmelerine engel olmuşlardır. Boy teşkilatını aşarak devletleşememişlerdir. Turak zamanında Hristiyanlığı benimsemişlerdir (1048). Peçenekler ve Çaka Bey İstanbul’u almak için anlaşmışlardır. Bizanslılar bu ittifaka karşı Kıpçaklardan destek alarak mücadele etmişlerdir. Peçenekler Levunion Savaşı’nda Bizanslılara mağlup olmuşlardır. Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Peçenekler, Malazgirt Savaşı’nda Selçuklular ile beraber hareket etmişlerdir. Oğuzlar (Uzlar) Oğuz kelimesi, “boy”, “kabile” anlamına gelmektedir. Oğuzlar ise Türk tarihinin en etkin boy topluluğu olarak bilinir. Hun, Göktürk, Selçuklu ve Osmanlı gibi Türk devletlerinin kurucu unsurudur. Çin baskısı ile batıya göç eden Oğuz Türklerinden Hazar Denizi’nin kuzeyinden gidenler Hristiyanlaşırken Hazar Denizi’nin güneyinden gidenler ise İslamiyet’i seçmiştir. • Günümüzde Moldova Cumhuriyeti'nde yaşayan Gaguz Türkleri, batıya göç eden Oğuzlarun uzantısıdır. • Peçenek ve Slavlar ile savaşmışlardır. • Balkanlara giden Oğuz toplumları devletleşememişlerdir. 11 • Oğuzların bir kısmı Peçenekler gibi Bizans ordusunda ücretli askerlik yapmıştır. Malazgirt Savaşı’nda Selçuklu Türkleriyle beraber hareket etmişlerdir. TÜRK İSLAM TARİHİ Türk ve İslam kültürleri arasındaki komşuluk ilişkileri ilk temas Hz. Ömer’in, Nihavend Savaşı’yla Sasanilere son vermesiyle başlamıştır. Hazarlar ve Türgişler, İslamiyet’in kuzeye yayılımını engellemiştir. Hz. Osman Dönemi’nde İslam Devleti, Hazar Türkleri ve Cürcan Türk Hükümdarlığı ile Belencer Savaşı’nı yapmıştır. Emevîler Dönemi’nde, Türgişler, Kuteybe bin Müslim’e karşı “Haristan Savaşı”nı yapmıştır. Emevîlerin “Mevali Politikası”yla Arap milliyetçiliği yapması Türklerin İslam dinini kabul etmelerini geciktirmiştir. Bazı Hazar Türkleri, Hz. Osman’a karşı mücadele ederken İslamiyet’i tanıma ve benimseme imkânı bulmuştur. Bu kişiler Volga boylarında bulunan İtil Bulgarları ile ticaret yaparak onların da İslamiyet’i tanımasını sağlamıştır. İtil Bulgarları, Almış Han zamanında İslamiyet’i devletin resmî dinî olarak kabul etmişlerdir. Orta Asya Türkleri için Talas Savaşı, İslamiyet’in kabulü açısından farklı bir dönemi başlatmıştır. Abbasi ve Çin arasında yapılan savaşta Karluk, Yağma, Çiğil, Tuksi boyları Ziyad bin Salih komutasındaki Abbasi ordusuna destek vererek savaşın Abbasilerce kazanılmasını sağlamıştır. Abbasilerle başlayan dostluk ilişkisi İslamiyet’in kitleler hâlinde Orta Asya Türklerinde yayılmasına sebep olmuştur. İslamiyet'İ kabul eden ilk Türk boyu Karluklardır. Talas Savaşı Sebepleri • İslamiyet’i yaymak • • Kafkaslarda hâkimiyet kurmak • Bölgede Çin hâkimiyetini engel- • lemek • İpek Yolu ticaret akışını kontrol altı- • na almak • Sonuçları Kâğıt Türklerce kullanılmaya başlandı. Semerkant’ta kâğıt atölyesi kuruldu. Karluk, Yağma, Çiğil, Basmil, Tuksi boyları İslamiyet’i benimsedi. Çin, İpek Yolu ticaretindeki üstünlüğünü kaybetti. Orta Asya’da Çin hâkimiyeti engellendi. Türklerin İslamiyet’i Kabul Etme Sebepleri Abbasiler, Mevali politikasını terk ederek özellikle Mansur, Memun ve Mutasım zamanlarında Türklerin İslamlaşmalarını sağlamış, onlara devlet idaresinde de önemli görevler vermişlerdir. Türk ve İslam kültürleri arasındaki benzerlikler Türklerin İslamiyet’e geçiş sürecini hızlandırmıştır. Bu benzerlikler şunlardır: Hoşgörü anlayışı, Tek Tanrılı din inancını be- nimseme, Ahlaki benzerlikler, Kurban kesmek, Cennet ve cehennem inançları, Savaşçı özellikleri pekiştirme (cihat ve cihan hâkimiyeti anlayışı), Ruhban sınıfına sahip olmama, Ozan ve kamlık ile Müslümanlardaki evliyalık geleneğinin benzemesi. Türklerin İslam Dünyası’nda Olan Hizmetleri • Abbasilerden itibaren İslam Devlet idaresinde görev alma. • Abbasi halifesi Harun Reşid’in kurduğu Avasım şehirlerine (Antep, Maraş, Urfa) yerleşerek Abbasileri, Bizans’a karşı koruma. • Abbasi halifesi Mutasım’ın kurduğu Samarra ordugah şehrine yerleşerek askerî hizmetlerde bulunma. • Abbasi halifesini Şii Büveyhoğulları, Fatımiler ve İlhanlılardan gelen tehlikelere karşı koruma (Gazneliler, Selçuklular, Memluklar). • Halifeden “sultan” unvanı alarak İslam dünyasının siyasi liderliğini yapma. • Osmanlı hükümdarı Yavuz Sultan Selim’den itibaren halifelik yetkilerini kullanarak İslam dünyasının dinî liderliğini yapma. • İslam dünyasını, haçlı saldırılarına karşı koruma (Danişmentliler, Saltuklular, Selçuklular, Artuklular, Musul Atabeyliği). • İslamiyet’in Asya ve Avrupa’da yayılmasına öncülük etme. • Farabi, İbn-i Sina, Harezmi, Birunî, Gazali gibi kişiler aracılığı ile dinî ve pozitif bilimlerde İslam dünyasına katkı sağlama. İlk Türk İslam Devletleri Abbasilerden Kopan Türk İslam Devletleri Abbasilerin devlet otoritesini sağlayamamaları sebebiyle bu ülkeden koparak kurulan devletler Sacoğulları, Tolunoğullları, İhşidlerdir. Tolunoğulları (868-905) Samanoğullarına bağlı Tolun, Buhara’dan Mısır’a gönderilerek Abbasi hizmetine verilmiştir. Daha sonraları Tolun’un oğlu Ahmet Mısır’a vali olarak atanmış, kısa sürede bölgenin kalkınmasını sağlayarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Tolunoğulları, Mısır’da kurulan ilk Türk İslam devletidir. Tolunoğlu Ahmet, Mısır’da Kata’i şehrini kurmuş, Tolunoğlu Ahmet Cami ve Ulu Cami’ni inşa ettirmiştir. Nil Nehri’nin akışını düzenleyerek tarım faaliyetlerini geliştirmiştir. “Maristan” isimli hastanede din ve ırk ayrımı gözetmeksizin halka ücretsiz hizmet verilmesini sağlamıştır. Tolunoğlu Ahmet’ten sonra başa geçen Humareveyh zamanında ülke zayıflamıştır. Tolunoğularına Abbasiler son vermiştir. 12 Sacoğulları (890-929) Karahanlıların Önemli Özellikleri Abbasilere bağllı Azerbaycan Valisi Muhammet el Afşin tarafından kurulmuştur. Ermenilere karşı üstünlük sağlamıştır. Diğer hükümdarları arasında Yusuf ve Ebu’l Müsafit Feth bulunur. İhşidiler (925-969) Mısır’da kurulan ikinci Türk-İslam devletidir. Abbasilerin Mısır valisi Muhammet bin Toğaç tarafından kurulmuştur. Abbasi halifesi Razi, Muhammet’e “İhşid” (prens, hükümdar) unvanı vermiş. Devletin diğer adı da Akşidilerdir. İhşidler Suriye, Filistin, Lübnan ve Hicaz (Mekke, Medine) topraklarına egemen olmuştur. Kutsal topraklarda egemenlik kuran ilk Türk devleti İhşidilerdir. İhşidilere Fatımi hükümdarı Cevher son vermiştir. • Devlet ismini, kurucu hanedandan almıştır. • Türk-İslam mimarisine örnek ilk eserleri vermişlerdir. • İslamiyet’i kabul etmesine rağmen millî benliğini korumuştur. Halkı, ordusu, yöneticisi Türk; resmî dilî Türkçedir. • Bu dönemde Semerkant Şehri, "Şehirlerin Şah"ı unvanıyla tanımlanmıştır. Karahanlı şehirlerinden İsfahan, Nısf-ı Cihan (Dünya'nın Yarısı), İslam'ın Roma'sı Buhara'dır. Kaşkar ise "Kaşi" "ışıldayan inci" anlamına gelir. İslam’ın kubbeleri anlamına gelen "Kubbet- ül İslam Şehirleri"; Ahlat, Buhara ve Belh'tir. • Dönemin önemli eserleri arasında; Kutadgu Bilig (Yusuf Hashacip), Atabetül Hakayık (Edip Ahmet), Divan-ı Hikmet (Hoca Ahmet Yesevi), Divan-ı Lügati’t Türk (Kaşgarlı Mahmut), Kısası Enbiya (Rabguzi) ve Satruk Buğra Han Destanı bulunur. • Uygur alfabesini kullanmışlardır. Türk İslam Devletleri İdil (Volga) Bulgar Hanlığı İdil Bulgarları, Hazarlarla ticaret yaparak İslamiyet’i tanımıştır. Almış Han zamanında ise İslamiyet’i devlet dinî olarak kabul etmişlerdir (922). Almış Han, İslamiyet’i kabul ettikten sonra Emir Cafer b. Abdullah adını almıştır. Abbasi halifesi, İdil Bulgarlarına İslamiyet’i daha iyi anlatmak ve bu ülkeyle olan ilişkilerini geliştirmek için bir elçilik heyeti göndermiştir. Elçilik heyetinde bulunan kişiler arasında seyahatnamesiyle ünlü “İbni Fadlan” da yer alır. Karahanlılar (840-1212) Orta Asya’da kurulan ilk Türk İslam devletidir. Hakaniye ya da İlig Hanlar olarak da bilinirler. Hükümdarları “Kara” (kuvvetli) unvanı kullandığı için ülke “Karahanlılar” kelimesiyle adlandırılmıştır. Devlet, Uygurların bir kolu olan “Yağma” Türkleri tarafından Bilge Kül Kadir Han öncülüğünde kurulmuştur. Bilge Kül Kadir Han’dan sonra sırasıyla Bazir Arslan ve Oğulcak Kadir Han hükümdar olmuştur. Oğulcak Kadir Han zamanında Müslüman olan Satuk Buğra Han amcasına karşı isyan ederek hükümdarlığını ilan etmiştir. Satuk Buğra Han, İslamiyet’in kabulünden sonra Abdülkerim Satuk Buğra Han adını almıştır. • Gaznelilerle ittifak yaparak Samanoğullarına son vermişlerdir, Buhara ve Maveraünnehir’i almışlardır. • Ebu Nasr, Abbasi halifesi tarafından hükümdarlığı tanınan ilk Karahanlı hükümdarıdır. • Yusuf Kadir Han Dönemi’nde ülke doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıştır. Doğu Karahanlıların başına Tamgaç Buğra Han, Batı Karahanlıların başına ise Ahmet Arslan Han geçmiştir. • Doğu Karahanlılara, Karahıtaylar (1211), Batı Karahanlılara ise Harzemşahlar son vermiştir (1212). • Karahanlılar, Batı Türkistan ve İran’ın Türkleşmesini sağlamıştır. Gazneliler (963-1187) Kurucusu Alp Tigin, kurucu boyu ise Halaç Türkleridir. Samanoğullarından koparak bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Başkenti Gazne’dir. • Sebük Tigin zamanında hükümdarlık saltanata dönüşmüştür. Bu dönemde Toharistan, Belucistan ve Zabulistan alınarak sınırlar Hindistan’a dayanmıştır. • Gazneli Mahmut, Karahanlılardan Horasan’ı almıştır. Yine Karahanlılar ile beraber Samanoğulları topraklarını paylaşmıştır. Gazneli Mahmut ve Karahanlı hükümdarı Yusuf Kadir Han Maveraünnehir Görüşmelerinde (1025) Büyük Selçuklu Devleti’ne karşı ortak hareket etme kararı almışlardır. Hindistan’a on yedi sefer düzenleyerek orada İslamiyet’i yaymıştır. Bu seferlerin en bilineni 1026 yılında yapılan Somnat seferidir. Abbasi halifesini Şii Büveyhoğulları’nın baskısından kurtarmıştır. Halife, Gazneli Mahmut’a “Sultan” unvanı vermiştir. Türk tarihinde ilk kez Sultan unvanını kullanan kişi Gazneli Mahmut olmuştur. • Gazneli Mesut zamanında Selçuklular ile Nesa, Serahs ve Dandanakan Savaşları yapılmıştır. Kaybedilen bu savaşlar neticesinde Horasan ve Nişabur elden çıkmış Gazneliler yıkılma sürecine girmiştir. Gaznelilere son veren topluluk Gurlulardır. Son dönem Gazneli hükümdarları arasında Behram Şah, Muhammet, Mevdud, İbrahim, III. Mesut, Hüsrev Melik bulunur. 13 - Abbasi halifesi El Kadir Billah, Gazneli Mahmut’a İslam dinine olan hizmetlerinden dolayı “Yemin ed Devle ve emin el-Mille” unvanını vermiştir. Ayrıca halife, Hindistan’daki fetihlerinden dolayı ise Gazneli Mahmut’a “Seyfü’dDevle ve’l-İslam” unvanını vermiştir. - Pendname, Gaznelilerde hükümdar hayatlarının anlatıldığı eserlere verilen isimdir. Gazneli Mahmut, babasının Pendnamesi’ni okuyarak siyasi yönünü kuvvetlendirmiştir. - Utbi “Tarih-i Yemin”, Firdevsi ise “Şehname” adlı eserlerini Gazneli Mahmut’a sunmuşlardır. - Gazneliler, çok uluslu devlet niteliğine sahiptir. Gulam sistemini Müslüman olmayan topluluklara uygulayarak asker ve bürokrat ihtiyacını karşılamışlardır. Biliyor musunuz Alparslan, kardeşi Ebul Kasım Süleyman’a üstünlük sağlayarak hükümdar olmuştur (1063-1072). Kendisine vezir olarak Nizamülmülk’ü tayin etmiştir. Azerbaycan, Kafkasya ve Gürcistan üzerine seferler yapmıştır. Kars, Ani Kalesi’ni fethetmiştir. Abbasi Halifesi Kaim bi Emrilllah Alparslan’a bu fetihten dolayı “Ebu’l-Feth” (Fethin Babası) unvanını vermiştir. Cent ve Gürgenç’i topraklarına katmıştır. Ermeni Vaspuragan Krallığı’na son vermiştir. Fatımilere son vermek üzere sefere çıkan Alparslan Halep’i almakla yetinmiştir. Bizans, Manuel Kommenos’u, Selçuklular üzerine göndererek Türkleri Anadolu’dan atmak istemiş bunu başaramamıştır (1070). Bunun üzerine Bizans hükümdarı Romenos Diogenes harekete geçerek Büyük Selçuklulara savaş ilan etmiştir. Tarihe “Malazgirt Savaşı” olarak geçen bu muharebede Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Peçenek ve Oğuz Türkleri taraf değiştirerek Büyük Selçuklularla beraber hareket etmiştir. Savaşı Büyük Selçuklular kazanmıştır. Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157) Oğuzların Kınık boyundandır. Selçuk Bey, Cend Şehri’ne yerleşerek İslamiyet’i benimsemiştir. Selçuk Bey, Cend’de Müslüman olmayan Oğuz Yabgu Devleti’ne vergi vermeyi reddederek bu devletten kopmuştur. Kendisine, “El Melikü’l-Gazi Selçuk” denilmiştir. • • Selçuk Bey’den sonra yönetim yetkilerini kullanan Arslan Yabgu ve Musa Yabgu pek varlık gösterememiştir. • Tuğrul ve Çağrı Beyler ülkeyi ortak idare etmişlerdir. Çağrı Bey, bu dönemde Doğu Anadolu Seferi’ne çıkarak Ermeni ve Gürcülere karşı üstünlük sağlamıştır. Tuğrul Bey Nesa, Serahs ve Dandanakan Savaşları'yla Gaznelilere karşı üstünlük sağlamıştır. Büyük Selçuklu Devleti, Dandanakan Savaşı’ndan (1040) sonra kurulmuştur. Bu savaşla Horasan kesin olarak alınmış, Merv başkent yapılmış, batıya olan akınlar hız kazanmıştır. 1048’de Anadolu’ya yapılan akınlarda Bizans’a bağlı Gürcülerle Pasinler Savaşı yapılmıştır. Savaşta Gürcü Liparit esir edilmiş, Bizanslılar ile ilk yazılı anlaşma yapılmıştır. Anlaşma ile Bizans, İstanbul’da cami yapılmasına ve bu camide Abbasi halifesi ile Tuğrul Bey adına hutbe okutulmasına izin vermiştir. Tuğrul Bey daha sonra Muradiye ve Erciş’i ele geçirmiştir. Bayburt Erzincan ve Kars’a akınlar yapmıştır. • - Tuğrul Bey, Abbasi halifesi Kaim Bi Emrillah adına hutbe okutmuştur. Halife Çağrı Bey’in kızı ile evlenmiştir. - Tuğrul Bey, Abbasi halifesini baskı altına alan Şii Büveyhoğulları hükümdarı Arslan Besasiri üzerine “Bağdat Seferi”ni yapmış, bu devlete son vermiştir (1055). Halife Tuğrul Bey’e, “Doğunun ve Batının Sultanı” ile “Rükneddin” unvanlarını vermiştir. Biliyor musunuz Malazgirt Savaşı Sebepleri Sonuçları Bizans’ın Türkleri • Bizans mağlup düşmüş, Romen Diyojen esir edilAnadolu’dan çıkarmiştir. ma isteği Bizans’ın Türk • akınlarını engelleme düşüncesi • Türkmenlere yurt bulma zorunluluğu • İslamiyet’i yayma (cihat) isteği. Anadolu’nun kapıları Türk yerleşimine açılmıştır. Anadolu’da Türkiye Tarihi başlamıştır. Selçuklu komutanlarınca Anadolu’da Beylikler kurulmuştur. • Bizans’ın İslam dünyasındaki baskısı azalmıştır. • Savaşın kazanılması üzerine, Doğu Roma (Bizans ilk kez Papalıktan yardım istemiş ve Haçlı Seferleri başlamıştır. Malazgirt Savaşı, "Yurt açan” : Miryokefalon Savaşı, “Yurttutan” Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Savaşı ise “Yurtkurtaran” Savaşı olarak tanımlanır. Dikkat Alparslan’dan sonra başa geçen Melik Şah (1072-1092) Kirman’da amcası Kavurd’u mağlup etmiştir. Karahanlılar ve Gaznelileri tekrar itaat altına almıştır. Anadolu ve Suriye’ye seferler düzenlemiş, İznik, Antakya, Halep, Diyarbakır, Urfa, Meyyafarıkin (Silvan) ülkeye dahil edilmiştir. Mervani Devleti’ne son verilmiştir. Bu dönemde Atsız Bey, Kudüs ve Şam’ı almıştır: Tutuş öncülüğünde Suriye Selçukluları Devleti kurulmuştur. Hicaz ülke topraklarına dâhil edilmiştir. Şii Fatımilerce desteklenen Hasan Sabbah, yürüttüğü Batınilik faaliyetleri ile Selçuklulara karşı terör eylemlerinde bulunmuştur. 14 Melikşah ve Nizamülmülk, Batınilerce düzenlenen suikastlarda öldürülmüştür. göç hareketine sebep olmuştur. Celaleddin Harzemşah, Melik şah’ın ölümünden sonra Selçuklularda fetret dönemi yaşanmıştır (1092-1118).. Berkyaruk, Muhammed Tapar, Mahmut, Sencer arasında taht kavgaları olmuştur. Dönem dönem iktidarda farklı kişiler etkili olmuştur. Mehmet Tapar (1104-1118) dönemlerinde Haçlı Seferleri gerçekleşmiş, Batıni ve Gürcülerle mücadele edilmiştir. Mehmet Tapar, Berkyaruk, Sancar ve Mahmut arasında yaşanmış taht kavgalarıyla geçen dönem "Fetret Devri" olarak adlandırılır. da Selçuklu şehri Ahlat’a askerlerini sokunca ittifak Sultan Sencer zamanında (1118-1157) ülke güç kazanmış Gaznelilere, Karahanlılara ve Gurlulara karşı üstünlük sağlanmıştır. Ancak Moğol Karahıtaylar ile yapılan Katvan Savaşı (1141) sonrasında zayıflayan devlet, Oğuz İsyanı’yla yıkılmıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasıyla beraber ortaya çıkan siyasi güçler şunlardır: Anadolu Selçukluları ile Moğollara karşı ittifak yapmışsa bozulmuştur. Yaşanan bu gelişme, Anadolu Selçukluları ile Yassıçemen Savaşı’na sebep olmuştur. Harzemşahlar bu savaş ile yıkılmıştır (1230). Eyyubiler (1175-1250) Selahattin Eyyubi tarafından Mısır’da kurulmuştur. Başkent Kahire’dir. Fatımilere son vermiştir. Hıttin Savaşı’yla Kudüs’ü Haçlılardan almıştır. Bu durum III. Haçlı Seferi’ne sebep olmuştur. Selahattiin Eyyubi’nin ölümüyle ülke dağılma sürecine girmiş ve Eyyubi toprakları Memluk hâkimiyetine girmiştir. Memluklar (1250-1517) Eyyubi ordusunda görevli Türk komutanlardan Aybek tarafından kurulmuştur. Devletin kökenini Türkmenler, Kıpçak Türkleri ve Kafkas Çerkezleri oluşturmuştur. • Büyük Selçuklu Devleti'nin Yıkılmasıyla Ortaya Çıkan Atabeylik ve Devletler Memluk Devleti’nden Arap kaynaklarında “El Devletü’t- Türkiye” olarak söz edilmiştir. • İlhanlı hükümdarı Hülâgu Han’ın Orta Doğu’daki ilerleyişini Ayncalud ve Elbistan Savaşları'yla durdurmuşlardır. • Bağlı Devletler • Irak - Horasan Selçukluları (1119 1194) Atabeylikler • • Salgurlular (Fara Atabeyliği) (1147 - 1284) • İldenizoğulları (Azerbaycan) (1126 - 1225) • Kirman Selçukluları (1048 - 1187) • Suriye Selçukluları (1069 - 1118) • Beg (Şam Atabeyliği, (1128 - 1154) • Türkiye Selçukluları (1077 - 1308) • Zengiler (Musul Atabeyliği) (1127 - 1259) Abbasi halifesi Mustansır’ı himaye etmişlerdir. Venedik’i Kıbrıs’ta kalmalarının karşılığında vergiye bağlamışlardır. • Fatih Dönemi’nde, Hicaz su yolları meselesi sebebiyle Osmanlı Devleti ve Memluklar karşı karşıya gelmiştir. • Memluklar, Cem Sultan İsyanını desteklemiş ve II. Bayezit Dönemi’nde Osmanlılar ile savaş yapmıştır. • Yavuz Sultan Selim, Memluklardan Mercidabık Savaşı ile Suriye’yi almış, Ridaniye Savaşı ile Mısır’ı alarak Memluklara son vermiştir. Harzemşahlar (1097-1230) Selçuklular, hâkimiyetleri altındaki Harezm’i 1097’den itibaren Gürcistanlı bir Türk olan Anuş Tigin’in oğlu ANADOLU’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ Kudbettin Muhammet aracılığıyla idare etmiştir. İl Arslan, Selçukluların Oğuz isyanı ile yıkılmasından sonra bağımsızlığını ilan etmiştir. Başkentleri Gürgenç’tir. Alaattin Tekiş ve Alaattin Muhammet Dönemi’nde, I. Beylikler Dönemi Anadolu’ya ilk Türk akınları Orta Asya’dan batıya doğru ülke sınırları Azerbaycan’dan Maveraünnehir’e kadar göç eden Asya Hunları tarafından yapılmıştır. Daha son- genişlemiştir. Gurlular ve Karahıtaylarla mücadele ra Balak Han öncülüğündeki Sabarlar da Anadolu’ya göç edilmiştir. Alaattin Muhammet Dönemi’nde Cengiz etmiştir. Abbasi halifesi Harun Reşid’in kurduğu Avasım Han’ın önderliğinde Moğol Devleti ile ticari anlaşma (Tarsus, Mersin, Çukurova) şehirlerine Türklerin yerleşti- aykırı rilmesiyle de Türkler Anadolu’da varlık göstermeye baş- davranması Moğol istilasına sebep olmuştur. Otrar imzalanmıştır. Harzemşahların anlaşmaya lamıştır. Büyük Selçuklularda Çağrı Bey Anadolu’ya keşif Hadisesi denilen bu olay Anadolu’ya doğru büyük bir amaçlı seferler yapmıştır. Dandanakan Savaşı’ndan son-
