ekonomi notları

Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
EKONOMİ NOTLARI
Türkiye Dış Ticaretinde Reel ve Cari Dengelenme
Okan Eren Mustafa Kılınç
Özet:
Küresel finansal kriz sonrasında 2010 ve 2011 yıllarında Türkiye’de hızlı bir dış açık artışı
gerçekleşmiştir. Bu dönemde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, finansal istikrarı içeren yeni bir
politika çerçevesi uygulamaya koymuş ve diğer ekonomi kurumlarının aldığı önlemlerin de katkısı ile dış açıkta bir
dengelenme yaşanmıştır. Bu dengelenmenin reel ve cari olarak incelenmesi, analizlerde dış ticaret hadlerindeki
hareketlerin etkisini ayrıştırmakta ve alınan tedbirlerin sonuçlarının daha doğru bir biçimde değerlendirilmesine
imkan sağlamaktadır. Bu not, 1998 sonrası dönem incelendiğinde, Türkiye’nin dış ticaret hadlerinde önemli
bozulmalar olduğunu ve son dönemde dış açıkta gözlenen yüksek seyirde bu gelişmenin etkili olduğunu
göstermektedir. Alınan politika tedbirlerinin de katkısıyla 2011 sonrasında reel dış açıkta ciddi bir iyileşme
sağlanmış ve dış açık 2014 ikinci çeyreği itibarıyla dönem ortalamasına kadar gerilemiştir. Fakat cari dış açık aynı
dönemde azalıyor olsa da yaşanan olumsuz dış ticaret haddi gelişmeleri sebebi ile dönem ortalamasının oldukça
üzerinde gerçekleşmiştir. Dış ticaret hadleri ayrıntılı incelendiğinde, hadlerdeki bozulmada hem ihracat
fiyatlarındaki düşüşlerin hem de ithalat fiyatlarındaki, özellikle enerji kaynaklı, artışların etkili olduğu
gözlenmektedir. Bu çerçevede cari dış açıkta kalıcı iyileşmeler sağlanması için, ihracat ürünlerinde fiyatlama gücü
yüksek ürünlerin payını artıracak ve ithal enerji bağımlılığını azaltacak tedbirlerin önemli politika alanları
olabileceği değerlendirilmektedir.
Abstract:
In the aftermath of the global financial crisis Turkey experienced a rapid deterioration in its
current account balance in 2010 and 2011. In the process, Central Bank of the Republic of
Turkey devised a new policy framework that incorporated financial stability concerns and also with the
contribution of measures taken by the other regulatory authorities the external deficit improved in the following
years. Analyzing this rebalancing process in terms of current and real prices helps us understand the extent to
which such policies successfully reduced the deficit. This note shows that there has been a significant fall in the
terms of trade of Turkey after 1998 and this fall led to high levels of trade deficit as observed in the last couple of
years. With the help of recent policy measures, the trade deficit in real terms has improved considerably and fell
up to its long-term average as of the second quarter of 2014. In the same period, even though the nominal trade
deficit was decreasing it stayed significantly above its long-term average due to the negative impact of the terms
of trade movements. At a closer look, both a fall in export prices and a rise in import prices which is mostly
associated with energy prices seem to have delivered the observed behavior of terms of trade. In this framework,
this note reveals the importance of the policies that will increase the share of exported goods with high pricing
power as well as the policies that will reduce the dependence on foreign energy resources.
Ekonomi Notları
1
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
1. Giriş
Bu çalışmanın temel amacı, Türkiye’nin dış ticaret dengesinde gözlenen hareketlerin
ihracat ve ithalat fiyatlarındaki değişim ile ilişkisini araştırmaktır. İhracat fiyatlarının ithalat
fiyatlarına oranı olarak tanımlanan dış ticaret hadlerindeki bir artış (azalış) cari fiyatlarla
hesaplanan dış ticaret dengesi üzerinde iyileştirici (kötüleştirici) bir etki oluşturacaktır. Dış
ticaret dengesinin sabit ve cari fiyatlarla hesaplanması ve karşılaştırılması dış ticaret haddi
gelişmelerinin etkisinin sayısal bir biçimde incelenmesine olanak sağlayacaktır.
1
Bu
bağlamda, yakın dönemde Türkiye’de dış ticaret dengesinde yaşanan bozulmanın ne
kadarının fiyat ne kadarının miktar etkisinden kaynaklandığının bilinmesi hem alınan politika
tedbirlerinin etkilerini değerlendirmek hem de daha tutarlı ekonomik analiz yapmak için önem
arz etmektedir.
Kaynak: TÜİK, TCMB
2014-Ç2
2013-Ç3
2012-Ç4
2012-Ç1
2003-Ç4
2004-Ç2
2004-Ç4
2005-Ç2
2005-Ç4
2006-Ç2
2006-Ç4
2007-Ç2
2007-Ç4
2008-Ç2
2008-Ç4
2009-Ç2
2009-Ç4
2010-Ç2
2010-Ç4
2011-Ç2
2011-Ç4
2012-Ç2
2012-Ç4
2013-Ç2
2013-Ç4
2014-Ç2
6
2011-Ç2
4
2010-Ç3
2
2009-Ç4
0
2009-Ç1
-2
2008-Ç2
-4
2007-Ç3
-6
2006-Ç4
-8
2006-Ç1
-10
İhracat-İthalat (Mal ve Hizmet)/GSYİH_Cari
İhracat-İthalat (Mal ve Hizmet)/GSYİH_Sabit
-10
-9
-8
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2005-Ç2
-12
2004-Ç3
Dış Ticaret Dengesi (Mal Ticareti)
Diğer Kalemler
Cari Denge
-14
Grafik 2 – Sabit ve Cari Fiyatlarla Türkiye Dış
Ticareti (GSYİH’nin yüzdesi, 4 Çeyrek Birikimli)
2003-Ç4
Grafik 1 –Türkiye Cari İşlemler Dengesi
(GSYİH’nin yüzdesi olarak, 4 Çeyrek Birikimli)
Kaynak: TÜİK
Not: Kesikli çizgiler dönem içindeki doğrusal eğilimi göstermektedir.
Cari işlemler dengesinde 2000’li yılların başından itibaren gözlenen bozulma ve cari
açığın geldiği yüksek seviyeler Türkiye’de yakın dönemde yaşanan önemli makroekonomik
gelişmelerden birisi olmuştur. Bu çerçevede, cari açığın sürdürülebilirliği ve makro-finansal
istikrar açısından oluşturduğu riskler ile cari açığı düşürmeye yönelik politika önlemleri de
tartışma konuları olarak öne çıkmıştır. Grafik 1’de görüldüğü gibi cari denge 2004-2005
yıllarındaki yüzde 4 seviyelerinden 2011 yılı içinde yüzde 10’lara yaklaşmış ve sonrasında
yüzde 6-8 bandında dalgalanmıştır. 2 Genel olarak bakıldığında cari açık eğiliminde bir
1
Sabit fiyatlı seriler 1998 yılı ortalama fiyatları baz alınarak oluşturulmuştur. Burada ve çalışmanın geri kalanında sabit fiyatlı
seriler aynı zamanda reel seriler olarak da adlandırılacaktır.
2
Altın ticaretinde 2012 ve sonrasında jeopolitik sebeplerle yaşanan gelişmeler dış ticaret ve cari açıkta dalgalanmalara yol
açmıştır. Uzun dönemli eğilim açısından ise altın dahil ve hariç eğilim bozulması benzer şekilde gözlenmektedir .
Ekonomi Notları
2
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
yükseliş göze çarpmaktadır. Grafik 1 alt kalemler bazında incelendiğinde ise dış ticaret
dışındaki kalemlerin dönem içinde istikrarlı bir seyir izlediği ve cari açık eğilimindeki artışın
tamamen dış ticaret gelişmelerinden kaynaklandığı gözlenmektedir. Grafik 2’de milli gelir
altındaki mal ve hizmet ithalat ve ihracatının gayrisafi yurtiçi hasıla (GSYİH)’ye oranı sabit ve
cari fiyatlarla verilmiştir. Cari fiyatlarla bakıldığında cari açık eğilimine çok benzer bir şekilde
dış ticaret açığı eğiliminde 2000’li yıllarda bir bozulma gözlenmektedir. Sabit fiyatlarla
bakıldığında ise çok farklı bir resim ortaya çıkmaktadır. 2004Ç2-2014Ç2 döneminde sabit
fiyatlarla dış ticaret açığında herhangi bir eğilim bozulması yaşanmamış ve açık dönem
ortalaması etrafında dalgalanmıştır. Türkiye’de cari ve sabit fiyatlarla gözlenen bu
farklılaşma, dış açık analizlerinde dış ticaret hadlerinin etkilerinin dikkate alınması gerektiğini
ortaya koymaktadır. Ayrıca cari açığı düşürmeye yönelik alınan politika tedbirlerinin etkinliğini
daha doğru bir şekilde araştırmak için dış ticaret hadlerindeki hareketlerin etkisinin
ayrıştırılması önem taşımaktadır.
Dış ticaret hadlerinde 1998-2014 döneminde yaşanan ve büyük oranda kalıcı olduğu
gözlenen bozulmalar nedeni ile cari fiyatlarla ölçülen dış ticaret açığı sabit fiyatlarla ölçülen
dış ticaret açığının önemli oranda üzerinde gerçekleşmiştir. Ayrıca 2010 yılı sonundan
itibaren TCMB tarafından uygulanmaya başlanan yeni para politikası ve diğer ekonomi
kurumlarının aldığı tedbirlerin katkısıyla reel dış ticaret dengesinde ciddi bir iyileşme
yaşandığı ve reel dış açığın 2014 ikinci çeyreği itibarıyla analiz dönemi ortalamasına
gerilediği gözlenmektedir. Fakat aynı dönemde dış ticaret haddindeki sınırlı iyileşmenin de
katkısıyla cari dış ticaret açığı azalsa da görece yüksek kalmaya devam etmiş ve 2014 ikinci
çeyreği itibarıyla dönem ortalamasının oldukça üzerinde gerçekleşmiştir.3
Çalışmanın ikinci bölümünde kullanılan yöntem ve veriler anlatılırken, üçüncü bölümünde
cari ve sabit fiyatlarla dış ticaret açığı analiz edilmektedir. Dördüncü bölüm ise bulguları
özetleyerek çalışmayı sonlandırmaktadır.
2. Yöntem ve Veri
Çalışmada TÜİK tarafından yayınlanan Türkiye GSYİH ve dış ticaret verileri kullanılmıştır.
Verilerin zaman aralığı olarak üç aylık dönemler (çeyrekler) seçilmiştir. Analiz dönemi 1998
yılı birinci çeyreğinde (1998Ç1) başlamakta ve 2014 yılı ikinci çeyreğinde (2014Ç2)
sonlanmaktadır. Çalışmada kullanılan veriler eğer mevcutsa ABD doları olarak alınmış
değilse de ABD dolarına dönüştürülmüştür.
3
Dış ticaret hadlerinin ekonomik etkilerine dair geniş bir ekonomi yazını bulunmaktadır. Örneğin Mendoza (1995) teorik bir
küçük açık ekonomi modelinde dış hadlerdeki bozulmanın dış ticaret açığında bir artışa ve reel kurda değer kaybına yol açtığını
göstermiştir. Bu teorik tahminlerle tutarlı olarak, Otto (2003) 55 gelişmiş ve gelişmekte olan ülke verisi kullanarak dış ticaret
hadlerindeki bir bozulmanın dış ticaret açığını artırıcı yönde etki yaptığını göstermiştir. Yükseler (2007) dış ticaret hadlerindeki
değişimlerin Türkiye’nin cari işlemler açığı üzerinde 1987-2002 döneminde sınırlayıcı bir etkiye sahip olduğu fakat 2003-2006
dönemindeki bozulmada önemli bir rol oynadığı sonuçlarına ulaşmıştır.
Ekonomi Notları
3
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
Dış ticaret dengesi, ihracat ve ithalat miktarları gibi Türkiye dış ticaretine ilişkin
göstergeler GSYİH’nın yüzdesi olarak hesaplanmış ve çalışmada kullanılmıştır. Gerek 1998
yılı fiyatlarıyla gerekse de cari fiyatlarla yayınlanan yurtiçi gelir verileri kullanılmıştır. Yurtiçi
gelire ilişkin seriler Türk lirası olarak yayınlanmaktadır. Bu nedenle hem nominal (cari
fiyatlarla) hem de reel (1998 yılı fiyatlarıyla) GSYİH rakamları, TCMB efektif kuru kullanılarak
ABD dolarına dönüştürülmüştür. Sabit fiyatlarla (1998 fiyatlarıyla) yurtiçi gelir, bütün
dönemlerde 1998 yılı ortalama kuruna bölünerek ABD dolarına dönüştürülmüştür. Bu sayede
sonraki yıllarda kurda meydana gelen değişikliklerin etkisi dışlanmıştır.
Yurtiçi fiyatlarda zaman içerisinde meydana gelen değişiklikleri takip etmek için her
çeyrekteki cari GSYİH’nin (Y) reel GSYİH’ye (y) bölünmesiyle ABD doları cinsinden GSYİH
fiyat dizini (Py) oluşturulmuştur. Örneğin t dönemindeki cari yurtiçi gelir Yt=Pytyt çarpımı
biçiminde gösterilecektir. Bu yöntemle, ABD doları cinsinden Türkiye reel yurtiçi geliri (yt) ve
fiyat düzeyi (Pyt) serileri elde edilmiştir.
Dış ticarete ilişkin ihracat ve ithalat rakamları ile karşılık gelen miktar ve birim değer (birim
fiyat) endeksleri asli olarak ABD doları cinsindendir. TÜİK tarafından yayınlanan 2010 yılı
bazlı ihracat ve ithalat birim değer endeksleri 1998 yılı ortalaması 1 olacak şekilde tekrar
oluşturularak ABD doları cinsinden ihracat fiyatı (Px) ve ithalat fiyatı (Pm) serileri elde
edilmiştir. Reel yurtiçi gelir rakamları ile uyumluluğu sağlamak için reel ihracat (x) ve ithalat
(m) rakamları, cari ihracat (X) ve ithalatın (M) yeni oluşturulan fiyat serilerine bölümünden
elde edilmiştir. Bu yöntemle elde edilen reel ihracat ve ithalat rakamları ilgili miktar
endekslerinden önemli sayılabilecek bir farklılık göstermemiştir.
3. Cari ve Sabit Fiyatlarla Dış Ticaret Görünümü
Türkiye’nin dış ticaret hacmi 1998Ç1-2014Ç2 döneminde hızlı bir artış eğilimi
sergilemiştir. Cari fiyatlarla incelendiğinde, dış ticaret hacmi 1998 yılında ortalama olarak
GSYİH’nin yüzde 27’sine karşılık gelirken bu oran 2013 yılında ortalama yüzde 49, 2014
yılının ilk yarısında ise yüzde 52 olarak gerçekleşmiştir. Anılan dönemin başında, ihracat
yurtiçi gelirin ortalama yüzde 10’una karşılık gelirken dönemin sonunda ortalama yüzde
20’sine karşılık gelen bir seviyeye yükselmiştir (Grafik 3). Aynı dönemde ithalat ise yaklaşık
14 puanlık bir artışla yurtiçi gelirin ortalama yüzde 31’i seviyesine kadar yükselmiştir (Grafik
4). Buna göre, cari fiyatlarla ithalat ihracata göre daha hızlı bir artış göstermiş ve Türkiye’nin
dış ticaret açığı yükselmiştir.
Ekonomi Notları
4
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
Grafik 3 –Türkiye’nin İhracatı
(GSYİH’nin yüzdesi olarak, 4 Çeyrek Birikimli)
Grafik 4 – Türkiye’nin İthalatı
(GSYİH’nin yüzdesi olarak, 4 Çeyrek Birikimli)
33
33
Cari Fiyatlarla
1998 Fiyatlarıyla
28
Cari Fiyatlarla
1998 Fiyatlarıyla
28
18
18
13
13
8
8
Kaynak: TÜİK
1998-Ç4
1999-Ç3
2000-Ç2
2001-Ç1
2001-Ç4
2002-Ç3
2003-Ç2
2004-Ç1
2004-Ç4
2005-Ç3
2006-Ç2
2007-Ç1
2007-Ç4
2008-Ç3
2009-Ç2
2010-Ç1
2010-Ç4
2011-Ç3
2012-Ç2
2013-Ç1
2013-Ç4
23
1998-Ç4
1999-Ç3
2000-Ç2
2001-Ç1
2001-Ç4
2002-Ç3
2003-Ç2
2004-Ç1
2004-Ç4
2005-Ç3
2006-Ç2
2007-Ç1
2007-Ç4
2008-Ç3
2009-Ç2
2010-Ç1
2010-Ç4
2011-Ç3
2012-Ç2
2013-Ç1
2013-Ç4
23
Kaynak: TÜİK
Grafiklerde de görüleceği üzere, fiyat etkisini ayrıştırmak amacıyla gerek ihracat gerekse
de ithalat GSYİH’nin yüzdesi olarak 1998 yılı ortalama fiyatları kullanılarak
da
hesaplanmıştır. Buna göre, 2002 yılından sonraki dönemde reel ihracata ilişkin seri (x/y) cari
ihracat serisinden (X/Y) yukarı yönlü ayrışmış ve aradaki fark zaman içerisinde genel olarak
artmıştır. Adı geçen dönemde, iki seri arasındaki fark ortalama 3 puan olarak gerçekleşmiştir.
Bu durum GSYİH fiyat endeksinin (Py) ihracat fiyat endeksine (Px) kıyasla ilgili dönemde
daha hızlı arttığına işaret etmektedir. Grafik 5’te görüleceği üzere, Px/Py oranı genel olarak
başlangıç değerinin altında seyretmiş ve dönem sonu itibarıyla yaklaşık yüzde 11’lik bir
azalış kaydetmiştir.4
Grafik 5 –Göreli İhracat Fiyatları
(1998=100, 4 Çeyreklik Hareketli Ortalama)
140
Px/Py
Grafik 6 –Göreli İthalat Fiyatları
(1998=100, 4 Çeyreklik Hareketli Ortalama)
140
120
120
110
110
100
100
90
90
80
80
70
70
Kaynak: TÜİK
Pm/Py
1998-Ç4
1999-Ç3
2000-Ç2
2001-Ç1
2001-Ç4
2002-Ç3
2003-Ç2
2004-Ç1
2004-Ç4
2005-Ç3
2006-Ç2
2007-Ç1
2007-Ç4
2008-Ç3
2009-Ç2
2010-Ç1
2010-Ç4
2011-Ç3
2012-Ç2
2013-Ç1
2013-Ç4
130
1998-Ç4
1999-Ç3
2000-Ç2
2001-Ç1
2001-Ç4
2002-Ç3
2003-Ç2
2004-Ç1
2004-Ç4
2005-Ç3
2006-Ç2
2007-Ç1
2007-Ç4
2008-Ç3
2009-Ç2
2010-Ç1
2010-Ç4
2011-Ç3
2012-Ç2
2013-Ç1
2013-Ç4
130
Kaynak: TÜİK
4
Dikkat çeken diğer bir gözlem ise ilgili fiyat oranının 2010 yılı dördüncü çeyreğine kadar genel olarak istikrarlı bir düşüş
sergilerken takip eden 6 çeyrek süresince artmış olmasıdır.
Ekonomi Notları
5
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
Diğer taraftan, cari ve sabit fiyatlarla oluşturulan ithalat serileri (sırasıyla M/Y ve m/y)
özellikle 2004Ç1-2009Ç2 döneminde olmak üzere genel olarak birbirine yakın ve benzer
hareket etmişlerdir. Analiz döneminin bütününde, cari ithalat reel ithalattan ortalama sadece
0,6 puan farklılaşmıştır. Bu da ithalat (Pm) ve GSYİH fiyatlarının zaman içerisinde genel
olarak benzer hareket ettiğine işaret etmektedir. Pm/Py oranı 2004Ç1’den önceki ve
2009Ç2’den sonraki dönemlerde dikkat çeken artışlar ve azalışlar kaydetmiştir (Grafik 6).
Son çeyrekte, Pm/Py oranı 1998 yılı ortalama değerinin yüzde 7 üzerinde gerçekleşmiştir.
Fiyatlarda son dönemlerde gözlenen hareketlere paralel olarak cari ithalat (M/Y) reel ithalatın
(m/y) yaklaşık 2,5 puan kadar yukarısında seyretmiştir.
İlgili dönemde göreli ihracat fiyatı (Px/Py) genel olarak aşağı yönlü hareket ederken göreli
ithalat fiyatı (Pm/Py) başlangıç yılı değeri çevresinde dalgalı bir patika takip etmiştir. Bunun
doğal bir sonucu olarak, dış ticaret haddi (Px/Pm) dönem sonu itibarıyla yaklaşık olarak yüzde
18 oranında azalmıştır (Grafik 7). Dış ticaret haddindeki bu kötüleşmenin bir yansıması
olarak, cari fiyatlarla hesaplanan dış ticaret açığı, 1998 fiyatlarıyla hesaplanan seriden
olumsuz bir şekilde ayrışmıştır (Grafik 8). Ayrışma özellikle 2001 yılının üçüncü çeyreğinde
belirginleşmekte ve dönemin geri kalanında da devam etmektedir. Dikkat çeken diğer bir
husus ise aradaki farkın, diğer bir ifadeyle fiyat etkisinin son yıllarda, özellikle küresel finansal
kriz sonrası toparlanmanın başladığı 2010 birinci çeyrekten sonra artarak açılmasıdır.
Grafik 7 – Dış Ticaret Haddi
(1998=100, 4 Çeyreklik Hareketli Ortalama)
105
Px/Pm
Grafik 8 – Dış Ticaret Dengesi
(GSYİH’nin yüzdesi olarak, 4 Çeyrek Birikimli)
-14
95
-10
90
-8
85
-6
80
-4
75
-2
Kaynak: TÜİK
1998-Ç4
1999-Ç3
2000-Ç2
2001-Ç1
2001-Ç4
2002-Ç3
2003-Ç2
2004-Ç1
2004-Ç4
2005-Ç3
2006-Ç2
2007-Ç1
2007-Ç4
2008-Ç3
2009-Ç2
2010-Ç1
2010-Ç4
2011-Ç3
2012-Ç2
2013-Ç1
2013-Ç4
-12
1998-Ç4
1999-Ç3
2000-Ç2
2001-Ç1
2001-Ç4
2002-Ç3
2003-Ç2
2004-Ç1
2004-Ç4
2005-Ç3
2006-Ç2
2007-Ç1
2007-Ç4
2008-Ç3
2009-Ç2
2010-Ç1
2010-Ç4
2011-Ç3
2012-Ç2
2013-Ç1
2013-Ç4
100
Cari Fiyatlarla
1998 Fiyatlarıyla
Kaynak: TÜİK
Dış ticaret hadlerinde yaşanan bozulmanın olası kaynakları değerlendirildiğinde enerji
fiyatlarındaki gelişmeler önemli bir değişken olarak ortaya çıkmaktadır. Grafik 9 ve 10’da
ihracat ve ithalat fiyatları ham petrol fiyatları ile beraber çizdirilmiştir. Gerek P x gerekse de Pm
petrol fiyatı ile eş hareket göstermektedir. Fakat bu dönemde petrol fiyatı yaklaşık 8,5 kat
Ekonomi Notları
6
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
artarken Px yüzde 50 ve Pm ise yüzde 83 yükselmiştir. İthalat fiyatlarının bu kadar yüksek
oranda artmasında petrol ve türevlerinin Türkiye ithalatında yüksek paya sahip olması etkili
olmaktadır. İhracatta ise enerji kalemlerinin ağırlığı çok daha sınırlıdır. 5 Petrol fiyatları ile
genel emtia fiyatları arasında pozitif bir ilişki bulunabilmektedir. Bu çerçevede özellikle ihracat
fiyatları ve petrol fiyatları arasında gözlenen benzer hareketlerin enerji fiyatları kaynaklı
olmaktan
ziyade
genel
emtia
fiyatlarındaki
gelişmeleri
de
yansıtabileceği
değerlendirilmektedir.
Px
Brent (Sağ eksen)
220
200
180
160
140
120
100
1998-Ç4
1999-Ç4
2000-Ç4
2001-Ç4
2002-Ç4
2003-Ç4
2004-Ç4
2005-Ç4
2006-Ç4
2007-Ç4
2008-Ç4
2009-Ç4
2010-Ç4
2011-Ç4
2012-Ç4
2013-Ç4
80
60
Kaynak: TÜİK, Bloomberg
Grafik 10 –İthalat ve Brent Petrol Fiyatları
(1998=100, 4 Çeyreklik Hareketli Ortalama)
950
850
750
650
550
450
350
250
150
50
220
200
180
160
140
120
100
80
60
Pm
Brent (Sağ eksen)
950
850
750
650
550
450
350
250
150
50
1998-Ç4
1999-Ç4
2000-Ç4
2001-Ç4
2002-Ç4
2003-Ç4
2004-Ç4
2005-Ç4
2006-Ç4
2007-Ç4
2008-Ç4
2009-Ç4
2010-Ç4
2011-Ç4
2012-Ç4
2013-Ç4
Grafik 9 –İhracat ve Brent Petrol Fiyatları
(1998=100, 4 Çeyreklik Hareketli Ortalama)
Kaynak: TÜİK, Bloomberg
Dış ticaret hadlerinde 1998 sonrası dönemde yukarıda bahsedildiği gibi iki kademe
halinde kalıcı bozulmalar olduğu gözlenmektedir. Dış ticaret hadlerindeki bozulma bu açıdan
bakıldığında olumsuz bir fiyat şoku olarak değerlendirilebilecektir. Her fiyat şokunda olduğu
gibi bu durumda da hem ikame hem de gelir etkisinin olması beklenebilecektir. İkame etkisi,
dış fiyatların aleyhimize bozulması sebebi ile fiyatı göreli olarak artan malların daha az
tüketilebileceğini ifade etmektedir. Gelir etkisi ise, fiyatı artan malların ve diğer malların
beraber tüketilen mallar olmaları durumunda, olumsuz fiyat şoku sonucunda reel gelirin
düşmesi ile tüketilen tüm ürünlerde bir azalış olacağını ifade etmektedir.
İki etki kaynaklı azalış miktarında ise tüketilen malların kısa ve uzun dönemli talep
esneklikleri önem taşıyacaktır. Türkiye durumunda olduğu gibi ithalat fiyatı artışlarında enerji
kalemlerinin baskın olması ve bu ürünlerin kısa dönemli talep esnekliğinin düşük olması
sebepleri ile ikame etkisi sınırlı kalabilmektedir.6 İkame etkisinin sınırlı kalması cari fiyatlarla
5
Analiz döneminde, petrol ve türevlerinin Türkiye ihracatındaki payı ortalama yüzde 3 ithalattaki payı ise ortalama yüzde 19
civarında gerçekleşmiştir.
6
Enerji ürünlerinin fiyat esneklikleri birçok ülke için oldukça düşük seviyelerde hesaplanmaktadır. Örneğin Cooper (2003) 23
gelişmiş ve gelişmekte olan ülke için kısa ve uzun vadeli ham petrol talebinin fiyat esnekliğini hesaplamış ve kısa vadede daha
düşük olmak üzere iki vadede de talep esnekliğinin 1’den oldukça düşük olduğunu göstermiştir. Altınay (2007) çalışması da, bu
Ekonomi Notları
7
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
ölçülen dış ticaret dengesinde hızlı bozulmalara yol açabilmekte ve bu bozulmanın çok uzun
süre devam etmemesi için uzun vadede ekonominin fiyat şoklarına uyumunu artıracak
politikaların önemi ortaya çıkmaktadır.
Son dönemde alınan politika önlemlerinin etkinliğini analiz ederken dış ticaret
hadlerindeki gelişmelerin dış denge üzerindeki etkilerinin ayrıştırılması daha doğru çıkarımlar
yapılmasını sağlayacaktır. Bu amaçla Grafik 11 sabit ve cari fiyatlarla dış dengeyi
göstermektedir. Grafikte cari ve sabit fiyatlarla dış denge arasındaki fark ise dış ticaret
hadlerinin etkisini yansıttığı değerlendirilerek “fiyat etkisi” olarak adlandırılmıştır.
Grafik 11 – Dış Ticaret Dengesi ve Fiyat Etkisi (GSYİH’nin yüzdesi olarak, 4 Çeyrek Birikimli)
-14
Fiyat Etkisi
1998 Fiyatlarıyla
Cari Fiyatlarla
Dönem Ortalaması (Cari Fiyatlarla)
Dönem Ortalaması (1998 Fiyatlarıyla)
-12
-10
-8
-6
-4
-2
0
2014-Ç2
2013-Ç4
2013-Ç2
2012-Ç4
2012-Ç2
2011-Ç4
2011-Ç2
2010-Ç4
2010-Ç2
2009-Ç4
2009-Ç2
2008-Ç4
2008-Ç2
2007-Ç4
2007-Ç2
2006-Ç4
2006-Ç2
2005-Ç4
2005-Ç2
2004-Ç4
2004-Ç2
2003-Ç4
2003-Ç2
2002-Ç4
2002-Ç2
2001-Ç4
2001-Ç2
2000-Ç4
2000-Ç2
1999-Ç4
1999-Ç2
1998-Ç4
2
Kaynak: TÜİK
Baz yılı olarak alınan 1998 yılında dış ticaret açığı yurtiçi gelirin ortalama yüzde 7,1’ine
karşılık gelirken, bu oran 2014 yılının ikinci çeyreğinde cari fiyatlarla (sabit fiyatlarla) dört
çeyreklik hareketli ortalama olarak yüzde 11,1 (yüzde 6,2) olmuştur (Grafik 11). Bu yaklaşık
olarak 4,9 puanlık fiyat etkisine karşılık gelmektedir. Çalışmaya konu olan dönemin
tamamına bakıldığında ise cari dış ticaret açığı GSYİH’nin ortalama yüzde 8,8’i şeklinde
bulunmaktadır. Aynı oran 1998 fiyatları ile hesaplandığında yüzde 6,2 olmakta ve bu da
yaklaşık ortalama 2,6 puanlık bir fiyat etkisinin varlığına işaret etmektedir.
Fiyat değişimlerinin dış ticaret dengesine olumsuz etki yaptığı iki farklı dönemden
bahsedilebilir. İlk dönem olarak adlandırabileceğimiz 2001Ç2-2009Ç4 döneminde fiyatların
dış ticaret dengesi üzerinde bozucu fakat zaman içerisinde fazla değişmeyen bir etkisi
not için doğrudan alakalı olan, Türkiye’de 1980-2005 dönemini kapsayan ham petrol ithalatı talebi için kısa ve uzun vadeli fiyat
esnekliklerini sırasıyla 0,10 ve 0,18 olarak hesaplamıştır.
Ekonomi Notları
8
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
olmuştur. 7 Bu dönemdeki fiyat etkisi ortalama 2,5 puan civarında gerçekleşmiştir. İkinci
dönem ise 2010Ç1-2014Ç2 dönemidir. İlk dönemden farklı olarak fiyat etkisi bu dönemde
belirgin bir biçimde artış göstermiş ve son çeyrek itibarıyla 4,6 puan olarak gerçekleşmiştir.
Ortalama fiyat etkisi ikinci dönemde ilk dönem ortalamasının yaklaşık 1,9 puan üzerinde
yüzde 4,4 olmuştur.
Küresel finansal kriz sırasında Türkiye ekonomisinde de önemli bir ekonomik aktivite
daralması yaşanmış ve bu süreçte cari fiyatlarla ölçülen dış ticaret açığı yurtiçi gelirin yüzde
6’sına kadar gerilemiştir (Grafik 11). Kriz sonrasında Türkiye ekonomisinde ciddi bir
toparlanma süreci başlamış ve süreçte dış açık çok hızlı bir şekilde artarak tarihi yüksek
seviyelere gelmiştir. Dış açıktaki yüksek seviye hem finansman kalitesini kriz öncesi döneme
göre azaltıcı hem de ani duruş riski oluşturması nedenleri ile finansal istikrarı bozucu yönde
etki edebilecektir. 2010 yılı sonunda TCMB dış açıktaki artış, kredi büyümesinde gözlenen
aşırı hızlanma ve Türk lirasındaki değerlenme sonucunda ortaya çıkan finansal riskleri
azaltmak için yeni bir politika çerçevesi geliştirmiştir (Başçı ve Kara (2011) ve Aysan vd.
(2014)). Aynı dönemde Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) gibi
kurumların da aldığı tedbirlerin katkısı ile kredi büyüme hızları azalmaya başlamış ve dış
açıkta düşüşler gözlenmiştir.
2010 yılı sonundan itibaren alınan tedbirlerin dış denge üzerindeki etkileri incelendiğinde
dış ticaret hadleri değişimlerine bağlı olarak reel ve cari gelişmelerde farklılıklar oluştuğu
gözlenmektedir. Alınan önlemler sayesinde reel dış açık 2012 yılı içinde küresel finans krizi
sonrasındaki en düşük değerine gerilemiştir. Reel dış açıktaki bu iyileşmenin küresel kriz
döneminin aksine yurtiçi gelirde herhangi bir azalma olmadan gerçekleşmesi uygulanan
politikaların ekonomide dengelenmeye başarıyla katkı sağladığını göstermektedir.
2014 ikinci çeyreği itibarıyla reel dış açık yüzde 6,5 olarak gerçekleşmiş ve 1998 sonrası
dönem ortalaması olan yüzde 6,2 oranına yakın gerçekleşmiştir (Grafik 11). Cari fiyatlarla
bakıldığında ise dış açıkta bir iyileşme görülmesine rağmen yüksek seviyelerin halen devam
ettiği gözlenmektedir. 2014 ikinci çeyreği itibarıyla yüzde 11,1 seviyesinde gerçekleşen cari
dış açık 1998 sonrası dönem ortalaması olan yüzde 8,8 oranının üzerinde bulunmaktadır.
Cari ve reel fiyatlarla gözlenen dış açıktaki bu ayrışma, iş çevrimlerini kontrol eden
önlemlerin dış açığı kontrol altına almada ciddi sonuçlar doğurduğu, fakat kalıcı dış ticaret
haddi bozulmalarına karşın dış açığın makul seviyelere getirilmesi için orta ve uzun vadeli
politika önlemlerinin çok önemli olduğunu ortaya koymaktadır.
7
Dış ticaret haddinde gözlemlenen ilk büyük düşüşün (1999 yılı ilk çeyreğinden 2001 yılı ilk çeyreğine kadar) sona ermesinden
sonra başlayan ve ikinci en büyük düşüşün başlamasından önceki çeyreğe (2009 yılı dördüncü çeyreği) kadar süren dönem ilk
dönem olarak adlandırılmıştır (Bakınız Grafik 7).
Ekonomi Notları
9
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
Dış açığı azaltmak amacına yönelik politikaların dış ticaret haddindeki gelişmeleri dikkate
alması verimli ve etkili önlemler alınmasına yardımcı olacaktır. Dış ticaret hadlerinde temelde
2000’li ve 2010’lu yılların başında gözlenen iki kademeli bozulmanın kaynakları
incelendiğinde hem ihracat fiyatı hem de ithalat fiyatı kaynaklı faktörler olduğu
gözlenmektedir. Bu dönemde ihracat fiyatları genel olarak milli gelir ve ithalat fiyatlarına göre
düşüş sergilemiştir (Grafik 5 ve 7). Bir başka deyişle ekonomide üretilen veya ithal edilen
ürünler sepetine nazaran fiyatları göreli olarak azalan bir ürünler sepetini Türkiye ihraç
etmektedir. Bu çerçevede ihraç edilen ürünlerin fiyatlama gücünü artıracak, ürün sepetini
daha yüksek fiyatlı ürünleri kapsayacak şekilde genişletecek ve ihracatta daha yüksek katma
değerli ürünlere geçişi destekleyecek politikalar önem taşımaktadır.
Aynı dönemde enerji fiyatlarındaki artış ithalat fiyatlarının yükselmesine neden olan
önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Enerji ürünleri talebinin genellikle kısa vadede
fiyat esnekliklerinin düşük olması, enerji fiyatlarındaki değişimlerin hızlı bir şekilde cari dış
açığa yansımasına neden olmaktadır. Bu çerçevede oluşturulacak enerji politikaları ile enerji
kullanım verimliliğinin artırılması ve dış açığa neden olmayacak şekilde yurt içi kaynaklı enerji
üretiminin artırılması önem taşımaktadır.
4. Sonuç
İhracat ve ithalat fiyatları dış ticaret gelişmeleri açısından önem taşıyan değişkenlerdir. Bu
iki fiyatın oranı olan dış ticaret haddinde Türkiye 2000’li ve 2010’lu yıllarda iki kademe
şeklinde ciddi oranda düşüşler yaşamıştır. Özellikle küresel finans krizi sonrasında dış açıkta
yaşanan artışta dış ticaret hadlerindeki bozulma etkili olmuştur. Dış açık 2011 yılı içinde tarihi
yüksek değerlere ulaşmış ve Türkiye ekonomisi üzerinde önemli bir finansal risk faktörü
olarak ortaya çıkmıştır. TCMB 2010 yılı sonunda finansal istikrarı da içeren bir politika
çerçevesi tasarlamış ve diğer ekonomi kurumlarının aldığı önlemlerin de katkısı ile dış
ticarette bir dengelenme yaşanmıştır. Özellikle reel olarak bakıldığında ciddi bir dengelenme
yaşandığı ve reel dış açığın 2014 yılı ilk yarısında dönem ortalamasına kadar gerilediği
görülmektedir.
Fakat fiyat değişiklikleri de dikkate alınarak bakıldığında, yaşanan reel dengelenmeye ve
cari dış açığın azalma kaydetmesine rağmen görece yüksek seviyesini koruduğu ve 2014 yılı
ikinci çeyreği itibarıyla dönem ortalamasının üzerinde olduğu gözlenmektedir.
Bu
farklılaşmada ithalat fiyatlarının ihracat fiyatlarına göre daha hızlı bir artış göstermesi sonucu
dış ticaret haddinin bozulması önemli bir rol oynamıştır. Son dönemlerde gerek ihracat
gerekse de ithalat fiyatlarındaki değişimlerin petrol fiyat artışlarıyla eş hareket ettiği fakat
ithalat fiyatlarının daha yüksek oranda yükseldiği görülmektedir. Bu bağlamda dış açığın
kalıcı olarak daha makul düzeylere indirilmesi için ihraç ürünlerinde fiyatlama gücünü artırıcı,
Ekonomi Notları
10
Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014
enerji üretiminde yurt içi kaynakların kullanıldığı yöntemleri teşvik edici ve enerji verimliliğini
yükseltici politikaların önem taşıdığı ortaya çıkmaktadır.
Kaynakça
Altınay, Galip (2007), “Short-run and Long-run Elasticities of Import Demand For Crude Oil in
Turkey”, Energy Policy, 35 (11), 5829-5835.
Aysan, Ahmet Faruk; Salih Fendoğlu ve Mustafa Kılınç (2014), “Managing Short-Term
Capital Flows in New Central Banking: Unconventional Monetary Policy Framework in
Turkey”, TCMB Çalışma Tebliği, No. 14/03.
Başçı, Erdem ve Hakan Kara (2011), “Finansal İstikrar ve Para Politikası”, TCMB Çalışma
Tebliği, No. 11/08.
Cooper, John (2003), “Price Elasticity of Demand For Crude Oil: Estimates for 23 Countries”,
OPEC Review, 27 (1), 1-8.
Mendoza, Enrique (1995), “The Terms of Trade, the Real Exchange Rate, and Economic
Fluctuations.” International Economic Review, 36 (1), 101-37.
Otto, Glenn (2003), “Terms of Trade Shocks and the Balance of Trade: There is a HarbergerLaursen-Metzler Effect”, Journal of International Money and Finance, 22 (2), 155-184.
Yükseler, Zafer (2007), “Dış Ticaret Hadlerindeki Değişimin Cari İşlemler Dengesi ve GSYİH
Üzerine Etkileri (1987-2006)”, www.researchgate.net.
Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye
ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir
yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB’nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil
etmeyebilir. Burada yer alan metnin tamamının başka bir yerde yayımlanabilmesi için TCMB’den yazılı izin alınması
gerekmektedir. Görüş ve öneriler için:
Editör, Ekonomi Notları, TCMB İdare Merkezi, İstiklal Cad, No: 10, Kat:15, 06100, Ulus/Ankara/Türkiye.
E-mail: ekonomi.notlari@tcmb.gov.tr
Ekonomi Notları
11