İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 1 İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİ Asya Hun Devleti (Büyük Hun) (MÖ 220 – MS 216) Asya Hunlarının bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır. Teoman MÖ 220- 209 tarihleri arasında hükümdarlık yapmış; MÖ 209’da taht mücadelesi yüzünden oğlu Mete Han tarafından öldürülmüştür. Not: Mete’nin, babası Teoman’ı öldürmesine sebep olan olay; Teoman’ın, Mete’yi bir komşu kavime esir olarak vermesi, sonra da o kavime saldırmasıdır. Özellikle saldırıdan sonra Mete, babasının asıl niyetini anlamış ve ondan sonra tahtı ele geçirmeyi aklına koymuştur. Mete Han Devri Mete Han dönemi, Asya Hunlarının en parlak devridir. Bu dönemde, Asya’daki birçok kavim Hun hakimiyeti altına alınmıştır. Devletin sınırları, Moğolistan’dan Hazar denizine kadar genişlemiştir. Mete Han döneminde, Çinlilerle İpek Yolu hakimiyeti yüzünden savaşlar yapıldı. Mete Han, bu dönemde Çin’e karşı askeri açıdan büyük bir üstünlük sağlamışsa da Türk boylarının Çin içlerine yerleşmesini yasakladı. Mete Hana göre Çin’e karşı izlenecek politika şu şekildedir: Çin dışarıdan baskı altında tutulacak, vergiye bağlanacak, ancak içine yerleşilmeyecektir. Not: Mete Han’ın amacı, yerleşik kültüre sahip kalabalık Çin halkı içinde Türklerin milli benliklerini kaybetmelerine engel olmaktır. Mete Han MÖ 174’te öldüğünde geriye, Asya’nın en güçlü İmparatorluğu’nu bırakmıştı. Oğlu Ki – Ok döneminde bu özellik bir müddet daha muhafaza edilmişse de; Çin entrikaları sonucu devlet eski gücünü kaybetmeye başlamıştır. Asya Hunları, önce doğu ve batı olarak ikiye ayrıldı. Sonraları tekrar birleşmeye çalışmışsa da Hunlar MS 48’de, bu kez de Kuzey ve Güney Hunları diye ikiye ayrıldı Kuzey Hunları, MS 156 da Siyenpiler tarafından yıkılmıştır. Kuzey Hunlarının yıkılmasından sonra bölgedeki kavimler batıya göç ederek Aral Gölü’nün kuzeyindeki bozkırlara yerleştiler. Kalan Hun boyları da MS 375’te batıya doğru harekete geçince, Kavimler Göçü başlamış oldu. Not: Bundan sonra uzunca bir süre bölgede güçlü bir Türk devleti kurulamamıştır. Asya Hunları ait bazı özellikler şu şekildedir: Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 2 1. Türk toplumlarında millet ve devlet olma bilinci Asya Hunları ile başlamıştır. 2. Mete Han, tarihte ilk kez askeri teşkilatlanma da onluk sistemi bulmuş ve uygulamaya başlamıştır . 3. Asya Hunlarının devlet ve ülke teşkilatlanması, daha sonraki Türk devletlerinde de örnek teşkil etmiştir. KAVİMLER GÖÇÜ MS 375 de Aral Gölü’nün Kuzey bozkırlarında yaşayan Hunların, batıya doğru hareketiyle Kavimler Göçü başlamıştır. Balamir komutasındaki Hunlar, batıya hareket ettiklerinde ilk yerlerinden oynattıkları kavim Kafkasların kuzeyinde yaşayan Alanlar olmuştur. Daha sonra, Ostrogotlar ve Vizigotlar da Hun etkisi ile batıya doğru harekete geçmişlerdir. Bu gelişmeler Frankları, Saksonları, Süevleri ve bunlar gibi bazı barbar kavimleri de etkilemiştir. Hunlar, bu kavimlerden bazılarını hakimiyeti altına alarak bazılarını da dağıtarak Orta Macaristan Bölgesi’ne kadar gelmişlerdir. Not: Kavimler Göçü bir anda olup biten bir olay değildir. Yaklaşık bir asırdan fazla devam eden bir süreç dahilinde oluşmuştur. Kavimler Göçü’nün sonuçları 1. İlk Çağ’ın en büyük merkezi imparatorluğu olan Roma, doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmış, daha sonra Batı Roma İmparatorluğu 476 yılında yıkılmıştır. 2. Avrupa’nın etnik ve siyasi çehresi değişti. Günümüz Avrupa Devletlerini meydana getiren milletler, bugünkü şekliyle bulundukları bölgeleri yerleştiler. 3. Ortaçağ Avrupa’sının siyasi hayatına egemen olan feodalitenin oluşumuna zemin hazırlandı. Bu siyasi yapının oluşumunda göç ve istiladan kaçanların kendilerine sığınacak bir yer aramaları, bunun sonucu olarak da asillerin topraklarına ve şatolarına yerleşmeleri etkili olmuştur. 4. Not: bu durum, aynı zamanda süzeren (himaye eden) – vassal (himaye edilen) ilişkisinin doğmasında etkili olmuştur. 5. Hunların Avrupa’ya gelmesiyle Avrupalılar, Hun kültür ve medeniyeti ile tanıştılar. 6. Kavimler Göçü, barbar kavimlerin Roma İmparatorluğu topraklarına girmesine neden olurken Hristiyanlığın ve Roma medeniyeti unsurlarının, bu kavimler arasında yayılmasına neden olmuştur. AVRUPA HUN DEVLETİ (375 – 469) Kavimler göçüne sebep olan Hunlar, Balamir komutasında orta Macaristan bölgesine gelerek Tuna nehri boyunca Budapeşte merkezi olarak devletlerini kurmuşlardır. Atilla dönemine gelinceye kadar, Avrupa Hunlarında sırasıyla Ildız , Karaton ve Rua hükümdarlık yapmıştır . Avrupa Hunları en parlak dönemini Atilla zamanında yaşamıştır. Atilla, 445’e kadar kardeşi Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 3 Bleda ile birlikte devleti yönetmiştir. 445’te Bleda ölünce Atilla, devleti tek başına yönetmeye başlamıştır. Atilla döneminde düzenlenen Balkan seferleri ile Bizans İmparatorluğu, Avrupa Hunlarına bağlanmıştır. Roma seferleri sırasında Atilla, Alp Dağları aşıp Po Ovası’nı geçerek Roma’yı kuşatmış ancak Papa II. Leon ile yaptığı görüşme sonrasında kuşatmayı kaldırmıştır. Atilla bu başarılarından sonra, İran’da hüküm süren Sasani İmparatorluğu üzerine bir sefer hazırlığındayken 453 yılında ölmüştür. Atilla’nın ölümünden sonra yerine oğulları geçmiştir. Devlet bu dönemde eski gücünü koruyamamış; Bizans ile yapılan mücadelede Avrupa Hunları yıkılmıştır. Avrupa Hunlarının siyasi tarihine bakarak şu özelliklerini vurgulayabiliriz; 1. Avrupa’da kurulan ilk Türk devletidir. Bu yönüyle Kavimler Göçü sonrasında Avrupa’ya gelen diğer Türk boylarına yol gösterici olmuştur. 2. Orta ve Doğu Avrupa’ya hakim olarak Balkanların Germen kavimleri tarafından istilasına engel olmuşlardır. 3. Avrupa Hunları, Bulgarların ve Macarların oluşumunda da etkili olmuşlardır. GÖKTÜRKLER Birinci Göktürk Devleti (552 – 659) Birinci Göktürk Devleti, Bumin Kağan tarafından Avarların hakimiyetine son verilerek merkezi Ötüken olmak üzere kurulmuştur. Tarihte Türk adını devlet ismi olarak kullanan ilk devlettir. Ergenekon Destanı’na göre Kök Türk Devleti’ni kuran kabile “Aşına” adıyla bilinmekteydi. Aşına kelimesi Türeyiş Destanı göre “kurt” anlamına gelmektedir. Bumin Kağan, büyük kağan olarak ülkenin doğusunu, kardeşi İstemi Yabgu ise batı bölümünü yönetmiştir. Bu uygulamanın nedeni, Türklerde ülkenin hükümdar soyunun ortak malı olması ve yönetimin kolaylaştırılmasıdır. Bumin Kağan’dan sonra tahta oğlu Ko – lo, bir süre sonra da Mukan geçmiştir. Mukan Kağan dönemi Göktürkler’in en parlak dönemidir. Devleti amcası İstemi Yabgu ile birlikte yönetmiştir. Mukan Kağan, Avarları ortadan kaldırmış, ülkesinin sınırlarını batıda Hazar denizine kadar genişletmiştir. Mukan Kağan döneminde doğuda Kitanlar, kuzeyde Kırgızlar, hakimiyet altına alınırken Çin baskı altında tutulmuş ve Akhunlar üzerine seferler yapılmıştır. Ülkenin Batı bölümünü yöneten İstemi Yabgu, İpek Yolu’nun kontrolü için Sasanilerle iş birliği yapmış ve Akhunların yıkılmasını sağlamıştır. Daha sonra da Sasanilere karşı Bizans’la iş birliği yapmıştırÇin baskısı sonucunda, 582 yılında ikiye ayrılmıştır. Doğu Göktürk Devleti 630 yılında, batı Köktürk Devleti ise 659 yılında Çin hakimiyeti altına girmiştir. Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 4 Kavramlar Yagbu: Orta Asya Türk topluluklarında Hakan’ın soyundan gelen ya da bağımlı toplulukların yöneticilerine verilen isim. İpek Yolu: Çin’den başlayıp Karadeniz’in kuzeyi ve güneyinden İstanbul’a ulaşan tarihi ticaret yoludur. Tarih boyunca Türkler, Çinliler, Moğollar ve Sasaniler İpek Yolunun kontrolü için mücadele etmiştir. Not: Sasanilere karşı Bizans ile kurulan ittifak, Orta Asya’dan, Bizans ile yapılan ilk ittifaktır. II. Kök Türk Devleti Birinci Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra, 50 yılı aşkın bir süre Çin esaretinde yaşayan Türkler, bağımsızlıkları elde etmek için birçok defa ayaklanmışlardır. Bu ayaklanmaların en önemlilerinden birisi Kürşad Ayaklanması ve Fu – ni – en Ayaklanması’dır. Kutluk, Kuzey Çin’de gizli bir örgüt kurarak Kök Türkleri bağımsızlık mücadelesi için örgütledi. 5000 kişiyi çevresinde toplayarak isyan eden Kutluk başarılı oldu. Böylece Kök Türkler ikinci kez bir devlet kurmuş oldular. Kutluk Kağan, İlteriş (derleyen, toparlayan, devlet kuran) unvanını aldı. Tecrübeli devlet adamı olan Tonyukuk’u kendisine başdanışman yaptı. Kutluk Kağan, Çin’i sürekli baskı altına almaya çalıştı. Bunu gerçekleştirmek Çin üzerine toplam 46 sefer yaptı. Kutluk Kağan devletin merkezini Karakurum’a taşıdı. İlteriş Kaan’ın ölümü üzerine yerine Kapgan Kağan geçti. Kapgan Kağan Dönemi Kapgan Kağan dönemi 2. Kök Türk Devleti’nin yükselme dönemidir. Kapgan Kağan, Kitanlar, Kırgızlar, Türgişler ve Karlukları egemenliği altına almıştır. Ölümü üzerine oğlu İnal başa geçmiştir ancak Bilge ve Kültigin kardeşler İnal’ın Kağanlığına karşı çıkmışlardır. Bilge Kağan Dönemi Bilge Kağan tahta oturmuş, Kültigin ise orduların başkomutanlığı’na gelmiştir. Bilge Kağan dönemi II. Kök Türklerin en parlak dönemidir. Bu dönemde Basmiller, Karluklar ve Kırgızlar yine egemenlik altına alınmıştır. 720 yılındaki “Şantan Savaşı”nda büyük bir Çin ordusunu yenmiştir. Bu savaştan sonra Bilge Kağan, Çinlilerle savaşmanın topluma bir yarar getirmeyeceğini düşünerek barışçıl bir siyaseti izlemeye başlamıştır. Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk’un ölümü büyük bir boşluk oluşturmuştur. Onların yerine gelenler iç mücadeleye girmiş; bu durumdan yararlanan Basmil, Karluk ve Uygurlar birleşerek II. Kök Türk Devleti’ne son vermişlerdir. Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 5 Ek Bilgi: Kürşat Ayaklanması Çinliler, Türkleri asimile etmek için Kök Türk soylularına Çin ordusunda subaylık görevi verdiler. Doğu Kök Türk kağanı olan Çuluk Kağan’ın oğlu Kürşad da bunlardan bir tanesiydi. Kürşat, 40 arkadaşı ile birlikte bir ihtilal yapmaya karar verdi. Çin hükümdarı Tay-tsung’u rehin alarak onun hayatına karşılık Urku Tigin’i kurtarmayı planladı. Türkleri toplayarak Ötüken’de bağımsız bir devlet kurma düşüncesi de vardı. İhtilal yapılacak gecenin yağmurlu olması, imparatorun saraydan çıkmaması nedeni ile planı değiştirdi ve sarayı basarak ihtilal yapmak istedi. Ancak kalabalık Çinli korumalara karşı başarılı olamadı. İlk yazılı kaynak: Orhun Abideleri Tonyukuk (725), Kültigin (732), ve Bilge Kağan (725) adlarına dikilen yazıtlar Kök Türk Devleti’nin kuruluşu, Çin’e karşı yapılan ayaklanma planları ile birlikte gelecek olan Türk nesline öğüt vermek amacı ile yazılmıştır. Tonyukuk kendi yazıtını kendi yazarken; Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarını Yollug Tigin yazmıştır. 3 yüzü Türkçe, bir yüzü Çincedir. Not: Türklerin en eski yazıtı Yenisey Yazıtları’dır. Ancak yazıtlar okyanus kenarına dikildiği için okunamayacak şekilde tahrip olmuştur. Bu nedenden dolayı, Yenisey Yazıtları bilimsel bir kaynak sayılamayacağından, Orhun Abideleri ilk yazılı kaynak olarak kabul edilir. Uygur Devleti (744 – 840) Uygur Devleti’nin ilk başkenti Ötüken’dir. Ancak daha sonradan başkent Karabalsagun’a (Ordu Balıg) taşınmıştır. Uygurların ilk hakanı Kutluk Bilge Kül Kağan’dır. Kutluk Bilge’nin ölümü üzerine yerine oğlu Moyen – çur geçmiştir. Bu dönem aynı zamanda Uygurların en parlak dönemi olmuştur. Moyen – çur komşu Türk boylarını egemenliği altına almış; aynı zamanda Çin imparatoruna yaptığı yardım nedeniyle onun kızıyla evlenmiş ve Çin – Türk yakınlaşması sağlamıştır. Moyen – çur’un ölümü üzerine Böğü Kağan tahta çıkmıştır. Çin’deki iç karışıklıklarda önce imparatora destek veren Böğü Kağan, daha sonra bu politikasından vazgeçmiş ve Çin’in birçok şehrini ele geçirmiştir. Bu savaşlar sırasında Çin’den alınan ganimetlerle ülke oldukça zenginleşmiştir. Böğü Kağan döneminin en önemli gelişmelerinden birisi de Maniheizm dinini devletin resmi dini yapması ve Karabalsagun şehrinde bir mabet yaptırmasıdır. Ancak Uygur halkı bu dini tamamen benimsememiş; din, saray ve çevresinde etkili olmuştur. Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 6 Böğü Kağan, Çin’e bir sefer yapılması tartışması sırasında Vezir Baga Tarkan tarafından öldürülmüştür. Olay sonrası Baga Tarkan başa geçmiştir. Uygurların önemli özellikleri 18 harfli Uygur alfabesini hazırladılar. Moğolları etkileyerek Moğolların, Türk – Moğol İmparatorluğu özelliği kazanmasını sağladılar. Tahta harfli matbaayı oluşturdular. Pamuktan kağıt yaptılar. Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur. Maniheizm’i kabul ederek mabetler yaptılar. Bu sayede mimari gelişti. Mabetlerine çizdikleri resimler sayesinde minyatür sanatının temellerini attılar. Diğer Önemli Türk Devletleri ve Toplulukları Avarlar 552 yılında bugünkü Moğolistan’da kuruldu. Sasanilerle iş birliği yaparak İstanbul’u 2 kez kuşattılar. Not: Avarlar hem Avrupa’da hem de Asya’da devlet kurdular. Not: Üzengi kullanımını dünyaya kazandırdılar. Not: Avarlar İstanbul’u kuşatan ilk Türk devletidir. Hazarlar Hazarlar, 6.ve 10. yüzyıllar arasında Volga kıyıları ile Kırım arasındaki sahada varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bizans, Sasani ve dört halife dönemlerinden itibaren de İslam devletleri ile temas kurmuşlardır. Hazarlar, Sasanilerin zayıflamasında etkili olurken; Osman döneminden itibaren de Müslüman Araplarla savaşmaya başlamışlardır. Hazarların Müslümanlarla savaşmalarında, Bizans’ın kışkırtmaları etkili olmuştur. İslamiyet’in Kafkaslara girmesini ve Rusya’da yayılmasını engellemişlerdir. Hazarlar, dokuzuncu yüzyılın ortalarında Peçenek tehlikesi ile karşılaştılar. Peçenekler ile yapılan mücadeleler, Hazarları zayıflatırken; bu durum, Rusya’nın işine yaramıştır. Nitekim Hazarlar 965’te, Kiev – Rus iş birliği ile yıkılmıştır. Hazarlar arasında Gök tanrı inancının yanında, Hristiyanlık, Musevilik, İslamiyet gibi dinlerde yayılmıştır. Bu yönüyle Hazar ülkesinde dini hoşgörünün ve inanç hürriyetinin var olduğu söylenebilir. Not: Hazarlarda paralı askerlik sistemi olmasına karşın güçlü bir orduya sahiptiler. Bu sayede, Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 7 varlıklarını devam ettirdikleri sürede, bölgede barış ve huzur ortamı oluşmuş; dönemim Hazar Barış Çağı olarak anılmasını sağlamışlardır. Not: Hazarlar ticari açıdan oldukça gelişmiş bir topluluktur. Ülkede inanç hürriyetinin olması, ticaretin bu denli gelişmesindeki en büyük etkendir. Peçenekler Balkaş Gölü çevresinde I. Kök Türk egemenliği altında yaşayan Peçenekler, I. Göktürk Devleti’nin yıkılması üzerine Karlukların baskısıyla karşılaşmış ve yurtlarını terk ederek Volga Nehri boylarına yerleşmişlerdir. Volga boylarında Hazar ve Oğuzların baskısı nedeniyle daha batıya giderek bugünkü Macaristan’a geldiler. Peçenekler, Ruslarla mücadele ederek Rusların güneye inmesini engellediler. Oğuz baskısı ile Balkanlar’a inen Peçenekler Bizans ordusunda paralı askerlik yaptılar. Malazgirt Savaşı’nda Bizans ordusunun içindeki Peçenekler, Selçukluların safına geçtiler. İstanbul’u kuşatmak isteyen İzmir Beyi Çaka Bey ile Selçukluların ittifakında Peçenekler de yer aldı. Böylece Bizans üçlü kıskaca alınmış oldu. Peçenek baskısından Kurtulmak isteyen Bizans, Kıpçaklarla anlaşarak seçeneklere saldırmasını sağladı. Kıpçaklar, Peçenekler yenerek siyasi varlıklarına son verdiler. (1091) Kıpçaklar İrtiş Irmağı ile Balkaş Gölü arasındaki bölgede yaşamışlardır. 8. yüzyılda Moğol ilerleyişi Karşısında tutunamayan kıpçakların bir kısmı Macaristan’a giderken bir kısmı ise Altın Orda Devletinin hizmetine girdi. Altın Orda devletinin egemenliğindeki Kıpçakların çoğu Mısır’a köle olarak satıldı. Eyyubi ve Memluk ordusunda görev yapan Kıpçaklar, bu devletlerin yönetiminde de yer aldılar. Karadeniz Bölgesi’nin Türkleşmesinde önemli rol oynadılar. Oğuzlar Orhun ve Selenga Irmakları çevresinde yaşadılar. Seyhun bölgesinde yaşayan Oğuzlar, Karlukların baskısı ile Peçenekleri batıya sürerek topraklarına yerleştiler. Rusların ve Kıpçakların baskısı ile Balkanlara gelen Oğuzların bir kısmı Bizans ordusunda görev aldı. Peçenek saldırısı sonrası Romanya’nın doğusu (Gagavuz) bölgesine yerleştirler. Seyhun bölgesinde kalanlar Oğuz – Yagbu devletini kurdular. Karluklar Karahanlıların kuruluşunda etkili oldular. Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 8 Talas Savaşı’nda Müslüman Araplara, Çin karşısında destek verdiler. Not: Karluklar, Moğol hamiyetine giren ilk Türk topluluğudur. Kırgızlar Uygurları yıkarak Ötüken merkezli bağımsız bir devlet kurdular. Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı, Kırgızlara aittir. Türgişler Bilinen ilk hükümdarı Baga Tarkan’dır. Sulu Kağan döneminde Emevilerle savaşmışlar ve bölgenin Araplaşmasını engellemişlerdir. Karluklar tarafından yıkılmışlardır. Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.