L1_ Jenerik.indd - Antakya Ata Koleji

ORTAÖĞRETİM
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ
DERS KİTABI
9. SINIF
YAZARLAR
Dr. Ahmet TÜRKAN
Dr. Ramazan ŞAHAN
Ahmet MEYDAN
Ali Sacit TÜRKER
DEVLET KİTAPLARI
BİRİNCİ BASKI
..............., 2012
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI ............................................................................: 5706
DERS KİTAPLARI DİZİSİ .......................................................................................................: 1531
12.?.Y.0002.4213
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metni, soru ve şekilleri
kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.
Editör
: Eyüp KOÇ
Dil Uzmanı
: Erdal ALTUN
Görsel Tasarım Uzmanı
: Dilek ANDER
Emre ANDER
Rehberlik Uzmanı
Program Geliştirme Uzmanı
Ölçme Değerlendirme Uzmanı
: Davut YURTTAŞ
: Süleyman MUTLU
: Çetin TORAMAN
ISBN 978-975-11-3620-6
Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu’nun 25.11.2011 gün ve 166 sayılı kararı
ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012
gün ve 3398 sayılı yazısı ile birinci defa 200.708 adet basılmıştır.
İÇİNDEKİLER
ÖĞRENME ALANI: İNANÇ
1. ÜNİTE : İNSAN VE DİN
1. İnsanın Evrendeki Konumu ................................................................................................ 10
2. İnsanın Doğası ve Din ........................................................................................................ 11
3. Dinin İnsan Hayatındaki Yeri ve Önemi ............................................................................. 14
4. İnanmanın Çeşitli B içimleri ................................................................................................ 15
4.1. Tek Tanrıcılık ( Monoteizm) ........................................................................................ 16
4.2. Çok Tanrıcılık (Politeizm) .......................................................................................... 17
4.3. Tanrıtanımazlık( Ateizm)............................................................................................ 18
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM ..................................................................................... 20
ÖĞRENME ALANI: İBADET
2. ÜNİTE: TEMİZLİK VE İBADET
1. İbadet’in Anlamı ve Kapsamı ............................................................................................. 22
2. Niçin İbadetE dilir?............................................................................................................. 24
3. İbadet-Temizlik İlişkisi ....................................................................................................... 26
3.1. Beden Temizliği .......................................................................................................... 28
3.2. G usül ........................................................................................................................... 29
3.3. Abdest ......................................................................................................................... 30
3.4. Teyemmüm ................................................................................................................. 31
3.5. Mekân ve Çevre Temizliği.......................................................................................... 32
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM ..................................................................................... 35
ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.)
3. ÜNİTE: HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
1. Hz. Muhammed’in Doğduğu O rtam ................................................................................... 38
2. Hz. Muhammed’in Doğumu, Çocukluğu ve Gençliği ........................................................ 40
3. Hz. Muhammed’e Vahyin Gelişi ........................................................................................ 42
4. Hz. Muhammed’in Hicreti .................................................................................................. 44
5. Hz. Muhammed’in Toplumsal Barışa Yönelik E tkinlikleri ................................................ 47
6. Hz. Muhammed’in İslam’ı Yayma Çabaları ....................................................................... 48
7. Veda Hutbesi’nde Evrensel Mesajlar .................................................................................. 50
8. Hz. Muhammed’in Vefatı ................................................................................................... 51
Okuma Metni: Eş Olarak Hz. Hatice ...................................................................................... 52
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM ..................................................................................... 54
ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL
4. ÜNİTE: KUR’AN VE ANA KONULARI
1. İslam Dininin Temel Kaynağı: Kur’an-ıK erim.................................................................. 58
2. Kur’an-ı Kerim’in Tarihi .................................................................................................... 59
3. Kur’an’la İlgili Bazı Kavramlar ......................................................................................... 62
3.1. Kur’an’ın İç Düzeni ile İlgili K avramlar .................................................................... 62
3.2. Kur’an’ın Okunması ile İlgili K avramlar ................................................................... 65
3.3. Kur’an’ın Anlaşılması ve Yorumlanmasıyla İlgiliK avramlar.................................... 67
4. Kur’an-ı Kerim’in Belli Başlı Konuları.............................................................................. 68
4.1. İnanç ........................................................................................................................... 68
4.2. İbadet .......................................................................................................................... 69
4.3. Ahlak ........................................................................................................................... 70
5. Kültürümüzde Kur’an’ın Yeri ve Önemi ............................................................................ 73
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM ..................................................................................... 76
VII
ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER
5. ÜNİTE: DEĞERLER
1. Değer Nedir ve Nasıl Oluşur?............................................................................................. 80
2. Değerlerin Oluşumuna Dinin Etkisi ................................................................................... 81
2.1. Örf ve Âdetlerin Dinle İlişkisi .................................................................................... 82
2.2. Ahlaki Değerlerin Dinle İlişkisi .................................................................................. 84
3. Kişilik Gelişiminde Değerlerin Etkisi................................................................................. 87
4. Toplumu Birleştiren Temel Değerler .................................................................................. 89
4.1. Vatan ve Ülkü Birliği .................................................................................................. 89
4.2. Bayrak ve İstiklâl Marşı ............................................................................................. 90
4.3. Hürriyet ve Bağımsızlık.............................................................................................. 92
4.4. İnsan Haklarına Saygı ................................................................................................. 93
4.5. Millî Seciye Kavramı ve Atatürk ................................................................................ 95
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM ..................................................................................... 98
ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK
6. ÜNİTE: LAİKLİK VE DİN
1. Din Bireyi Esas Alır ............................................................................................................ 99
2. Laikliği Doğuran N edenler ............................................................................................... 100
3. Laik Devlet ....................................................................................................................... 101
4. Laiklik Din ve Vicdan Özgürlüğünün Güvencesidir ........................................................ 103
5. Atatürk’ün Laiklik Anlayışı .............................................................................................. 104
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................... 106
ÖĞRENME ALANI: DİN, KÜLTÜR VE MEDENİYET
7. ÜNİTE: İSLAMİYET VE TÜRKLER
1. Türklerin Müslüman Oluşu ............................................................................................... 109
2. Türklerde İslam Anlayışının Oluşmasında Etkili Olan Şahsiyetler .................................. 111
2.1. Ebu Hanife ................................................................................................................ 111
2.2. Maturidi .................................................................................................................... 112
2.3. Şafii ........................................................................................................................... 113
2.4. Eş’ari ......................................................................................................................... 114
2.5. Ahmet Yesevi ............................................................................................................ 115
2.6. Ahi E vran .................................................................................................................. 116
2.7. Hacı Bektaş Veli ....................................................................................................... 117
2.8. Mevlânâ .................................................................................................................... 119
2.9. Yunus E mre ............................................................................................................... 120
2.10. HacıB ayram Veli.................................................................................................... 121
3.Türklerin İslam Medeniyetine Katkıları ............................................................................ 122
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM ................................................................................... 126
SÖZLÜK............................................................................................................................... 128
KAYNAKÇA ........................................................................................................................ 134
VIII
ÖĞRENME ALANI: İNANÇ
1. ÜNİTE: İNSAN VE DİN
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Dini olmayan toplum var mıdır? Bilgi edininiz.
2. İnsanı diğer varlıklardan ayıran özellikler nelerdir? Düşününüz.
3. “Monoteizm, politeizm ve ateizm” kavramlarının anlamlarını araştırınız.
9
1. ÜNİTE
1. İnsanın Evrendeki Konumu
Aşağıdaki şemayı dikkate alarak insanın varlıklar âlemi içerisindeki konumunu inceleyiniz.
melekler
uzay âlemi
hayvan
GÖRÜNEN
bitki
VARLIKLAR
ÂLEMİ
insan
GÖRÜNMEYEN
cinler
şeytan
Duyu ya da akıl yoluyla kavradığımız veya varlığını düşünebildiğimiz her şey evreni meydana
getirir. Evrende görünen ve görünmeyen pek çok varlık vardır. Kâinattaki bütün varlıkları yaratan ve
onu düzenleyen Allah’tır.
Varlıklar arasında insanın özel bir yeri vardır. Diğer bütün varlıklar doğrudan veya dolaylı olarak insana hizmet eder. Bu duruma bir ayette şöyle işaret edilmiştir: “Allah’ın göklerde ve yerdeki
(nice varlık ve imkânları) sizin emrinize verdiğini, nimetlerini açık ve gizli olarak size bolca
ihsan ettiğini görmediniz mi?”1
YORUMLAYALIM___________
“Sen kendini küçük bir cisim sanırsın.
Ama âlemler sende saklıdır.”
Hz. Ali
Yukarıdaki sözü, fotoğrafı da
dikkate alarak yorumlayınız.
11 Lokmân suresi, 20. ayet.
10
İNSAN VE DİN
Çevremizde gözlemlediğimiz varlıklarla kendimizi karşılaştırdığımızda birçok farklı özelliğimizin olduğunu anlarız. Bu özelliklerin bazılarını şöyle sıralayabiliriz:
İnsan, akıllı ve düşünen bir varlıktır. Düşünme eylemi aklın doğal bir ürünüdür. İnsan, doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden düşünerek ayırabilir. Doğa ile uyum içinde yaşayarak keşfettiği ham
maddeyi işler ve yeni şeyler icat edebilir. İnsan; konuşması, yazması, bilgi birikimi, estetik zevki ve
sanat kabiliyetiyle de diğer varlıklardan farklıdır.
İnsan, irade ve sorumluluk sahibi bir varlıktır. Seçme ve karar verme özgürlüğünü dilediği şekilde kullanabilir. Sonuçta iyi veya kötü yönde yaptığı tercihlerden sorumlu tutulacağını bilir. Ayrıca
insan, bu özellikleri sayesinde vahyin muhatabı olmuştur. Bu nedenle ilahî mesajın anlaşılması ve
duyurulmasından da sorumlu tutulmuştur.
İnsan, inanan bir varlıktır. Bir inanca sahip olmak, onu savunmak ve bu inanca uygun davranmak yalnızca insanda bulunan bir özelliktir.
İnsanın evrendeki varlıklar arasındaki farklı ve özel konumu Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade
edilmiştir: “Biz, hakikaten insanoğlunu şan ve şeref sahibi kıldık. Onları (çeşitli nakil vasıtaları
ile) karada ve denizde taşıdık. Kendilerine güzel güzel rızıklar verdik. Yine onları, yarattıklarımızın birçoğundan üstün kıldık.”1
BEYİN FIRTINASI YAPALIM_______________
“Düşünen ve gözlem yapan varlığı yani insanı yeryüzünden kovarsak o yüce ve dokunaklı tabiat
karamsar ve dilsiz bir sahne olup çıkar. Evren susar, her tarafı sessizlik ve gece kaplar. Şahidi olmayan olaylar, karanlık ve sağır geçip giderler. İnsan olmazsa varlıkların ne değeri kalırdı?”
Diderot
Yukarıdaki metinde anlatılmak istenen düşünce üzerinde beyin fırtınası yapınız.
2. İnsanın Doğası ve Din
“Dünyaya gelen her insan fıtrat üzere (inanma
duygusuyla) doğar...”
Müslim, Kader, 22.
Yukarıdaki hadiste insanın hangi yönüne vurgu
yapılmıştır?
Çevre faktöründen bağımsız olarak insanda doğuştan var olduğu düşünülen değişmez özelliklerin bütünü insan
doğasını oluşturur. İslam dininde buna
fıtrat veya yaratılış denir.2
1 İsrâ suresi, 70. ayet.
2 Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, C 2, s.171.
11
1. ÜNİTE
Din, ilahî kurallar bütünüdür. İnsanları akıl ve iradeleri ile dünyada iyiliğe, ahirette ise mutluluğa götürmeyi amaçlayan bir yoldur. Din denildiği zaman akla ilk gelen inanç esaslarıdır. İnançlar
dinin temelini oluşturur.
İnsan her zaman yüce ve kudretli bir varlığa güvenme, ona sığınma ve ondan yardım dileme
ihtiyacı hisseder. Bu sığınma ve güvenme duygusu ise din ile karşılanır.
İnsanın biri maddi diğeri de manevi olmak üzere iki yönü vardır. Maddi yönüyle yeme, içme
ve giyinmeye; manevi yönüyle de inanmaya ihtiyacı vardır. İnsanda yeme, içme ve barınma gibi
biyolojik ihtiyaçlar nasıl doğuştan geliyorsa din duygusu da doğuştandır. İslam’a göre Allah, insanları yaratıcısını bilip tanıyacak kabiliyette yaratmıştır. Kur’an-ı Kerim’de bu durum şöyle ifade edilmiştir: “Sen yüzünü hanif olarak dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise
ona çevir. Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu
bilmezler.”1 Ayetten de anlaşıldığı üzere insanlar, herhangi bir dine inanmaya, bir inancı benimsemeye yatkın olarak yaratılmışlardır. Ancak zamanla din duygusu, aile ve çevrenin de etkisiyle farklı
biçimlerde gelişmiştir.
YORUMLAYALIM_______________
“Sizi karada ve denizde yürüten Allah’tır. Gemi, içindekileri güzel bir rüzgârla götürürken
yolcular neşelenirler; bir fırtına çıkıp da onları her taraftan dalgaların sardığı ve çepeçevre kuşatıldıkları anda ise Allah’ın dinine sarılarak ‘Bizi bu tehlikeden kurtarırsan andolsun ki şükredenlerden oluruz!’ diye ona yalvarırlar.”
Yûnus suresi, 22. ayet.
Yukarıdaki ayeti arkadaşlarınızla yorumlayınız.
1 Rûm suresi, 30. ayet.
12
İNSAN VE DİN
KONUŞALIM_______________
“Gecenin karanlığı onu kaplayınca bir yıldız gördü, ‘Rabb’im budur.’ dedi. Yıldız batınca,
‘Batanları sevmem.’ dedi. Ayı doğarken görünce, ‘Rabb’im budur.’ dedi. O da batınca, ‘Rabb’im
bana doğru yolu göstermezse elbette yoldan sapan kimselerden olurum.’ dedi. Güneşi doğarken
görünce de, ‘Rabb’im budur. Zira bu daha büyük.’ dedi. O da batınca….”
En’âm suresi, 76-78. ayetler.
Yukarıdaki ayetlerin verdiği mesajlar üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.
İnsanın yaratılışının gereği
olan din, insanlık tarihi boyunca daima var olmuş evrensel bir olgudur.
Kutsal kitaplar, bilimsel araştırmalar
ve arkeolojik kazılar da dinin, tarihin
her döneminde var olduğunu ortaya
koymuştur. Kur’an-ı Kerim’de de tarihin her döneminde dinin var olduğu
şöyle ifade edilmiştir: “...Her millet
için mutlaka bir uyarıcı (peygamber) gelmiştir.”1
SÖYLEYELİM_______________
“Geçmişte olduğu gibi, günümüzde de, bilimsiz, sanatsız, felsefesiz insan toplumları vardır, fakat hiç bir
zaman dinsiz bir toplum var olmamıştır.”
H.Bergson
Les Deux Sources de la Moral et de la Religion, s.105.
Yukarıdaki sözde anlatılan duruma uygun örnekler
söyleyiniz.
1 Fâtır suresi, 24. ayet.
13
1. ÜNİTE
3. Dinin İnsan Hayatındaki Yeri ve Önemi
Din, insanları iyi ve faydalı işler
Ne irfandır veren ahlaka yükseklik ne vicdandır.
yapmaya
yönelten, toplumları yücelten
y
ve
v geliştiren bir olgudur. Din, insanlar
Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır.
arasında
merhamet, şefkat, sevgi ve baa
Mehmet Âkif ERSOY
rış
r duygularının ortaya çıkmasını sağlar.
Yukarıdaki şiirin ana temasını söyleyiniz.
Yoksula,
yetime, düşküne yardımcı olmaY
yı emreder.
gibi
d Kin,
Ki nefret
f t ve intikam
i tik
ibi her
h türlü
tü lü kötülüğün
kötülüğü ve kötü düşüncenin ortadan kalkmasını,
insanların kardeşçe, barış ve huzur içinde yaşamasını öğütler.
İnsan, toplum içinde
yaşayan bir varlıktır. Bir arada yaşamaya ihtiyaç duyar.
Toplumların birlik ve beraberlik içerisinde yaşamalarına
katkıda bulunan olgu dinî değerlerdir. Din, insana birlikte yaşamanın verdiği hak ve
sorumlulukları hatırlatır. Örf,
âdet, kanun ve ahlakla birlikte
toplum hayatına yön verir. Din
duygusunun zayıflaması suçların artmasına yol açabilir. Bu
nedenle toplumda mutluluk,
güven ve huzur azalır.
DÜŞÜNELİM_______________
“… Bilesiniz ki kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur.”
R’ad suresi, 28. ayet.
İnsanın mutluluğunda Allah’ı anmanın önemi nedir?
Düşününüz.
Din, maddi ve manevi her türlü sıkıntıya karşı insanın direncini arttırır. İnsan, günlük hayatında karşılaştığı yalnızlık, çaresizlik, korku, üzüntü, hastalık, musibet ve felaketler karşısında yegâne
teselli kaynağı olarak dini görür. Dinî değerler insanı ruhsal bunalımlardan korur; başarı için ümit ve
cesaret verir. Kendisine ve çevresine karşı daha duyarlı hâle getirir.
Yaratıcıya güvenme ve ona sığınma insanı yüceltir. Allah inancı ve sevgisi, insana kuvvetli bir
irade ve sağlam bir karakter kazandırır. Din, insanı yersiz korkulardan ve bencil duygulardan uzak
tutarak özgürleştirir, inanç ve davranış planında bir dengeye götürür.1 Bu sayede insan neye, nasıl ve
ne kadar değer vereceğini bilir. Böylece hayatı anlamlı kılar ve onu kolaylaştırır.
İnsan sürekli bir anlam arayışı içindedir. Kendi kendine, “Ben kimim? Niçin yaratıldım? Nereye gideceğim? İyi nedir? Doğru nedir? Adaletli olan nedir? Güzel nedir? Bu dünyanın sonu ne
1 Diyanet İslam Ansiklopedisi, C 9, s. 317.
14
İNSAN VE DİN
olacak?” gibi sorular sorar. Aklın ve bilimin yeterince cevap bulamadığı bu önemli sorulara, cevap
bulmaya yardım eden ve insan düşüncesini aydınlatan, din olmuştur.
Dindeki ahiret inancı, insanın hayatını düzene koymasını, dünyanın zorluk ve sıkıntılarına
karşı sabırla direnmesini sağlar. Bu inanç dünya hayatındaki davranışları olumlu yönde etkilediği
gibi insanın ölümsüzlük isteğine de cevap verir. İnsan din sayesinde, ölümle yok olmayacağına ve
ahirette hayatının devam edeceğine inanır.
KONUŞALIM_______________
Aşağıdaki kavram haritasını inceleyerek dinin insana kazandırdıkları üzerinde arkadaşlarınızla
konuşunuz.
DİN
akıllı olma
düşünebilme
-a
-yi öğretir.
-yı öğretir.
hür (özgür)
olma
İNSAN
-yı öğretir.
-yı öğretir.
-yı öğretir.
sorumluluk
alma
-yı öğretir.
hayatı
anlamlandırma
-yı öğretir.
-yı öğretir.
faydalı olma
verilen sözde
durma
irade sahibi
olma
4. İnanmanın Çeşitli Biçimleri
Birden çok inanç
biçiminin bulunmasının nedenleri üzerinde düşününüz.
İnanma, insanoğlunun doğuştan sahip olduğu ve farklı şekillerde
d ifade ettiği bir duygudur. Bu duyguyu ifade etmedeki farklılıklar,
değişik
inanma biçimlerini doğurmuştur. İnsan, kimi zaman fıtratına
d
uygun
davranmış kimi zaman da çevresinin etkisinde kalarak farklı
u
inanma
biçimlerine yönelmiştir.
in
15
1. ÜNİTE
Vahye dayalı olan inanç biçimi; neye, nasıl inanılacağını açıklamıştır. Vahiy, nelere inanılacağını bildirirken peygamberler de vahyin nasıl anlaşılacağı konusunda insanlara rehberlik etmişlerdir.
Tarihin akışı içerisinde sosyal ve kültürel şartların etkisiyle insanlar farklı inanç biçimlerini
benimsemişlerdir. İnanmanın çeşitli biçimleri de daha çok tanrı kavramı üzerinde yoğunlaşmış; monoteizm, politeizm ve ateizm gibi inançlar ortaya çıkmıştır.
4.1. Tek Tanrıcılık (Monoteizm)
Vahiy kaynaklı dinlerin ortak özellikleri neler
olabilir?
DEĞERLENDİRELİM_______________
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka tanrılar
bulunsaydı, yer ve gök, (bunların nizamı) kesinlikle bozulup gitmişti. Demek ki arşın Rabb’i olan
Allah, onların yakıştırdıkları sıfatlardan uzaktır.”
Enbiyâ suresi, 22. ayet.
Yukarıdaki ayeti tevhit inancı açısından değerlendiriniz.
İLKELER ÇIKARALIM_______________
Tek Tanrılı dinlere göre;
• Allah, insanlara vahiy yoluyla dinini bildirir.
• Sadece Allah’a ibadet edilir.
• ......................................................................
• ......................................................................
1 İhlâs suresi, 1-4. ayetler.
16
Tanrı’nın varlığı ve birliğini savunup
n eşi ve benzeri bulunmadığına inanma
m biçimine monoteizm veya tek tanrıcılık
denir. Tek tanrıcılığın İslam düşünc
cesindeki
karşılığı Allah’ı “birlemek”
c
anlamına
gelen tevhittir. Tevhit inancına
aan
göre
gö evreni ve içindeki her şeyi yaratan
ve yaşatan Allah’tır. Allah, mutlak güç
ve kudret sahibidir. O, sonsuz bilgisi ve
gücüyle
evrendeki her şeye hükmeden
gü
bir
bi ilahtır. Allah, her şeyi işiten, gören,
başlangıcı
ve sonu olmayan (ezelî ve
ba
ebedî),
yarattıklarına karşı sonsuz şefkat
eb
gösteren
ve onları seven bir varlıktır.
gö
Tek tanrıcılıkta Tanrı, din gönderen,
sadece kendisine ibadet edilen
de
bir yaratıcıdır. Ona ait vasıflar başkasına yakıştırılamaz. Kur’an-ı Kerim, tek
tanrıcılık inancını en yalın şekilde şöyle ifade eder: “De ki: O Allah birdir.
Allah sameddir (Hiçbir şeye muhtaç
olmayıp her şey ona muhtaçtır.). O,
doğurmamış ve doğmamıştır. Onun
hiçbir dengi yoktur.”1
İNSAN VE DİN
4.2. Çok Tanrıcılık (Politeizm)
Birden çok tanrının varlığına inanmak tevhit inancıyla
bağdaşmaz. Niçin?
Politeizm, tek tanrıcılık inancının aksine birçok tanrının
varlığına
inanmak demektir. Bu inanca göre evrende birden
v
fazla
fa tanrı vardır ve bu tanrıların farklı görevleri bulunmaktadır.
Çok
Ç tanrıcılık inancı, daha çok ilkel toplumlarda ortaya çıkmış
ve
v farklı şekillerde varlığını devam ettirmiştir.
Eski Yunan, Mısır, Roma ve İslam öncesi Arap Yarımadası’nda çok tanrıcılık yaygındı.
Antik Yunan’da gök tanrı, savaş ve barış tanrısı, güneş tanrısı ve aşk tanrısı gibi çeşitli tanrıların
bulunduğuna inanılırdı. Arap Yarımadası’nda da her kabilenin tanrısal bir güçle nitelendirdikleri
çeşitli putlar bulunmaktaydı. Bu nedenle İslam dininin ilk muhatabı olan Mekke toplumu, birden
fazla tanrının varlığına inandıkları için müşrik olarak isimlendirilmişlerdir.
Çok tanrıcılık inancını benimseyenler Allah’ın yaratıcı ve güçlü olduğunu kabul etmekle
birlikte, Allah’tan başkasına olağanüstü güçler atfederek onlardan yardım beklemişler. Daha çok
Güneş, Ay, yıldız gibi gök cisimlerinin yanı sıra bazı doğa güçleri ile canlı ve cansız varlıkları
tanrılaştırmışlardır. İslam dini, çok tanrıcılığı Allah’a şirk koşmak olarak değerlendirmiş ve şirkin
her türlüsüne karşı çıkmıştır. Kur’an’da bu hususta şöyle buyrulmuştur: “...Allah, kendisine ortak
koşulmasını asla bağışlamaz…”1
NOT EDELİM_______________
Politeizmin genel prensipleri
• Çok tanrıcılıkta tanrıların sayısı belirsizdir.
• Çok tanrıcılık inancında yer alan her tanrının belirli bir görevi vardır.
11 Nisâ
i â suresi,
i 48.
48 ayet.
17
1. ÜNİTE
YORUMLAYALIM_____________
“Onlar Allah’ı bırakıp kendilerine ne
zarar ne de fayda verebilecek şeylere tapıyorlar. ‘Bunlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir (aracılarımızdır)’ diyorlar.
De ki: ‘Siz Allah’a göklerde ve yerde bilemeyeceği bir şeyi mi haber veriyorsunuz?
Haşa! O, onların ortak koştuklarından
uzak ve yücedir.”
Yûnus suresi, 18. ayet.
Yukarıdaki ayeti de dikkate alarak
çok tanrıcılığın ortaya çıkış nedenlerini
tartışınız.
4.3. Tanrıtanımazlık (Ateizm)
Tanrıtanımazlık (ateizm), Tanrı’nın varlığını reddetmek
vve Tanrı yokmuş gibi davranmaktır. Tanrıtanımazlık,
Sizce evrendeki olaylar ve
tarihin tüm dönemlerinde bireysel olarak da olsa varlığını
ta
yaratılış bir tesadüf sonucu mu
sürdürmüştür. Ateizm, Allah’ın varlığını inkâr ettiği gibi tüm
sü
meydana gelmektedir?
ddinlere ve dinlerin tanrı tasavvurlarına da karşıdır. Allah inancı
karşısında tepkisel bir düşünce olan ateizm,
Batı dünyasının bazı filozofları tarafından benimsenmiş;
atei
ancak günümüzde düşünsel dayanaklarını yitirerek zayıflamıştır.
Ateistler üç semavi dinin de tanrı anlayışını kabul etmezler. Ateistler, sadece Tanrı’yı değil,
Tanrı’yla birlikte iman edilen melek, kutsal kitap, peygamberlik, vahiy ve ahiret inançlarını da
reddetmişlerdir. Ateist bir kişi, tavır ve
davranışları, hayat tarzı, sahip olduğu kural
NOT EDELİM_______________
ve alışkanlıklarıyla “Tanrısız bir dünya”
Ateizmin genel prensipleri şunlardır:
veya “Tanrısız bir yaşam tarzı” kurmayı
• Tanrı’nın varlığını kabul etmezler.
hedefler. Bunun için Tanrı hakkında hiçbir
• Sanki Tanrı yokmuş gibi yaşarlar.
şey düşünmemeye ve kendini dinden ve
ibadetlerden uzak tutmaya çalışır.
18
• Evren ve evrendeki olayların tesadüfen meydana geldiğine inanırlar.
İNSAN VE DİN
Tanrıtanımazlar, Allah’ı inkâr etmenin yanı sıra evrenin varlığını ve evrende meydana gelen
olayları da tesadüfe bağlarlar. Bilimsel bir sebebini bulamadıkları tüm olayların bir tesadüf sonucu
meydana geldiğini savunurlar. Tanrı’nın yokluğunu iddia edip onun varlığı hakkında ileri sürülen
tüm delilleri çürütmeye çalışarak bunların yetersiz olduğunu söylerler.
Vahye dayanmayan bazı inanç biçimleri ve düşünce akımları, ruhsal bunalım, ahlaki çöküntü,
toplumu bir arada tutan temel değerlerdeki yozlaşma, sosyal ve kültürel dokudaki zedelenme, millî ve
manevi duygulara yabancılaşma gibi olumsuzluklara toplumda olumsuz etkilere yol açabilir. Örneğin
bunlardan biri olan ve şeytana tapma anlamına gelen satanizm özel olarak Hristiyanlığa, genel olarak
da bütün dinlere karşı bir başkaldırı ve isyan hareketi olarak doğmuştur. Satanistler, genellikle bazı
problemleri olan gençleri hedef kitle olarak görür. Düşüncelerini bunlara benimsetmeye çalışırlar.
Satanistler ayinlerinde insanlara işkence eder, hayvanları öldürür ve şiddeti teşvik ederler. Toplumda
huzur ve güveni bozup kargaşaya neden olurlar. Oysa Kur’an-ı Kerim, şeytanın kötülükleri ve
tuzakları konusunda bizleri şöyle uyarmıştır: “Ey âdemoğulları! … Şeytana kulluk etmeyin...”1
YORUMLAYALIM_______________
Yeryüzündeki Yaşam Bir Tesadüf müdür?
Elinize on tane marka alın, her birini birden ona kadar numaralayın ve hepsini cebinize
koyup karıştırın. Sonra bu markaları, birden ona kadar numara sırası ile cebinizden teker teker
çıkarmaya çalışın; sonuç şu olacaktır:
1 numaralı markayı çekebilme şansı onda bir; 1 ve 2 numaralı markayı yüzde bir; 1, 2, 3 ve
4 numaralı markaları sıra ile çekebilme şansı ise on binde bir oranındadır. Böylece, markaları
birden ona kadar sıra ile çekebilme şansının on milyarda bir olacağı görülecektir.
Bu basit örneği vermemizdeki amaç, rastlantılara karşı rakamların şaşırtıcı bir biçimde nasıl
çoğaldığını okuyucuya göstermektedir.
Yeryüzündeki yaşam, şüphesiz ki birçok temel koşula bağlıdır. Bu koşulların herhangi bir
yerde, herhangi bir zaman süreci içinde ve sadece rastlantı sonucu olarak birbirine önemli bağlarla bağlı bulunmaları, matematiksel olarak imkânsızdır. Öyle ise doğada, (her şeye yön veren)
gerçek yönetici bir kuvvet vardır. Bunu da doğru olarak kabul edersek hedef ve amacın varlığına tanık oluruz.
Cressy Morrisson,
İlim İman Etmeyi Gerektirir, s. 5.
Yukarıdaki metni tek tanrı inancı yönünden yorumlayınız.
1 Yâsîn suresi, 60. ayet.
19
1. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. İnsanın inanmasında etkili olan faktörler nelerdir? Yazınız.
2. Dinin fıtri olması ne demektir? Açıklayınız.
3. “Tevhit” inancının nitelikleri nelerdir? Belirtiniz.
4. Din insan hayatına nasıl anlam katar? Açıklayınız.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdaki inanç türlerinden hangisi vahiy kaynaklıdır?
A) Monoteizm
B) Satanizm
D) Ateizm
E) utperestlik
P
C) Politeizm
2. Aşağıdakilerden hangisi tek tanrı inancıyla bağdaşmaz?
A) Tanrı, kendisine ibadet edilendir.
B) Tanrı’nın gücü sınırlıdır.
C) Tanrı birdir.
D) Evreni yaratan Tanrı’dır.
E) Tek tanrı inancının özünü tevhit oluşturur.
3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi dinin insan hayatındaki yerini göstermez?
A) Din insanlar arasında merhamet, sevgi ve barış duygularının ortaya çıkmasını sağlar.
B) Dinî değerler toplumların birlik ve beraberlik içerisinde yaşamalarına katkı sağlar.
C) Din insanı yersiz korkulardan ve bencil duygulardan uzaklaştırır.
D) Din insanın yüce bir varlığa inanıp sığınma ihtiyacını karşılar.
E) Din insanı bağnaz ve hoşgörüsüz yapar.
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile
doldurunuz.
(müşrik, akıllı, düşünen, ahiret, monoteizm)
1. İnsanı diğer varlıklardan ayıran en belirgin özelliği …………ve ………. olmasıdır.
2. İslamiyetten önce Mekkelilerin büyük çoğunluğu birden çok tanrıya inandıkları için
……….………. olarak isimlendirilmişlerdir.
3. Dindeki ……….………. inancı, insanın hayatını düzene koymasını, dünyanın zorluk ve
sıkıntılarına karşı sabırla direnmesini sağlar.
Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(… ) Toplum hayatında din önemli bir yer tutar.
(… ) İnsanın diğer canlılardan bir farkı da yaptıklarından sorumlu olmamasıdır.
(… ) Din insan hayatını hem kolaylaştırır hem de anlamlı kılar.
(… ) Monoteizme göre evren ve evrendeki olaylar tesadüfen meydana gelmiştir.
20
ÖĞRENME ALANI: İBADET
2. ÜNİTE: TEMİZLİK VE İBADET
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “İbadet, gusül ve teyemmüm” kavramlarının anlamlarını öğreniniz.
2. Abdestin hangi ibadetlerin ön şartı olduğunu araştırınız.
3. İslam dininin çevre temizliğine verdiği önemi ifade eden bir ayet veya hadis meali bularak
defterinize yazınız.
21
2. ÜNİTE
1. İbadetin Anlamı ve Kapsamı
İbadet, sözlükte boyun eğme, itaat etme, saygı duyma, kulluk
eetme ve tapma gibi anlamlara gelir. İbadet, kulun inandığı ve bağİbadet denilince hangi
landığı yüce varlığa karşı kulluk borcunu yerine getirmesi ve onunla
la
davranışlar aklınıza gelmanevi bir bağ kurmaya çalışmasıdır. Fatiha suresinin 5. ayetinde,
m
mektedir?
““Ancak sana ibadet eder ve yalnız senden yardım dileriz.” buyruibadetin
llarak
k ib
d ti bbu yönü
ö ü vurgulanmaktadır.
l
kt
İbadetler, inanç esaslarından sonra dinin ikinci önemli halkasını oluşturur. Bu nedenle inanan insan, ibadet ederek Allah’a karşı kulluk görevini
NOT EDELİM_______________
yerine getirir. Ona olan sevgi, saygı, inanç ve
bağlılığını çeşitli davranışlarıyla ortaya koyar.
Peygamberimiz ibadetlerin dindeki yeri ve önemini şöyle ifade etmiştir: “İslam beş temel esas
İbadet denilince öncelikle namaz kılüzerine kurulmuştur. Bunlar; Allah’tan başka
mak, oruç tutmak, zekât vermek ve hacca gitilah olmadığına ve Hz. Muhammed’in onun
mek gibi farz ibadetler akla gelir. Bu ibadetleelçisi olduğuna inanmak, namaz kılmak, zekât
rin yapılması zorunludur. Zeynel Abidin “En
vermek, hacca gitmek ve oruç tutmaktır.’’
abid insan, farzları yerine getirendir.”1 diyerek
Buharî, İman, 2.
farz ibadetlerin önemine dikkat çekmiştir. Ancak ibadetler, bunlarla sınırlı değildir. Bayram
namazları ve fitre gibi vacip, teravih namazı ve selamlaşma
vardır.
elamlaşma gibi sünnet olan ibadetler de vardır
İnsanın inancı gereği Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak için yaptığı her iyi ve faydalı davranış ibadet
sayılır. Örneğin; Kur’an okumak, salavat getirmek, dua etmek, ilim öğrenmek ve öğretmek, helal kazanç
sağlamak için çalışmak, anne ve babaya iyi davranmak, zorda kalan bir insana yardım etmek, birinin
üzüntüsünü paylaşmak, iyiliği teşvik etmek, insanlara eziyet veren şeyleri yoldan kaldırmak gibi güzel davranışlar İslam dininde ibadet olarak kabul edilir. Nisâ suresinin 36. ayetinde ibadet sayılan bazı davranışlar şöyle ifade edilmiştir: “Allah’a ibadet edin ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana-babaya,
akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yakın arkadaşa, yolcuya, ellerinizin altında bulunanlara iyi davranın. Allah kendini beğenen ve daima böbürlenip duran kimseyi
sevmez.” Güler yüzlü olmanın ibadet olduğunu Hz. Muhammed şöyle ifade etmiştir: “Her iyilik bir
sadakadır. Din kardeşini güler yüzle karşılaman da sadakadır.”2 Ayrıca Allah’ın yasakladığı kötü
ve zararlı olan her türlü söz ve davranıştan kaçınmak da ibadettir.
İbadetler bedenle veya malla yapılabildiği gibi hem beden hem de mal ile yapılabilir. Örneğin,
namaz kılmak ve oruç tutmak bedenle, zekât ve sadaka vermek mal ile yapılır. Hac ibadeti ise hem
beden hem de mal ile yapılır.
1 Kuleyni, el-Kâfi, C 2, s. 84.
2 Tirmizî, Birr, 45.
22
TEMİZLİK VE İBADET
BELİRTELİM_______________
“(Müminlerden)Tövbe edenler, ibadet edenler, hamt edenler, oruç tutanlar, rükû edenler, secde edenler, iyiliği emredip kötülükten alıkoyanlar ve Allah’ın sınırlarını koruyanlar yok mu? İşte
o müminleri müjdele!”
Tevbe suresi, 112. ayet.
Yukarıdaki ayette hangi davranışlar övülmüştür? Niçin? Belirtiniz.
Hi bi ibadet
Hiçbir
ib d bbaşka
k bir
bi ibadetin
ib d i yerini
i i tutamaz. B
Bu nedenle,
d l iinanan iinsan, namazını kkılıp
l orucunu tuttuğu gibi çalışmak, yardım etmek gibi güzel davranışları da ihmal etmemelidir. Nasıl ki
insanın yaşamak için havaya, suya, ekmeğe ayrı ayrı ihtiyacı varsa Allah’ın rızasını kazanmak için
de namaz kılmaya, oruç tutmaya, çalışmaya ve yardım etmeye aynı şekilde ihtiyacı vardır. Nitekim
Kur’an-ı Kerim’de, “Ey iman edenler! Rükû ve secde edin, Rabb’inize ibadet edin, hayır işleyin ki
kurtuluşa eresiniz.”1 buyrularak namaz ibadetiyle iyi davranışlarda bulunmak bir arada ifade edilmiştir.
YAZALIM_______________
İbadetin kapsamını dikkate alarak şemadaki noktalı yerlere diğer ibadet türlerini yazınız.
..........................
Kur’an okumak
Oruç tutmak
..........................
Selam vermek
İBADET
..........................
..........................
Salavat getirmek
1 Hac suresi, 77. ayet.
23
2. ÜNİTE
2. Niçin İbadet Edilir?
“… Bana ibadet et; beni anmak için namaz
kıl.”
Tâ-Hâ suresi, 14. ayet.
Yukarıdaki ayette ibadet etmenin amaçlarından
hangisi dile getirilmiştir?
İnsanın Rabb’ine yönelip ibadet etmesi
m ve onun rızasını kazanmaya çalışması,
sı yaratılış gayesinin bir gereğidir. Nitekim
Kur’an-ı
Kerim’de Yüce Allah bu durumu
K
şöyle
ifade etmiştir: “Ben cinleri ve inşö
sanları,
ancak bana kulluk etsinler diye
sa
1
yarattım.”
y
İbadet, gösterişten uzak, hiçbir karşılık beklemeksizin yalnız Allah’ın emrini yerine getirmek ve onun rızasını kazanmak için yapılır.
Her şeyi yoktan var eden Allah’a kulluk etmek, verdiği sayısız nimetlere şükretmek için ibadet
edilmelidir. Çünkü Yüce Allah evrendeki her şeyi insanların faydalanması için yaratmış ve sayısız nimetler vermiştir. Kur’an-ı Kerim’de
Allah bu durumu şöyle ifade etmiştir: “O size istediğiniz her şeyden
verdi. Allah’ın nimetini sayacak
olsanız sayamazsınız.”2 Bu nedenle kendilerine sayısız nimetler
verilen insanlar, ibadet etmekle
Allah’a şükretmiş olurlar.
İbadet, insanın Allah’a olan
inancını pekiştirir. Ona olan sevgiyi artırır. Ahlakı güzelleştirir. Kötü
duyguları yok eder. Günah işlemekten alıkoyar. Kur’an-ı Kerim’de bu
hususa şöyle işaret edilir: “(Resulüm!) Sana vahyedilen Kitab’ı
oku ve namazı kıl. Muhakkak
ki namaz, hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı anmak
elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.”3
1 Zâriyât suresi, 56. ayet.
2 İbrahim suresi, 34. ayet.
3 Ankebût suresi, 45. ayet.
24
TEMİZLİK VE İBADET
Ayrıca ibadet eden kişi, sorumluluk
bilincine sahip olur. Ahirette hesaba
çekileceğini bilir ve davranışlarını
buna göre düzenler.
Hayatta insanın çeşitli sıkıntılarla karşılaşıp ümitsizliğe
düştüğü zamanlar olur. Böyle durumlarda insan, ibadetle kendisini Allah’a daha yakın hisseder ve
onunla sağlam bir iletişim kurar.
Onun rahmetine sığınır, ümitsizlikten kurtulur ve huzura kavuşur.
Kur’an-ı Kerim’de bu durum şöyle
ifade edilmiştir: “...Dikkat edin,
kalpler ancak Allah’ı anmakla
huzura kavuşur.”1
DÜŞÜNELİM___________________
“Dua ve ibadet olmasaydı ben çoktan çıldırırdım.”
Gandhi
Necati ÖNER, Stres ve Dini İnanç, s. 14
.
Yukarıdaki sözle anlatılmak istenen nedir? Düşününüz.
İbadet eden insan, Yüce
Allah’ın emrini yerine getirmiş olur.
Bu da onun mutlu ve huzurlu olmasını sağlar. Ayrıca Yüce Allah
inanan, ibadet eden ve faydalı işler
yapan kullarını ahirette ödüllendireceğini şöyle ifade etmektedir: “...İman edip iyi işler yapanlar
cennet bahçelerindedirler. Rablerinin yanında onlara diledikleri her şey vardır. İşte büyük
lütuf budur.”2
DEĞERLENDİRELİM_______________
“De ki: Şüphesiz benim namazım, ibadetlerim, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabb’i
Allah içindir.”
En’âm suresi, 162. ayet.
Yukarıdaki ayeti ibadetlerin yapılış amacı bakımından değerlendiriniz.
1 Ra’d suresi, 28. ayet.
2 Şûrâ suresi, 22. ayet.
25
2. ÜNİTE
TAMAMLAYALIM_______________
İbadetin yapılış amacını dikkate alarak aşağıdaki kavram haritasını tamamlayınız.
..........................
..........................
İmanı
pekiştirir.
Ahlakı
güzelleştirir.
İBADET
..........................
..........................
Sorumluluk bilinci
kazandırır.
3. İbadet – Temizlik İlişkisi
“Temizlik namazın anahtarıdır.”
Ebu Davut, Salat, 73.
Yukarıdaki hadiste vurgulanan ana düşünce nedir?
Ulu Cami/Bursa
1 Müddessir suresi, 4, 5. ayetler.
26
Temizlik, insanın ruhunu kötü duyggulardan; bedenini, giysilerini ve çevressini ise maddi kirlerden arındırmasıdır.
Temizliği
iki kısma ayırmak mümkündür.
T
Birincisi beden, elbise ve çevre temizliB
ğinden oluşan maddi temizliktir. İkincisi
ise duygu, düşünce ve kalbi kötülüklerden arındırmak olan manevi temizliktir.
Yüce Allah, ilk inen ayetlerde iç ve dış temizliğe önem verilmesini isteyerek şöyle
buyurmuştur: “Elbiseni temiz tut. Kötü
şeylerden sakın.”1
İslam dini, maddi ve manevi temizliği bir bütün olarak ele alır. Birini yapıp
diğerini terk etmeyi eksiklik olarak görür.
TEMİZLİK VE İBADET
Bu nedenle, bir yandan elbise, beden ve
çevre temizliğine; diğer taraftan da kötülüklerden kaçınarak manevi temizliğe dikkat edilmesini ister.
Sağlığımızı korumanın yolu temizlikten geçer. İnsanın iç dünyasındaki temizlik, ruh sağlığını; vücut ve çevre temizliği
ise beden sağlığını korur. Temizliğe dikkat
etmemek pek çok hastalığa neden olduğu
gibi kin tutmak, nefret etmek, yalan söylemek ve iftira atmak gibi davranışlar da ruh
sağlığını olumsuz yönde etkiler.
BİLGİ KUTUSU_______________
Namaza hazırlık şartlarından ilk ikisi temizlikle
ilgilidir. Bunlar;
Hadesten taharet: Namaz kılacak kişinin abdest
alması veya gerekli durumlarda boy abdesti almasıdır.
Necasetten taharet: Bedenin, elbisenin ve namaz
kılınacak yerin temiz olmasıdır.
İslam dini ibadetleri, temizlik şartına bağlamıştır. Örneğin, namaz kılmak ve Kâbe’yi tavaf etmek
için abdest almak zorunludur. Bazı
ibadetlerin ön şartı olan abdest aynı
zamanda temizlik niteliğinde bir
ibadettir. Dinin emrine uyarak günde beş defa abdest alıp namaz kılan
ve haftada en az bir defa boy abdesti alan kimse vücut temizliğini yapmış olur. Namazın çevre ve mekân
temizliğine de katkısı vardır. Çünkü
namaz kılınan yerin temiz olması,
namaza hazırlığın şartlarındandır.
İbadetlerin ön şartı temizliktir.
İslam’a göre ibadetler, insanların manevi kirlerden arınmasına katkı sağlar. Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de, “… Namaz, hayasızlıktan ve kötülükten alıkoyar…”1 buyurarak bu durumu dile getirmiştir. Ayrıca insan dua, ibadet ve
tövbe ederek de manevi kirlerden arınabilir. Kur’an-ı Kerim’de, “…Kuşkusuz Allah, tövbe edenleri ve temizlenenleri sever.”2 ayetiyle de tövbe eden ve temizlenenler övülmüştür. Zekât, insanı
cimrilikten kurtarıp cömertliğe alıştırır. Serveti arındırır ve temizler. Yoksulların ve yardıma muhtaç
olan insanların korunmasını sağlayıp lüks ve savurganlığı önleyerek manevi temizliği gerçekleştirir.
Hac; toplumda birlik, beraberlik ve kardeşlik duygularını güçlendirir.
1 Ankebût suresi, 45. ayet.
2 Bakara suresi, 222. ayet.
27
2. ÜNİTE
İbadetleri yerine getirenler, kötülüklerden uzaklaşır, ahlakını güzelleştirir ve herkes için iyilik
düşünürler. Kötülük yapmaktan sakınırlar. Böylece manevi yönden temizlenmiş olurlar.
YORUMLAYALIM_____
Hz. Muhammed bir gün yanındaında
daakilere, “Birinizin kapısının önünnü
ünnden bir ırmak geçse ve o kimse
kim
mse
se
de orada günde beş kere yıkansa
ans
nssa
bedeninde hiç kir kalır mı?” di
diye
iye
ye
sorar. Onlar da “Kalmaz.” diyee ce
ceevap verince Peygamberimiz, “İ
“İşte
“İşt
ştte
beş vakit namaz da bunun gibidir.
bid
idiir.
Allah namaz sayesinde günahları
hlaarı
hl
siler ve temizler.” buyurmuştur.
r.
Buharî, Mevakit,
kiit, 66..
Yukarıdaki hadisi, ibadet-temizlik
miizli
zlliik
k
ilişkisi bakımından yorumlayınız.
nızz.
3.1. Beden Temizliği
“…Allah temizdir, temizliği sever.”
Tirmizî, Edeb, 41.
Yukarıdaki hadis beden temizliğine
nasıl katkıda bulunur?
Temizlik denilince aklımıza önce beden temizliği gelir. Bedenimizi temiz tutmak onu her türlü kirli
dden arındırmakla mümkün olur. Bedenimiz bize Allah
tarafından verilmiş bir emanettir. Bu emaneti temiz
ta
tutarak
korumuş oluruz. Bunun yanında beden temiztu
liği,
li insanı rahatlatır, ona güven ve mutluluk verir. Temiz
m insan çevresinde sevilir ve saygı görür.
Birçok hastalığın sebebi, mikroplardır. Bunun içindir ki Peygamberimiz öncelikle temizlik
üzerinde durmuş ve bunu vurgulamak için de “Temizlik, imanın yarısıdır...”1 buyurmuştur. O,
haftada en az bir defa bütün vücudu yıkamayı tavsiye etmiştir.2 Uykudan kalkınca,3 yemekten önce
ve sonra elleri yıkamayı,4 dişleri günde birkaç defa misvaklamayı (fırçalamayı),5 kasık ve koltuk
1 Müslim, Taharet, 1.
2 Müslim, Cuma, 1.
3 Buharî, Vudü, 26; Müslim, Taharet, 87, 88.
4 Tirmizî, Et’ime, 39, 45.
5 Buharî, Cuma, 8; Müslim, Taharet, 42.
28
TEMİZLİK VE İBADET
altı kıllarını gidermeyi,1 tırnakları kesmeyi, küçük ve büyük abdestten sonra temizlenmeyi, sık
sık ağız ve burnu temizlemeyi2 öğütlemiştir. Bütün bunlar, onun, vücut temizliğine verdiği önemi
gösterir. Saçların temiz ve bakımlı olması da beden temizliğinin önemli bir bölümünü oluşturur.
KONUŞALIM_______________
“Eğer müminlere zor gelmeyeceğini bilseydim, onlara her namaz için dişlerini fırçalamalarını
emrederdim.”
Müslim, Taharet, 42.
“Yemekten önce ve sonra el yıkamak yemeğe bereket getirir.”
Tirmizî, Et’ime, 29.
Yukarıdaki hadislerde vurgulanmak istenen ortak düşünce üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.
3.2. Gusül
Gusül, ağzı ve burnu suyla temizlemek ve bütün bedeni, hiç kuru yer bırakmaksızın yıkamaktır. Bu yıkanma şekline boy abdesti de denir.
Akıllı ve ergenlik çağına ulaşmış her Müslümanın
bazı özel durumlarda boy abdesti alması Allah’ın bir emridir. Kur’an-ı Kerim’de bu emir şöyle ifade edilmiştir:
“…Eğer cünüp oldunuz ise boy abdesti alın...”3 Cuma
ve bayram gibi özel günler ile hac ve umrede ihrama
girerken boy abdesti almak sünnettir. Boy abdestini
gerektiren özel durumlar, cünüplük ile kadınlarda âdet
ve lohusalık hâlinin son bulmasıdır. Gerekli durumlarda boy abdesti almayan bir Müslüman namaz kılamaz,
Kâbe’yi tavaf edemez.
NOT EDELİM_______________
Boy abdestinin farzı üçtür:
• Ağzı temizlemek
• Burnu temizlemek
• Bütün bedeni yıkamak
Gusül şu şekilde alınır: Eûzü-besmele (Eûzübillâhimineşşeytânirracîm. Bismillâhirrahmânirrahîm.) çekilir. “Niyet ettim Allah rızası için boy abdesti almaya.” denilerek niyet edilir. Bedenin herhangi bir yerinde bulunan kirler giderilir. Namaz abdesti gibi abdest alınır. Özellikle ağız ve burun
iyice temizlenir. Daha sonra bütün beden, kuru yer kalmayacak şekilde yıkanır. Yıkanırken suyun
israf edilmemesine dikkat edilir.
1 Müslim, Taharet, 56; Ebu Davut, Taharet, 29; Tırmizî, Edeb, 14; İbn Mâce, Taharet, 8.
2 Müslim, Taharet, 56.
3 Mâide suresi, 6. ayet.
29
2. ÜNİTE
3.3. Abdest
Abdest, belirli organları usulüne uygun olarak yıkamak ve başı mesh etmek suretiyle yapılan temizlik niteliğinde bir ibadettir. Abdest, namazın hazırlık şartlarındandır. Abdestin gerekliliği
Kur’an’da şöyle ifade edilmiştir: “Ey iman edenler! Namaz kılmaya kalktığınız zaman yüzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi yıkayın; başlarınızı mesh edip topuklara kadar ayaklarınızı da yıkayın…”1 Hz. Muhammed, “Ümmetim kıyamet gününde, abdest dolayısıyla yüzleri
ve ayakları nurlu olarak gelecektir. O hâlde sizden hanginiz nurunu artırabilirse bunu hemen
yapsın.”2 buyurarak abdestin önemine dikkat çekmiştir. Abdestsiz olarak namaz kılınamayacağı gibi
Kâbe de tavaf edilemez.
NOT EDELİM_______________
Abdestin farzları dörttür:
1. Yüzü yıkamak
2. Kolları dirseklerle beraber yıkamak
3. Başı ıslak elle mesh etmek
4. Ayakları yıkamak
BİLGİ KUTUSU_______________
Abdestin alınışı şöyledir:
• Eûzübillâhimineşşeytânirracîm. Bismillâhirrahmânirrahîm.
• “Niyet ettim Allah rızası için abdest almaya.” denilir.
• Tuvalet ihtiyacını gidermek
• Eller bileklere kadar üç kez yıkanır.
• Yellenmek
• Ağız ve burun üç kez yıkanır.
• Kusmak
• Yüz, üç kez yıkanır.
• Uyumak veya bayılmak
• Sağdan başlamak üzere kollar dirseklerle beraber üç
kez yıkanır.
• Baş, ıslak elle mesh edilir.
• Kulaklar temizlenir ve boyun mesh edilir.
• Sağdan başlamak üzere ayaklar topuklarla beraber üç
kez yıkanır.
1 Mâide suresi
1 suresi, 66. ayet
ayet.
2 Müslim, Taharet, 35.
30
Abdesti bozan durumlardan bazıları şunlardır:
TEMİZLİK VE İBADET
3.4. Teyemmüm
“…Allah sizin için kolaylık
ister, zorluk istemez…”
Bakara suresi, 185. ayet.
Yukarıdaki ayette verilen mesaja uygun örnekler bulunuz.
Su ile abdest alma imkânı bulunmayan yerde temiz
toprak
veya toprak cinsinden bir şeyle alınan abdeste teyemt
müm
denir. Ayrıca su temiz değilse veya suyun kullanımı
m
sağlığı
olumsuz etkileyecekse yine teyemmüm alınır.
s
Teyemmüm, abdest veya boy abdesti yerine geçici olarak
r alınır. Suyun bulunması veya suyu kullanma imkânının
olması
durumunda teyemmüm bozulur. Ayrıca abdesti bozan
o
durumlar
teyemmümü de bozar.
d
BİLGİ KUTUSU_______________
Teyemmümün alınışı şöyledir:
•
Eûzübillâhimineşşeytânirracîm. Bismillâhirrahmânirrahîm.
•
“Niyet ettim Allah rızası için teyemmüm almaya.” denilir.
Eller temiz toprağa
sürülerek silkelenir.
Sağ kol mesh
edilir.
Yüz mesh edilir.
Eller temiz toprağa
sürülerek silkelenir.
Sol kol mesh
edilir.
31
2. ÜNİTE
İslam, insanların dinî sorumluluklarını tam olarak yerine getirebilmeleri için her türlü kolaylığı sağlamıştır. Bu kolaylıklardan birisi de teyemmümdür. Yüce Allah, Kur’an-ı Kerim’de konuyla
ilgili şöyle buyurmuştur: “…Hasta yahut yolculuk hâlinde bulunursanız yahut biriniz tuvaletten gelirse yahut da kadınlara dokunmuşsanız (cinsî birleşme yapmışsanız) ve bu hâllerde su
bulamamışsanız temiz toprakla teyemmüm edin de yüzünüzü ve (dirseklere kadar) ellerinizi
onunla mesh edin. Allah size herhangi bir güçlük çıkarmak istemez fakat sizi tertemiz kılmak
ve size verdiği nimetini tamamlamak ister; umulur ki şükredersiniz.”1
SÖYLEYELİM_______________
TEYEMMÜM
GUSÜL
ABDEST
Abdest, gusül ve teyemmüm arasındaki farklılık ve benzerlikleri söyleyiniz.
Farklılıklar
1. Belli organlar yıkanır.
Benzerlikler
2. ….............................................
3. ….............................................
1. Bütün beden yıkanır.
2. ….............................................
3. ….............................................
1. Her üçü de temizliktir.
2. ….............................................
3. ….............................................
1. Sadece yüz ve kollar mesh
edilir.
2. ….............................................
3. ….............................................
3.5. Mekân ve Çevre Temizliği
‘‘Göğü Allah yükseltti ve dengeyi
o koydu. Sakın dengeyi bozmayın.’’
Rahmân suresi, 7, 8. ayetler.
Çevre denildiğinde insanın içinde yaşadığı
oortam akla gelmektedir. Ev, okul, ibadet mekânları,
sokaklar, bahçeler, parklar, nehirler, denizler ve orso
manlar çevremizi oluşturur.
m
Yüce Allah, evreni insanların hizmetine sunmuştur. Kur’an-ı Kerim’de bu durum şöyle ifade
m
edilmiştir: “Yeryüzünde rengârenk şeyleri de sizin
ed
için
i i yaratmıştır. Bunda,
B d öğüt
öğü alan
l kimseler
ki
l için
i i ibretler vardır.”2 Ancak yaşanılan doğal çevrenin
Yukarıdaki ayette verilmek istenen
mesaj üzerinde düşününüz.
1 Mâide suresi, 6. ayet.
2 Nahl suresi, 13. ayet.
32
TEMİZLİK VE İBADET
üzerinde insanların ve diğer canlıların da hakları vardır. Bu nedenle insan doğada hizmetine sunulan
imkânların ilahî bir emanet olduğunun bilincinde olmalı ve bunları gelişigüzel kullanıp savurganlık
etmemelidir.
Birbirinden farklı özelliklere sahip varlıkların
oluşturduğu evrende belli bir uyum, düzen ve denTARTIŞALIM_______________
ge vardır. Bu durum Kur’an’da şöyle ifade edilmiştir:
Çevrenizde gözlemlediğiniz kirlili“…(Allah) Her şeyi yaratıp bir ölçüye göre düzen
ğin nedenlerini ve çözüm önerilerinivermiştir.”1 Evrendeki dengenin bozulmasıyla günüzi tartışınız.
müzde çevre kirliliği önemli bir sorun olarak karşımıza
çıkmaktadır. Denizlerin kirletilmesinden ormanların yok
olmasına, sanayi atıklarından çöplere, hava kirliliğinden gürültü
dizii çe
çevre
soruürültü kirliliğine kadar bir di
re sor
nuyla mücadele etmemiz gerekmektedir. Önlem almadığımız takdirde geri dönüşü olmayan büyük
felaketlerin yaşanması kaçınılmazdır.
Çevre temizliği aynı zamanda toplumsal bir görevdir. Çünkü insanlar, içinde yaşadıkları çevreyi başkaları ile paylaşırlar. Ortaklaşa kullanılan çevreyi kirletmek, diğer insanlara karşı yapılmış bir
haksızlıktır. Bu nedenle insanlar çevreyi nasıl bulmak istiyorlarsa o şekilde bırakmalıdırlar. Sağlıklı
bir ortamda insanca yaşamanın herkesin en doğal hakkı olduğu unutulmamalıdır. Peygamberimiz
bu konuda sahabelerin de bulunduğu bir ortamda şöyle buyurmuştur: “Hoşa gitmeyen iki şeyden
sakının!” Sahabeler de, “Hoşa gitmeyen iki şey nedir?” diye sorunca, Peygamberimiz, “İnsanların
yollarını ve gölgelendikleri yerleri kirletmektir.”2 cevabını vermiştir.
BEYİN FIRTINASI YAPALIM
“İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde
düzen bozuldu. Belki dönerler
diye, (Allah) onlara, yaptıklarının
bir kısmını tattırıyor.”
Rûm suresi, 41. ayet.
Yukarıdaki ayeti de dikkate alarak
“Allah’ın koyduğu doğal dengenin
bozulması ne gibi sorunlar ortaya
çıkarır?” sorusu üzerinde beyin fırtınası yapınız.
1 Furkân suresi, 22. ayet
1 ayet.
2 Müslim, Taharet, 68.
33
2. ÜNİTE
İslam dini maddi ve manevi temizlikle beraber çevre ve mekân temizliğini de bir bütün olarak
ele alır. Birini yapıp ötekini terk etmeyi eksiklik olarak görür. Yüce Allah ilk vahyettiği ayetlerde
temizliğin önemine dikkat çekmiş, iç ve dış temizliğe önem verilmesini emretmiştir. Çünkü sağlıklı
ve temiz bir çevre, insanı ruhen ve bedenen
sağlıklı tutar. Temiz olmayan bir ortam çeşitli
SLOGAN BULALIM_______________
hastalıklara sebep olur. Ayrıca temiz çevreÇevre temizliğiyle ilgili slogan bulunuz.
nin, bir toplumun uygarlık düzeyinin göster1. En güzel temizlik, kirletmemektir.
gesi olduğu da unutulmamalıdır.
2. ............................................................
Havası, suyu ve toprağıyla bir bü3. ............................................................
tün olan çevremizi korumakla sorumluyuz.
4. ............................................................
Allah’ın evrende kurduğu dengeyi bozucu
davranışlardan
uzak durmalıyız.
ş
y
34
TEMİZLİK VE İBADET
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki şemayı tamamlayınız.
TEMİZLİK
BEDEN
MANEVİ
ÇEVRE
El-yüz
Yalan söylememek
Okul
B. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. İslam’a göre hangi davranışlar ibadet sayılır? Söyleyiniz.
2. İnsanı ibadet etmeye yönelten etkenler nelerdir? Belirtiniz.
3. Mekân ve çevre temizliği, İslam dini açısından niçin önemlidir? Açıklayınız.
4. İbadetler temizliğe nasıl katkıda bulunur? Örnekler veriniz.
5. Maddi ve manevi temizlik niçin bir bütün olarak görülmelidir? Açıklayınız.
C. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdaki ibadetlerden hangisi diğerlerinden farklıdır?
A) Namaz kılmak
C) Oruç tutmak
B) elam S rmekve
.
D) Zekât vermek
E) Hacca gitmek
2. Aşağıdakilerden hangisi ibadet etmenin amaçları arasında yer almaz?
A) Cennete gitmek
B) Sevap kazanmak
C) Allah’ın rızasını kazanmak
D) Verilen nimetlere şükretmek
E) İnsanların beğenisini kazanmak
35
2. ÜNİTE
3. Aşağıdaki ibadetlerden hangisi hem beden hem de mal ile yapılan bir ibadettir?
A) Hacca gitmek
B) Zekât vermek
C) Sadaka vermek
D) Oruç tutmak
E) Namaz kılmak
4. Aşağıdakilerden hangisinde teyemmüm ile ilgili yanlış bilgi verilmiştir?
A) Suyun bulunamadığı durumlarda yapılır.
B) Hem abdest hem de boy abdesti yerine geçici olarak yapılır.
C) Sadece suyun bulunması teyemmümü bozar.
D) Abdestle yapılabilen bütün ibadetler teyemmümle de yapılabilir.
E) İslam dininin sağladığı bir kolaylıktır.
5. Aşağıdakilerden hangisi abdestin farzlarından biri değildir?
A) Kolları yıkamak
B) Yüzü ıkamaky
C) Başı
D) Ağzı ve burnu yıkamak
esh tmek
m
e
E) Ayakları yıkamak
Ç. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(farz, gusül, tövbe, iman, ibadet)
1. İslam’a göre insan hata ve günahların sebep olduğu manevi kirlerden ……………ederek
arınır.
2. Namaz, oruç, hac ve zekât gibi yapılması zorunlu olan ibadetlere ..………..... ibadetler
denir.
3. Ağzı, burnu suyla temizlemek ve bütün bedeni, hiç kuru yer bırakmaksızın yıkamaya
……...… denir.
4. Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak için yapılan bütün iş ve davranışlara ……………...…
denir.
36
ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED
3. ÜNİTE: HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. İslamiyetten önce, Arabistan’da hangi inançların yaygın olduğunu araştırınız.
2. Mevlit Kandili’nde toplumumuzda ne tür etkinlikler yapılmaktadır? Gözlemlerinizi yazınız.
3. Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretinin sebeplerini araştırınız.
4. Veda Hutbesi’ni okuyarak insan hakları açısından değerlendiriniz.
5. “Hilfu’l-Fudul, tebliğ, hicret ve suffa” kavramlarının anlamını öğreniniz.
37
3. ÜNİTE
1. Hz. Muhammed’in Doğduğu Ortam
Harita üzerinde İslam’ın doğduğu ortamın coğrafi konumunu inceleyiniz.
Hz. Muhammed’in hayatını, insanlığa getirdiği yenilikleri iyi anlayabilmek için yaşadığı asırda Arabistan’ın genel
durumunu ve Arapların yaşayışlarını bilmek gerekir.
Arapların ana yurdu ve
İslam’ın doğduğu yer olan
Arabistan, Asya Kıtası’nın güneybatısında yer almaktadır.
Doğudan Umman Denizi ve
Basra Körfezi, batıdan Kızıldeniz, kuzeyden Irak ve Suriye,
güneyden de Aden Körfezi ve
Hint Okyanusu ile çevrili bir
yarımadadır.
Peygamberimizin doğduğu yer olan Hicaz, Arap Yarımadası’nın yaşamaya en elverişli
bölgelerinden biridir.
İslam’dan önce Arapların bir kısmı çöllerde
göçebe hayatı sürerken diğer bir kısmı köy ve şehirlerde yaşıyorlardı. Göçebeler hayvancılıkla, yerleşik
olanlar ise tarım ve ticaretle uğraşırlardı. İslam’dan
önce Araplar kabilelere ayrılmışlardı. Kan davası ve
sınır anlaşmazlıkları yüzünden kabileler arasında
sık sık savaşlar olurdu.
İslamiyet öncesi Arapların çoğu putperestti.
Tek tanrı inancı unutulmuştu. İnsanlar, kendi elleriyle yaptıkları putlara taparlar ve onlar için kurbanlar keserlerdi.
Putperestler, putların insanları Allah’a yaklaştırdığına ve Allah katında kendilerine yardımcı olacağına inanırlardı. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de şöyle
ifade edilmiştir: “…Biz bunlara (putlara) sadece
bizi Allah’a yaklaştırmaları için tapıyoruz…”1
1 Zümer suresi, 3. ayet.
38
NOT EDELİM_____________
Hz. Muhammed’in hayatını anlatan
kitaplara
denir..
ap a a ssiyer
ye de
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
Yeryüzünde Allah’a ibadet için
yapılan ilk bina Kâbe’dir. Kâbe Allah’ın
emriyle Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail
tarafından Mekke’de yapılmıştır. Zamanla “tevhit inancı” unutulmuş, Kâbe putlarla doldurulmuş; Mekke, putperestliğin
merkezi hâline gelmişti. Ayrıca Kâbe
ve çevresinin güvenli oluşu nedeniyle
Arabistan’daki kabileler, taptıkları putları getirip buraya koyar, senenin belli
günlerinde bu putları ziyarete gelirlerdi.
Kâbe’yi ziyarete gelenler, Mekke’de kurulan panayırlarda alışveriş yaparlardı.
Böylece Mekke halkı, ticaret yaparak geçimini sağlardı.
ARAŞTIRALIM________
Kâbe için kullanılan başka isimler var mıdır? Araştırınız.
Arabistan’da putperestler dışında,
Yahudi, Hristiyan, Mecusi, Sabii ve Hanif olan insanlar da vardı.
vardı Hanifler,
Hanifler Hz.
Hz İbrahim’in dinî geleneğini
sürdüren tevhit inancını benimsemiş kimselerdi.
Araplar arasında şiir ve güzel söz söyleme sanatı (hitabet) oldukça ileri durumdaydı. Kurulan panayırlarda şiir yarışmaları düzenlenir, dereceye giren şiirler Kâbe’nin duvarına asılırdı. Sözlü edebiyat
geleneği gelişmiş olmasına karşın okuma yazma bilenlerin sayısı azdı.
Arabistan’da halk, hürler ve köleler olmak üzere iki sınıfa ayrılmıştı. Köleler ve yoksullar eziliyor,
adalete önem verilmiyor, güçlü olanlar haklı sayılıyordu. İnsan hakları hiçe sayılıyor, kadına toplum içinde
söz hakkı tanınmıyor ve mirastan pay verilmiyordu. Erkek çocuk doğurmayan kadına değer verilmiyordu.
Kız çocuğu olan babalar, bunu utanılacak bir durum olarak görüyor; hatta bazıları, kız çocuklarını diri
diri toprağa gömüyordu. Kur’an-ı Kerim’de bu durum şöyle dile getirilmiştir: “Onlardan birine bir kızı
olduğu müjdelendiği zaman öfkelenmiş olarak yüzü kapkara kesilir.”1
İslam’dan önce Arap Yarımadası’nda; Allah’a şirk koşmanın yanında içki, kumar, hırsızlık, tefecilik, falcılık gibi kötü alışkanlık ve davranışlar yaygındı. Tüm bu nedenlerle bu döneme
“Cahiliye Dönemi” denilmektedir. Bütün bu olumsuzlukların yanında, Araplar arasında cömertlik, konukseverlik, cesaret, sözünde durma, düşmanları bile olsa kendilerine sığınanları koruma
gibi bazı güzel davranışlarda bulunanlar da vardı.
İslamiyetin doğduğu yıllarda Arap Yarımadası’na komşu iki büyük devlet bulunmaktaydı.
Bunlar, Bizans ve Sasani imparatorluklarıydı. Bölgedeki küçük devletler bu iki devlete bağımlıydı.
Siyasi açıdan da Avrupa, Afrika ve Asya kıtaları birbirinden farksızdı. Örneğin, İspanya ve güney
Fransa’da saltanat yüzünden siyasi krizler vardı. Anglosaksonlar İngiltere adasını istila etmişler1 Nahl suresi, 58. ayet.
39
3. ÜNİTE
di. Hint, Tibet ve Çin savaşlarla birbirlerine girmişti. İran, Bizans’la sürekli mücadele hâlindeydi.
Afrika’da ise Romalı ve Yunanlılar Mısır’ı sömürme yarışına girmişlerdi. İslam öncesi bütün kıtalar
dinî, sosyal ve siyasi yönlerden birbirinden çok farklı değildi.
TAMAMLAYALIM_______________
Aşağıdaki noktalı yerleri doldurarak şemayı tamamlayınız.
İSLAM’IN
DOĞDUĞU ORTAM
SOSYAL ORTAM
EKONOMİK
ORTAM
KÜLTÜREL
ORTAM
DİNÎ ORTAM
Göçebe ve yerleşik
hayat
Hayvancılık
Şiire önem
verilmesi
Putperestlik
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
2. Hz. Muhammed’in Doğumu, Çocukluğu ve Gençliği
Mevlit Kandili ve Kutlu
Doğum Haftası’nda ne tür
etkinlikler yapılmaktadır?
Hz. Muhammed, 20 Nisan (12 Rebiyülevvel) 571 tarihinde
d Mekke’de doğdu. Babası Abdullah, annesi Âmine’dir. Babası,
Peygamberimiz
doğmadan önce vefat etti. Dedesi Abdulmuttalip,
P
ona
o “çok övülen” anlamına gelen “Muhammed” adını verdi.
Mekkeliler,
sütanneye vererek havası güzel olan yerlere gönderirlerdi.
Mekkeliler yeni doğan çocukları
çocuk
Çünkü Mekke’nin havası, yeni doğan çocuklara ağır gelirdi. Bu geleneğe uyarak Peygamberimizi
Halime adlı bir sütanneye verdiler. Fakir olan Halime’nin evine Muhammed’le birlikte bereket geldi.
Peygamberimizin Şeyma adında bir sütkardeşi vardı.
Peygamberimiz dört yaşında Mekke’ye getirildi ve altı yaşına kadar annesinin yanında kaldı.
Annesiyle birlikte babasının mezarını ziyaretten dönerken annesi Medine yakınlarındaki Ebva köyünde vefat etti. Annesini kaybeden Muhammed’i dedesi Abdulmuttalip yanına aldı.
40
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
YORUMLAYALIM______________
BİR GECE
On dört asır evvel, yine böyle bir geceydi,
Kumdan, ayın on dördü bir öksüz çıkıverdi!
Lakin o ne hüsrandı ki: Hissetmedi gözler;
Kaç bin senedir, hâlbuki bekleşmedelerdi!
Nerden görecekler? Göremezlerdi tabi
Bir kerre, zuhur ettiği çöl, en sapa yerdi;
Bir kerre de, mâmûre-i dünya, o zamanlar,
Buhranlar içindeydi, bugünden de beterdi.
Sırtlanları geçmişti beşer yırtıcılıkta;
Dişsiz mi bir insan, onu kardeşleri yerdi!
Fevzâ, bütün afakını sarmıştı zeminin,
Salgındı, bugün Şark’ı yıkan, (tefrika) derdi.
Mehmet Âkif ERSOY
Şiirde İslam’ın doğduğu toplumun yapısı
hakkında neler anlatılmaktadır? Yorumlayınız.
Peygamberimiz, sekiz yaşına kadar dedesinin yanında kaldı. Dedesi, ölümünden önce
sevgili torununu, oğlu Ebu Talip’e emanet etti. Ebu Talip yeğenini çok sever onu kendi çocuklarından ayırmazdı. Peygamberimiz de amcasını sever ve ona işlerinde yardımcı olurdu.
Ticaretle uğraşan Ebu Talip zaman zaman
Suriye’ye giderdi. Amcası, Hz. Muhammed’i bir
yolculuğunda beraberinde Suriye’ye götürdü. Ebu
Talip’ten ticareti öğrenen Peygamberimiz gençlik
çağına girdiğinde artık tek başına bir kervanı yönetecek duruma gelmişti. Toplum içinde doğruluk
ve dürüstlüğüyle tanınan Hz. Muhammed, hakkı
gözeten ve herkesin güvenini kazanan bir kişiliğe
sahipti. Bu nedenle de herkes ona Muhammedü’lEmin (Güvenilir Muhammed) diyordu.
BİLGİ KUTUSU_______________
Hz. Muhammed gençlik yıllarında,
Mekke’nin yaşlı ve ileri gelenleri tarafından kurulmuş olan Hilfu’l-Fudul’a
(Erdemliler Topluluğuna) katılmıştır. Bu
topluluğun amacı, haksızlığa uğrayanlara
yardımcı olmak ve onları korumaktı.
Hz. Muhammed’in doğruluk ve dürüstlüğü, zengin
bir kkadın
Hz. H
Hatice’nin
dikkatii bi
d olan
l H
i ’ i dikk
i
ni çekti. Hz. Hatice, Peygamberimizden ticaret kervanını yönetmesi için teklifte bulundu. Bu ticari ortaklık, birbirlerini daha iyi tanımalarını ve Hz. Hatice’nin Peygamberimize hayranlığının
artmasını sağladı. Bu süreç daha sonra evliliğe dönüştü. Evlendiklerinde Peygamberimiz yirmi
beş, Hz. Hatice ise kırk yaşındaydı.
41
3. ÜNİTE
YAZALIM_____________
Hz. Muhammed’in kimlik bilgilerini aşağıdaki noktalı yerlere
yazınız.
ADI: .......................
DOĞUM YERİ: ......................
DOĞUM TARİHİ: .................
AİLE BİLGİLERİ
ANNE ADI: ............................
BABA ADI: ............................
DEDE ADI: ............................
AMCA ADI: ...........................
SÜTANNE ADI: .....................
SÜTKARDEŞ ADI: ...............
Peygamberimizin doğduğu evin yerine inşa edilen
ve bugün Mekke Kütüphanesi olarak kullanılan yapı
3. Hz. Muhammed’e Vahyin Gelişi
Arap Yarımadası’ndaki haksızlık, kötülük, adaletsizlik,
İlk vahyin gelişi ile ilaahlaki çöküntü, insanların putlara tapması, Peygamberimizi degili neler biliyorsunuz?
rrinden etkiliyordu. Hz. Muhammed, bu ortamdan uzaklaşarak
yyalnız kalıp düşünmeyi ve ibadet ile meşgul olmayı istiyordu. Bu
amaçla
Mekke yakınlarında bulunan Nur Dağı’ndaki Hira Mağarası’na
l yanına yiyeceğini
i
ği i alıp
l M
gidiyordu. Burada yalnız başına günlerce kalarak evreni yaratan Allah’ın büyüklüğünü ve toplumun içinde bulunduğu kötü durumu düşünüyordu.
Hz. Muhammed, 610 yılının ramazan
ayında, bir pazartesi gecesi, Hira Mağarası’na
çekilmiş düşüncelere dalmıştı. Bu sırada Cebrail, Peygamberimize geldi ve ona “Oku!”
diye seslendi. Peygamberimiz korku ve endişe
içerisinde, “Ben okuma bilmem!” dedi. Cebrail ikinci kez, “Oku!” dedi. Hz. Muhammed
yine “Okuma bilmem!” dedi.Cebrail üçüncü
kez, aynı istekte bulununca Peygamberimiz
“Ne okuyayım?” diye sordu. O zaman Cebrail, Alak suresinin ilk beş ayetini ona okudu.
42
BİLGİ KUTUSU_______________
Hz. Hatice, vahiy geldiğinde Hz. Muhammed’i
amcasının oğlu Varaka bin Nevfel’in yanına
götürdü. Varaka, gerek ilahî dinler, gerekse
Tevrat ve İncil hakkında bilgi sahibi bir kimseydi. Varaka, Hz. Muhammed’i dinledikten
sonra şöyle dedi: “Sen bu ümmetin peygamberi
olacaksın. Sana gelen Musa’ya gelen melektir.
Kavmin sana eziyet edecek ve seni yurdundan
çıkaracaklar. Şayet o günlere yetişirsem, Allah
için sana yardım ederim.”
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
Cebrail, bu ayetleri okuduktan sonra Hz. Muhammed bunları tekrarladı. Biraz korku biraz
da heyecanla evine geldi. Hemen yattı ve eşi Hz. Hatice’den üzerini örtmesini istedi. Sakinleşince ona başından geçenleri anlattı. Hz. Hatice, “Sen daima eli açık ve cömertsin, iyilik yaparsın, fakir ve muhtaçlara yardıma koşarsın, misafiri ağırlarsın. Böyle bir insanı Allah yalnız
bırakır mı?”1 diyerek onu teselli etti.
TARTIŞALIM__________
1. Oku! Yaratan Rabb’inin adıyla.
2. O, insanı alak (embriyo)’tan yarattı.
3. Oku! Senin Rabb’in sonsuz cömertlik sahibidir.
4. O Rab ki kalemle yazmayı öğretti.
5. O, insana bilmediklerini öğretti.
Alak suresi, 1–5. ayetler.
İlk vahyin oku emriyle başlamasının nedenleri neler olabilir? Arkadaşlarınızla tartışınız.
h
d’ ilk ayetlerin
l i gelmesinden
l
i d bi
hi geldi.
ldi Bu vaHz. Muhammed’e
bir süre sonra, iki
ikincii kkez vahiy
hiyle Allah, ona şöyle buyurdu: “Ey örtünüp bürünen (Peygamber!) Kalk da uyar, Rabb’ini
yücelt. Elbiseni temiz tut. Kötülükten uzak dur.”2
İlk vahiy, Hz. Muhammed’in peygamber olarak seçildiğini ortaya koymaktaydı. İkinci vahiy ise ona, İslam dinini
insanlara tebliğ etmeyi emrediyordu. Buna bağlı olarak Peygamberimiz insanları İslam dinine çağırmaya başladı. Ancak
bu çağrıyı bir süre gizli bir şekilde yaptı.
Hz. Muhammed, İslam dinini öncelikle güvendiği kişilere, yakın çevresine anlattı ve onları Müslümanlığa davet etti.
Bu insanların bir kısmı, onun çağrısını kabul ederek Müslüman
oldular.
NOT EDELİM_______
İlk Müslümanlar
• Hz. Hatice
• Hz. Ali
• Hz. Zeyd
• Hz. Ebu Bekir
Hz. Muhammed, insanları İslam’a üç yıl boyunca gizli bir şekilde davet etti. Daha sonra Yüce
Allah, Peygamberimize, artık çağrıyı açıkça yapmasını ve bütün insanları İslam’a davet etmesini
emretti. “Sana emrolunanı açıkça söyle ve Allah’a ortak koşanlara aldırış etme.”3 ayetinin gelmesiyle İslam’a açıktan davet başlamış oldu.
1 İrfan Yücel, Peygamberimizin Hayatı, s. 48, 49.
2 Müddessir suresi, 1–5. ayetler.
3 Hicr suresi, 94. ayet.
43
3. ÜNİTE
Hz. Muhammed, önce yakınlarını evinde sonra da Mekkelileri Safa Tepesi’nde topladı.
Allah’tan aldığı vahyi onlara bildirdi ve onları İslam’a davet etti. Başta amcası Ebu Lehep olmak üzere Mekkelilerin bir kısmı Peygamberimizin çağrısını kabul etmediler.
BEYİN FIRTINASI YAPALIM______
“(Önce) en yakın akrabanı uyar.”
Şuarâ suresi, 214. ayet.
Allah, Hz. Muhammed’den niçin öncelikle akrabalarını uyarmasını istemiştir? Beyin fırtınası
yapınız.
4. Hz. Muhammed’in Hicreti
İslam’a çağrının ilk yıllarında, Mekke’nin ileri gelenleri, Hz. Muhammed’in İslam’a davetini pek
Peygamberimiz niçin Medine’ye
fazla önemsemediler. Peygamberimiz ve arkadaşlarıyfa
hicret etmiştir?
la alay ederek onları küçümsediler. Ancak gün geçtikkabull edenler çoğalı
çoğalıyordu.
Bu ddurumdan rahatsız olan müşrikler, Hz. Muhammed ve
çe İslam’ı kab
ord B
arkadaşlarına kötü davranmaya başladılar.
Hz. Muhammed’in çağrısı tüm insanlığa yönelikti. Bu nedenle yabancıların Mekke’ye
geldikleri hac mevsiminde onları İslam’a davet ediyordu. Bu davetler müşrikleri iyice kızdırdı.
Mekkeliler, ona ve arkadaşlarına yönelik baskıları daha da artırdılar. Özellikle yoksul, güçsüz
Müslümanlara daha çok eziyet ve işkence ettiler. Müslümanları belli bir bölgeye hapsederek
onlarla her türlü alışverişi kestiler.
Müşriklerin yaptıkları baskıların dayanılmaz hâle gelmesi üzerine Peygamberimiz, Müslümanlara Habeşistan’a hicret (göç) etmelerini tavsiye etti. Bunun üzerine Hz. Ali’nin abisi
Cafer-i Tayyar’ın başkanlığında bazı Müslümanlar, 615 ve 616 yılında Habeşistan’a hicret ettiler. Bu arada Hz. Peygamberin amcası Hz. Hamza ve Mekke’nin ileri gelenlerinden Hz. Ömer,
Müslüman olmuşlardı. Böylece Müslümanlar biraz daha güçlenmişlerdi. Özellikle Hz. Ömer’in
Müslüman olmasıyla ilk defa açıkça ve topluca ibadet yapılmaya başlandı.
Müşrikler, baskılarıyla İslam’ın yayılmasına engel olamayınca Peygamberimize, amcası
Ebu Talip aracılığıyla anlaşma teklif ettiler. Peygamberimize, İslam’ı yaymaktan vazgeçmesi
karşılığında istediği kadar para, Mekke’nin yönetimi ve istediği kadınla evlenme gibi birçok
44
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
teklif götürdüler. Ancak Hz. Muhammed, “Allah’a yemin ederim ki sağ elime güneşi, sol elime de ayı koysalar ben yine de yolumdan dönmem.”1 diyerek bu teklifleri reddetti.
Yaşanan bütün olumsuzluklara ve her türlü güçlüğe rağmen, Hz. Muhammed görevini
özveriyle yapmayı sürdürüyordu. Gerek Mekkelilere gerekse Mekke dışından gelen insanlara
her fırsatta İslam’ı anlatıyordu.
Hz. Peygamber 620 yılında Medineli bir grupla Akabe denilen yerde görüşerek onları
İslam’a davet etti. Medineliler de bu daveti kabul ederek Müslüman oldular. 621 ve 622 yıllarında daha büyük gruplar hâlinde Mekke’ye gelerek Peygamberimizle görüşen Medineliler, onu
ve Müslümanları kentlerine davet ettiler. Peygamberimize, Medine’ye göç ederse onu, canları
gibi koruyacaklarını söyleyip bağlılık yemini ettiler. Hz. Muhammed’in hicretten önce Medinelilerle görüşmesi ardı ardına üç yıl devam etti. “Akabe Biatları” denilen bu görüşmelerden sonra
Müslümanlar, gruplar hâlinde ve gizlice Medine’ye göç etmeye başladılar.
Hicret haberini duyan müşrikler, İslam dininin yayılmasını engelleyemeyeceklerini anlayınKONUŞALIM______________
ca Peygamberimizi öldürmeye karar verdiler. Her
Sizce müşrikler Hz. Muhammed’e
kabileden seçilen suikastçılar, Hz. Peygamberin
değerli eşyalarını neden emanet ediyorevini kuşattılar. Ancak Peygamberimiz, müşriklardı? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
lerin bu planını önceden haber almıştı. Bir süre
sonra Peygamberimiz de Hz. Ebu Bekir’le beraber
Medine’ye doğru yola çıktı. Hz. Ali, müşrikleri oyalamak ve Peygamberimizin hicretini mümkün kılmak amacıyla bütün tehlikeleri göze alarak onun yatağına yatmıştı. Müşrikler Peygamberimizi öldürmek üzere eve girdiklerinde Hz. Ali’yi onun yatağında yatarken buldular. Hz.
Ali’nin ve diğer sahabilerin hicretteki büyük fedakârlıkları Kur’an-ı Kerim’de şöyle övülmüştür: “İnsanlardan öyleleri de var ki, Allah’ın rızasını kazanmak için kendini feda eder.
Allah da kullarına şefkatlidir.”2
BİLGİ KUTUSU__________
622 yılında Müslümanların, dinleri uğruna Mekke’den Medine’ye göç etmelerine “hicret”, dinleri uğruna her şeylerini Mekke’de bırakıp Medine’ye göç eden Müslümanlara “muhacir”, Müslümanları karşılayıp her şeylerini onlarla paylaşan Medineli Müslümanlara ise “ensar” denir.
1 İrfan Yücel, Peygamberimizin Hayatı, s. 57.
2 Bakara suresi, 207. ayet.
45
3. ÜNİTE
Peygamberimiz, Hz. Ebu Bekir’le Sevr Mağarası’nda
gizlenirken onları aramaya gelen bir grup, mağaranın girişine
kadar geldi. Hz. Ebu Bekir bu durumdan endişelendi. Hz. Muhammed de, “Üzülme, Allah bizimledir.” diyerek onu teselli etti. Kur’an-ı Kerim’de bu durum şöyle anlatılır: “Eğer siz
Muhammed’e yardım etmezseniz biliniz ki Allah ona yardım etmiştir. Hani, kâfirler onu, iki kişiden biri olarak (Ebu
Bekir ile birlikte Mekke’den) çıkarmışlardı; hani onlar mağaradaydı; o, arkadaşına, ‘Üzülme, çünkü Allah bizimle beraberdir.’ diyordu…”1
Sevr Mağarası’nın temsilî resmi
Hz. Muhammed bir süre sonra yoluna devam etti. Medine
yakınlarındaki Kuba köyüne gelerek burada birkaç gün kaldı ve bir mescit yaptırdı. İlk cuma
namazını burada kıldı. Daha sonra, Medine’ye hareket etti ve 622 yılının Eylül ayında bu kente
ulaştı. Medineliler, Peygamberimizi sevgi gösterileriyle karşıladılar. Peygamberimizin yatağıTARTIŞALIM______
na yatarak büyük kahramanlık ve cesaret örneği
Eğer Müslümanlar hicret etmeseydi İsgösteren Hz. Ali de emanetleri sahiplerine teslam dininin yayılışı nasıl etkilenirdi?
lim ettikten sonra Medine’ye hicret etti.
NOT EDELİM______
Hicretin İslam tarihindeki önemli sonuçları:
• 23 yıllık peygamberliğin “Mekke Devri” sona ermiş, “Medine Devri” başlamıştır.
• Hicret, sayesinde Müslümanlar, müşriklerin zulüm ve baskılarından kurtulmuşlardır.
• İslam’ın yayılmasını sağlamıştır.
• Hicret, Hz. Ömer zamanında hicri takvimin başlangıcı olarak kabul edilmiştir.
• Bu şehrin “Yesrib” olan adı artık “Medine” diye isimlendirilmiştir.
YAZALIM__________
Ay Doğdu Üzerimize
Ay doğdu üzerimize,
Veda Tepesi’nden.
Şükür gerekti bize,
Allah’a davetinden.
Sen güneşsin, sen aysın
Sen, nur üstüne nursun.
Sen Süreyya yıldızısın
Ey sevgili, ey Resul!
Ey bize gönderilen elçi,
Yüce bir davetle geldin.
Sen bu şehre selam verdin,
Ey sevgili, ey Resul!
Siz de Peygamberimizin hicretini anlatan bir şiir veya yazı yazınız.
11 T
Tevbe
b suresi,
i 40
40. ayet.
t
46
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
5. Hz. Muhammed’in Toplumsal Barışa Yönelik Etkinlikleri
“Resulüm! Biz seni, ancak âlemlere
rahmet olarak gönderdik.”
Enbiyâ suresi, 107. ayet.
Yukarıdaki ayette verilmek istenen
mesaj nedir?
Hz. Peygamber Medine’ye geldiğinde bu
kentte çeşitli topluluklar yaşamaktaydı. Bunlar Arap
kökenli Evs ve Hazreç kabileleri ile Yahudi olan Beni
Nadir, Beni Kaynuka ve Beni Kurayza kabileleri idi.
Bu kabileler arasında zaman zaman anlaşmazlıklar
çıkardı.
Peygamberimiz ilk önce Medine’de toplumsal
barış ve huzuru sağlamaya yönelik çalışmalarda bulundu. Önce Mekke’den gelen muhacirlerden her
birini, Medineli ensardan biri ile kardeş ilan etti. Hz. Ali’yi de kendisine kardeş seçti. Yıllardır birbirleriyle çatışma hâlinde olan Evs ve Hazreç kabilelerini barıştırdı.
Hz. Muhammed, Medine’de yaşayan tüm
dinî gruplarla vatandaşlık esasına dayalı bir anlaşma yaptı. Bu anlaşmanın amacı, Medine’yi
dış saldırılara karşı beraberce savunmak ve
Medine’de özgür bir ortam oluşturmaktı. “Medine Sözleşmesi” denilen bu anlaşmayla, inancı
ne olursa olsun, bütün Medineliler için barış ve
özgürlük sağlanmıştır.
Yapılan bütün bu çalışmalarla Medine’de
barış, huzur ve güvene dayalı özgür bir ortam
oluşmuştur.
KONUŞALIM_______________
“Onlar ki inandılar, hicret ettiler, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla mücadele ettiler.
Onlar ki yurtlarına hicret edenleri barındırdılar ve yardım ettiler. İşte onlar birbirlerinin
yardımcısı ve koruyucusudurlar...”
Enfâl suresi, 72. ayet.
Yukarıdaki ayette kimler, niçin övülmüştür?
Arkadaşlarınızla konuşunuz.
YORUMLAYALIM__________
Medine Sözleşmesi’nin bazı maddeleri şunlardır:
• Müslümanlarla Yahudiler, barış içinde yaşayacaklar.
• Yahudiler kendi dinlerinde serbest olacaklar.
• Dışarıdan bir saldırı olursa Medine birlikte savunulacak.
• Müslümanlarla Yahudiler arasında herhangi bir anlaşmazlık çıkarsa Hz. Muhammed hakem
kabul edilecek.
• İki taraftan biri, üçüncü bir tarafla savaşırsa diğer taraf yardımcı olacak.
Medine Sözleşmesi toplumsal barışın kurulmasına nasıl katkıda bulunmuştur? Yukarıdaki maddeleri de dikkate alarak yorumlayınız.
47
3. ÜNİTE
6. Hz. Muhammed’in İslam’ı Yayma Çabaları
Hz. Muhammed Mekke’de başladığı tebliğ faHz. Muhammed ve arkadaşları
aliyetlerine Medine’ye hicret ettikten sonra da devam
Medine’ye geldiklerinde yapılacak en
etti. İlk iş olarak bir mescit yaptırdı. Yapılan bu mesönemli işlerden birinin eğitim öğretim
cide “Mescid-i Nebi” adı verildi. Burası sadece ibadet
olduğunu düşündüler. Niçin?
edilen ve namaz kılınan bir yer değildi. Peygamberimiz her fırsatta Müslümanları Mescidi Nebi’de bir
araya toplayıp onlara dinin emirlerini anlatıyordu. Müslümanlarda
slümanlarda gördüğü eksiklikleri uygun
g n bir
dille söylüyor ve onları uyarıyordu. Özellikle namazlardan sonra bir süre mescitte kalıp onlara öğüt
veriyordu. Ayrıca Mescid-i Nebi’de, Medine dışından gelen konukları, yabancı ülkelerin temsilcilerini ağırlıyor, görüşmeler yaparak onları İslam’a davet ediyordu.
DEĞERLENDİRELİM______
Hz. Muhammed, Mescid-i Nebevi’nin bitişiğine “Suffa” adı verilen bir yer yaptırmıştı. Burada
genellikle ilim öğrenmek isteyen, yoksul, kimsesiz ve yetim kişiler kalırdı. Bunlar, çoğunlukla Peygamberimizin yanında bulunur, ona gelen ayetleri öğrenir, konuşmalarını dinlerdi. Ayrıca Suffa’da
kalanlar, yeni bilgiler öğrenmeye ve kendilerini geliştirmeye çalışırlardı. Bunlar arasında yabancı
dil öğrenenler bile vardı. Suffa’da yetişenler, Peygamberimiz tarafından başka topluluklara İslam’ı
anlatmak ve öğretmek için gönderilirdi. Örneğin, Suffa’da öğrenim gören Muaz bin Cebel, Yemen
bölgesine Kur’an ve dini öğretmek için gönderilmişti.
Hz. Muhammed Bedir Savaşı’nda esir alınan bazı kimseleri, Suffa’da öğretmen olarak görevlendirdi. Bu kişilere, on Müslüman’a okuma yazma öğretmeleri karşılığında serbest bırakılacağı sözü
verildi. Sonuçta bir kısmı görevini tamamlayınca serbest kalarak Mekke’ye döndü. Bir kısmı ise
Müslüman oldu ve burada öğretmenliğe devam etti.
Yukarıdaki metni Peygamberimizin eğitim öğretime verdiği önem açısından değerlendiriniz.
Mescid-i Nebi’nin bugünkü görünümü / Medine
48
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
Medineli Müslümanlar ile Mekkeli müşrikler arasında Bedir (624), Uhut
(625) ve Hendek (627) savaşları olmuştu.
Savaş dönemi, Hudeybiye Barış Antlaşması (628) ile sona ermişti. Anlaşma imzalandıktan sonra, barış ve huzur ortamı
oluştu. Hz. Muhammed bu ortamı en iyi
şekilde değerlendirmek istiyordu. Bizans
İmparatoruna, Habeşistan’a, İran’a ve
daha birçok yere elçilerle İslam’a davet
mektupları gönderdi. Böylece İslam’ın
çağrısı birçok yere ulaştırılmış oldu.
Bizans Kayseri Herakliyus’a Dihyetü’l-Kelbî, İran Kisrası Hüsrev Perviz’e Abdullah bin Huzafe, Habeşistan
Necaşisi Ashame’ye Amr bin Ümeyye,
Mısır (İskenderiyye) Mukavkısı Cüreyc’e
Hatıb bin Ebi Beltea, Gassan Emiri Haris
bin Ebi Şemmer’e Şuca’ bin Vehb, Yemame Emiri Hevze bin Ali’ye de Salit bin
Amr elçi olarak mektup götürdüler.
BİLGİ KUTUSU_______________
Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Bizans İmparatoru
Herakliyus’a gönderdiği mektup:
Bismillâhirrahmânîrrahîm. Allah’ın kulu ve
peygamberi Muhammed’den Bizans İmparatoru
Herakliyus’a. Allah’ın selamı hak yolda olanlara
olsun. Seni İslam’a çağırıyorum. İslam’ı kabul et
ki kurtuluşa eresin. Allah da sana mükâfatını iki kat
versin. Eğer kabul etmezsen halkın günahını sen çekersin. “Ey ehl-i kitap! Sizinle bizim aramızda ortak olan söze geliniz. Sadece Allah’a kulluk edelim
ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayalım. Allah’ı bırakıp da birbirimizi ilahlaştırmayalım…”
Âl-i İmrân suresi, 64. ayet.
Herakliyus, okuduklarından ve edindiği bilgilerden Hz. Muhammed’in peygamber olduğuna inanmak niyetindeydi. Ancak çevresinden tepki alınca
İslam’ı kabul etmekten vazgeçti. Elçiye iyi davranıp
hediyeler vererek geri gönderdi.
İrfan YÜCEL
Peygamberimizin Hayatı, s. 179.
Kayser Herakliyus, mektubu getiren elçiyi güzelce dinledi ve hediyeler vererek
k onu nezaketle
k tl gerii çevirdi.
i di İran
İ Kisra’sı
Ki ’ mektubu
kt b okuk
yunca sinirlendi ve onu yırtıp attı. Necaşi, mektubu ve elçiyi saygıyla karşıladı. Hz. Muhammed’e bir
mektup yazarak Müslüman olduğunu bildirdi. Mısır Mukavkısı Cüreyc, Peygamberimizin elçisine
hürmet gösterdi fakat Müslüman olmadı. Gassan Emiri Haris, gönderilen mektubu küstahça yere attı
ve elçiye saygısız davrandı. Hristiyan olan Yemame Emiri Hevze ise elçiye kötü davranmadı ancak
Müslüman da olmadı.1
Mekkeli müşrikler iki yıl sonra Hudeybiye Antlaşması’nı bozdular. Bunun üzerine Hz. Muhammed düzenli bir ordu hazırlayıp Mekke’ye yürüdü. Müşrikler, Müslümanlara karşı koymaya
cesaret edemeyince Mekke, 630 yılında Müslümanların eline geçti. Peygamberimiz ve Müslümanlar
Kâbe’yi putlardan temizledi ve tavaf etti. Daha önce Uhut Savaşı’nda Müslümanlara işkence yapanları, Peygamberimiz affetti. Hz. Muhammed’in bu tutumu karşısında Mekkelilerin büyük bir kısmı
İslam’ı kabul etti.
Mekke’nin fethinden sonra, çeşitli bölgelerden gelen insanlar, kendi istekleri doğrultusunda
gruplar hâlinde Müslüman oldular. Kur’an-ı Kerim’de bu durum şöyle anlatılmaktadır: “Allah’ın
1 İrfan Yücel, Peygamberimizin Hayatı, s. 176-183.
49
3. ÜNİTE
yardımı ve zaferi gelip de insanların bölük bölük Allah’ın dinine girmekte olduklarını gördüğün zaman Rabb’ine hamt ederek onu tesbih et ve ondan af dile. Çünkü o, tövbeleri çok kabul
edendir.”1
YAZALIM______
Hz. Muhammed İslam dinini yayarken nasıl bir yol izlemiştir? Görüşlerinizi yazınız.
• Barışçıl bir yol izlemiştir.
• .....................................................................................................................................
• .....................................................................................................................................
• .....................................................................................................................................
7. Veda Hutbesi’nde
Hutbesi’
i’nde Evrensel Mes
Mesajlar
ajlar
j
Hz. Muhammed, 632 yılında kalabalık bir Müslüman
topluluğuyla birlikte hacca gitti. Peygamberimiz, hac sırasında
Mekke yakınlarında bulunan Arafat’ta yüz binden fazla Müslümana hitaben bir konuşma yaptı. Bu konuşmaya Veda Hutbesi
denir.
Veda Hutbesi size neler
çağrıştırmaktadır?
DEĞERLENDİRELİM______
Veda Hutbesi’nden bazı maddeler:
• Allah birdir ve Muhammed onun kulu ve elçisidir.
• Allah’a hiçbir şey ortak koşulmamalıdır.
• İslam’ın ana kaynağı Kur’an-ı Kerim ve Peygamberin
sünnetidir.
• Bütün insanlar eşittir.
• Bütün Müslümanlar kardeştir.
• Emanete ihanet edilmemelidir.
• Kan davaları kesinlikle yasaktır.
• İnsanların can, mal, namus ve haysiyetleri kutsaldır.
• Kadın haklarına önem verilmelidir.
• Kimse kimsenin malını haksız yere yiyemez.
• Kişi kendi suçundan başkasıyla suçlanmamalıdır.
• İnsanların birbirlerine karşı üstünlükleri yoktur. Üstünlük takvadadır. Takva, Allah’ın sevgisini kazanmaktır.
Veda Hutbesi’nde yer alan ilkeleri, evrensel insan hakları açısından değerlendiriniz.
1 N
Nasr suresi,
i 1–3.
1 3 ayetler.
l
50
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
Veda Hutbesi’nin İslam tarihinde önemli bir yeri vardır. Çünkü bu hutbe, Peygamberimizin 23
yıl içerisinde yaptığı ilahî duyurunun ana noktalarını dile getirmektedir.
Veda Hutbesi’nde Peygamberimiz, insanlara Allah’ın tek olduğunu, aynı atadan geldiklerini
ve bu yüzden herkesin eşit olduğunu söylemiştir. Kadın hakları üzerinde durmuş, toplumsal barışın
korunması için neler yapılması gerektiğini bildirmiştir. İnsanların can, mal, namus, şeref, haysiyet ve
özgürlüklerinin dokunulmaz olduğuna dikkat çekmiştir. Kan davası, kölelik, zulüm ve haksızlık gibi
insan onuruyla bağdaşmayan ve toplumda huzursuzluk yaratan bütün tutum ve davranışları yasaklamıştır. Veda Hutbesi’nde Peygamberimizin sık sık “Ey insanlar!” diye hitap etmesi, hutbede yer alan
prensiplerin evrensel nitelikte olduğunu gösterir.
8. Hz. Muhammed’in Vefatı
Veda Haccı ve Veda Hutbesi Hz. Muhammed’in
bir ayrılık mesajı gibiydi. Hac ibadetini yapıp Medine’ye
döndü ve bir süre sonra hastalandı. Rahatsızlığı günden
güne arttı. İyice ağırlaşıp mescide çıkamaz duruma geldiğinde Hz. Ebu Bekir’e namazları kıldırmasını söyledi.
Hz. Ebu Bekir, “Ey İnsanlar! Kim
Muhammed’e tapıyor idiyse bilsin
ki o ölmüştür. Kim de Allah’a tapıyorsa bilsin ki Allah ölümsüzdür…”
sözüyle insanlara hangi mesajı vermek istemiştir?
Peygamberimiz, miladi 8 Haziran 632 (hicri 1 Rebiyülevvel 11) tarihinde, 63 yaşındayken
Medine’de vefat etti. Cenazesi Hz. Ali tarafından yıkandı ve kefenlendi. Vefat ettiği yere defnedildi.
Onun Ravza-i Mutahhara olarak adlandırılan kabri, Medine’de Mescid-i Nebi’nin içindedir. Ravza-i
Mutahhara, tertemiz çiçekli bahçe, cennet bahçesi anlamına gelir.
Peygamberimizin vefatına başta Hz. Ömer olmak üzere sahabe çok üzülmüştü. Ne yapacaklarını
bilmiyorlardı.
OKUYALIM__________
Hz. Peygamberin Vefatı
Yok mu, ey yolcu, bu yoldan dönmek;
Yeniden Refref’e binmek yok mu?
Göğe çıktın yine… Lakin bu sefer,
Ya Muhammed, yere inmek yok mu?
Ağlıyor, ağlıyoruz ardından…
Bu sıcak yaşlara dinmek yok mu?
Varmış Ukba’da buluşmak… Amma
Bize dünyada sevinmek yok mu?
Seni görmekte gecikmişleri de,
Gelip ashabın edinmek yok mu?
Seni görmekte gecikmişleri de,
Gelip ashabın edinmek yok mu?
Arif Nihat ASYA
Yukarıdaki şiirde olduğu gibi Peygamberimizi konu alan şiirlere naat denir. Siz de seçtiğiniz naat
örneklerinden sınıfa getirerek okuyunuz.
51
3. ÜNİTE
Hz. Muhammed’in ölüm haberini alan Hz. Ebu Bekir hemen mescide geldi. Herkes ağlıyordu. Hz. Ebu Bekir, sessizce Peygamberimizin odasına girdi. Yüzündeki örtüyü kaldırdı. Ağlayarak
Peygamberimizi alnından öptü ve “Anam babam sana feda olsun ey Allah’ın Peygamberi! Senin
hayatın da güzel, ölümün de güzel.” dedi. Dışarı çıktı ve orada bulunanlara, “Muhammed, ancak
bir peygamberdir. Ondan önce de peygamberler gelip geçmiştir. Şimdi o ölür ya da öldürülürse gerisin geriye (eski dininize) mi döneceksiniz? Kim (böyle) geri dönerse Allah’a hiçbir
şekilde zarar vermiş olmayacaktır. Allah, şükredenleri ödüllendirecektir.”1 ayetini okudu. Hz.
Ebu Bekir’in bu sözleri, Peygamberimizin vefatı karşısında şaşkınlığa düşen Hz. Ömer’i ve bütün
Müslümanları sakinleştirdi.
Okuma Metni
Eş Olarak Hz. Hatice
Hz. Peygamberin sevgili eşi Hz. Hatice, Mekke’de doğdu. Kureyş kabilesinin Esedoğulları soyuna mensuptur. Babası Huveylid, Kureyş’in ileri gelenlerindendi. Hz. Hatice, Müslüman olmadan
önce iffet ve şerefiyle tanınmış saygın bir hanımdı. Bu yüzden kendisine, iffetli ve namuslu anlamına
gelen “Tahire” lakabı verilmişti.
Hz. Hatice’nin bu özelliklerinden dolayı pek çok kişi kendisiyle evlenmek istediyse de o, bu
teklifleri geri çevirdi. Ticaretle uğraşan Hz. Hatice, Mekke’nin büyük tüccar aileleri arasında yer
almış ve Mekke’nin zenginlerinden biri olmuştu. O, ticarette doğruluk, dürüstlük ve güveni ilke
edindiği için, ortaklarının güvenilir ve dürüst olmasına çok önem verirdi.
Hz. Hatice, 40 yaşında iken Hz. Muhammed’le evlendi. Böyle bir evlilik için Hz. Hatice’nin
yeğeni aracılık etmişti. Hz. Hatice’nin yeğeni, bir defasında Hz. Muhammed ile birlikte ticaret amacıyla aynı kafilede yer almışlardı. Bu yolculuktan dönünce o, Hz. Muhammed’in güvenilir, zeki ve
kabiliyetli biri olduğunu Hatice’ye anlatmıştı. Hz. Muhammed bu sıralarda 25 yaşlarında idi. Başka
tanıdıklarının da tavsiyesi üzerine Hz. Muhammed’e ticaret kervanlarında kendisine yardımcı olmasını teklif etti. Hz. Muhammed bu teklifi kabul edip Hz. Hatice’nin kervanlarında çalışmaya başladı.
Çok kısa zamanda Hz. Muhammed başarısıyla, dürüstlüğüyle Hz. Hatice’nin güvenini kazanmıştı. Hz. Hatice, güzel ahlakı ve davranışlarına hayran olduğu Hz. Muhammed’e evlenme teklif etti.
Hz. Muhammed aldığı bu teklifi amcalarına götürdü. Amcası Ebu Talip, kardeşleri ile birlikte Hz.
Muhammed’i de yanlarına alarak Hz. Hatice’nin evine gittiler. Ona talip oldular. Hz. Hatice’nin amcası Amr bin Esed, bu evliliğe izin verdi. Bunun üzerine Hz. Muhammed, o sıralarda 40 yaşlarında
olan Hz. Hatice ile evlendi.
Hz. Hatice, Hz. Muhammed’in örnek kişiliğinden çok etkilenmişti. Bunun sonucunda Hz.
Hatice onu hem sevmiş hem de önceden olduğu gibi servetinin idaresini ona bırakmıştır. Şeref ve
asalet bakımından bir zirve olan Hz. Muhammed, Hz. Hatice gibi soylu bir kadınla evlenerek maddi
bakımdan rahatlamıştı. Bütün Mekke halkı onlara gıpta ve saygıyla bakıyordu. Onların evliliği gerçek saygının ve samimiyetin simgesi olmuştu.
Hz. Muhammed’in Hatice’den dört kızı, iki oğlu oldu. Kızları, Zeynep, Rukiyye, Ümmü Gülsüm ve Fatıma’dır. Hz. Peygamberin soyu Fatıma’dan devam etti. Erkek çocuklarının adları, Kasım
1 Âl-i İmrân suresi, 144. ayet.
52
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
ve Abdullah’tır. Oğlunun adının Kasım olmasından dolayı da Hz. Muhammed’e Ebu’l-Kasım künyesi verilmiştir. Her ikisi de küçük yaşta ölmüştür.
Hz. Hatice, Hz. Muhammed’in hayatına anlam katan bir kişiydi. Her açıdan ona destek vermişti. Hz. Muhammed ilk vahiy tecrübesini onunla paylaşmış, o da vahyin gerçekliğine hemen inanmış ve bütün varlığı ile onu desteklemiştir. Hz. Muhammed Hira Mağarası’nda bulunduğu bir sırada
ilk vahyi alınca büyük bir korku ve heyecana kapılarak evine dönmüştü. Yaşadığı olayı Hz. Hatice’ye
anlatan Hz. Muhammed, korktuğunu söylemişti. Hz. Hatice onu şu sözleriyle teselli etmişti:
“Hiç korkma!... Allah seni asla zor durumda bırakmaz. Allah sana mutlaka iyilikle muamele
edecektir. Çünkü sen yakınlarına yardım ediyor, ailene bakıyor, hayatını dürüstlükle kazanıyor, diğer
insanların doğruluktan ayrılmamalarını sağlıyor, yetimlere sığınacak bir yer temin ediyor, sözünde
doğru, emanete hıyanet etmez, hiçbir dayanağı olmayanların yardımcısı, muhtaçlara iyilik için koşan
ve herkes ile iyi geçinip nezaketle muamele eden bir kimsesin.”
Hz. Hatice daha sonra Hz. Muhammed’i dinî konularda bilgili olan amcasının oğlu Varaka’ya
götürmüş ve o da bilgi ve güven vermesi noktasında eşine yardımcı olmuştu. Sonra da herkesten
evvel kendisine inandığını ve peygamberlik çağrısına uyduğunu bildirdi. Hz. Hatice, kıtlık yıllarında
Hz. Muhammed’in yoksulluk çeken amcası Ebu Talip’e destek için Hz. Ali’yi evine almasına razı
olmuş ve onu evladı gibi görmüştür.
Hz. Hatice, Hz. Muhammed’in acı ve sıkıntılı günlerinde hiçbir zaman ümitsizliğe düşmemiş
ve onu yalnız bırakmamıştır. İlk vahiyden sonra yaşanan kesinti (fetretu’l-vahy) dönemi Hz. Muhammed için derin bir üzüntü dönemi oldu. Hz. Hatice, bu dönemde de peygamberlik görevine duyduğu
tereddütsüz inancı dolayısıyla, Hz. Muhammed’in en büyük manevi destekçisi olmaya devam etmiştir.
Mekkeli müşrikler Haşimoğullarını 3 yıla yakın bir süre boykot ettiğinde Hz. Muhammed ile
beraber zorluklara göğüs germiş; imanı ve sevgisiyle bir eş olarak destek vermiş, sıkıntılarına, üzüntülerine çare olmaya çalışmıştır. Hz. Muhammed, onun bu maddi ve manevi desteğini şöyle takdir
etmektedir: “Bütün insanlar, beni red ve inkâr ederken o bana iman etti. İnsanlar beni yalanlarken
o beni tasdik etti ve insanlar bana mali ambargo uygulayıp iktisadi bir sıkıntıya boğarken o malını
mülkünü benim için seferber etti.”
Hz. Hatice, Hz. Muhammed’in sadece eşi değil, aynı zamanda yakın bir dostu, bir dert ortağı
olmuş, sıkıntılı anlarında onu teselli etmiştir.
Hz. Hatice 25 yıl kadar süren bir evlilikten sonra hicretten üç yıl kadar önce vefat etti. Onun
vefatı Hz. Muhammed’i son derece üzmüştü. Hz. Muhammed onun vefat etmesinden sonra başka
hanımlarla evlenmesine rağmen onu hiç unutmamış, her zaman sevgi ile anmış ve hakkında güzel
sözler söylemiştir. Hz. Muhammed, bir defasında onu şu sözlerle övmüştür: “Allah, bana ondan daha
hayırlısını vermedi. O, hiç kimsenin kabul etmediği bir zamanda bana iman etti, herkesin beni yalanladığı bir zamanda o beni tasdik etti, kimsenin bana bir şey vermediği sırada o malını benim için
kullandı ve çocuklarımın annesi oldu.”
Prof. Dr. Nahide BOZKURT,
Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı, s. 82-83.
53
3. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki tarih şeridinde noktalı yerleri doldurunuz.
.... yılında doğdu.
.... yılında Bedir
Savaşı’na katıldı.
625 yılında ....
Savaşı’na katıldı.
.... yaşına kadar
sütannesi olan
Halime’nin yanında
kaldı.
622 yılında
Medine’ye ............
etti.
.... yılında Hendek
Savaşı’na katıldı.
Dört yaşında
................... kaybetti.
610 yılında
........................ oldu.
628 yılında
Mekkelilerle
...................
Antlaşması’nı yaptı.
.... yaşında
Medine’de vefat
etti.
.... yaşında dedesini
kaybetti.
Yirmi beş yaşında
................. ile evlendi.
.... yılında Mekke’yi
fethetti.
.... yılında Veda
Hutbesi’ni okudu.
B. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Mekkelilerin Hz. Muhammed’e karşı tutumları nasıl olmuştur? Yazınız.
2. Akabe Biatları’nın İslam dini için önemi nedir? Belirtiniz.
3. Suffa’nın, İslam dininin yayılmasına katkısı nasıl olmuştur? Yazınız.
4. Veda Hutbesi’nin içerdiği evrensel prensipler nelerdir? Açıklayınız.
5. Hz. Muhammed, İslam dinini yaymak için neler yapmıştır? Söyleyiniz.
C. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Hz. Muhammed’in doğum günü olarak kutlanan kandil gecesi hangisidir?
54
A) Miraç Kandili
B) Berat Kandili
D) Regaip Kandili
E) Mevlit Kandili
C) Kadir Gecesi
HZ. MUHAMMED’İN HAYATI
2. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in “Medine Sözleşmesi”yle ulaşmak istediği sonuçlardan biri değildir?
A) Medine’de birlik ve beraberliği sağlamak
B) Medine’yi birlikte savunmak
C) Mekke’ye geri dönmek
D) Medine’de huzurlu ve özgür bir ortam oluşturmak
E) Medine’de hoşgörüye dayalı bir ortam oluşturmak
3. Aşağıdakilerden hangisi 27 Ramazan 610’da gerçekleşmiştir?
A) Hz. Muhammed’in doğumu
B) Müslümanların Medine’ye hicret etmesi
C) Kur’an’ın indirilmeye başlanması
D) Peygamberimizin evlenmesi
E) Miraç mucizesinin gerçekleşmesi
4. Aşağıdakilerden hangisi hicretin sonuçlarından değildir?
A) İslam’ın yayılmasını sağlamıştır.
B) Mekkeliler, Müslümanlarla bir daha karşılaşmamışlardır.
C) Müslümanlar, müşriklerin zulüm ve baskılarından kurtulmuştur.
D) Peygamberliğin “Mekke Devri” sona ermiş, “Medine Devri” başlamıştır.
E) Hicret, Hz. Ömer zamanında hicri takvimin başlangıcı olarak kabul edilmiştir.
5. Peygamberimiz ve Müslümanlar ilk cuma namazını nerede kılmışlardır?
A) Medine
B) Mekke
C) Ebva
D) Taif
E) Kuba
6. Müslümanların Medine’de ilk eğitim-öğretim gördükleri yer hangisidir?
A) Kâbe
B) Darü’l- Erkam
D) Mescid-i Haram
E) Darü’n- Nedve
C) Suffa
55
3. ÜNİTE
Ç. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(Hilfu’l-Fudul, ensar, muhacir, emin, Akabe, Veda Hutbesi, Alak)
1. Dinleri uğruna Mekke’den Medine’ye hicret eden Müslümanlara ………………, Müslümanları karşılayıp onlara yardım eden Medineli Müslümanlara ise ………….. denir.
2. Hz. Muhammed yirmi yaşlarındayken güçsüzlerin ve zayıfların hakkını korumak için kurulan ………………………….. topluluğuna katılmıştır.
3. Mekkeliler Hz. Muhammed’e dürüstlüğü ve güvenilirliğinden dolayı ………………….. demişlerdir.
4. Cebrail tarafından Hz. Muhammed’e bildirilen ilk ayetler ………………. suresinde yer almaktadır.
5. Hz. Muhammed’in 632 yılında Arafat’ta Müslümanlara yaptığı son konuşmaya …............…..
denir.
D. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(…) Hz. Muhammed döneminde yaşamış, onu görmüş ve ona inanmış Müslümanlara sahabe
denir.
(…) Müslümanlar ilk olarak Medine’ye hicret etmişlerdir.
(…) Hz. Ömer ve Hz. Hamza’nın İslam’ı kabul etmesi Müslümanlara büyük moral ve güç
vermiştir.
(…) Hz. Muhammed Medine’ye hicretinden sonra ilk iş olarak yabancı ülkelere davet mektupları göndermiştir.
56
ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL
4. ÜNİTE: KUR’AN VE ANA KONULARI
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “Vahiy, Mushaf, tecvit ve tefsir” kavramlarının anlamlarını öğreniniz.
2. Kur’an-ı Kerim, daha çok hangi konular üzerinde durmuştur? Araştırınız.
3. Kur’an’ın akla ve düşünmeye verdiği önemi vurgulayan bir ayet meali bularak defterinize
yazınız.
57
4. ÜNİTE
1. İslam Dininin Temel Kaynağı: Kur’an-ı Kerim
Kur’an-ı Kerim, Allah tarafından vahiy yoluyla, Hz. Muhammed’e indirilen son
ilahî kitaptır. İslam dininin temel kaynağıdır.
Dolayısıyla kıyamet gününe kadar insanlara
rehberlik etmeye ve onları aydınlatmaya devam edecektir.
“… Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz Allah’a ve ahirete gerçekten inanıyorsanız
onu Allah’a ve Resule götürün. Bu, daha iyidir
ve sonuç bakımından da daha güzeldir.”
Nisâ suresi, 59. ayet.
İnsan, kendisi ve yaratılışı ile ilgili bilYukarıdaki ayette anlatılmak istenen nedir?
gi sahibi olmak ister. Hayatın amacı, ölümden sonra ne olacağı ve diğer canlılarla ilişkilerinin
gerektiği
i i nasıll olması
l
k i i hususunda
h
d sürekli
kli sorular
l
sorar. Bu ve benzeri soruları, en güzel şekilde Kur’an cevaplar. Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın insanı
yarattığı ve ona çeşitli imkânlar verdiği belirtilir. İnsanın ise Allah’ı tanıyıp iman ve ibadet etmesi
gerektiği vurgulanır.
NOT EDELİM_______________
Vahiy; Allah’ın emirlerini, yasaklarını ve
öğütlerini değişik yollarla peygamberlerine bildirmesine denir. Yüce Allah, mesajını
peygamberlere bir aracı (Cebrail) yoluyla
veya doğrudan bildirmiştir.
Allah, insanı en güzel şekilde yaratmış
ve ona irade vermiştir. İnsan, iyi ve kötüyü
ayırt
ay edebilme yeteneğine sahip olduğu için de
davranışlarından
sorumlu tutulmuştur. Bu soda
rumluluklarının
başında ibadetler gelir. İnsan
ru
ibadetleri
ve diğer sorumluluklarını hakkıyla
ib
yerine
getirebilmesi için doğru kaynaklardan
ye
bilgilenmelidir.
Bu kaynakların en önemlisi de
bi
Kur’an’dır.
K
İnsan,
günlük yaşamında başkalarıyla çeşitli ilişkiler kurar. Bu ilişkilerin sağlıklı bir şekilde
İ
yürütülmesinde uyulması gereken birtakım kurallar vardır. Örneğin; insanın anne ve babasına, eşine, çocuklarına, akrabalarına, komşularına ve arkadaşlarına karşı iyi davranması gerekir. Kur’an-ı
Kerim’de bu konuda şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a ibadet edin ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayın. Anne ve babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolcuya, elinizin altındakilere iyilik edin. Şüphesiz Allah, kibirlenen ve övünen
kimseleri sevmez.”1
İslam dinini öğrenmek ve karşılaşılan problemleri çözmek için öncelikle Kur’an-ı Kerim’e
başvurulmalıdır. Ancak Kur’an’da her sorunun cevabını ayrıntılı bir şekilde bulmak mümkün olmayabilir. Hz. Muhammed insanlara, Kur’an’da genel hatlarıyla anlatılan emir ve yasakların nasıl hayata geçirileceğini yaşayarak göstermiştir. Dolayısıyla İslam’ı öğrenirken Kur’an-ı Kerim’den sonra
1 Nisâ suresi, 36. ayet.
58
KUR’AN VE ANA KONULARI
Peygamberimizin uygulamalarını esas almalıyız. Dinimizi asıl kaynakları olan Kur’an ve sünnetten
öğrenirsek hem yanlış anlaşılmalara engel olur hem de hurafe ve batıl inançlardan uzaklaşmış oluruz.
BELİRTELİM_______________
Peygamberimiz Kur’an’ı şöyle tarif etmiştir: “Allah’ın kitabıdır. Onda sizden öncekilerin bilgileri, sizden sonrakilerle ilgili haberler vardır. Ayrıca sizin aranızda meydana gelebilecek sorunların çözümü vardır. O, gerçek ile yanlışı birbirinden ayıran bir ölçüdür…”
Tirmizî, Sevabu’l-Kur’an, 14.
Yukarıdaki hadiste Kur’an-ı Kerim’in hangi özelliklerine dikkat çekilmiştir? Belirtiniz.
2. Kur’an-ı Kerim’in Tarihi
Hz. Muhammed’e indirilen ilk ayetler;
1. Oku! Yaratan Rabb’inin adıyla.
2. O, insanı alak (embriyo)’tan yarattı.
3. Oku! Senin Rabb’in sonsuz cömertlik sahibidir.
4. O Rab ki kalemle yazmayı öğretti.
5. O, insana bilmediklerini öğretti.
Alak suresi, 1-5. ayetler.
İlk inen ayetlerde hangi konulara dikkat çekilmiştir?
Kur’an’ın indirilişi, Hz. Muhammed’in, 610 yılının ramazan ayında, ilk vahyi almasıyla başlayıp vefat ettiği 632 yılına kadar sürmüştür. İlk vahyin Kadir Gecesi’nde indirildiği Kur’an-ı Kerim’de
şöyle ifade edilir: “Biz onu (Kur’an’ı) Kadir Gecesi’nde indirdik.”1
TARTIŞALIM____________
Kur’an-ı Kerim bölümler hâlinde
değil de topluca indirilseydi neler
olurdu? Tartışınız.
Kur’an-ı Kerim yaklaşık olarak 23 yıllık bir süre
içinde
ayet ayet veya sure sure indirilmiştir. Çünkü bazı
iç
ayetler,
belli bir olayın ardından gelip o olayla ilgili açıkay
lama getirmekteydi. Böylece insanlar Kur’an-ı Kerim’i
la
daha iyi öğrenmiş ve anlamışlardır. Ayrıca bu durum,
da
Kur’an’ın ezberlenmesi ve yazılmasını da kolaylaştırK
mıştır. Kur’an’ın bölümler hâlinde indiriliş nedeni bir
m
11 Kadr suresi,
suresi 1.
1 ayet.
ayet
59
4. ÜNİTE
ayette şöyle açıklanmıştır: “İnkâr edenler, ‘Kur’an ona bir defada topluca indirilmeli değil miydi?’ dediler. Biz onu senin kalbine iyice yerleştirmek için böyle yaptık (parça parça indirdik)
ve onu tane tane okuduk.”1
Hz. Muhammed, son ilahî mesajı her
türlü güçlüğe rağmen insanlara ulaştırmıştır. Kur’an-ı Kerim’in ayetleri, İslam’ın ilk
dönemlerinden itibaren vahiy kâtipleri tarafından çeşitli malzemeler üzerine yazılmış
ve pek çok sahabe tarafından ezberlenmiştir. Ayrıca Hz. Muhammed, her yıl ramazan
ayında, vahiy meleği Cebrail ile o güne kadar inen ayetleri karşılıklı olarak okumuşlardır. Böylece Kur’an’ın sonraki nesillere
değiştirilmeden aktarılması sağlanmıştır.
SÖYLEYELİM____________
‘‘Kur’an’ı kesinlikle biz indirdik; elbette yine
onu biz koruyacağız.’’
Hicr suresi, 9. ayet.
Yukarıdaki ayeti de dikkate alarak Kur’an-ı
Kerim’in hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze
kadar ulaşmasının nedenlerini söyleyiniz.
İndiriliş süreci devam ettiği için Hz. Peygamber Döneminde Kur’an-ı Kerim bir kitap hâline
getirilmemiştir. Hz. Muhammed’in vefatından sonra Hz. Ebu Bekir’in halifeliği döneminde ortaya
çıkan savaşlarda Kur’an-ı Kerim’i ezbere bilen çok sayıda sahabe şehit olmuştur. Bunun üzerine Hz.
Ömer, Hz. Ebu Bekir’e Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesi gerektiğini söylemiş, Hz. Ebu
Bekir de bu düşünceyi benimseyerek Zeyd bin Sabit’i görevlendirmiştir. Böylece başta Kur’an’ı en
iyi bilenlerden biri olan Hz. Ali olmak üzere sahabelerin de katkılarıyla Kur’an-ı Kerim tek bir nüsha
olarak kitap hâline getirilmiştir. Mushaf adı verilen bu nüsha Hz. Ebu Bekir’e teslim edilmiştir.
TARTIŞALIM_______________
Hz. Muhammed’in vahiy kâtibi Zeyd bin Sabit diyor ki:
“Yemame Savaşı’nda ashabın öldürülmesinin ardından Hz. Ebu Bekir beni çağırttı. Yanına vardım, Hz. Ömer de oradaydı. Ebu Bekir bana dedi ki: Ömer gelip ‘Yemame’de Kur’an hafızlarının
birçoğu şehit oldu. Bu gibi durumlarda hafızların ölmesiyle Kur’an’ın birçoğunun zayi olmasından
endişe ederim. Bana kalırsa Kur’an’ın bir araya getirilmesi için bir emir çıkarman gerekir.’ dedi.
Ben de Ömer’e şöyle cevap verdim: ‘Resulullahın yapmadığı bir işi nasıl yapabilirsin?’ Ömer, ‘Vallahi, bu hayırlı bir teşebbüstür.’ dedi. Sonra bu iş üzerinde o kadar durdu ki bana söyleye söyleye
sonunda Allah, kalbimi bu işe ikna etti, ben de onun görüşünü benimsedim.”
Buharî, Fezâilu’l-Kur’an, 4.
Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesine neden ihtiyaç duyulmuştur? Yukarıdaki metni de
dikkate alarak tartışınız.
11 Furkân suresi, 32. ayet.
60
KUR’AN VE ANA KONULARI
Hz. Ebu Bekir Döneminde bir kitap hâline getirilen Kur’an, Hz. Osman’ın halifeliği döneminde çoğaltıldı. Çünkü;
• Yapılan fetihler sonucu İslam coğrafyası genişlemiş ve Müslüman nüfus artmıştı.
• Mahallî lehçe farklılıklarının etkisiyle bazen aynı metin farklı telaffuz ediliyordu.
Hz. Osman, Zeyd bin Sabit’i Kur’an-ı Kerim’i çoğaltması için görevlendirdi. Hz. Zeyd’in
başkanlık ettiği bir heyet, ilk Kur’an nüshasından yedi adet çoğalttı. Bu nüshalar Müslümanların
yoğun olarak yaşadığı Basra, Kûfe, Şam, Mekke gibi önemli şehirlere gönderildi. Böylece Kur’an’ın
orijinal metni tüm Müslümanların kolayca ulaşabileceği merkezlere ulaştırılmış oldu.
DÜŞÜNELİM_____
Dünyanın her yerindeki
Kur’an-ı Kerim nüshaları
niçin birbirinin aynısıdır?
Hiç düşündünüz mü?
ÖĞRENELİM_______________
Aşağıdaki şemayı inceleyerek Kur’an’ın günümüze kadar geçirdiği süreci öğreniniz.
ALLAH
Cebrail
(Vahiy meleği)
Hz. Muhammed
Hz. Ebu Bekir
Hz. Osman
Kur’an bazı sahabeler
tarafından ezberlenmiş ve
vahiy kâtiplerince, papirüs,
yassı kemikler, düz taşlar,
hurma yaprakları gibi malzemeler üzerine yazılmıştır.
Hz. Ömer’in teşvikiyle Kur’an, başta Hz. Zeyd
ve Hz. Ali olmak üzere bir
grup sahabe tarafından
kitap hâline getirilmiştir.
İslam coğrafyasının genişlemesiyle yeni nüshalar
yazılmış ve tüm Müslümanların kolayca ulaşabileceği
önemli merkezlere gönderilmiştir.
61
4. ÜNİTE
3. Kur’an’la İlgili Bazı Kavramlar
Kur’an-ı Kerim’i şekil ve içerik yönüyle inceleyerek dikkatinizi çeken
hususları arkadaşlarınızla paylaşınız.
Kur’an İslam dininin temel kaynağıdır. Müslümanların Kur’an’dan tam olarak faydalanabilmeleri
m
için onu, gerek içeriği, gerekse iç düzeni bakımından
iç
çok iyi tanımaları gerekir.
ço
Kur’an’ın
bir iiç dü
düzenii vardır. Bu da aradığımız bir ayet veya sureye kolayca
K
’ ’ kkendine
di öözgü
ü bi
ulaşabilmemizi sağlar. Bu nedenle ayet, sure, cüz gibi Kur’an’ın iç düzeniyle ilgili bazı kavramları
bilmemiz gerekir.
ARAŞTIRALIM_____________
Kur’an-ı Kerim’in birçok ismi vardır.
Bunlardan birisi, “okunan kitap” anlamına gelen “Kur’an”dır. Bu isim Yâsîn
suresinin 69. ayetinde şöyle geçmektedir. “…Bu ancak bir öğüt ve apaçık bir
Kur’an’dır.”
Kur’an-ı Kerim’in diğer isimlerini ve ne
anlama geldiklerini araştırınız.
33.1.
1 Kur’an’ın İç Düzeni ile İlgili Kavramlar
Ayet, sözlükte işaret, delil ve alamet demektir.
Kur’an’da, “Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile günKur’an-ı Kerim’in ayet, sure
K
düzün birbiri ardınca gelip gidişinde aklıselim sahipleri
ve cüzlere ayrılmasının sağladıd
için gerçekten açık ayetler (deliller) vardır.”1 ayetinde olğı kolaylıklar neler olabilir?
iç
duğu
gibi Allah’ın varlığını ispatlayacak yaratılış mucizeled
rinden ve tabiat olaylarından söz edilirken “delil” anlamına gelen ayet kelimesi kullanılmıştır.
1 Âl-i İmrân suresi, 190. ayet.
62
KUR’AN VE ANA KONULARI
Terim olarak ayet, Kur’an-ı Kerim’in surelerini oluşturan kısa veya uzun vahiy ifadelerinden
her birine denir. En uzun ayet Bakara suresinin 282. ayeti olup bir sayfadan ibarettir. Bunun yanında
“Yâsîn” gibi bir kelimeden oluşan kısa ayetler de vardır.
Ayetler, “durak” adı verilen ve üzerinde ayet numaralarının yazılı olduğu işaretlerle birbirinden ayrılır. Bu işaretler Kur’an’ı okumada ve ayetlerin yerini bulmada kolaylık sağlar.
Sureler içerisinde ayetlerin sıralamasını Cebrail, Peygamberimize bildirmiştir. O da bir ayet
indiğinde, bu ayetin hangi surede, nereye yazılması gerektiğini vahiy kâtiplerine söylemiştir.
Sure, Kur’an’ın en az üç ayetten oluşan her bir bölümüne denir. Kur’an’da 114 sure vardır. Tevbe suresi hariç
bütün sureler besmele ile başlar. En uzun sure 286 ayetten
oluşan Bakara, en kısa sure ise 3 ayetten oluşan Kevser
suresidir.
BİLGİ KUTUSU__________
Surelerin isimlerini bilmek,
Kur’an’dan herhangi bir ayet veya
konuyu bulmamızı kolaylaştırır.
Surelerin sıralaması iniş sırası ya da konularına göre
değil, Cebrail’in Peygamberimize bildirdiği şekliyle, vahiy
kâtipleri tarafından yapılmıştır. Bu durumda dizilişine göre Kur’an’ın ilk suresi Fâtiha
Fâtiha, son suresi ise
Nâs suresidir.
Surelerin her birinin kendine özgü isimleri vardır. Sureler isimlerini genellikle içinde yer alan
bir kelime, konu, olay, peygamber veya toplumdan alır. Örneğin, Yûsuf suresi adını, surede hayat
hikâyesi anlatılan Yusuf peygamberden alır. Fil suresi de ismini surede geçen “fil” kelimesinden
alır. Ayrıca Mekke’de indirilen sureler “Mekkî” ve Medine’de indirilen sureler ise “Medenî” olarak
isimlendirilmişlerdir. Surelerin birden fazla ismi olabilir. Örneğin, Mü’min suresine Gâfir; Tebbet
suresine ise Leheb ve Mesed isimleri verilmiştir.
BULALIM_______________
Aşağıda verilen ayet ve surelerin yerini Kur’an-ı Kerim’den bularak surenin ismiyle ilgisini belirtiniz.
Muhammed suresi, 2. ayet; Kehf suresi, 9. ayet; Kalem suresi, 1. ayet; Münâfikûn suresi, 8. ayet.
Fâtiha, Nahl, Mü’min, İhlâs ve Yâsîn.
Cüz, Kur’an-ı Kerim’in her 20 sayfasına denir. Kur’an’da toplam 30 cüz vardır. Her cüzün
başında cüz başlangıcını gösteren işaretler bulunur. Cüz gülü denilen bu işaretlerin içinde o cüzün
63
4. ÜNİTE
sıra numarası yer alır. Kur’an’ın cüzlere ayrılması, onun okunmasında ve ezberlenmesinde kolaylık
sağlar.
Mushaf, sözlükte iki kapak arasında toplanmış sayfalar demektir. Terim olarak kitap hâline
getirilmiş olan Kur’an’ın özel adıdır.
Hz. Ebu Bekir Döneminde Zeyd bin Sabit başkanlığında oluşturulan bir heyet, Kur’an-ı Kerim’i
kitap hâline getirmişti. Kur’an’ın kitap hâline getirilen bu ilk nüshasına Mushaf adı verilmiştir.
Hz. Ebu Bekir’de bulunan ilk Mushaf, onun vefatıyla Hz. Ömer’e, ondan da kızı Hz. Hafsa’ya
teslim edilmiştir. Hz. Osman Döneminde yapılan Kur’an’ı çoğaltma işinde bu ilk Mushaf esas alınmıştır.
Mü’minûn Suresi
1. Gerçekten müminler kurtuluşa ermiştir.
2. Onlar, namazlarında huşû içindedirler.
3. Onlar, boş ve yararsız şeylerden yüz
çevirirler.
4. Onlar, zekâtı verirler.
5. Ve onlar, iffetlerini korurlar.
6. Ancak eşleri ve ellerinin sahip olduğu
hariç (Bunlarla ilişkilerden dolayı)
kınanmış değillerdir.
7. Şu hâlde, kim bunun ötesine gitmek
isterse işte bunlar, haddi aşan kimselerdir.
8. Yine onlar (o müminler) ki emanetlerine ve ahitlerine riayet ederler.
9. Ve onlar, namazlarına devam ederler.
10. İşte, asıl bunlar vâris olacaklardır.
11. (Evet) Firdevs’e vâris olan bu kimseler, orada ebedî kalıcıdırlar.
Surenin adı, indiği
yer ve ayet sayısını
bildiren bölüm
Cüz
işareti
¹º·
·¾ ÅƇ õŽ åƇ ĤŽ Ò
ɽɾɿ
Ø ~Ö ¹Ú Ø ɴØ ăÖ ’ łà ¹Ú  ½Ì
ł ƦÅ

å ¼Å
å Ö ×¿ºØ ]Ú »× ¶Ú d yÖ Ö ·ªÚ Öd Ú Ö®
Ö ǽ× Ǩe
× Ö ƒĄà ¶Öd 
Ö
ØɬÅß²‡·Ø¶ ¹Â ½ÌƒĄà ¶ɫÄ 
ń å ¼Å
Ń

Ą Ú× Ö
Ö –× ؅£Ú º× ØŧĄÚ ·¶d ½Ø ¢Ö ¹Ú Â× ½Ì
Ö 
Ö ƒĄà ¶ɫÄÖ 
ÜŇß ¢ ĂĄ Ød 
Ø
Ø
Ø Öª
ņ ƦÅ

Ņ å ¼Å

å Ö × ŸªezÖ ƥÚ ØÃvØ Ä…× «× ¶ ƥÚ Â× ½Ì
Ö ×·¢e
Ö
Ö ƒĄà ¶ɫÄÖ 
à × ·ºÖ ĖÖ¦ ƥ×ɱĄ ØeÖª ƥ×ɱe
Ň æ ÖĨºÅ


Ú × »Ö ÌÚ Öd mÚ Ö³ÖɮºÖ eºÖ ÄÚ Öd ȗÚ ȝØ vØ ɫÄÖ †Ú Öd
×Ú Ú
¹Ú Â× ½Ì
ň æ ¼Ä

Ö cØ Ü ß¶ñÄ×eÖª ±
Ö Ø ¶‚ß ÖWɫÜ „Ö ÄÖ ɠß ÖohdÚ ½Ø »Ö Öª
Ö ×€eÖ£¶Ú d ¹× Â× ±
Ö ƒĄà ¶ɫÄÖ 
ØØ
Ø ÖÅÖ·’Ö Ňß ¢Ö ƥÚ Â× ½Ì
Ø Ö ¾eºÖÖ ĂØ
ƥÚ Ø ɴɫ
ʼn å ¼Å

Ö ¢ɫ
Ö ƒĄà ¶ɫÄÖ 
× Ö„ ¹Ú ÃÚ ¢Ö ÄÖ ¹Ú Ø ɴe
¼Å
ŋ ƦÅ

Ŋ ë ¼Ƞ

å Ö ×r؄ɫÖÅ¶Ú d ƥ× Â× Ƣ
Ö cØ Ü ß¶ñÄ×d 
Ö ×r؅ÖÌ țȡ
Ö ƒà Ą ¶Öd 
Ö Ǻ× Øªe{Ö ×Ì
Ø
½Ú ºØ ¼e
Ō ¼Ä

è Ö ÄÚ Ö€…Ú «Ø ¶Ú d
Ö ş
Ö × Ø ¶e~Ö eÖÃÍªà ¹Ú Â× ˆ
Ö Ú ĂdÚ eÖ¿¯Ú Ö ·~Ö Ú Ö¯Ö¶ÄÖ 
Ayetlerin
mealleri
64
Īij
Ɔ ƇĭĨƈ ËŽ ĩƇ ĤŽ Ò ØƇ òij
Ɔ øƇ ¸¹
Kaçıncı cüz olduğunu gösteren yazı
(İki durak arası)
Bir ayet
Sure başında
besmele
Ayetler
arasını ayıran
durak işareti
Kur’an
okurken
durulabilecek
yerleri gösteren işaretler
KUR’AN VE ANA KONULARI
TAMAMLAYALIM_______________
Aşağıdaki noktalı yerleri doldurarak kavram haritasını tamamlayınız.
Hz. Muhammed
................
döneminde
kitap hâline
getirildi.
cüzden
oluşur.
................
................
-e vahyedildi.
ayetten
oluşur.
döneminde
çoğaltıldı.
KUR’AN
sureden oluşur.
................
inmeye
başladı.
................
................
tarafından
yazıldı.
................
114
33.2.
2 K
Kur’an’ın
’ ’ Okunması
Ok
il
ile İl
İlgili
ili K
Kavramlar
l
“Güzel Kur’an okuyan kimse, ‘sefere’ denilen değerli meleklerle beraber olacaktır. Öyleyse
Kur’an’ı sesinizle güzelleştiriniz.”
Buharî,Tevhit,52.
Yukarıdaki hadiste anlatılmak istenen nedir?
Kur’an okumak dinimizin emrettiği ibadetlerden biridir. Yüce Allah, “… Kur’an’dan kolayınıza
geleni okuyunuz…”1 buyurarak Kur’an okumamızı
istemiştir. Peygamberimiz de Allah’a karşı görev ve
sorumluluklarımızı hatırlamamız için bizleri Kur’an
okumaya teşvik etmiştir. Hz. Ali de “Kur’an-ı güzel
bir tarzda okuyun. Bu okuyuş haberlerin en güzelini
okumaktır.”2 diyerek Kur’an okumanın önemini dile
getirmiştir. Kur’an’ın okunmasıyla ilgili bazı kavramlar vardır. Bunların başında tecvit gelir.
1 Müzzemmil suresi, 20. ayet.
2 Nehcü’l-Belâğa, s. 54.
65
4. ÜNİTE
Tecvit, sözlükte bir şeyi süslemek ve güzel yapmak demektir. Terim olarak ise Kur’an-ı Kerim’i
güzel bir şekilde okumak için uyulması gereken kuralları kapsayan bir ilimdir.
Tecvidin amacı Kur’an-ı Kerim’in doğru ve güzel okunmasını sağlamaktır. Bir ayette, “…Kur’an’ı
tane tane oku!”1 buyrularak Kur’an’ın doğru ve güzel okunmasına dikkat çekilmiştir.
Mukabele, sözlükte karşılıklı okuma anlamına gelir. Mukabele, vahiy gelmeye devam ederken Hz.
Muhammed ile Cebrail’in her yılın ramazan ayında Kur’an ayetlerini karşılıklı okumalarına denir.
Müslümanlar özellikle ramazan aylarında bir araya gelerek mukabele geleneğini devam ettirmektedirler. Mukabelede Kur’an okumasını iyi bilen birisi okur, diğerleri de onu takip ederler. Böylece Kur’an-ı
Kerim’i düzgün okuyamayanlar hatalarını düzeltme ve okumalarını geliştirme imkânı bulurlar.
DEĞERLENDİRELİM_______________
“Kur’an okunduğu zaman onu dinleyin ve susun ki size merhamet edilsin.”
A’râf suresi, 204. ayet.
Yukarıdaki ayeti Kur’an’ın okunması ve dinlenilmesinde dikkat edilmesi gereken hususlar açısından değerlendiriniz.
Hatim, sözlükte bitirmek, sona erdirmek demektir. Bu nedenle Kur’an-ı Kerim’i ezbere ya da yüzünden, baştan sona kadar okumaya veya dinlemeye hatim denilmiştir. Yapılan hatimler Kur’an’ın doğru
ve hatasız okunmasına katkı sağlar. Hz. Muhammed, “Allah katında ameli en değerli olan kişi, Kur’an’ı
başından sonuna kadar okuyan, bitirince tekrar başlayandır.”2 buyurarak Kur’an okumayı teşvik etmiştir.
Hafızlık: Kur’an-ı Kerim’i bütünüyle ezberlemeye hafızlık; Kur’an’ı baştan sona ezberleyen kişiye
de hafız denir.
Hz. Muhammed Kur’an’ın sonraki nesillere eksiksiz ulaştırılmasını sağlamak amacıyla onu yazdırmanın yanında ezberlenmesini de teşvik etmiştir. Ayrıca namaz gibi bazı ibadetleri yapabilmek için
Kur’an’ın bazı bölümlerini ezberlemek gerekir.
TARTIŞALIM_______________
“Sizin en hayırlınız Kur’an’ı öğrenen ve öğreteninizdir.”
Buharî, Fedâilü’l-Kur’an, 21.
Yukarıdaki hadisin mukabele, hatim ve hafızlık kavramlarının ortaya çıkıp gelişmesine katkısını
tartışınız.
1 Müzzemmil suresi, 4. ayet.
1 2 Tirmizî, Kıraat, 4.
66
KUR’AN VE ANA KONULARI
3.3. Kur’an’ın Anlaşılması ve Yorumlanmasıyla İlgili Kavramlar
Kur’an-ı Kerim bütün insanlara hitap eden son ilahî kitaptır.
Bu nedenle her Müslüman, Kur’an-ı Kerim’deki emir
ta
Öğretmeninizin sınıfa getirdiği
ve yasakları öğrenmekle yükümlüdür. Kur’an Arapça olarak
Kur’an-ı Kerim meali ve tefsirini
indirilmiştir.
Bütün insanların Arapçayı bilmeleri veya öğin
inceleyiniz. İlk izlenimlerinizi arrenmeleri
mümkün olmayabilir. Bu nedenle dünyanın farklı
re
kadaşlarınızla paylaşınız.
bölgelerinde
yaşayan ve farklı diller konuşan Müslümanlar,
bö
Kur’an’ı
anlamak için onu kendi dillerine çevirme ihtiyaK
cı hissetmişlerdir. Böylece Kur’an-ı Kerim; Türkçe, Farsça, Urduca, İngilizce, Japonca, Fransızca ve
Rusça gibi birçok dile tercüme edilmiştir.
Meal, tercüme olarak da isimlendirilir. Bir sözün anlamını aynı veya aslına yakın bir şekilde ifade etmeye denir.
Meal halk arasında genellikle Kur’an-ı Kerim’in tercümesi
için kullanılır. Ancak meal tercümeye göre daha kapsamlıdır. Çünkü tercümeler Kur’an-ı Kerim’in anlamını tam ifade
etmeyebilir. Bu nedenle tercümelere kısa açıklamalar ilave
edilmek suretiyle ayetlerin daha iyi anlaşılması sağlanmıştır.
Tefsir, sözlükte açıklamak, yorumlamak demektir. Terim olarak ise Kur’an ayetlerini indikleri zamanı,
mekânı ve ayetin indiriliş sebebini göz önünde bulundurarak açıklamak ve yorumlamaktır. Kur’an-ı Kerim’i
açıklayan ve yorumlayan kişiye “müfessir” denir.
Kur’an-ı Kerim’in tercüme edilmesi, onun herkes tarafından kolayca anlaşılması için tek başına yeterli değildir. Ayetlerin ne zaman ve nasıl bir ortamda, hangi olay üzerine indiğini bilmek önemlidir. Bu nedenle tefsir, ayetlerin iniş sebeplerini belirtir ve ayetleri kapsamlı bir şekilde açıklar.
Dinî konularda her geçen gün insanların zihnini meşgul eden yeni problemler ortaya çıkmaktadır. Tefsirin amaçlarından biri de ayetlerden genel ilkeler çıkararak yaşanan çağa ışık tutacak yeni
bakış açıları geliştirmektir. Çünkü Kur’an evrenseldir. Bu
nedenle her çağda yeni tefsirlere ihtiyaç vardır.
BELİRTELİM____________
İlk Türkçe tefsirler, Arapça ya da Farsçadan tercüme
Fâtiha suresinin meal ve tefsiriedilmiştir. Daha sonraları çok sayıda Türkçe tefsir yazılni inceleyerek bu ikisi arasındaki
mıştır. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Kur’an-ı Kefarkları belirtiniz.
rim tefsiri son dönemde yazılan Türkçe tefsirlerden biridir.
67
4. ÜNİTE
4. Kur’an-ı Kerim’in Belli Başlı Konuları
Allah tüm evreni ve içindekileri yoktan var etmiştir.
Yarattığı varlıklar içerisinde insana akıl ve irade vererek onu
Y
Kur’an-ı Kerim mealinin soddiğer varlıklardan üstün kılmıştır. Allah, Kur’an-ı Kerim’de
nundaki indeks bölümünü inceiinsanların yüce yaratıcıya karşı görev ve sorumluluklarını
leyerek hangi konuların yer aldıaaçıklamıştır. Kur’an’da insanın ve evrenin yaratılışı, ibadetğını söyleyiniz.
ler,
l emir, yasak ve tavsiyeler, içinde yaşadığı çevreyle nasıl
bir
gerektiği
bi ilişki
ili ki içinde
i i d olması
l
ktiği ve ahiret
hi hayatı gibi konular yer alır. Nitekim Kur’an-ı Kerim’in
insan için bir rehber olduğu bir ayette şöyle ifade edilmiştir: “…Bu kitabı da sana her şey için bir
açıklama, bir hidayet ve rahmet kaynağı ve Müslümanlar için bir müjde olarak indirdik.”1
4.1. İnanç
Kur’an-ı Kerim’in başlıca konuları, iman, ibadet, ahlak ve
İslam dininin temel inanç
sosyal
ilişkilerdir. İman, Peygamberimizin Allah tarafından getirso
esaslarının neler olduğunu
diği
d ilkeleri tasdik etmek ve bunların doğru olduğunu tereddütsüz
söyleyiniz.
kabul
etmektir. İslam inancının temelini tevhit inancı oluşturur.
k
Tevhit,
Allah’ın tek olduğuna; eşi, benzeri ve ortağının olmadıT
ğ inanmaktır.
i
kt Bu
B inanç
i
İİhlâs
İhlâ suresinde şöyle ifade edilmiştir: “De ki: O, Allah birdir. Allah sağına
mettir (Her şey ona muhtaçtır. O hiçbir şeye muhtaç değildir.). O doğurmamıştır, doğmamıştır.
Onun hiçbir dengi (benzeri) yoktur.”
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka
ilahlar bulunsaydı, yer ve gök, (bunların
düzeni) kesinlikle bozulup gitmişti. Demek ki
arşın Rabb’i olan Allah, onların yakıştırdıkları
sıfatlardan uzaktır.”
Enbiyâ suresi, 22. ayet.
1 Nahl suresi, 89. ayet.
68
KUR’AN VE ANA KONULARI
Kur’an-ı Kerim’de, İslam dininin temelini oluşturan inanç esasları bir ayette şöyle dile getirilmiştir: “Peygamber, Rabb’i tarafından kendisine indirilene iman etti, müminler de (iman
ettiler). Her biri Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler...”1
Yüce Allah insanlara ulaştırmak istediği vahyi peygamberler aracılığıyla duyurmuştur. Dolayısıyla peygamberlere ve onların getirdikleri kitaplara inanmak da İslam’ın inanç esaslarındandır.
İslam dininin inanç esaslarından biri de ahiret inancıdır. Ahirete iman, üzerinde yaşadığımız
dünyanın bir gün son bulacağını, bundan sonra yeni bir hayatın başlayacağını kabul etmek demektir.
Dünyada yapılan her türlü iyilik ve kötülüğün ahirette karşılık bulacağına inanmaktır. Bu konuyla
ilgili Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim zerre kadar hayır yapmışsa onun karşılığını
görür. Kim de zerre kadar kötülük yapmışsa onun karşılığını görür.”2
Meleklerin var olduğuna ve görevlerini hakkıyla yerine getirdiklerine inanmak da İslam’ın
inanç esasları arasında yer alır. Melekler Allah’a ibadet eder ve onun emirlerini yerine getirirler.
Onların bu özelliklerine Kur’an-ı Kerim şöyle işaret eder: “…Onlar (Melekler) asla Allah’a isyan
etmez ve kendilerine verilen bütün emirleri yerine getirirler.”3
Yüce Allah kendisine, peygamberlerine, kitaplarına, meleklerine, ahiret gününe, kadere, hayır
ve şerrin Allah’tan olduğuna inanıp bu inançlar doğrultusunda güzel işler yapanların kurtuluşa ereceğini bildirir.
GRUP ÇALIŞMASI_______________
Sınıfta arkadaşlarınızla gruplar oluşturunuz. Her grup inanç esaslarının biriyle alakalı bir ayet
meali bulsun. Bulduğunuz ayet meallerini diğer gruplarla paylaşınız.
4.2. İbadet
Kur’an-ı Kerim’de inanç esaslarından sonra yer alan ikinci
c önemli konu ibadettir. İbadet, insanın Allah’a sevgi, saygı ve
İslam dininde başlıca ibaitaatini göstermek, onun hoşnutluğunu kazanmak niyetiyle ortait
detler nelerdir? Söyleyiniz.
yya koyduğu tutum ve davranışlardır. İnsanın yaratılış gayesinin
ibadet
bir ayette
ifade edilmiştir: “Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk
dde ib
d t olduğu
ld ğ bi
tt şöyle
ö l if
4
etsinler diye yarattım.”
Kur’an-ı Kerim’de yer alan ibadetle ilgili emirler, şekil ve biçim yönünden olmayıp büyük
ölçüde ibadetin mahiyetine, kime ve nasıl yapılacağına ilişkindir. Fâtiha suresinin 5. ayetinde “Yal1 Bakara suresi, 285. ayet.
2 Zilzâl suresi, 7, 8. ayetler.
3 Tahrîm suresi, 6. ayet.
4 Zâriyât suresi, 56. ayet.
69
4. ÜNİTE
nız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.” buyrularak Allah’tan başkasına ibadet
edilmemesi gerektiği vurgulanmıştır.
Kur’an’da namaz, oruç, zekât, hac yapılması zorunlu olan ibadetler arasında sayılmıştır. Bunların yanı sıra bireyin kendi isteğiyle, başka birinin ya da toplumun yararına gerçekleştirdiği her
olumlu davranış da ibadet kapsamına girer.
İbadetler, Allah ile insan arasındaki bağı kuvvetlendirir. İnsanın Allah’a olan saygı ve sevgisini canlı tutarak onu kötülüklerden uzaklaştırır. Ancak ibadetler sırf Allah rızası için yapılırsa bu amaç
gerçekleşmiş olur. Kur’an’da bu durum şöyle ifade edilmiştir: “… Her secde ettiğinizde yüzlerinizi
ona çevirin ve dini yalnız ona has kılarak ona yalvarın…”1
LİSTELEYELİM_______________
“İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, o kimsenin yaptığıdır
ki Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allah’ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan
harcar, namaz kılar, zekât verir. Anlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık
ve savaş zamanlarında sabreder. İşte doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. Allah’a karşı sorumluluklarının bilincinde olanlardır.”
Bakara suresi, 177. ayet.
Yukarıdaki ayette hangi ibadetlerden söz edilmektedir? Listeleyiniz.
•
Yardım etmek
•
.........................................................
•
.........................................................
•
.........................................................
4.3. Ahlak
Kur’an-ı Kerim’de inanç ve ibadetin
yyanı sıra üzerinde önemle durulan konulardan
Allah’ın peygamberler aracılığıyla
bbiri de ahlaktır. Ahlak, inanç ve ibadetlerin geinsanlara gönderdiği vahyin özünde;
reği olarak ortaya çıkan, ihlas ve samimiyetle
re
inanan, bu inançlar doğrultusunda ibayyerine getirilen davranışlardır. Kur’an, Allah’a
det eden ve böylece güzel ahlak sahibi
kkarşı sorumluluğumuzu, ona inanmak ve ibaolan bireyler yetiştirmek vardır.
ddet etmek olarak belirlerken insanlara karşı soYukarıdaki yargıya uygun örnekler
rumluluğumuzun da güzel ahlaklı davranmak
ru
bulunuz.
oolduğunu bildirir. Dinin temelini oluşturan
iman bir bakıma dinin Allah’ı tanıma ve bilme
im
boyutunu, ibadetler Allah’a itaat boyutunu, ahlak ise Allah’ı sevme boyutunu teşkil eder.
1 A’râf suresi, 29. ayet.
70
KUR’AN VE ANA KONULARI
Yüce Allah kendimize ve topluma faydalı işler yapmamızı isteyerek hoşgörü, merhamet, dürüstlük, adalet, sabır, alçak gönüllülük, kanaat gibi ahlaki davranışları emreder. Bu durum Kur’an-ı
Kerim’de şöyle buyrulur: “Sen af yolunu tut, iyiliği emret ve cahillerden yüz çevir.”1
Haksızlık, adaletsizlik, sözünde
durmamak, aldatmak, kin ve nefret beslemek gibi toplum huzurunu bozacak
her türlü kötülük de Allah’ın yasakladığı davranışlardır. Örneğin, Kur’an-ı
Kerim’de büyüklenmenin kötü bir
davranış olduğu şöyle ifade edilmiştir:
“Yeryüzünde böbürlenerek dolaşma.
Çünkü sen (ağırlık ve azametinle) ne
yeri yarabilir ne de dağlarla ululuk
yarışına girebilirsin.”2
KONUŞALIM_______________
“Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden incitme gelen sadakadan daha iyidir…”
Bakara suresi, 263. ayet.
Yukarıdaki ayette verilmek istenen mesaj üzerinde
arkadaşlarınızla konuşunuz.
Güzel ahlaka sahip olduğumuz ölçüde Allah katında değer kazanırız. Sözünde durma, dürüst
olma, başkalarının hakkına saygılı olma gibi davranışlar, yalnızca Müslümanlara karşı değil tüm
insanlara karşı ahlaki görevimizdir. “Rahman’ın (has) kulları, yeryüzünde tevazu ile yürürler
ve kendini bilmez kimseler onlara laf attığında (incitmeksizin) ‘Selam!’ derler (geçerler).”3
ayeti Müslümanlara, kendi inancından olmayanlara karşı da hoşgörü ve müsamahalı davranmayı
emreder.
“İman
edip
salih
ameller
(iyi ve faydalı işler) yapanlara
gelince halkın en hayırlısı da
onlardır.”
Beyyine suresi, 7. ayet.
1 A’râf suresi, 199. ayet.
2 İsrâ suresi, 37. ayet.
3 Furkân suresi, 63. ayet.
71
4. ÜNİTE
DEĞERLENDİRELİM_______________
Aşağıdaki metni okuyunuz ve Kur’an’ın ana konuları açısından değerlendiriniz.
Hz. Ömer anlatıyor:
Bir gün Hz. Peygamberin huzurunda bulunduğumuz sırada, elbisesi beyaz, saçları siyah,
üzerinde yolculuk belirtisi bulunmayan ve içimizden kimsenin tanımadığı bir adam çıkageldi.
Peygamberin yanına geldi ve karşısına oturdu, dizlerini Peygamberin dizlerine dayadı, ellerini
(kendi) dizlerinin üstüne koydu ve,
“Ey Muhammed, bana İslam’ı anlat!” dedi.
Peygamberimiz,
“İslam, Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in Allah’ın Resulü olduğuna
şehadet etmen, namazı dosdoğru kılman, zekâtı vermen, ramazan orucunu tutman, yoluna güç yetirebilirsen Kâbe’yi ziyaret (hac) etmendir.” buyurdu.
Adam,
“Doğru söyledin.” dedi. Onun hem sorup hem de söylenenleri onaylaması tuhafımıza gitti.
Adam,
“Şimdi de imanı anlat bana.” dedi.
Allah’ın Resulü,
“Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe inanmandır. Yine
kadere, hayır ve şerrin (Allah’tan geldiğine) iman etmendir.” buyurdu.
Adam tekrar,
“Doğru söyledin.” diye tasdik etti ve,
“Peki ihsan nedir? Onu da anlat.” dedi.
Allah’ın Resulü,
“İhsan, Allah’a onu görüyormuşsun gibi kulluk etmendir. Sen onu görmüyorsan da o
seni mutlaka görüyor.” buyurdu.
……..
Adam, (sessizce) gitti. Ben bir süre öylece kalakaldım. Daha sonra Hz. Peygamber,
“Ey Ömer, soru soran kişi kimdi, biliyor musun?” buyurdu. Ben,
“Allah ve Resulü bilir.” dedim.
Allah’ın Resulü,
“O Cebrail’di, size dininizi öğretmeye geldi.” buyurdu.
Müslim, İman, 1, 5.
72
KUR’AN VE ANA KONULARI
5. Kültürümüzde Kur’an’ın Yeri ve Önemi
Birçok mimari eserimizin Kur’an ayetleri ile
süslenmesinin sebebi ne olabilir?
Toplumu bir arada tutan güç, o toplumu oluşturan
bireylerin paylaştığı inanç ve değerlerdir. Bir toplumun
varlığını sürdürebilmesi; kültür, sanat ve düşünce alanında özgün eserler üretebilmesi, o toplumu oluşturan temel
unsurların korunmasıyla mümkündür.
Türklerin Müslüman olması, yalnızca bir inanç değiştirme olarak kalmamış, çok önemli ve köklü toplumsal
ve kültürel değişimi de beraberinde getirmiştir. Bu süreçte
Türklerin tarih, gelenek ve dünya görüşlerinde önemli değişiklikler olmuştur.
İslam’ın yayılması için büyük fetihler yapan Türkler, fethettikleri yerlerdeki halka asla kötü muamele yapmamış, hangi dinden olursa olsun onları himaye etmişlerdir. Bu samimi ve hoşgörülü yaklaşımda Kur’an’ın etkisi
büyüktür.
Kur’an, kültürümüzde yer alan önemli motiflerden
Çeşme üzerindeki ayetin meali:
biridir. Başta dinî yapılar olmak üzere inşa edilen hemen
“Rableri onlara temiz bir içecek içirecektir.”
İnsan suresi, 21. ayet.
her mimari eser Kur’an-ı Kerim’den ayetlerle süslenmiştir. Bu durum, Kur’an’ın kültürümüze etkisinin açık bir göstergesidir. Türkler özellikle Osmanlı
Döneminde hat, tezhip gibi Kur’an’la ilgili el sanatlarında çok başarılı eserler ortaya koymuş ve
İslam dünyasında bu yönleriyle ün kazanmışlardır. Kültürümüzde yer alan, “Kur’an Mekke’de indi,
Mısır’da okundu, İstanbul’da yazıldı.”
ı.” sözü de bu gerçeğe işaret etmektedir.
73
4. ÜNİTE
İslam’ın Anadolu’da yayılmasında Hoca Ahmet Yesevi, Mevlânâ, Yunus Emre, Hacı Bektaş
Veli gibi Türk mutasavvıf ve düşünürlerin önemli rolü olmuştur. Bu şahsiyetler, Kur’an’ı temel alan
bir dinî anlayışla, Anadolu halkına İslam’ı öğretmişler, onlara Kur’an ahlakına uygun davranmayı
öğütlemişlerdir.
Orta Asya Türklerinin dinî-tasavvufî hayatında büyük etkisi olan ve “Pîr-i Türkistan” diye anılan
mutasavvıf şair Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet adlı eserinde Kur’an-ı Kerim’e duyduğu bağlılığı,
“Tanrı Teala sözüne,
Resulullah sünnetine
İnanmayan ümmetine
Ümmet demez Muhammed.”1 sözleriyle
dile getirmiştir. Ayrıca söylemiş olduğu hikmetli sözlerin Kur’an-ı Kerim’in temel ilkelerinin bir açıklaması ve yorumu olduğunu şu
şekilde ifade eder:
KONUŞALIM_______________
Ben yaşadıkça Kur’an’ın kuluyum,
Ben Hz. Muhammed’in ayağının tozuyum.
Biri benden, bundan başkasını naklederse,
Ondan da uzağım, o sözden de...
Mevlânâ
Yukarıdaki dörtlüğün ana teması üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.
“Benim hikmetlerim ferman-ı Sübhan,
Okuyup anlasan manayı Kur’an”2
Hacı Bektaş Veli’nin
temsilî resmi
Hacı Bektaş Veli, Makâlât adlı eserinde Kur’an-ı Kerim’e inanmanın, imanın şartlarından biri olduğunu belirttikten sonra Kur’an’ı
anlama ve yaşamaya verdiği önemi şu sözlerle ifade etmiştir: “Allah’ın
kitaplarına ve Kur’an’a inanman imandır... Şimdi azizim! Hangi kitapta bunlardan birisinin iman ehlinin içinde bulunabileceği buyrulmaktadır? Nerede kaldı Allah’ın kitaplarına ve peygamberlerin tebliğlerine
inandığın?” Yine aynı eserinde Kur’an-ı Kerim’in emir ve yasaklarına
uyma konusunda şunları söyler: “Şimdi iyi biliniz ki Allah’ın birliğine
inanmak, onun buyruğunu tutmak, sakının dediğinden sakınmak imandandır. (Eğer bir kimse), Allah’ın buyruğunu tutmazsa, sakının dediğinden sakınmazsa, o kimse için Tanrı’ya inanmamaktadır denilir.”3
Bir Bektaşi Erkânnâme’sinde İslam’ın temeli olan iman bir benzetme ile şöyle açıklanmaktadır: “İman, bir ağaç gibidir. Kökü Kur’an’dır.”4 Bektaşi geleneğinin
önde gelen isimlerinden Âşık Paşa Veli, Kur’an-ı Kerim hakkında şunları söylemektedir: “Kur’an,
1 Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet Seçmeler, s. 289.
2 Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet Seçmeler, s. 271.
3 Hacı Bektaş Veli, Makâlât, s. 178.
4 Osman Eğri, Alevi Bektaşi Kaynaklarında Kur’an Tasavvuru, Diyanet Aylık Dergi, Şubat, 2004, s. 10.
74
KUR’AN VE ANA KONULARI
müminlere rahmet ve ulu devlettir. Kur’an sırrını bilen, Allah’ın nuruna ulaşır. Allah, nurunu
Kur’an’ın içinde gizlemiştir. Yerde ve gökte, Kur’an gibi bir kitap yazabilecek bir varlık yoktur.”1
Hünkâr Hacı Bektaş Veli ile aynı dönemde yaşayan büyük mutasavvıf şair Yunus Emre de
Anadolu halkına Kur’an-ı Kerim ışığında İslam’ı anlatmış, şiirlerinde Kur’an kaynaklı ifadelere yer
vermiştir.
Yunus Kur’an’ı bilmemenin hiç yaşamamış olmak anlamına geldiğini şu dizelerle ifade
etmiştir:
“Her kim Kur’an’ı bilmedi,
Sanki cihana gelmedi,
Derdine derman bulmadı,
İşlerine pişman ola.”2
Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili adlı tefsiriyle, Hasan Basri Çantay Kur’an-ı
Hakim ve Meali Kerim adlı meal-tefsiriyle ve Diyanet İşleri Başkanlığının yaptığı meal çalışmasıyla
Kur’an-ı Kerim’in anlaşılmasına önemli katkılar sağlamıştır.
Kur’an-ı Kerim’in kültür ve medeniyetimize etkisi, hayatın her alanında kendisini hissettirir.
Yeni doğan bebeğe isim verilirken düğün, mevlit, cenaze gibi törenlerde Kur’an okunur. Günlük konuşmalarımızda sıkça kullandığımız birçok söz, farkında olmasak da anlam bakımından Kur’an’la
bağlantılıdır. Örneğin, “Akıl akıldan üstündür.” sözü Kur’an’da yer alan, “…Her ilim sahibinin üstünde daha iyi bilen birisi vardır.”3 ayeti ile anlamca örtüşmektedir. Yine, “Allah dağına
göre kar verir.” sözü “Allah her şahsı ancak gücünün yettiği ölçüde sorumlu tutar...”4 ayetini
hatırlatmaktadır.5 Ayrıca çocuklara Kur’an’da geçen Muhammed, İbrahim, Yusuf, Meryem, Esra,
Furkan gibi isimlerin verilmesi Kur’an’ın kültürümüzdeki etkisini gösterir.
BELİRTELİM_______________
“Kendini Kur’an’a layık hâle getirmeyen, onunla aydınlanmayan, onun rahmetini ve izzetini kazanmayan kişi kör olmuş demektir.”
Hacı Bektaş Veli, Mâkâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, s. 20.
Yukarıdaki sözde anlatılmak istenen nedir? Belirtiniz.
1 Aşıkk Paşa, Garibnâme,
1 ib
s. 395-397.
2 Yunus Emre Divanı, s. 96.
3 Yûsuf suresi, 76. ayet.
4 Bakara suresi, 286. ayet.
5 Murat Sülün, Türk Toplumunun Kur’an-ı Kerim Kültürü, s. 77.
75
4. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki bulmacayı çözünüz.
13
3
6
10
7
15
1
4
12
9
11
2
8
14
5
1. Kur’an-ı Kerim’i ezberden veya yüzünden baştan sona okuyup bitirmek.
2. Kur’an’ın açıklanarak geniş bir şekilde yorumlanması.
3. Hz. Ebu Bekir Döneminde Kur’an’ın kitap hâline getirilmesiyle oluşturulan ilk Kur’an
nüshası.
4. Kur’an-ı Kerim’i baştan sona ezberleyen kişi.
5. Kur’an okumasını iyi bilen birisinin okuyup diğerlerinin onu takip etmesi.
6. Vahiy meleği.
7. Kur’an-ı Kerim’i güzel bir şekilde okumak için uyulması gereken kuralları kapsayan ilim.
8. Kur’an’ın kısa açıklamalarla yapılan tercümesi.
9. Kur’an-ı Kerim’in indirilmeye başlandığı ay.
10. Kur’an’ın yirmi sayfasının oluşturduğu her bir bölüm.
11. Kur’an’ın indirilmeye başlandığı gece.
12. Son ilahî kitap.
13. Allah’ın, mesajlarını peygamberlere bildirmesi.
14. Kur’an’da sureleri oluşturan cümlelerden her biri.
15. Ayetlerden oluşan ve besmeleyle birbirinden ayrılan, Kur’an’ın 114 bölümünden her biri.
76
KUR’AN VE ANA KONULARI
B. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Dinimizi öğrenmek için neden öncelikle Kur’an-ı Kerim’e başvururuz? Belirtiniz.
2. Kur’an’ın ana konuları nelerdir? Söyleyiniz.
3. Kur’an’ın tefsirine neden ihtiyaç duyulmuştur? Açıklayınız.
4. Hz. Ali Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesine nasıl katkı sağlamıştır? Belirtiniz.
C. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdaki sahabilerden hangisi Kur’an’ın mushaf hâline getirilmesiyle görevlendirilmiştir?
A) Hz. Ebu Bekir
B) Hz. Osman
D) Hz. Zeyd bin Sabit
E) Hz. Ömer
C) Hz. Ali
2. Kur’an-ı Kerim’le ilgili aşağıdaki kavramların kapsam bakımından küçükten büyüğe doğru sıralanışı hangi seçenekte doğru verilmiştir?
A) Sure-Kur’an-Ayet
B) Ayet-Kur’an-Sure
D) Kur’an-Sure-Ayet
E) Kur’an-Ayet-Sure
C) Ayet-Sure-Kur’an
3. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an-ı Kerim’in aşama aşama indirilmesinin nedenlerinden biri
değildir?
A) Topluca indirilmesinin mümkün olmayışı
B) Daha iyi anlaşılması
C) Kolayca ezberlenebilmesi ve yazılabilmesi
D) Toplumun ihtiyaçlarına ve günün şartlarına göre indirilmesi
E) Daha kolay uygulanabilmesi
4. Kur’an-ı Kerim ne zaman ve nerede indirilmeye başlanmıştır?
A) 610-Medine
B) 610-Mekke
D) 622-Mekke
E) 571-Mekke
C) 623-Mekke
5. Hak Dini Kur’an Dili adlı tefsir kitabı aşağıdakilerden hangisine aittir?
A) Mehmet Âkif Ersoy
B) Hasan Basri Çantay
D) Hacı Bayram Veli
E) Muhammed Hamdi Yazır
C) Yunus Emre
77
4. ÜNİTE
Ç. Aşağıda verilen ayet meallerinin Kur’an-ı Kerim’in hangi konusuna örnek olduğunu,
noktalı yerlere yazınız.
“De ki: Allah birdir. Allah
hiçbir şeye muhtaç değildir.
O, doğurmamış ve doğmamıştır.
Onun hiçbir dengi yoktur.”
İhlâs suresi,1-4. ayetler.
“Ey iman edenler! Allah’tan
korkun ve doğrularla beraber
olun.”
Tevbe suresi, 119. ayet.
“Ey iman edenler! Oruç
sizden önce gelip geçmiş ümmetlere farz kılındığı gibi size
de farz kılındı. Umulur ki korunursunuz.”
.............................................................
.............................................................
.............................................................
Bakara suresi, 183. ayet.
D. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(…) Kur’an-ı Kerim’in en önemli konusu Allah’ın varlığını ve birliğini ifade eden tevhittir.
(…) Kur’an-ı Kerim Hz. Muhammed Döneminde yazılmış ve kitap hâline getirilmiştir.
(…) Kur’an-ı Kerim’in indirilen ilk suresi Fâtiha suresidir.
(…) Hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze ulaşan tek ilahî kitap Kur’an-ı Kerim’dir.
(…) Kur’an-ı Kerim İslam dinin ilk ve en önemli kaynağıdır.
78
ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER
5. ÜNİTE: DEĞERLER
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “Değer, örf ve âdet” kavramlarının anlamlarını öğreniniz.
2. Yakın çevrenizde bulunan bir çocuk esirgeme kurumu veya huzurevini ziyaret ederek oradaki izlenimlerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
3. Toplumu birleştiren temel değerlerin neler olduğunu araştırınız.
79
5. ÜNİTE
1. Değer Nedir ve Nasıl Oluşur?
Değer; bir toplum içinde veya insanlar arasında benimsenmiş
ve yaşatılmakta olan her türlü duyuş, düşünüş, davranış, kural ve kıy“Millî ve manevi demettir. Değer kavramı insana özgüdür. Söz ve davranışların doğru,
m
ğerlerimiz” sözünden
yanlış, güzel, çirkin, iyi ve kötü şeklinde tanımlanmasını sağlayan
ya
ne anlıyorsunuz?
temel etken değerdir. Bu bakımdan günlük konuşmalarda iyi, kötü
te
denildiğinde ahlaki değerler; güzel veya güzel değil denildiğinde sanatsal değerler; helal, haram denildiğinde ise dinî değerler kastedilir. Gelenek ve göreneklerle birlikte adalet, hürriyet, hak, hukuk,
düşünce, ilim, medeniyet, dil, vatan ve millet sevgisi de değerler arasında yer alır.1
Din duygusu, insanın doğasında var olan
sevgi, saygı, inanma, doğruluk ve başkalarına
yardım etmek gibi değerleri ön plana çıkarır.
Değerlerin oluşumunda, insanların doğuştan getirdiği özellikler ile yaşadığı sosyal çevre
etkin bir rol oynar. Değerler insanları, insanlar
da toplumsal değerleri şekillendirir. Değerler
toplumun sahip olduğu kültürel yapıya anlam
katar. Buna bağlı olarak yaşadığımız dünyada
birbirinden farklı milletler ve değerler var olur.
NOT EDELİM_______________
1. Değerler kişiye ve toplumsal hayata yön
verir.
2. Değerlerin oluşumunda insanın doğuştan
getirdiği özellikler ve yaşadığı çevre etkindir.
3. Değerlerin temeli öncelikle aile ortamında atılır.
4. Değerler toplumun sahip olduğu alışkanlıklara göre şekillenir.
İnsani değerlerin temeli öncelikle aile
ortamında atılır. Anne babaya hürmet etmek, kimsesizleri
büyükleri
küçükleri
i l i gözetmek,
ö t k bü
ükl i sayıp kü
ükl i sevmek, doğru olmak ve dürüst davranmak, adil ve güvenilir olmak gibi değerler, öncelikle aile ortamı
içerisinde öğrenilir ve zamanla toplumda yaygınlaşır. Bir toplumda değerlerin devamını sağlamak,
ailenin topluma erdemli insanlar kazandırmasına bağlıdır.2
TARTIŞALIM_____________
Çanakkale veya Kurtuluş Savaşı’nı konu edinen bir film izleyiniz. Filmde hangi değerlerin yer
aldığını belirtiniz. Daha sonra bu değerlerin toplum bütünlüğüne katkılarını tartışınız.
1 Hasan Çelikkaya, Eğitim Sosyolojisi, s. 168.
2 Nihat Nirun, Aile ve Kültür, s. 161.
80
DEĞERLER
İnsan, kendisi ve yaşadığı toplumun
huzur ve mutluluğu açısından dinî, ahlaki
ve hukuki değerlerin önemini kavrar. Bunlara kendi hayatında yer verir. Zor durumda
kalan bir insana yardıma koşmanın gereğini,
yaşlı bir insana kendi yerini vermede empati
(duygudaşlık) kurmanın önemini, hastalanan
birini ziyaret etmenin faydalarını düşünür ve
uygular. Değerlerin, yaşamı anlamlandırmada, iş, eş, arkadaş ve dost seçiminde etkin rol
oynadığını bilir. Bununla birlikte vatan sevgisi, şehitlik ve gazilik duygusu gibi yüksek
meziyetlerin temelinde yer alan değerleri
önemser.
Hastaları ziyaret etmek toplumsal değerlerimizden biridir.
2. Değerlerin Oluşumuna Dinin Etkisi
Değerlerin oluşumunda aile, eğitim, çevre, arkadaş
ve dinin etkisi vardır. Din, toplumsal değerlerin şekillenmesi ve toplumda yer edinmesinde önemli bir etkendir. Değerler kendiliğinden oluşmaz, her zaman bir kaynağa ihtiyaç
duyar. Bu bakımdan fert ve toplumlar, değerlerin oluşumunda dinin öğütlerine önem vermişlerdir.
Gelenek, görenek, dil, sanat, ahlak, ekonomi, düşünce ve felsefenin oluşturduğu kültürel dokuya bakıldığında,
dinin önemi görülür. Din, toplumun sahip olduğu değerlerden insanlığa faydalı olanları devam ettirerek bunlara yeni
değerler katar. Öngördüğü değer ve kurallarla bireyin sahip
olduğu duygu, düşünce, istek ve davranışlarını güzelleştirip
olgunlaştırmaya çalışır. İslamiyet, temel prensiplerine ters
düşmeyen sosyal değerlere uyulup benimsenmesini, bunlara saygı duyulmasını istemiştir.1
Toplumumuzda büyüklere
gösterilen saygının kaynağı
ne olabilir? Düşününüz.
YORUMLAYALIM_______
Fotoğrafı bireysel ve toplumsal değerlerimiz açısından yorumlayınız.
İnsanın söz ve davranışlarında nelerin iyi ve kötü
olduğunu, neleri yapıp yapmaması gerektiğini bilmesi
gerekir. Değerleri şekillendiren söz ve davranışların dünya
1 Ali Himmet Berki; Osman Keskioğlu, Hz. Muhammed ve Hayatı, s. 26.
81
5. ÜNİTE
ve ahiret mutluluğunu sağlamaya yönelik olması din bakımından önemlidir. Değerlerin özünde yatan
din gerçeği bir ayette şu şekilde ortaya konulmuştur: “...Rabb’imiz bize dünyada ve ahirette iyilik
ve güzellik ver...”1 Peygamberimiz de yaptığı dualarında bu ayeti sıkça okumuştur.
İnsanın, çevresinde gelişen olaylara uzak durması, kendini toplumdan soyutlaması mümkün
değildir. Bu nedenle yetim ve öksüze yardım etmek, onları gözetip kollamak, küçükleri sevip büyüklere saygılı olmak, akraba ve komşulardan oluşan yakın çevreye iyi davranmak, misafire ikramda bulunmak, doğal afet, yangın ve kazalarda insanların yardımına koşmak gibi değerlere dönüşen erdemli
davranışlarda dinin önemli bir etkisi vardır.
BELİRTELİM_______________
İçinde yaşadığınız çevredeki değerleri ve bu değerlerin din ile ilişkisini belirtiniz.
2.1. Örf ve Âdetlerin Dinle İlişkisi
Örf (gelenek); bir toplumda, eskiden beri uygulanagelen,
dolayısıyla
kuşaktan kuşağa iletilen, kültürel değer, alışkanlık ve
do
Selam verme konusundavranışlardır.
Âdet (görenek), bir şeyi eskiden beri görüldüğü
da
da dinimizin tavsiyeleri
gibi
gi yapma alışkanlığıdır. Genel anlamda ise örf ve âdet, insanlanelerdir? Araştırınız.
rın
rı düşünce, tutum ve davranışlarının pratikleşmiş hâlidir. Sosyal
hayat, ağırlıklı olarak bu yazısız kurallarla şekillenir. Din ise örf ve âdetlerin şekillenmesini ve devamlılığını sağlar.
Örf ve âdetlerimizde önemli bir yeri olan bayramlaşma, selamlaşma, hasta ziyareti, ad koyma, sünnet
olma, nişan, evlenme, cenaze töreni ve mevlit okuma
gibi uygulamaların özünde din duygusu vardır. Zamanla
bu davranışlar, örf ve âdet olarak kabul edilmiş, alışkanlık hâline dönüşmüştür.
KONUŞALIM_______________
Hasta ziyareti ve misafirperverlik
gibi örf ve âdetler üzerinde dinin etkisini konuşunuz.
Toplumumuzda örf ve âdetler, dinî kurallarla beraber anılmaktadır. Davetlere icabet etmek,
anne babaya saygılı davranmak, okunan Kur’an ve ezana saygı duymak gibi hem dinî hem de örfi
uygulamalar zamanla birbirinden ayrılmaz olmuştur. İslam dini, kendi temel dokusuna aykırı olmayan örf ve âdetleri reddetmemiştir.
Örf ve âdetlerimiz arasında önemli bir yeri olan selamlaşma Kur’an ayetleriyle dinî bir hüviyet
kazanmıştır. Bu konuda Yüce Allah şöyle buyurmuştur: “Size selam verildiği zaman, ondan daha
1 Bakara suresi, 201. ayet.
82
DEĞERLER
güzeliyle veya aynı selamla karşılık verin...”1 Bu ayette selamlaşmaya dinî bir anlam yüklenmiş
ve selamlaşmak tavsiye edilmiştir. Selam vermenin karşılıklı dualaşma olduğu ise bir başka ayette
şöyle dile getirilmiştir: “...Evlere girdiğiniz zaman birbirinize, Allah katından mübarek ve hoş
bir esenlik dileği olarak selam verin...”2
Toplumumuzda, yeni doğan çocuğa genelde yiğitlik, cesaret ve kahramanlığı çağrıştıran isimler verilir. Bunun yanında seçilen isimler arasında Hz. Peygambere ve ailesine ait isimler yer alır. Bu
şekilde ona duyulan sevgi ifade edilmek istenir. Çocuğun adını koyarken sağ kulağına ezan okumak,
sol kulağına kamet getirmek gelenek hâlini almıştır. Böylelikle bebeğin ilk işittiği sözlerin dine ait
olması istenir. Bu uygulama İslam’a duyulan sevginin ve bağlılığın göstergesidir.
DRAMA YAPALIM_______________
“Ey iman edenler! Size, ‘Meclislerde yer açın!’ denilince yer açın ki
Allah da size genişlik versin…”
Mücadele suresi, 11. ayet.
“Küçüklerimizi sevmeyen, büyüklerimize saygı göstermeyen bizden
değildir.”
Lütfen; çocuklu, hamile, yaşlı ve engelli
yolculara öncelik veriniz.
Tirmizî, Birr, 15.
Yukarıdaki ayet ve hadisi de dikkate alarak toplu taşıma araçlarında gençlerin yaşlılara yer vermesiyle ilgili drama çalışması yapınız.
Dinimizin ve örfümüzün önem verdiği tutum ve davranışları sergileyen insan, iç dünyasında
huzur ve mutluluk duyar. Çevresiyle uyum içerisinde yaşar. Devlet malını korur, her türlü israftan
kaçınır. Bu tür olumlu davranışlar sergileyenler hem Allah’ın sevgisini kazanır hem de toplum tarafından ödüllendirilir.
Hasta olan yakınlarımıza yardımcı olmak, dinî bayramlarda büyükleri ziyaret etmek, insanlara
tebessüm etmek, hayırsever olmak gibi tutum ve davranışlar, İslam dininin izlerini taşır. Hz. Peygamberin, “Komşusu açken tok yatan bizden değildir.”3 uyarısı, insanların evlerinde pişirdiklerinden
komşularına ikram etmeleri şeklinde geleneğe dönüşmüştür.
1 Nisâ suresi, 86. ayet.
2 Nûr suresi, 61. ayet.
3 Hâkim, Müstedrek, C 2, s. 15.
83
5. ÜNİTE
Örf ve âdetlerin toplum tarafından korunup yaşatılması, bunların
o toplumun inanç, ahlak ve değerlerine uygun olmasına bağlıdır. Örf,
İslam’ın temel esaslarına ters düşmediği sürece uyulması gereken değerler arasında yer almıştır. İnanç, ahlak
ve değerlere aykırı olan örf ve âdetler
toplumun huzurunu bozdukları gibi
zamanla uygulamadan kalkmıştır. İsKomşular arası yardımlaşma
lam dini insana ve topluma zarar verici örf ve âdetleri kabul etmemiştir. Kan davası, başlık parası gibi tutum ve davranışlar bunlara örnek
olarak verilebilir.
Atatürk, “Her milletin kendine özgü geleneği, kendine özgü âdetleri, kendine göre millî özellikleri vardır. Hiçbir millet aynen diğer bir milletin taklitçisi olmamalıdır. Çünkü böyle bir millet ne taklit ettiği
DEĞERLENDİRELİM_______
milletin aynısıdır ne de kendi milliyeti içinde kalabilir.
“Bana bir harf öğretenin kırk yıl
Bunun sonu şüphe yok ki hüsrandır.”1 demek suretiyle
kölesi olurum.” vecizesini dinin, örf
her milletin kendine göre bir gelenek ve göreneği olduve âdetlerimizle ilişkisi bakımından
ğunu ve millî özellikleri bulunduğunu dile getirmiştir.
değerlendiriniz.
Bizler de kendi değerlerimiz olan örf ve âdetlerimizi
korumalı, onları yaşatmalıyız.
2.2. Ahlaki Değerlerin Dinle İlişkisi
Toplumlarda görülen ahlaki değerlerdeki farklılığın
kaynağı ne olabilir?
Ahlak sözlükte; seciye, tabiat, huy gibi anlamlara gelmektedir. İnsanın iyi veya kötü olarak vasıflandırılmasına yol
m
açan
aç söz ve davranışların geneline ahlak denir. Ahlaklı insan iyi
davranışlar
sergileyip kötü davranışlardan uzaklaşır.
d
İslam’ın ahlak ilkeleri arasında Allah’ın bütün yarattıklarına karşı merhametli, insani ilişkilerde dürüst, güvenilir, samimi, iyi niyetli olmak, fedakâr davranmak ve onları karşılıksız sevmek gibi
davranışlar yer alır. Peygamberimiz, “Müminlerin iman bakımından en mükemmeli, ahlakı en
güzel olanıdır…”2 buyurarak güzel ahlakın dinimizdeki önemine vurgu yapmıştır. Ayrıca Peygam1 Atatürkçülük, C I, s. 83.
2 Tirmizî, Radâ, 11.
84
DEĞERLER
berimiz güzel ahlakı ile insanlara örnek
olmuştur. Nitekim Hz. Aişe, bir soru
üzerine Hz. Peygamberin ahlakının
Kur’an ahlakı olduğunu belirtmiştir.1
YORUMLAYALIM_______
YORUMLAYALIM_______________
Resmi açısından
ahlaki değerler
açısından
Yukarıdaki resmi ahlaki değerler
yorumlayınız.
yorumlayınız.
Allah insana iyilik ve kötülük
yapabilme gücü vermiş; ancak insanın
kötü tutum ve davranışlardan uzak durmasını istemiştir. Bu konuda bir ayette
şöyle buyurmuştur: “…Kötülüklerin
açığına da gizlisine de yaklaşmayın…”2 İyilik ve kötülüğün ne olduğu
Peygamberimize sorulduğunda kendisi şu cevabı vermiştir: “İyilik, güzel
ahlaktır. Günah da içini rahatsız
eden ve açığa çıkmasını istemediğin
şeydir.”3
İyiliğe bağlı olarak hissedilen
sevinç ve kötülüğün sebep olduğu pişmanlık, ahlaki değerlerin oluşmasında
önemlidir. Hz. Muhammed bu konuda,
“Bir insan iyilik yaptığında sevinç,
kötülük yaptığında üzüntü duyabiliyorsa o, gerçek mümindir.”4 buyurmuştur. Ahlaki değerler, insanı hataları anlayarak onlardan yüz çevirmeye ve Allah’tan bağış dilemeye yönlendirir. Bu bakımdan ahlakı şekillendirmede din önemli
bir yere sahiptir.
Ahlak ile din birbirini tamamlar. Dinin tavsiye
ettiği ahlak kuralları iş ve davranışlarımıza değer
katar. Bir bakıma din doğru olmayı emreder, ahlak ise
doğruluğun iyi bir davranış olduğunu söyler. Yalan
söylemek dinde haram, ahlakta ise kötüdür.
LİSTELEYELİM_________
Toplumda gözlemlediğiniz güzel
davranışlardan birkaçını listeleyiniz.
1. Muhtaçlara yardım etmek.
2. ...........................................
3. ...........................................
4. ...........................................
1 Müslim, Müsafirin, 139.
2 En’âm suresi, 151. ayet.
3 Müslim, Birr, 15.
4 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C I, 398.
85
5. ÜNİTE
İftira atmak, dedikodu yapmak, kibirlenmek, alay etmek hem dine hem ahlaka aykırı
davranışlardır. Ahlak kurallarının sürekliliği, dinin öneri ve öğüdüne bağlıdır. Güzel davranışlar,
Allah’ın rızasını kazanma şeklinde dinde karşılık bulurken toplumda da bireyler arasında sevgi ve
şefkatin gelişmesini sağlar.
ÖRNEKLER BULALIM_______________
Aşağıdaki tabloda olduğu gibi siz de örnekler bulunuz.
Davranış
Doğruluk
Yalan
Din
Emreder (Farz)
Yasaklar (Haram)
Ahlak
İyi bir davranış olduğunu söyler.
Kötü bir davranış olduğunu söyler.
Dinin temel ilkeleri arasında yer alan büyüklere saygı duymak, yardımsever olmak, çevreyi
korumak, cana kıymamak ve hırsızlık yapmamak gibi ahlaki değerler birçok toplum tarafından
benimsendiği için evrensel nitelik kazanmıştır.
KONUŞALIM_______________
“Ey müminler! Bir topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın. Belki de onlar, kendilerinden
daha iyidirler. Kadınlar da kadınları alaya almasınlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler.
Birbirinizi ayıplamayın ve kötü lakaplarla çağırmayın. İmandan sonra günaha dalmak ne kötü
bir şeydir! Kim de tövbe etmezse işte onlar zalimlerdir. Ey iman edenler! Zanda bulunmanın çoğundan kaçının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurunu araştırmayın. Biriniz
diğerinizi arkasından çekiştirmesin. Biriniz, ölmüş kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? İşte
bundan tiksindiniz. O hâlde Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah, tövbeyi çok kabul
edendir, çok bağışlayıcıdır.”
Hucurât suresi, 11-12. ayetler.
Yukarıdaki ayetlerde belirtilen ahlaki değerler üzerinde konuşunuz.
86
DEĞERLER
3. Kişilik Gelişiminde Değerlerin Etkisi
“Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz?”
Saff suresi, 2. ayet.
Yukarıdaki ayette anlatılmak istenen nedir?
Değerlerin kişilik gelişiminde önemli bir etkisi
vvardır. Bu etkinin düzeyi kişi ve topluma göre farklıllık gösterir. Çocuğun kişiliğinin şekillenmesinde önce
aailesinin, sonra içinde yaşadığı çevrenin ve aldığı eğittimin önemi büyüktür. Aile ve toplumda değerlere yer
vverilmesi, kişilik gelişiminde sevgi, şefkat, doğruluk,
yyardımseverlik, vatan ve millet sevgisi gibi erdemlerin
kkalıcı bir şekilde yer etmesine imkân sağlar.
İnsan her türlü değerin etkisine açıktır. İslam dini, faydalı ve yapıcı değerleri geliştirmek,
kötü davranışların yayılmasını engellemek istemiştir. Allah bu konuda bir ayette şöyle buyurmuştur:
“Şüphesiz Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder; çirYORUMLAYALIM_______________
kin işleri, kötülüğü ve taşkınlığı da
“Emrolunduğun gibi dosdoğru ol!..”
yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye
Hûd suresi, 112. ayet.
size öğüt verir.”1
Yukarıdaki resmi ve ayeti değerlerin kişilik gelişimindeki etkisi
Yüce Allah insanın özü ve söyönüyle yorumlayınız.
zünün bir olmasını istemiş ve yaptıklarından sorumlu tutulacağını bildirmiş ve bu konuda şöyle buyurmuştur:
“Kim iyi bir iş yaparsa bu kendi
lehinedir. Kim de kötülük yaparsa
kendi aleyhinedir. Rabb’in kullara
zulmedici değildir.”2
Dinî ve ahlaki değerler, insana
kişilik kazandırır. Bireyin; insani, ahlaki ve millî değerleri öğrenip yaşaması ve onlara kendi hayatında yer vermesi, kişiliğinin olgunlaşmasına katkı
sağlar. Kişiliği olgunlaşmış insanlarda
mertlik, doğruluk, misafirperverlik,
çalışkanlık, üretkenlik, adalet, başkalarının düşünce ve fikirlerine saygılı
olmak gibi erdemler görülür.
YORUMLAYALIM________
“...Emrolunduğun gibi dosdoğru ol...”
Hûd suresi, 112. ayet.
Yukarıdaki resmi ve ayeti değerlerin kişilik gelişimindeki etkisi yönüyle yorumlayınız.
1 Nahl suresi, 90. ayet.
2 Fussilet suresi, 46. ayet.
87
5. ÜNİTE
DEĞERLER VE ETKİLERİ
Ahlaklı, erdemli yaşama
isteğinde bulunmak
Sevgi, saygı, barış, hoşgörü, adalet, merhamet, şefkat,
iffet, doğruluk, alçak gönüllülük, tevazu gibi hasletleri
geliştirir.
Allah’ın varlığına birliğine
inanmak
Allah sevgisi oluşturur.
Allah’ın her şeyin yaratıcısı
olduğu gerçeğini bilmek
Kendi dışındaki insan, hayvan ve diğer varlıklara karşı
sevgi beslemeye yönlendirir.
Ahiret inancı
Hesap verme duygusunu geliştirir, başkalarına zarar vermemeyi öğretir.
Dinî öğütleri dinlemek
Yalan söylememe, cana kıymama, hırsızlık yapmama,
zulmetmeme, aldatmama ve dedikodu yapmama gibi
değerlere hayatında yer vermenin önemini hatırlatır.
YORUMLAYALIM_______________
Hz. Lokman’ın Oğluna Öğütleri
“Lokman, oğluna öğüt vererek Yavrucuğum! Allah’a ortak koşma! Doğrusu şirk, büyük bir
zulümdür, demişti. Biz insana, ana-babasına iyi davranmasını emretmişizdir. Çünkü anası onu
nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. Sütten ayrılması da iki yıl içinde olur. (İşte bunun için)
önce bana, sonra da ana-babana şükret diye tavsiyede bulunmuşuzdur. Dönüş ancak banadır.
Eğer onlar seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa onlara itaat etme. Onlarla dünyada iyi geçin. Bana yönelenlerin yoluna uy. Sonunda
dönüşünüz ancak banadır. O zaman size, yapmış olduklarınızı haber veririm. (Lokman, öğütlerine devamla şöyle demişti:) Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), küçücük bile olsa ve
bu, bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Doğrusu Allah, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.
Yavrucuğum! Namazı kıl, iyiliği emret, kötülükten vazgeçirmeye çalış, başına gelenlere sabret.
Doğrusu bunlar önem verilmesi gereken işlerdendir. Küçümseyerek insanlardan yüz çevirme ve
yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Çünkü Allah, kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri asla
sevmez. Yürüyüşünde tabii ol, sesini alçalt. Unutma ki, seslerin en çirkini eşeklerin sesidir.”
Lokman suresi, 13-19. ayetler.
Yukarıdaki ayetleri çocuk eğitimi açısından yorumlayınız.
88
DEĞERLER
4. Toplumu Birleştiren Temel Değerler
Temel değerler olmasaydı
toplumda ne tür problemler
meydana gelebilirdi?
Toplumların kendine özgü değerleri vardır. Bu değerler,
toplum
içindeki fertleri bir arada tutar. Vatan ve millet
to
sevgisi,
ülkü ve ideal birliği, bayrak ve millî marş, hürriyet ve
se
bağımsızlık
coşkusu, insan hak ve hürriyetlerine saygı ortak
b
değerlerin
başında gelir.
d
Toplumu oluşturan bireylerin sahip oldukları farklılıklara zenginlik olarak bakılmasını
sağlayan temel etken değerlerdir. İnsan haklarına saygı, hürriyet ve bağımsızlık gibi topluma yön
veren değerler, insanlar arasındaki farklılığı güzel bir yapıya dönüştürür. Herkes birbirine saygı ve
hoşgörü ile yaklaşırsa toplumda kaynaşma ve dayanışma olur.
4.1. Vatan ve Ülkü Birliği
Vatan; can, mal, namus gibi maddi
ve manevi değerlerin korunup yaşatıldığı,
üzerinde yaşanılan ve sınırları belli olan toprak
parçasıdır. Vatanımızı savunup korumak, ülkü
birliği (ortak hedefler) etrafında kenetlenmek,
millî ve manevi görevlerimiz arasındadır.
Ortak hedefler sayesinde aynı vatanı
paylaşan bireyler, ortak bir amaç ve ideal
için çalışarak muasır medeniyet seviyesine
çıkabilirler.
Vatan ortak değer ve hatıraların
yaşandığı mekândır. Vatan toprağı üzerinde,
atalarımızı hatırlatan pek çok değer bulunur.
Yanından geçtiğimiz bir mezar taşı, tarihî
kitabe ve camiler kültür ve medeniyetimizin
izlerini taşır.
Her canlı, hayatını ve neslini devam
ettirmek, tehlikelerden kendini ve yakınlarını
korumak için sığınacak bir yuvaya ihtiyaç
duyar. Vatan, sahip olduğumuz din, dil,
gelenek ve göreneklerimizle kendimizi
içinde bulduğumuz, sıcaklığını hissettiğimiz
yuvamızdır.
Değil mi cephemizin sinesinde iman bir;
Sevinme bir, acı bir, gaye aynı, vicdan bir;
Değil mi sinede birdir vuran yürek... Yılmaz!
Cihan yıkılsa, emin ol, bu cephe sarsılmaz!
Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, s. 324.
Yukarıdaki şiirin ana teması üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.
Çanakkale Şehitler Abidesi
Sarıkamış harbinden
bir görünüm
Veya
Çanakkale şehitler
abidesi
Karlar üzerinde namaz kılan askerler
89
5. ÜNİTE
Vatanımıza gösterdiğimiz sevginin temelinde, tarihimize duyduğumuz özlem, kültür ve medeniyetimizi, maddi ve manevi değerlerimizi özgürce yaşatma arzusu vardır. Değerlere saygılı olmayan insanlar vatan için fedakârlık yapamazlar. Dinimiz vatan ve namus gibi kutsal değerler uğrunda
gerekirse canını feda etmeyi emretmiş, şehitlik ve gaziliğe değer vermiştir. Bu konuda Yüce Allah
şöyle buyurmuştur: “Allah yolunda öldürülenleri ölüler sanma; hayır, (onlar) diridirler, Rableri
katında rızıklanmaktadırlar. Allah’ın, lütuf ve kereminden kendilerine verdikleri ile sevinçli
bir hâlde, arkalarından gelecek ve henüz kendilerine katılmamış olan şehit kardeşlerine de
hiçbir keder ve korku bulunmadığı müjdesinin sevincini duymaktadırlar.”1
Peygamberimiz de vatan için nöbet tutma konusunda şöyle buyurmuştur: “İki göz cehennem
ateşinde yanmaz: Biri Allah korkusundan ağlayan göz. Diğeri de Allah yolunda nöbet tutarken
düşmanı gözetleyen göz.”2
Kültürel ve ahlaki değerlerimiz, vatan ve ülkü birliğini sağlayan unsurlardır. Toplumun devamlılığı, vatanın bölünmez bütünlüğü ve bağımsızlığı bu değerlerin korunmasına bağlıdır.
YAZALIM_______________
Bir Yolcuya
Dur yolcu! Bilmeden gelip bastığın
Bu toprak bir devrin battığı yerdir.
Eğil de kulak ver bu sâkit yığın
Bir vatan kalbinin attığı yerdir.
Bu ıssız, gölgesiz yolun sonunda
Gördüğün bu tümsek Anadolu’nda
İstiklal uğrunda, namus yolunda
Can veren Mehmed’in yattığı yerdir.
...
Necmeddin Halil ONAN
Hayat Dergisi, S 21, s. 16.
Siz de vatan sevgisiyle ilgili bir şiir veya yazı yazınız.
4.2. Bayrak ve İstiklâl Marşı
Bayrak, bir vatan üzerinde var olmanın, bağımsız ve egemen
olarak yaşamanın sembolüdür. Bayrak, millî değerlerin başında gelol
Bayrak ve İstiklâl
mektedir. Her devletin farklı renk ve şekillerde kendine özgü bir baym
Marşı’nı ortak değer
rağı vardır. Bu şekil ve renkler rastgele konulmuş değildir. Her birinin
ra
kılan şey nedir?
toplumun hafızasında yer etmiş tarihî arka planı vardır. Örneğin ay yılto
rengini
kanından almıştır. Bu bakımdan bayrağımız, atalarımızdan
ddızlı
l bbayrağımız
ğ
i i şehitlerimizin
hi l
bize kalan değerli ve kutsal bir emanettir.
1 Âl-i İmrân suresi, 169-170. ayetler.
2 Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 12.
90
DEĞERLER
Toplumu birleştiren değerler arasında bayrağın önemli bir yeri vardır. Bu topraklarda yaşayan her vatandaş; bunu benliğinde hisseder, onun
vatanımızı ve bağımsızlığımızı sembolize ettiğini, bayrağımız uğruna nice insanımızın şehit
olduğunu bilir ve bu sebeple ona karşı gereken
saygıyı gösterir.
Her milletin önem verdiği, kendi değerlerini taşıyan ve yansıtan bir millî marşı vardır.
İstiklâl Marşı da toplumumuzu birleştiren ve ona
millî bir şuur veren en temel değerlerimizdendir. Bayrağımıza gösterdiğimiz saygı ve sevgiyi İstiklâl Marşı’na da göstermeliyiz. Çünkü bu
marş bağımsızlık ve egemenliğimizin simgelerindendir.
Ulubatlı Hasan’ın temsilî resmi
İstiklâl Marşı’nı yazan Mehmet Âkif Ersoy’a “Millî Şair” unvanı verilmiştir. İstiklâl Marşı
bizi millet yapan değerlerimizi, dünya görüşümüzü ve sahip olduğumuz inancı ifade etmektedir. Bu
marşta, milletimizin şanlı destanı, kahramanlığı ve imanı dile getirilmektedir. Bunun için İstiklâl
Marşı okunduğunda saygıyla ayağa kalkılır, okunuşuna eşlik edilir. Böylece vatanımızı bizlere emanet eden şehit ve gazilerimizin bıraktığı değerlere saygı göstermiş oluruz.
TARTIŞALIM_______________
İstiklâl Marşı şairi Mehmet Âkif Ersoy, hasta yatağında son günlerini yaşamaktadır. İstiklâl Marşı
ile ilgili bir soru üzerine şöyle anlatmaya başladı;
“İstiklâl Marşı... O günler ne samimi ne heyecanlı günlerdi!
O şiir, milletin o günkü heyecanının bir ifadesidir. Binbir fecâyi
karşısında bunalan ruhların, ızdıraplar içinde halâs dakikaklarını
beklediği bir zamanda yazılan o marş, o günlerin kıymetli bir
hatırasıdır. Onu yazmak için o günleri görmek, o günleri yaşamak lazım. O şiir artık benim değildir. O, milletin malıdır. Benim
millete karşı en kıymetli hediyem budur.
Allah, bir daha bu millete bir İstiklal Marşı yazdırmasın!”
M. Ertuğrul DÜZDAĞ, Mehmet Âkif Hakkında Araştırmalar,
s. 121.
Mehmet Âkif’i bu şekilde düşünmeye sevk eden sebepler neler olabilir? Arkadaşlarınızla tartışınız.
91
5. ÜNİTE
4.3. Hürriyet ve Bağımsızlık
Hürriyet; herhangi bir kısıtlamaya, zorlamaya bağlı olmaksızın düşünme veya davranma,
herhangi bir şarta bağlı olmama durumudur. Bağımsızlık ise bir ülkenin kendi kendine yetebilmesi, siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan dışa
bağımlı olmamasıdır.
Değerlerin korunmasında hürriyet ve bağımsızlığın önemi nedir?
Halkımız için hürriyet ve bağımsızlık
önemlidir. Başka milletlerin esareti altında hayatını sürdüren toplumların kendi değerlerini, inanç,
gelenek ve göreneklerini devam ettirmeleri mümkün olamaz. Bu bakımdan hür ve bağımsız olmak
bir millet için önemlidir.
Bağımsızlık; ekonomi, savunma, teknoloji,
tarım, eğitim gibi alanlarda kendi kendine yetebilmeye bağlıdır. Bu bakımdan bizler de teknoloji, eğitim, öğretim ve kültürel alanda muasır medeniyetler seviyesine gelme gayreti içinde olmalıyız. Dinimiz bu konularda inananları teşvik etmiştir.
Allah bir ayette şöyle buyurmuştur: “Onlara karşı gücünüz yettiği kadar kuvvet ve savaş atları
hazırlayın…”1
Peygamberimiz doğup büyüdüğü Mekke’yi çok sevmiş, müşriklerin baskısı nedeniyle orayı
terk etmek zorunda kaldığı için üzülmüştür. Mekke’den Medine’ye Hicret (göç) ettikten sonra da
yaşadığı Medine şehrini vatan bilmiş, oraya sahip çıkmış, düşmanların saldırısından korumak için
Bedir, Uhut ve Hendek savaşlarını yapmıştır. Atalarımız da tarih boyunca hürriyet ve bağımsızlıklarını
rın korumuşlar, Çanakkale ve İstiklal savaşlarında
üstün gayretler göstermiş, hürriyetleri
la
DEĞERLENDİRELİM_______
ve vatanın bağımsızlığı uğruna canlarını feda
“Şüheda gövdesi, bir baksana, dağlar, taşlar...
etmişlerdir.
et
O, rükû olmasa, dünyada eğilmez başlar.
Hürriyet ve bağımsızlık, toplumu birVurulup tertemiz alnından uzanmış yatıyor.
leştiren
temel değerlerdendir. Milletimizin
le
Bir hilal uğruna ya Rab ne güneşler batıyor.”
kendi
toprakları üzerinde huzurlu ve mutlu
ke
M. Âkif ERSOY, Safahat, s. 412.
bir
bi şekilde yaşaması bu değerlerle mümkünYukarıdaki dizeleri bağımsızlık açısından dedür.
dü Ancak hür ve bağımsız olduğumuzda serğerlendiriniz.
bestçe
eğitim ve öğretim görebilir, canımızı,
be
malımızı
ve namusumuzu koruyabiliriz.
m
1 Enfâl suresi, 60. ayet.
92
DEĞERLER
4.4. İnsan Haklarına Saygı
İnsan hakları sözünden ne anlıyorsunuz? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
İnsan hakları tüm insanların hiçbir ayrım
gözetmeksizin
eşit, özgür ve onurlu yaşama hakkına sahip
g
oolmasıdır. Herkes, cinsiyet, ırk, renk, din, dil, zenginlik
ggibi farklar gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Tarih
bboyunca hemen hemen her toplumda “insanca yaşama
aarzusu” insan haklarının özünü teşkil etmiştir.
Özgür bir şekilde düşünceleri açıklamak, seyahat etmek, yerleşmek, diğer insan ve makamlarla
olan ilişkilerde insanca ve hakça muamele görmek, insanların günlük yaşamında yararlandığı
haklardan bazılarıdır.
YORUMLAYALIM_______________
“Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayırdık. Allah
yanında en değerli olanınız, ona karşı gelmekten en çok sakınanınızdır. Şüphesiz Allah bilendir, her şeyden haberdardır.”
Hucurât suresi, 13. ayet.
Yukarıdaki ayeti verilen resim çerçevesinde yorumlayınız.
Can
düşünce
ve if
ifade
C ve mall güvenliği;
ü liği din,
di vicdan,
i d
dü
ü
d öözgürlüğü;
ü lüğü adil
dil ve eşit
it üücret,
t iinsan
haysiyetine yaraşır bir yaşam düzeyine kavuşma, sağlık hizmetlerinden yararlanma gibi birtakım
sosyal, siyasi ve ekonomik haklar temel
BELİRTELİM_______________
insan haklarındandır. Bunun yanında
temiz bir çevrede yaşama, sanat ve
“Bu ay ve bu belde (Mekke) nasıl kutsal (korunbilim özgürlüğü, tüketici hakları da
muş) ise canlarınız, mallarınız, namus ve şerefiniz
insan hakları arasında yer alır. Ayrıca
de öylece mukaddestir (her türlü saldırıdan kodernek ve sendika kurma özgürlüğü,
runmuştur). Herkesin yaptığından kendisi sorumevlenme ve aile kurma, şikâyet, mülkiyet,
ludur. Babanın işlediği cinayetten oğlu sorumlu
seçim, eğitim ve öğrenim hakkı da
tutulmaz (kan davası güdülemez)…”
temel insan haklarındandır. Bütün bu
Müslim, Hacc, 194; Tirmizî, Fiten, 2.
haklara ilişkin kavramlar sürekli gelişme
Yukarıdaki hadiste hangi temel insan haklarından
göstermektedir.
söz edilmiştir. Belirtiniz.
93
5. ÜNİTE
İnsanın, hayatını devam ettirebilmesi için akıl, can, din, namus ve mal güvenliği gibi haklara
sahip olması gereklidir. Bu temel haklar insanlar arasındaki cinsiyet, ırk ve inanç farklılığına
bakılmaksızın dinimizce dokunulmaz sayılmıştır. Kul hakkını temel insan haklarından kabul eden
dinimiz, kul hakkı yemeyi büyük günahlardan saymıştır. Bu haklar, toplum tarafından benimsenirse
toplumsal barışa katkı sağlanmış olur.
Dinimizde insan hayatı büyük önem taşır. Bununla ilgili bir ayette Yüce Allah, “...Kim,
bir cana kıymamış ya da yeryüzünde bozgunculuk yapmamış olan kimseyi öldürürse bütün
insanları öldürmüş gibi olur. Her kim bir canı kurtarırsa bütün insanları kurtarmış gibi
olur...”1 buyurmaktadır.
BUNLARI BİLİYOR MUSUNUZ?_______________
Fert ve Toplum Açısından Değer Sayılabilecek Bazı Haklar
Yaşama Hakkı
Hakların en kutsalı ve en önemlisidir. Bütün ilahî dinler cana kıymayı suç saymıştır.
Kişilerin Şahsiyet ve Onurlarının Korunması Hakkı
İslam dini insanın ırz, namus, şeref, onur ve haysiyetine saygıya öncelik verir.
Özel Hayatın Gizliliği Hakkı
İslam dini, tecessüsü (sırları araştırmayı), insanların arkasından konuşmayı ve iftira etmeyi yasaklar.
Din ve Vicdan Özgürlüğü
İnsanlar din seçiminde özgürdür. Bu konuda baskı ve zorlama yapılamaz.
Veda Hutbesi’nde Peygamberimiz, insanların ilahının tek olduğunu, aynı atadan geldiklerini
ve bu yüzden herkesin eşit olduğunu söylemiştir. Kadın haklarının önemini vurgulamış, toplumsal
barışın korunması için yapılması gerekenleri bildirmiştir. İnsanların can, mal, namus, şeref, haysiyet
ve özgürlüklerinin dokunulmaz olduğuna dikkat çekmiştir. Hutbede yer alan prensipler bu hutbenin
evrensel nitelikte olduğunu gösterir.
NOT EDELİM_______________
İnsan hakları, 10 Aralık 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve 4 Kasım 1950 tarihli
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile sistemleştirilmiştir. Türkiye tarafından 1954’te onaylanan ve
iç hukukumuzun bir parçasını oluşturan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, temel hak ve özgürlükler bakımından önemlidir.
11 Mâide suresi
suresi, 32
32. ayet
ayet.
94
DEĞERLER
4.5. Millî Seciye Kavramı ve Atatürk
“Bir milletin başarısı, mutlaka bütün millî güçlerin
bir istikamette oluşması ile mümkündür. Bu nedenle
bilelim ki elde ettiğimiz başarı, milletin güç birliği etmesinden ileri gelmiştir. Eğer aynı başarı ve zaferleri
gelecekte de tekrarlamak istiyorsak aynı esasa dayanalım. Aynı şekilde yürüyelim.”
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C II, s. 77.
Atatürk yukarıdaki sözüyle ne anlatmak istemiştir?
Seciye kelimesi sözlükte; huy,
karakter, öz ve kimlik gibi anlamlara
ka
gelir. Millî seciye ise bir milletin sahip
ge
olduğu karakteri ve millî kimliği ifade
ol
eder. İnsanların kendilerine özgü huyed
ları bulunduğu gibi, milletlerin de birla
birinden farklı karakterleri mevcuttur.
bi
Millî seciye, milleti millet yapan özelM
liklerdendir.
lik
Millet,
dil, tarih,
duygu, gelenek ve görenek birliği
Mill
t aynı ttopraklar
kl üüzerinde
i d yaşayan, aralarında
l
d dil
t
olan insan topluluğudur. Millet kelimesi, kültür ve ideal birliği gibi anlamları da içerir. Bir millet, bu
değerleri bünyesinde barındırdığı oranda güçlüdür.
Atatürk, millî seciye konusuna önem vermiş, Kurtuluş Savaşı’nda bunu sürekli gündemde
tutmuştur. Ulusumuzun bağımsızlığını kazanmasında millî karakterinin önemli etkisi olmuştur.
Atatürk, millî seciyemiz hakkında şunları söyler: “Türk milletinin karakteri yüksektir. Türk milleti
çalışkandır. Türk milleti zekidir. Çünkü Türk milleti, millî birlik ve beraberlik içinde güçlükleri
yenmesini bilmiştir. Çünkü Türk milletinin yürümekte olduğu gelişme ve medeniyet yolunda, elinde
ve kafasında tuttuğu meşale müspet ilimdir.”1
Türk milletinin karakterini yakından tanıyan Atatürk, millî ahlak ve millî heyecan hakkında
şunları dile getirir: “Milletin toplumsal düzen ve sükûnu, bugün ve gelecekte refahı, mutluluğu ve
esenliği medeniyette ilerlemesi için insanlardan her hususta ilgi, çaba, fedakârlık, seve seve canını
feda etmek isteyen millî ahlaktır. Üstün bir milletin millî ahlakın gerekleri o millet bireyleri tarafından üzerinde uzun boylu düşünülmeksizin vicdani ve duygusal bir istekle yapılır. En büyük millî
heyecan işte budur.”2
BEYİN FIRTINASI YAPALIM_______________
“... Yetişecek çocuklarımıza ve gençlerimize, görecekleri öğrenimin sınırları ne olursa olsun ilk
önce ve her şeyden önce Türkiye’nin bağımsızlığına, kendi benliğine, millî geleneklerine düşman
olan bütün unsurlarla mücadele etmek gereği öğretilmelidir.”
Utkan KOCATÜRK, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s. 167.
Yukarıdaki sözün ana fikri üzerinde beyin fırtınası yapınız.
11 At
Atatürk’ün
tü k’ü Sö
Söylev
l ve D
Demeçleri,
l i C II
II, s. 275
275.
2 Ayşe Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıra ve Belgeler, s. 113.
95
5. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Örf ve âdetlerin dinle ilişkisi nedir? Açıklayınız.
2. Değerlerin oluşumunda dinin etkisi nelerdir? Açıklayınız.
3. Kişilik gelişiminde değerlerin etkisi nedir? Açıklayınız.
4. Vatanı sevdiğinizi hangi davranışlarınızla gösterirsiniz? Belirtiniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Toplumumuzu birleştiren değerler arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Vatan ve ülkü birliği
B) İnsan haklarına saygı
C) Hürriyet ve bağımsızlık
D) Bayrak ve İstiklâl Marşı
E) Kader birliği
2. Aşağıdakilerden hangisi örf ve âdetlerin genel özellikleri arasında yer almaz?
A) Yazılı değildir.
B) Ortaklaşa alışılmış davranış biçimleridir.
C) Uymayanlara maddi yaptırım uygulanır.
D) Taklide ve alışkanlığa dayanır.
E) Millîdir ve din kaynaklıdır.
3. Aşağıdakilerden hangisi örf ve âdetlerimizden değildir?
A) Selamlaşma
D) Oruç tutmak
B) B ayramlaşma
C) Hasta ziyareti
E) Hayırseverlik
4. Aşağıdaki haklardan hangisi olmadığı zaman diğerleri bir anlam taşımaz?
96
A) İbadet hürriyeti
B) İnanma hakkı
D) Mülkiyet hakkı
E) Düşünce hürriyeti
C) Hayat hakkı
DEĞERLER
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile
doldurunuz.
(millî seciye, şehit, ahlaki, bayrak, ahlakça, gazi, hürriyet)
1. Bir milletin sahip olduğu karakter ve kimliğe ................................. .............................
denir.
2. Bir vatan üzerinde var olmanın, bağımsız ve egemen olarak yaşamanın sembolü .....................
tır.
3. İyi, kötü denildiğinde…………. değerler; helal, haram denildiğinde ise dinî değerler
kastedilir.
4. Müminlerin iman bakımından en mükemmeli, …………. en güzel olanıdır.” (Tirmizî,
Radâ, 11.)
5. Din ve vatan gibi kutsal değerleri korumak amacıyla ölen Müslüman kişilere …….. ;
mücadele ettikten sonra yaralı veya sağlam olarak geri dönenlere ise …………… denir.
Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(…) Değerlerin ilk öğrenildiği yer okuldur.
(…) Değerler insanları, insanlar da toplumsal değerleri şekillendirir.
(…) Din, vatan ve kutsal değerler uğrunda ölenlere şehit denir.
(…) Toplumun iyi ve güzel gördüğünü din de mutlaka onaylar.
(…) İnsanlar doğduğu andan itibaren saygıyı hak eder ve temel değerlere sahip olurlar.
97
ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK
6. ÜNİTE: LAİKLİK VE DİN
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Din ve vicdan özgürlüğünün önemi ile ilgili bir yazı yazınız.
2. Laiklik kavramını ansiklopedilerden araştırınız.
3. Anayasa’mızın 24. maddesini bularak defterinize yazınız.
4. Atatürk’ün laiklik ile ilgili sözlerinden örnekler bulunuz.
98
LAİKLİK VE DİN
1. Din Bireyi Esas Alır
Din, niçin bireyi
esas alır?
Tarihin her döneminde ve bütün toplumlarda din olgusu ile karşılaşmaktayız. Çünkü insanın maddi ihtiyaçlarının yanında manevi ihtiyaçla
ları
la da vardır. Bu ihtiyaçları da din karşılar. Din, insanın düşünce ve davranışlarında
kendini gösteren manevi bir değer ve disiplindir. Bu nedenle
ra
Allah’ın
bütün emir ve yasakları da insana yöneliktir.
A
SLOGAN BULALIM_______________
• İyi insan, iyi toplum
• .....................................................................
• .....................................................................
Yukarıdaki slogana benzer sloganlar bulunuz.
Hayatımıza anlam katan değerlerden
en önemlisi dindir. Çünkü din, insanları yüce
duygu ve güzel alışkanlıklarda birleştiren, toplumları yükselten, onların gelişmesini sağlayan bir kurumdur. Din, kin gütmeyi, nefreti ve
Ben
haksızlık yapmayı yasaklar. Sevgiyi, saygıyı
kimim
ve nezaketi öğütler. İnsanlık dine her zaman
muhtaçtır. Çünkü din, insanın merak ettiği ve
öğrenmek istediği pek çok soruya cevap verir.
Ayrıca insan, pek çok sorumluluğu ve görevi
din sayesinde öğrenir.
İnsan, akıllı ve inanan bir varlıktır.
Bu
B özellikleriyle diğer varlıklardan ayrılır.
Bu
B üstün konumu ve özellikleri nedeni ile
din
d insanı esas alır.
İslam dininin mesajı, öncelikle bireyin
y olgunlaşmasını esas alır. Bireylerin güzel
z davranışlar sergilemesi toplumda iyilik
ve
v güzelliklerin artmasını sağlar. Böylece
huzurlu
toplumlar meydana gelir.
h
?
Sonum ne
olacak
?
Din insanın
merak ettiği
pek çok soruya
cevap verir.
?
Nereden
geldim
?
Niçin
yaratıldım
İslam dininde yer alan pek çok emir ve yasak bireye yöneliktir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de
bu konuyla ilgili birçok ayet vardır. Bu ayetlerden birinde, “De ki: Allah’a itaat edin; Peygambere de itaat edin. Eğer yüz çevirirseniz şunu bilin ki Peygamberin sorumluluğu kendisine
yüklenen (tebliğ görevini yapmak), sizin sorumluluğunuz da size yüklenen görevleri yerine
getirmenizdir…”1 buyrulmuştur. Diğer taraftan İslam dini, her insanın kendi yaptığından, öncelikle
kendisini sorumlu tutar. Bu konu ile ilgili Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmaktadır: “... Her birey
kendi yaptığından sorumludur.”2
1 Nûr suresi, 54. ayet.
2 Tûr suresi, 21. ayet.
99
6. ÜNİTE
TARTIŞALIM_______________
“Birey mi toplumu etkiler, yoksa toplum mu bireyi etkiler?” konulu bir tartışma yapınız.
2. Laikliği Doğuran Nedenler
Laikliğin anlamı üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.
Laiklik dilimize Fransızcadan geçmiş bir sözcüktür. Bu
ssözcük Yunanca “Laikos” sözcüğünden gelmektedir. Laik kimse,
hhalktan olan yani ruhban sınıfına mensup olmayan kimse demektir.1
Terim
olarak laiklik, din ve devlet işlerinin birbirlerinden ayrı olaT
rak
r yürütülmesidir.
Laiklik,
Avrupa’da
L iklik ilk olarak
l kA
’ Hristiyan din adamlarının anlayış ve uygulamalarına, devlet
işlerine karışmalarına tepki olarak ortaya çıkmıştır. Laikliğin tarihi, kral ve imparatorlar ile papalık makamı arasında meydana gelen mücadelelere dayanır. Batı dünyasında üstünlüğü kabul edilen
merkezî bir kilise iktidarı vardı. Papa hem dinî lider hem de siyasi iktidarın başıydı. Kilise yönetimi,
dini temsil etmekte yetersiz olduğu gibi aynı zamanda halkına karşı baskı uyguluyordu. Bu uygulamalar tamamen menfaat hesaplarına dayanıyordu. Bu durum halkın kiliseye olan güven duygusunu sarsıyordu. Kilise korkulan bir müessese hâline gelmişti. Hristiyanlık dünyasında kilise ve din
adamlarının baskısı fikir hayatı üzerinde de etkisini göstermekteydi. Kilise eğitim kurumlarının tek
hâkimiydi. Kendi görüşleri dışında gelişen fikirlere karşı amansız bir savaş içindeydi. Engizisyon
mahkemesi bilim ve keşiflere de müdahale ediyor, bilim insanlarını cezalandırıyordu. Örneğin Galileo, Dünya’nın döndüğünü söylediği için ev hapsi ile cezalandırılmıştır.
Avrupa’da güçlü siyasi iktidarların ortaya çıkması, değişen ve gelişen ticari ilişkiler, kentlerin zenginleşmesi, papalar ile imparatorlar arasında uzun seneler süren bir mücadeleyi başlattı. Bu
1 Hamza Eroğlu, Türk İnkılap Tarihi, s. 422- 423.
100
LAİKLİK VE DİN
mücadelelerin temelinde iktidar paylaşımı vardır. Kilisenin bu mücadelede belli bir süre başarı göstermesinde, kendine bağlı dinî teşkilatların mali yönden çok güçlü olmasının önemli rolü olmuştur.
Kilise otoritesine başkaldıran ilk kişi Martin Luther (Martin Luter)(1489-1546)’dir.
Kilise ile siyasi iktidar arasındaki mücadele, 15. yüzyıldan başlayıp 18. yüzyıla kadar devam
etmiştir. Bu yüzyılda ortaya çıkan yeni anlayış “liberalizm” adını almıştır. Bu anlayış sahipleri, “Siyasi iktidar milletin oyuna dayanır ve ona karşı sorumludur.”1 diyerek vicdan hürriyeti fikrini ileri
sürmüşlerdir. Vicdan hürriyeti, kişilere istediği dini seçme veya hiçbir dini seçmeme hakkı veriyordu. Bu durum kilise ile siyasi iktidarın birbirinden ayrılması sonucunu doğurdu.
1789 Fransız Devrimi’yle kilisenin otoritesi son bulmuş, papazlar cumhuriyete bağlılık yemini etmekle mükellef tutulmuşlardır. 1905’te Fransız Parlamentosunun kabul ettiği bir kanunla din
ve devlet işleri resmen birbirinden ayrılmış ve laik devlet anlayışı her alanda kendini göstermiştir.
Laiklik ilkesinin benimsenmesinden sonra kilise birçok alanda etkisini kaybederek kendi alanına
çekilmiştir.
Laiklik, Atatürk ilke ve inkılaplarının temelidir. Laikliğe bağlı olarak ülkemizde birçok karar alınmıştır. Örneğin, 1924’te halifelik kaldırılmıştır. Laiklik ilkesi 1937’de
Anayasa’mıza girmiştir.
Laiklik ilkesinde akla ve bilime önem verilir. Atatürk
bu konuda şöyle demektedir: “İlim ve özellikle sosyal bilimler dalındaki işlerde ben emir vermem. Bu alanda isterim ki beni ilim adamları aydınlatsınlar…”2
ARAŞTIRALIM_______
Laikliğin yerleşmesini sağlamak amacıyla ülkemizde 1924
yılında çıkarılan kanunlar hangileridir? Araştırınız.
3. Laik Devlet
Laik devletin özellikleri neler olabilir?
Laik devlet, din ve devlet işlerini birbirinden tamamen ayırarak
vvatandaşların dinî inanç ve ibadetlerine hiçbir şekilde müdahale etmez. Dinî kurallar ve kuruluşları yönetime karıştırmaz. Belli bir dini,
m
bbenimsetmek ve uygulatmak için vatandaşlarına baskı yapmaz.3
L ik ddevlet,
Laik
l t di
din ve inanca
i
karşı değildir. Din ve inançlar karşısında tamamen tarafsızdır. Din
hürriyetine önem verir. Çünkü böyle bir devlet içinde kişiler hiçbir zorlama olmaksızın dinlerini
seçebilirler.
1 Atatürkçülük, C 1, s. 344.
2 Atatürkçülük, C 1, s. 289.
3 Ayten Sezer (Editör), Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 457.
101
6. ÜNİTE
Ruhbanlık anlayışına
müsaade etmemek
Din istismarcılığını
ortadan kaldırmak
Din ve vicdan
hürriyetini sağlamak
Herkesin kanun ve
yasalar önünde eşit
olmasını sağlamak
LAİKLİĞİN
AMAÇLARI
Bilimsel esasların ve
ileri teknolojinin etkin
biçimde kullanılmasını
sağlamak
Hukukun üstünlüğünü
esas alan demokratik
bir devlet kurmak
Laik devlette din hürriyeti, belli bir dine inanma ve onun ibadetlerini yerine getirme hürriyetini ifade eder. Bir dini seçen kimselerin birbirlerini zorlamadan dinin gereklerini yerine getirmek
istemeleri doğaldır. Her türlü inanç ve düşünce serbesttir.
Laik devlet, dinî müesseselerin, temel vazifelerini yapacak şekilde faaliyet göstermelerini sağlar. Yönetimde, aklı ve bilimi esas alır. Laik devlette çeşitli
dinlerin mensuplarına kanun önünde ayrım yapılmaz, hepKONUŞALIM_______
sine eşit davranılır.
Laik bir devlette yaşamanın biLaik devlette toplumun her kesimine inanç ve davranış özgürlüğü tanınmıştır. Nitekim Atatürk, “Din ve mezhep herkesin vicdanına kalmış bir iştir. Hiçbir kimse hiçbir
kimseyi ne bir din ne de bir mezhebi kabul etmeye zorlayabilir. Din ve mezhep hiçbir zaman politika aleti olarak
kullanılmaz.”1 demiştir.
1 Atatürkçülük, C 1, s. 110-111.
102
reyler açısından ne gibi faydaları
vardır? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
LAİKLİK VE DİN
Laik devlet, dinî inanç ve görevlerin rahatça yerine getirilmesine imkân sağlar. Vatandaşlarına
dinî inançlarından dolayı farklı muamele yapmaz. Vatandaşlar hiçbir baskı altında kalmadan görüş
ve düşüncelerini ifade edebilirler. Böylece toplumda barış, huzur ve güven ortamı egemen olur.
4. Laiklik Din ve Vicdan Özgürlüğünün Güvencesidir
Laiklik ilkesi, din hürriyetini, vicdan (inanç) hürriyetini ve ibadet
d hürriyetini kapsar. Atatürk din ve vicdan özgürlüğünü, “Her birey
istediğini
düşünmek, istediğine inanmak, kendine mahsus siyasi bir
is
fikre
malik olmak, mensup olduğu bir dinin icaplarını yapmak veya
fi
yapmamak hak ve hürriyetine maliktir.
Kimsenin fikrine ve vicdanına hâkim olunamaz. Vicdan hürm
riyeti, mutlak ve taarruz edilemez, ferdin tabii haklarının en mühimlerinden tanınmalıdır.”1 şeklinde
tanımlamaktadır.
Din ve vicdan özgürlüğü ne demektir?
Din hürriyetine ilişkin temel esaslar bugünkü Anayasa’mızda da yer almıştır. Buna göre, “Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. Kimse ibadete, dinî ayin ve törenlere katılmaya,
dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve
suçlanamaz...”2 maddesiyle vatandaşların her türlü hak ve özgürlükleri güvence altına alınmıştır.
Laikliğin benimsendiği ülkelerde bütün vatandaşlar her türlü hak ve özgürlüğe sahiptirler.
Herkes istediği inancı ve dini benimseyip benimsememekte serbesttir. Kişiler, inanç ve düşüncelerini
özgürce ifade edebilirler. Nitekim ülkemizde laikliğin kabul edilmesiyle önemli gelişmeler olmuştur.
Örneğin vatandaşların din, vicdan ve ibadet özgürlükleri yasalarla güvence altına alınmıştır. Hukuk
alanında çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. Toplumda kadın ve erkek eşit haklara sahip olmuştur. Eğitim modernleştirilmiş, öğretim birliği gerçekleştirilmiş, kız ve erkek tüm çocuklara eğitim ve öğretim hakkı sağlanmıştır.
Ülkemizde din ve vicdan özgürlüğü devlet tarafından güvence altına alındığı için toplumda huzur ve güven hâkim olmuştur. Bunun
gereği, her vatandaş, inancına göre rahatça ibadet edebilme hürriyetine kavuşmuş; halkımız
arasında hoşgörü, saygı ve sevgi ortamı meydana getirmiştir.
TARTIŞALIM_______
Atatürk, neden eğitimde birliği hedeflemiştir? Arkadaşlarınızla tartışınız.
Atatürk, din ve vicdan hürriyetini Türk devletinin modern bir devlet olmasının koşulu kabul
etmiştir. Bunun sonucu olarak devlet kurumları, kendi görevlerini, dinî kurumlar da yasal çerçevede
kendi görevlerini yerine getirirler.
1 Ayşe Afet İnan, Mustafa Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım, s. 85.
2 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Madde: 24.
103
6. ÜNİTE
İnsanların din ve vicdan özgürlüğüne
sahip olmaları, toplumsal barışın sağlanmasının temel şartlarındandır. Bir toplumda farklı
dinlere mensup kimselerin bulunması doğaldır.
Bunlar aynı toplumun bireyleridir. Birlikte yaşamak durumundadırlar. Bu insanların birlik,
beraberlik, barış ve huzur içinde yaşayabilmeleri için birbirlerinin hak ve özgürlüklerine
saygı göstermeleri gerekir. Din ve vicdan özgürlüğü herkesin doğal hakkıdır, laikliğin de
bir gereğidir.
BELİRTELİM_______
Din ve vicdan özgürlüğüne sahip olmayan toplumlarda ne tür olumsuzluklar ortaya çıkabilir?
Belirtiniz.
5.Atatürk’ün Laiklik Anlayışı
“Laiklik sadece din ile devlet işlerinin birbirinden ayrılması demek değildir. Tüm vatandaşların
vicdan, ibadet ve din özgürlüğü de demektir.”
M. Kemal ATATÜRK
Atatürkçülük, C 1, s. 111.
Yukarıdaki sözde verilmek istenen mesaj
nedir?
Atatürk’ün laiklik anlayışını şekillendiren, Türkiye’nin içinde bulunduğu kole
şullar olmuştur. Mustafa Kemal Atatürk’ün
şu
bbütün hedefi, Türk ulusunu içine düştüğü
kkötü durumdan bir an önce kurtararak uyggar dünyada hak ettiği yeri almasını sağlamaktır. Bu bakımdan Türkiye’de laiklik
la
kkendine özgü bir gelişme seyri izler.
Atatürk’ün
en öönemli
At
tü k’ü llaiklik
iklik anlayışının
l
li öözelliği,
lliği ddinin aslından uzaklaştırılıp kötüye kullanılmasına karşı olmasıdır. Atatürk laikliğin benimsenmesiyle dinin, din duygusu ile inanç ve ibadet
alanının asla zedelenmeyeceğini, tersine manevi bakımdan değer kazanacağını çok iyi biliyordu.
Bundan dolayıdır ki o bir sözünde, “Laiklik prensibinde ısrar ediyoruz. Çünkü millî iradenin, insanlığa mal olmuş değerlerin belki de en mukaddesi (kutsalı) olan din hürriyeti ancak laiklik prensibine
bağlanmakla korunabilir.”1 demiştir.
1 Atatürkçülük, C 2, s. 330.
104
LAİKLİK VE DİN
Atatürk’ün laiklik anlayışı dine kesinlikle karşı değildir. Ona göre din bir vicdan işidir. Herkes
vicdanına uyup uymamakta özgürdür. Atatürk, laikliği gerçek dindarlığın yaşanmasına ve gelişmesine zemin hazırlayan hatta onu teminat altına alan bir ilke olarak görür. Atatürk, din gerçeğini
inkâr etmez. Hatta dinin lüzumlu bir kurum olduğunu belirterek, “Din lüzumlu bir müessesedir.”
der. Atatürk, din kavramı üzerinde çok ciddi bir biçimde durmuştur. “Allah kavramı, insan beyninin
çok güç kavrayacağı metafizik (fizik ötesi) bir meseledir.”1 demekle bu konu üzerinde ne kadar derin
düşündüğünü göstermiştir.
DEĞERLENDİRELİM_______
“Her birey dinini, din duygusunu, imanını
öğrenmek için bir yere muhtaçtır. Orası da
okuldur.”
Atatürk, 31 Ocak 1923
Atatürk, İslam dini hakkında yaptığı konuşmaların birinde, “İslam akla ve bilime en uynu
gun, en mükemmel dindir; ancak ondan dolayı
gu
son din olmuştur.”2 demiştir.
so
Atatürk, din eğitimi verecek kişilerin iyi
yetiştirilmelerinin, sağlıklı ve çağa uygun bir
ye
Yukarıdaki sözü okullardaki din öğretimieğitimden geçirilmelerinin gerekliliğine inanır.
eğ
nin önemi açısından değerlendiriniz.
O, bir sözünde, “Nasıl her hususta yüksek mesO
lek ve ihtisas sahipleri yetiştirmek gerekli ise
le
ilmî ve teknik olarak telkin kudretine sahip oladinimizin gerçek felsefesini inceleyerek araştıracak, il
cak, seçkin ve gerçek din ilim adamlarını yetiştirecek yüksek öğrenim kurumlarına sahip olmalıyız.”3
demiştir. Böylece o, din eğitimi yapacak kimselerin iyi bir şekilde eğitilmelerini ve bu kimselerin
Türk toplumuna, millî ve manevi değerlerine uygun dinî bilgiler vermelerini istemiştir. Atatürk, ülkemizde Diyanet İşleri Başkanlığını kurdurmuştur. Kur’an-ı Kerim’in anlaşılması için çalışmalar
yaptırmış, Türkçe Kur’an tercümesi ve tefsirinin yapılmasını sağlamıştır.
1 Ali Sarı Koyuncu, Atatürk Din ve Din Adamları, s. 47.
2 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C 2, s. 94.
3 Atatürk İlke ve İnkılapları Tarihi, C 11, s. 529.
105
6. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Laikliği doğuran nedenler nelerdir? Söyleyiniz.
2. Laik devletin bireye sağladığı faydalar nelerdir? Belirtiniz.
3. Atatürk’ün laiklik anlayışında öne çıkan hususlar nelerdir? Yazınız.
4. Laikliğin benimsenmesiyle ülkemizde ne gibi olumlu gelişmeler yaşanmıştır? Belirtiniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Laiklik ilkesi Anayasa’mıza kaç yılında girmiştir?
A) 1924
B) 1928
D) 1937
E) 1923
C) 1920
2. Aşağıdakilerden hangisi “laik devlet” tanımına uymaz?
A) Laik devlette din ile devlet işleri birbirinden ayrılmıştır.
B) Laik devlet inanç ve ibadet hürriyetine önem verir.
C) Laik devlet dine karşı değildir.
D) Laik devlet dinin esaslarında değişiklik yapabilir.
E) Laik devlet dini kişisel bir vicdan meselesi olarak görür.
3. Aşağıdaki ayet mealleri ana fikir bakımından gruplandırılırsa hangisi dışarıda kalır?
A) “Dinde zorlama yoktur…” (Bakara suresi, 256. ayet.)
B) “…Öyleyse dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin...” (Kehf suresi, 29. ayet.)
C) “Ana-babasına çok iyi davranırdı; o, isyankâr bir zorba değildi.” (Meryem suresi,
14. ayet.)
D) “Sen onlara zor kullanacak değilsin.” (Gaşiye suresi, 22. ayet.)
E) “…Din konusunda üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi…” (Hac suresi, 78. ayet.)
106
LAİKLİK VE DİN
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(laiklik, devlet, okul)
1. “Her kişi dinini, din işlerini, imanını öğrenmek için bir yere muhtaçtır. Orası da
........................” Atatürk
2. ........................ din ve vicdan hürriyetinin güvencesidir.
Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(…) Atatürk’e göre din bir vicdan işidir. Herkes vicdanına uyup uymamakta özgürdür.
(…) Laik devlette çoğunluğun inancına özgürlük tanınmıştır.
(…) Laik devlet, bütün dinlere eşit mesafede durur.
(…) Laiklik, ilk olarak Avrupa’da kiliseye başkaldırı olarak ortaya çıkmıştır.
107
ÖĞRENME ALANI: DİN, KÜLTÜR VE MEDENİYET
7. ÜNİTE: İSLAMİYET VE TÜRKLER
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Türklerin Müslüman olmadan önceki inançları hakkında bilgi edininiz.
2. Türklerin Müslüman olduktan sonra kurdukları devletleri harita üzerinde inceleyiniz.
3. Anadolu’da İslam’ın yayılmasında Hoca Ahmet Yesevi ve Yunus Emre’nin etkisini araştırınız.
4. Türklerin İslam sanatına katkılarını araştırınız.
108
İSLAMİYET VE TÜRKLER
1. Türklerin Müslüman Oluşu
Orta Asya coğrafyasında yaşayan Türkler, yerleşik hayata
geçtikleri
dönemden itibaren diğer din ve kültürlerin etkisi altına
g
İlk Müslüman Türk
girmişlerdi.
Sibirya’dan Baykal Gölü’ne kadar uzanan Asya’nın org
devletleri hangileridir?
tasında
büyük bir hakanlık kurmuşlar ve bir taraftan Çin Devleti’ni,
ta
diğer
taraftan da Sasani Devleti’ni tehdit etmeye başlamışlardı. Türd
kistan ve Maveraünnehir’de yaşayan Türkler, 5 ve 6. yüzyıllarda Budizm, Zerdüştlük, Manihaizm
ve Hristiyanlık dinleriyle tanışmışlardı. İslamiyetin, Türklerin yoğun olarak yaşadıkları coğrafyaya
ulaştığı dönemlerde Gök Tanrı inancını muhafaza eden Uygur, Hazar ve Bulgar Türkleri yabancı din
ve kültürlere geçmeye başlamışlardı.1
Türk kavimleri hakkında İslam kaynaklarında verilen bilgiler ile Göktürk Kitabeleri, Gök Tanrı dinini benimseyen Türklerin tek tanrıya inandıklarını göstermektedir. Orhun Kitabeleri’ne göre,
Gök Tanrı dini, peygamberi ve kutsal kitabı olmayan bir din olup adına “kam veya şaman” denilen
rahipler tarafından idare edilirdi. Kamlar her türlü dinî ayinleri idare eder, bayramlarda, kutsal gün
ve gecelerde yapılan merasimleri yönetirlerdi.
Türkler, Göktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra çeşitli bölgelere dağılmış ve farklı kültürler
ile dinlerin etkisinde kalmışlardır. Türk dünyasının doğusunda bulunan Uygurlar, millî dinleri olan
Gök Tanrı inancını terk ederek Mani, Buda ve Hristiyan dinlerine girerken batıda yerleşmiş bulunan
Hazarlar İslam ile Hristiyanlık ve Yahudiliği, İdil-Volga Bulgarları İslamiyeti, Tuna Bulgarları ise
Hristiyanlığı benimsemeye başlamışlardı.
TÜRKLERİN MÜSLÜMAN
OLMALARINA ETKİ
EDEN FAKTÖRLER
İslam dininin sahip
olduğu hoşgörü ve
sevgi anlayışı
Türklerin inançları ile
İslamiyetin birbirine
yakın esaslar içermesi
İslamiyetin, Türklerin mizacına
uygun olması
Türkler, Müslüman Araplarla ilk olarak Emeviler Döneminde karşılaşmışlardır. Emevi idaresindeki Müslüman ordular, Maveraünnehir’e kadar ilerlemiş ve Semerkant ile Buhara gibi önemli
şehirleri fethetmişti. Türkistan’da hüküm sürmeye başlayan Emevi idaresinin bazı olumsuz davranışları ve siyasi tutumlarından dolayı bu dönemde Türklerin İslam’a girişi küçük gruplar ve bireysel
düzeyde kaldı. Emevilerin siyasi baskılarından bunalan ve aralarında Türklerin de bulunduğu geniş
halk kitlelerinin desteğini arkasına alan Abbasiler, Emevi iktidarına son verdiler.
Abbasi Devleti’nin kurulmasıyla birlikte Türkler, İslam dinine daha yakın ilgi duymaya başladılar ve gruplar hâlinde hızla İslamiyeti benimsediler. Talas Savaşı (Miladi 651) esnasında Türkler,
Abbasi Devleti’nin yanında yer alarak hem bu savaşın sonucunu hem de kendi tarihlerinin yönünü
değiştirdiler. Eğer Türkler, Orta Asya’ya doğru ilerleyen ve kendilerini de tehdit eden Çin ordusu
1 Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s. 2-3.
109
7. ÜNİTE
karşısında zayıf düşen Müslüman ordularına yardım etmeselerdi Abbasi Devleti büyük bir yenilgiye
uğrayabilirdi. Türkler, bu savaşta gösterdikleri büyük askerî başarılarından dolayı Abbasi idarecilerinin dikkatini çekmiş ve devletin korunması görevine getirilmişti.
Karahanlılar, İdil-Volga Bulgar Devleti’nden sonraki ilk Müslüman Türk devletidir. Karahanlıların,
10. yüzyıl başlarında Samanoğulları
aracılığıyla İslam dinini benimsemeleri, Orta Asya Türklerinin tarihini etkileyen büyük ve önemli bir
olay olmuştur. Bu dönemde İslam,
Türklerin büyük bir çoğunluğunun
benimsediği bir din hâline gelmiştir.
Osmanlı Devleti’nin ilk çekirdeğini
oluşturan Büyük Selçukluların da İslamiyeti kabul etmeleri, Batı TürkleSarı Saltuk Gazi’nin makamı Blagay Tekkesi / Bosna Hersek
rinin tarihini etkilemiş ve günümüze
kadar gelen Müslümanlığın başlangıç noktasını oluşturmuştur.1
İslam, Orta Asya’nın çeşitli bölgelerinde yaşayan Türk topluluklarına 8. yüzyıldan itibaren
Emevi ve Abbasi dönemlerindeki çeşitli fetih hareketleri, tüccarlar ve tasavvuf akımlarına mensup
ş aracılığıyla
ğ y ulaşmıştır.
ş ş
dervişler
YAZALIM_______
İslamiyetin Türkler arasında yayılmasında etkili olan faktörleri yazınız.
• Tüccarlar
• ................................
• ................................
Türkler arasında İslamiyet’in yayılmasında
dü
dünyanın çeşitli yerlerine dağılmış olan ehl-i beytin de
ka
katkısı büyüktür. On iki imamın sekizincisi olan Ali
er
er-Rıza başta olmak üzere Türkistan’a ehl-i beytten
ge
gelen bazı kişiler İslam’ın Türkler arasında yayılması
sına katkıda bulunmuşlardır. Ali er-Rıza Kur’an’ı, Hz.
Pe
Peygamberin sünnetini, İslam’ın temel prensiplerini
sa bir dille Türklere anlatmıştır.2
sade
Türklerin İslamiyeti benimsemeleri sadec
sadece kendi tarihlerini değiştirmemiş, aynı zamanda İslam tarihi üzerinde de önemli etkiler yapmıştır. İktidar kavgaları ile doğudan ve batıdan gelen tehditler karşısında zayıflamaya başlayan İslam dünyası, Türklerin Müslüman olmasıyla birlikte yeni bir
güce kavuşmuştur. Türkler, İslam dünyasına akınlar düzenleyen Bizans’ın kendi sınırlarına çekilmesini sağlamış ve Büveyhoğulları’nın baskısı altında kalan Abbasi halifesini kurtarmıştır.
11. yüzyıldan itibaren Türkler arasında yetişen Hoca Ahmet Yesevi, Hacı Bektaş Veli, Yunus
Emre, Ahi Evran, Sarı Saltuk Gazi ve Seyyit Battal Gazi gibi şahsiyetler, Anadolu’nun çeşitli bölgelerine yayılarak İslamiyeti anlatmışlar ve Anadolu’nun Müslümanlaşmasını sağlamışlardır. İslamiyetin
1 Ahmet Yaşar Ocak, Türkler, Türkiye ve İslam, s. 28-29.
2 Baki Yaşa Altınok, “Ehl-i Beyt ve Türkler”, Hacı Bektaş Veli Dergisi, s. 209- 210.
110
İSLAMİYET VE TÜRKLER
hızlı bir şekilde bu bölgede yayılması, Türklere de yeni bir ruh ve kuvvet vermiştir. Türkler bu yeni ruh
ve kuvvet sebebiyle Asya steplerinden Avrupa’nın içlerine kadar uzanan geniş bir coğrafyada büyük ve
uzun ömürlü devletler kurmuşlardır.
2. Türklerde İslam Anlayışının Oluşmasında Etkili Olan Şahsiyetler
Temel esasları Kur’an-ı Kerim’ e dayalı olan ve Hz.
Türklerde İslam anlayışının
Muhammed
tarafından insanlığa tebliğ edilen İslam dini,
M
oluşmasında etkili olan şahsiyetulaştığı
her toplumda değişik yorum ve uygulamalarla karul
lerden bildiklerinizi söyleyiniz.
şı karşıya kalmıştır. Bundan dolayı da farklı coğrafyalarda,
farklı
sosyal ve kültürel şartlar sebebiyle dinin temel esasları
fa
korunmakla
k
kl beraber
b b değişik
d ği ik yorumlar
l ve uygulamalar ortaya çıkmıştır. İslam dünyasının birçok bölgesinde bu farklı dinî yorum ve uygulamalar ortaya çıktığı gibi Türklerin yaşadığı coğrafyalarda da
değişik yorumlar varlığını göstermiştir.
Türklerde İslam anlayışının oluşmasında Allah sevgisini, Hz. Muhammed’in sünnetine bağlılığı, hoşgörüyü ve fakirlere yardımı öğütleyen tasavvuf önderleri etkili olmuştur. Kur’an ve sünnet
esaslarından hareketle oluşturdukları dinî düşünceyi, güzel ahlakı ve ibadetleri halka anlatan, insanların her türlü dinî sorunlarına adil ve mantıklı
çözümler üreten âlimlerin de İslam anlayışının
BEYİN FIRTINASI YAPALIM_______
oluşmasına katkıları olmuştur. Ayrıca hukuk,
İslam’ın toplumlar tarafından farklı olarak
felsefe, sanat, edebiyat, mimari ve musiki gibi
yorumlanmasının nedenleri üzerinde beyin
değişik alanlarda yaptıkları çalışmalarla birçok
fırtınası yapınız.
bilgin, Türklerin İslamiyet anlayışını, kültür ve
medeniyet hayatını şekillendirmiştir.
2.1. Ebu Hanife
Ebu Hanife adı size neyi çağrıştırmaktadır?
Asıl
bin
A l adı
d Numan
N
bi Sabit
S bit olan
l Ebu
Eb
Hanife, İslam dünyasının en önemli ilim
merkezlerinden Kûfe’de M 699 yılında
doğmuş ve M 767 yılında Bağdat’ta vefat
etmiştir. İslam hukukunu sistemleştiren temel esasları belirleyerek kendi adıyla anılan Hanefilik mezhebinin önderi olmuştur.
Ebu Hanife, Kur’an ve Hz. Peygamberin
sünnetini esas almış ve bunları aklın ilkeleri
doğrultusunda yorumlamıştır.
Ebu Hanife Camii / Irak
111
7. ÜNİTE
Ebu Hanife, ticaretle uğraşmış ve kazancının büyük bir bölümünü hayır işlerinde harcamıştır. Bir taraftan
ilmî çalışmalarına devam etmiş diğer taraftan sahip olduğu bilgi birikimini insanların istifadesine sunmuştur.
NOT EDELİM_______
Ebu Hanife’nin görüşleri daha
çok Türkiye, Hindistan, Pakistan, Afganistan, Çin, Orta Asya ve
Balkanlar’da yaygındır.
Ebu Hanife, tüm yaşamını Irak’ta geçirmiştir. Farklı
ırk ve kültürlere mensup insanların yoğun olarak yaşadığı
Irak’ın sosyal, siyasal ve kültürel hayatı diğer bölgelere
göre daha karışıktı. Ebu Hanife’nin üstün zekâsı, Kur’an
ve sünneti iyi bilmesi, farklı kimliklerin birbiriyle çatışmadan beraberce yaşaması gerektiğine olan
inancı yeni Müslüman olmuş insanların problemlerine uygun yorumlar geliştirmesinde etkili olmuştur. Ebu Hanife’nin görüşleri etrafında oluşan Hanefilik mezhebi, başta Türkler olmak üzere Arap
olmayan halklar arasında daha fazla rağbet görmüştür. Böylece Ebu Hanife’nin dini anlama ve yorumlama biçimi, Türklerin dinî yaşamını şekillendirmiştir. En meşhur eseri Fıkh-ı Ekber’dir.
KONUŞALIM_______
Ebu Hanife’nin, “Yüce Allah, Peygamberini tefrika ve Müslümanları birbirleriyle savaşmak için
değil, ayrılığı gidermek ve Müslümanlar arasındaki sevgiyi ve hoşgörüyü çoğaltmak için bir rahmet
olarak gönderdi.” sözü Türklerin İslamiyeti kabul etmesine nasıl katkıda bulunmuş olabilir? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
2.2. Maturidi
Maturidi’nin doğduğu Semerkant şehri şu anda hangi ülke sınırları içerisinde yer almaktadır?
İmam Maturidi, M 852 yılında Semerkant şehrinde
doğmuş
ve M 944’te aynı yerde vefat etmiştir.
d
Maturidi’nin yetiştiği Semerkant, Ebu Hanife’nin
görüşlerinin
yaygın olduğu bir ilim merkeziydi. Maturidi,
g
genç
yaşta ilim tahsil ettiği medresenin başına geçmiştir.
g
Maturidi
mezhepler,
M
idi kelam,
k l
h l tefsir
f i ve fıkıh
f k h alanında birçok eser vermiştir. Türkler arasında önemli
bir kaynak kabul edilen “Te’vilatu’l-Kur’an” isimli tefsir kitabıyla önemli tefsirciler arasında yer
almıştır.
Maturidi, yeni Müslüman olmuş Türk dünyasının büyük bir kesimi üzerinde etkili olan ve
kendi adıyla anılan Maturidilik mezhebinin önderi olmuştur. Maturidi’nin akılcılık ve hoşgörü temellerine dayalı dini anlama ve yorumlama biçimi, Türklerin din anlayışını ve düşünce tarihini şekillendirmiştir.
112
İSLAMİYET VE TÜRKLER
Maturidi’nin dini anlama ve yorumlama sistemi, kendisinden sonraki birçok din bilginine ilham kaynağı olmuştur. Birçoğu Türk olan bu bilginler, onun ekolünü zenginleştiren ve yayan eserler
yazmıştır. Maturidi’nin ekolü, ilk önceleri Horasan ve Maveraünnehir’de sonraları da Afganistan,
Pakistan, Hindistan, Doğu Türkistan, Malezya, Endonezya, Kafkaslar, Rusya, Türkiye, Ortadoğu ve
Balkanlar’da yaşayan Müslümanların büyük bir kısmı tarafından benimsenmiştir.
İmam Maturidi’nin Türbesi / Özbekistan
YAZALIM___________
Maturidi’ye göre;
* İnsan aklıyla Allah’ı bilebilir.
* İnsan, ancak güç yetirebildiği şeylerden sorumludur.
Yukarıdaki görüşlerden birini açıklayan
yazı yazınız.
2.3. Şafii
İmam Şafii hakkında neler
biliyorsunuz?
Asıl adı Muhammed bin İdris olan İmam Şafii, M 767 yılında Filistin’in Gazze şehrinde doğmuş ve
fi
M 820’de Mısır’da vefat etmiştir. Şafii, ilim tahsili için önce
Mekke’ye gitmiş daha sonra Medine’de meşhur âlim İmam
M
Malik’ten ders almıştır.
M
DEĞERLENDİRELİM___________
İmam Şafii’nin, “Sadık dost, arkadaşının üzüntüsüne ve sevincine ortak olandır.” “Yüksek meziyetli insanlar kendilerinde üstünlük görmeyenlerdir.” sözlerini arkadaşlarınızla değerlendiriniz.
113
7. ÜNİTE
Şafii, Abbasiler Döneminde yaşamıştır. Bu dönemde siyasi istikrar sağlanmış, ilmî çalışmalar artmış, birçok fikir
ve düşünce akımı ortaya çıkmıştır. Başta
Yunan felsefesi olmak üzere İran ve Hint
kültürüne ait eserlerin Arapçaya tercüme
edildiği yoğun bir faaliyet başlamıştır.
Her türlü fikir ve düşüncenin tartışıldığı
böyle bir ortamda İslam öncesi bazı dinî
ve felsefi akımlar da kendi görüşlerini
İslam toplumunda yaymaya başlamış ve
İmam Şafii’nin Türbesi / Mısır
yaptıkları propagandalarla taraftar toplamışlardır. Bunun üzerine İmam Şafii, İslam toplumundaki fikrî kargaşalara son vermek amacıyla ilk
hukuk metodolojisi olan Risale isimli eserini kaleme almıştır. Bu eser Şafii mezhebinin temellerini
oluşturmuştur.1
NOT EDELİM_______
İmam Şafii’nin görüşleri daha
çok; Mısır, Suriye, Irak, Hicaz,
Kuzey Afrika’nın bazı bölgeleri
ile Anadolu ve Horasan gibi
bölgelerde yaygındır.
Şafii’nin Bağdat ve Mısır’a yaptığı iki seyahat onun
düşünce dünyasında büyük değişiklikler yapmıştır. Şafii,
dü
ömrünün sonlarına doğru Mısır’a yerleşmiştir. Mısır’ın
öm
örf, âdet, kültür ve medeniyetiyle diğer bölgelerden farklı
ör
oluşu, Şafii’nin daha önceki görüşlerini yeniden gözden
ol
geçirmesini
sağlamıştır. Hem ülkemizde hem de diğer ülge
kelerdeki
Müslümanlar arasında Şafiilik mezhebine menke
sup
su çok sayıda insan vardır.
2.4. Eş’ari
Yemenli meşhur sahabi, Ebu Musa Eş’ari’nin soyundan gelen Eş’ari, M 874 yılında Basra’da doğmuş ve M 936
yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. İlk tahsilini babasından almıştır.
İnançla (itikat) ilgili mezheplerden birisinin Eş’arilik olduğunu biliyor muydunuz?
Eş’ari sade bir hayat sürmüş, birçok ilmî tartışmalarla
görüşlerini ortaya koymuştur. İslam’ın inanç konularını aklın ilkeleriyle
Kur’an
k l i l savunarak
kK
’ ve sünneti
ü
i
ön plana çıkarmıştır.
Eş’ari’nin, inanç esaslarını akli metotlarla savunması Irak’ta büyük yankı uyandırmış ve farklı
fıkıh ekollerine mensup olan âlimleri etkilemiştir. Kur’an ve sünneti ön plana çıkaran, vahiy ile akıl
1 Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, s. 42.
114
İSLAMİYET VE TÜRKLER
arasında orta bir yol benimseyen ve insanları, İslam dünyasındaki fikrî kargaşaların oluşturduğu zararlardan korumaya çalışan Eş’ari’nin ekolü, kısa bir zamanda yayılmıştır.
Türklerin İslamiyet anlayışı üzerinde önemli etkileri olan Eş’ari’nin görüşleri, Hindistan’dan
Endülüs’e kadar uzanan bir coğrafyada yaşayan ve farklı etnik kökenlere mensup olan çok sayıda Müslüman tarafından benimsenmiştir. Onun özellikle İslam’ın inanç esasları ile ilgili görüşleri,
Türkler arasında yayılmış ve kabul görmüştür.
DÜŞÜNELİM___________
Eş’ari’nin görüşlerinin geniş bir coğrafyada kabul görmesinin nedenleri üzerinde düşününüz.
Ahmett Y
Yesevii
22.5.
5 Ah
Türk tasavvuf geleneğinin öncüsü olan Hoca
Ahmet Yesevi, bugünkü Kazakistan’ın Çimkent şehri
yakınlarında yer alan Sayram kasabasında doğmuş,
Türkistan’ın Yesi şehrinde M 1167 yılında vefat etmiştir. İlk eğitimini babasından almıştır. İlk hocalarından
birisi de Arslan Baba’dır. Buhara’da dönemin büyük
sufi ve bilginlerinden olan hocası Yusuf Hemedanî ile
birlikte Merv, Semerkant ve Herat gibi bölgeleri dolaşarak dinî konularda insanları aydınlatmıştır.
“Sünnet imiş, kâfir de olsa, incitme sen
Huda bizardır katı yürekli gönül incitenden.
Allah şahit, öyle kula hazırdır cehennem.”
Ahmet Yesevi
Ahmet Yesevi, söylediği hikmet dolu sözlerle,
İslam’ı Orta Asya’da yaşayan Türkler arasında yaymış ve bugünkü Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan gibi devletlerde yaşayan Türklerin
Müslümanlık anlayışını şekillendirmiştir. Hoca Ahmet
Yesevi’nin en belirgin yönü, İslam’ı, tasavvufi bir yaklaşımla Türk boylarının anlayıp kabul edebilecekleri
şekilde basit bir dille ifade etmesidir.1
Hoca Ahmet Yesevi’nin “Divan-ı Hikmet” adlı
eseri özellikle Özbekler, Kırgızlar ve Volga Türkleri
arasında elden ele dolaşmıştır. Bu kitap, Türk tasavvuf edebiyatının en eski ve en önemli eserlerindendir.
1 Ahmet Yaşar Ocak, Türk Sufiliğine Bakışlar, s. 32.
Ahmet Yesevi’nin Türbesi / Kazakistan
115
7. ÜNİTE
Hoca Ahmet Yesevi bu eserde yer alan güzel sözlerle, Türklere İslam dininin esaslarını ve ahlakını öğretmeyi amaçlamıştır.
İnsanları incitmenin en büyük suç olduğunu söylemiş engin bir hoşgörüyle tüm
insanlara sevgi beslemek gerektiğini ifade
etmiştir. Hoca Ahmet Yesevi, hikmetli sözlerinde; Allah, Peygamber, sahabe, Kur’an
ve sünnet sevgisini dile getirmiş ve insanları bu temel değerler etrafında toplanmaya
çağırmıştır.
BELİRTELİM_______
Ümmet olsan, gariplere uyar ol.
Ayet ve hadisi her kim dese, duyar ol.
Rızık, nasip her ne verse, tok gözlü ol.
Tok gözlü olup şevk şarabını içtim ben işte.
“Taha” okuyup akşam ve geceler kaim oldum.
Gece namaz gündüzleri oruçlu oldum.
Bu hâl ile yeraltında daim oldum.
Mustafa’ya matem tutup girdim ben işte.
Ahmet Yesevi’nin yukarıdaki şiirinde hangi güzel davranışlara vurgu yapılmaktadır? Belirtiniz.
2.6. Ahi Evran
Anadolu’daki Ahilik teşkilatının kurucusu olan Ahi Evran,
Asya’dan Anadolu’ya gelip yerleşen 13. yüzyıl tasavvuf bilginlerinden biridir. Doğum yeri olan Azerbaycan’ın Hoy kasabasında başladığı eğitimini Maveraünnehir ve Horasan gibi dönemin ilim merkezlerinde sürdürmüştür. Çok yönlü bir ilim ve fikir insanı olan Ahi Evran,
Bağdat’ta bulunduğu sırada dönemin halifesi ile tanışmış ve Fütüvvet teşkilatının
ileri gelenleriyle bir arada bulunmuştur.
“Ahilik” hakkında
neler biliyorsunuz?
Denizli, Konya ve Kayseri gibi
şehirleri gezerek Ahilik teşkilatının kurulması ve yayılmasında önemli rol
oynamıştır.1 Hacı Bektaş ile yakın ilişkileri bulunan Ahi Evran, Kırşehir’e
yerleşerek vefat edinceye kadar burada
yaşamıştır.
Ahi Evran, Osmanlı Devleti Döneminde esnaf arasında saygın bir yer
edinmiştir. Esnafın piri olarak şöhret
1 Muhittin Şimşek, Ahilik, s.16.
116
Ahi Evran Camii / Kırşehir
İSLAMİYET VE TÜRKLER
bulmuş ve ünü, bütün Anadolu, Rumeli, Bosna ve Kırım’a kadar yayılmıştır. Ahi Evran’ın ilk kez
Kırşehir’de kurduğu Ahilik teşkilatı, Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya yerleşen sanatkâr ve
tacirlerin dayanışmasına ve kendi aralarında sağlam bir birlik oluşturarak kaliteli mal üretmelerine
öncülük etmiştir.1 Ahi Evran’ın Kırşehir’deki zaviyesi, başta deri işlemecileri olmak üzere tüm esnaf
ve sanatkârların manevi bir merkezi konumuna gelmiştir. Bu zaviye, 20. yüzyılın başlarına kadar
esnaf üzerindeki manevi etkisini sürdürmüştür.
Ahi Evran’ın öncülüğünde kurulan teşkilatlar, toplumun büyük bir kesimini sanata yönlendirmiş ve herkesin belli bir meslek edinmesini sağlamıştır. Demircilik, marangozluk, deri işlemeciliği
gibi meslekleri geliştiren bu teşkilatın bir amacı da ilim ve bilgiyi insanların hizmetine sunmak, yetimlerin ve yoksulların sosyal ihtiyaçlarını karşılamaktır.
PAYLAŞALIM___________
Ahilik haftası günümüzde nasıl kutlanmaktadır? Bu konu ile ilgili yazılı ve görsel materyaller
toplayarak arkadaşlarınızla paylaşınız.
2.7. Hacı Bektaş Veli
Hacı Bektaş Veli, Horasan’ın Nişabur şehrinde
dünyaya gelmiş ve Hoca Ahmet Yesevi tarafından başlatılan geleneğin bir temsilcisi olarak Türklerin Müslümanlaşmasına büyük katkı sağlamıştır. Hacı Bektaş Veli,
Horasan diyarından Anadolu’ya gelerek insanlara güzel
ahlakı, sevgi ve kardeşlik duygularıyla birlik içinde yaşamayı öğütlemiştir.
“Gelin canlar bir olalım.
Bir olalım, iri olalım, diri olalım.”
Hacı Bektaş Veli
Yukarıdaki sözlerde verilmek istenen mesaj nedir?
Anadolu’nun Müslümanlaşmasında, Türklerin bir araya gelmesinde, hoşgörünün iman ve
insan sevgisi gibi değerlerin kök salmasında Hacı Bektaş Veli’nin büyük bir etkisi olmuştur. O,
bir Türkmen şeyhi olarak hem çevresindekileri iyiye, güzele ve doğruya çağırmış hem de Ürgüp
yöresinde yaşayan Hristiyanlarla sıcak ilişkiler kurarak onların İslamiyeti kabul etmelerine zemin
hazırlamıştır.2
Hacı Bektaş Veli, Anadolu’da daha önceleri gelip yerleşmiş olan büyük bilginlerle görüşmüş ve
yetiştirdiği öğrencileri, her tarafa göndererek sahip olduğu değerlerin yaygınlaşmasını sağlamıştır.
1 Kemal Turan, Ahilikten Günümüze Mesleki ve Teknik Eğitimin Tarihi Gelişimi, s. 28.
2 Hüseyin Özcan, Alevi-Bektaşi Kültürüne Bakışlar (Canların Nefesinde), s. 31.
117
7. ÜNİTE
Hacı Bektaş Veli, Anadolu’da sosyal, dinî, iktisadi ve
askerî bir yapılanma olan Ahilik teşkilatı içinde yer almıştır.
Onun ünü, tüm Osmanlı gazileri arasında yayılmıştır. Osmanlı sultanları, Yeniçeri Ocağını kurdukları zaman Hacı Bektaş
Veli’nin, gaziler arasındaki saygınlığı sebebiyle bu ocağı ona
bağlamışlardır. Böylece Hacı Bektaş’ın hatırası, Anadolu’dan
Balkanlara kadar uzanan geniş bir coğrafyada yaşatılmıştır.
NOT EDELİM_______
Hacı Bektaş Veli’nin “Makâlât”
isimli eseri, özlü sözler ve hikmetler içerir.
Hacı Bektaş Veli’nin hoşgörü ve insan sevgisine dayalı olan ddüşünce sistemi
bir yandan
i
i sayesinde,
i d bi
d
Moğol istilasından diğer yandan siyasi ve ekonomik buhrandan sıkıntıya düşen Anadolu halkı rahat bir
nefes almıştır.
Hacı Bektaş Veli Türbesi
Hacıbektaş / Nevşehir
SÖYLEYELİM_______
• Bizim erkânımız; ahlakı Muhammedî ve edebi
Ali’dir.
• Çalışmadan geçinenler, bizden değildir.
• Edep elbisesini, sırtınızdan ölünceye kadar çıkartmayınız.
• İlimden gidilmeyen yolun sonu karanlıktır.
• İman bir hazinedir. Akıl hazinedardır.
• Okunacak en büyük kitap insandır.
• Nefsine, hiddetine, eline, beline, diline sahip ol.
• Düşmanınızın dahi insan olduğunu unutmayınız.
• İncinsen de incitme.
• Doğruluk, dost kapısıdır.
• Hizmet eden hizmet görür.
Makâlât
Hacı Bektaş Veli’nin yukarıdaki sözlerinde hangi
güzel davranışlara vurgu yapılmıştır? Söyleyiniz.
Hacı Bektaş Veli öfkeye kapılarak
kâbesini
bir ttutmuştur.
O, “İ
“İnk gönül
ö ül kkırmayı ““gönül
ö ül kâb
i i yıkmakla”
k kl ” bi
t
t O
cinsen de incitme.” ve “Karşısındaki insanın iyi olmasını isteyen, önce kendisi iyi olmalıdır.” diyerek
bencilliği, büyüklenmeyi, gurur, hırs ve hoşgörüsüzlüğü ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Toplumda birlik
ve düzenin sağlanmasını, insanların kardeşçe yaşamalarını istemiştir.1
Hacı Bektaş Veli, M 1250 yıllarından sonra, bugün dergâhının da bulunduğu Hacıbektaş ilçesinde
yarı göçebe bir Türk oymağının içinde yaşamış ve günlük hayatla bağını koparmadan çevresindeki insanları aydınlatmaya devam etmiştir.
1 Baki Öz, Bektaşilik Nedir?, s. 426.
118
İSLAMİYET VE TÜRKLER
BİLGİ KUTUSU___________
“Yüce Tanrı buyurur: Benim Sevgili Peygamberim! Söyle inananlara, gönül evlerini alçak
gönüllük, âşıklık süpürgesiyle süpürsünler. Hırsı, nasılı-niçini, ikiyüzlülüğü, hainliği, çekememezliği ve dedikoduyu süpürüp atsınlar. Yaptıkları kötü işlere pişmanlık duysunlar ve pişmanlık
suyuyla yıkansınlar. Gizli işlerden vazgeçsinler. Sevgi sofrasını döşesinler.”
Hacı Bektaş Veli’nin Besmele Şerhi’nden
22.8.
8 M
Mevlânâ
lâ â
Mevlânâ, 1207 yılında bugün Afganistan sınırları içerisinde yer alan Horasan’ın
Belh şehrinde dünyaya gelmiştir. Mevlânâ
ailesiyle birlikte birçok yerde konakladıktan
sonra Selçuklu Sultanı Alaattin Keykubat’ın
daveti üzerine Konya’ya yerleşmiştir.
“Bu canım var oldukça ben Kur’an’ın tutsağıyım,
Muhammed Mustafa’nın yolundaki toprağım.
Benden başkaca bir söz nakledenler olursa
Onu söyleyenden de o sözden de uzağım.”
Mevlânâ
Mevlânâ’nın yukarıdaki dizelerinde hangi özellikler vurgulanmaktadır?
Mevlânâ, Karaman’da bulunan medreselerde ilmî tahsilini tamamlamış ve burada evlenmiştir. Babasının hocalık yaptığı medreseye, onun ölümünden sonra yirmi dört yaşındayken
hoca olarak atanmıştır. Halep ve Şam gibi önemli ilim merkezlerinde hem öğrenci hem de hoca olarak bulunan Mevlânâ Arap dili ve edebiyatı, lügat, fıkıh, tefsir ve hadis alanlarında dönemin büyük
ilim insanlarından ders almıştır. Onun din ve tasavvuf düşüncesinin kaynağı Kur’an ve sünnettir.
Mevlânâ, dönemin ünlü sufilerinden biri olan Şems-i
Tebrizi ile tanıştıktan sonra, halkla olan ilişkisini kesmiş, medresedeki görevlerini bırakarak vaktini onunla sohbet ederek
geçirmiştir. Uzun yıllar uzlete çekilen Mevlânâ, meşhur eseri Mesnevi’yi kaleme almış, şiirleriyle ve hikmetli sözleriyle
çevresini aydınlatmıştır.
Mevlânâ’nın şöhret bulmuş “Mesnevi” isimli eseri,
Türk-İslam kültürünün en önemli eserleri arasında yer alır ve
tasavvuf düşüncesinin ana konularını içerir. Mevlânâ sahip olduğu insan sevgisi, hoşgörü ve alçak gönüllülük gibi özellikleriyle değişik din, mezhep ve düşüncelere mensup birçok insanı
etkilemiştir.
Mevlânâ ve sema törenini gösteren
temsilî bir minyatür
119
7. ÜNİTE
SUNU HAZIRLAYALIM___________
Mevlânâ’nın hayatı ve görüşleri ile ilgili bir sunu hazırlayınız. Hazırladığınız sunuyu arkadaşlarınızla paylaşınız.
Mevlânâ hoşgörü
Mevlânâ,
hoşgörü, insanlarla iyi geçinme,
geçinme başkasına zarar vermeme ve başkasından zarar gör
görmemeyi öğütler. Onun bu öğütleri, Osmanlı Devleti zamanında da kabul görmüş ve sürdürülmüştür.
Mevlânâ’nın görüşleri tüm Anadolu, Arap dünyası ve Balkanlar’a kadar uzanan geniş bir alanda
yayılmıştır.
Hayatını “Hamdım, piştim, yandım.” sözleri ile özetleyen Mevlânâ, 1273 tarihinde vefat etmiştir. Ölüm gününü, çok sevdiği Allah’a kavuşacağı an olarak gören Mevlânâ, bu mutlu gün için
düğün günü anlamına gelen “Şebiarus” ifadesini kullanmıştır.
2.9. Yunus Emre
Gelin tanış olalım,
İşin kolayın tutalım.
Sevelim sevilelim,
Dünya kimseye kalmaz.
Yunus Emre
Yukarıdaki dizelerin ana teması nedir?
Yunus Emre’nin, 1240-1320 yılları arasında yaşadığı kabul edilmektedir. Nerede doğduğu
ve nasıl bir eğitim aldığı kesin olarak bilinmemektedir. Anadolu’nun birçok yerinde Yunus’un
olduğu ileri sürülen mezar ve türbe bulunmakla
beraber Sarıköy’deki (Eskişehir) mezar, Yunus’un
mezarı olarak kabul edilmiştir.
Yunus Emre, Türk tasavvuf edebiyatının en büyük
şairidir. Türkçeyi çok sade bir şekilde kullanmış ve şiirleri
tüm Anadolu’da halkın dilinden eksik olmamıştır. Onun
şiirleri, Türkçenin bir dil zaferi olup bu dilin bir sanat, edebiyat ve felsefe dili olduğunun en büyük kanıtı olmuştur.
Yunus Emre, özgür düşünceye önem veren, şekli
değil manayı önemseyen ve ilahî aşkı en güzel bir şekilde
ifade eden bir tasavvuf şairidir. Düşünce ve eylem bakımından Ahmet Yesevi ekolünün Anadolu’daki bir devamıdır. İslam kültürünün, güzel ahlakın ve ilahî sevginin halk
arasında yaygınlaşmasında Yunus Emre’nin büyük rolü
vardır. O şiirlerinde, içtenlikle Allah sevgisini terennüm
etmiş ve bu dünyaya kavga için değil sevgi için geldiğine
inanmıştır.
120
Yunus Emre’nin temsilî resmi
İSLAMİYET VE TÜRKLER
Yunus Emre Anadolu’da,
Haçlı ve Moğol saldırılarıyla dağılan
Türk boylarının birlik ve beraberliği
için çalışmıştır.1 Allah’ın en mükemmel eseri olarak gördüğü insanı sevmiş ve yüceltmiş, insanın kusurlarını hoşgörüyle karşılamış ve insanı
incitmemeyi öğütlemiştir. Yunus’un
temel felsefesi; insanı sevmek ve insanlar arasında din, mezhep, ırk, dil,
renk ve sınıf ayrımı yapmamaksızın
Yaradandan ötürü yaratılanı hoş görmektir.
OKUYALIM-YAZALIM_______
Bir kez gönül yıktın ise
Bu kıldığın namaz değil
Yetmiş iki millet dahi
Elin yüzün yumaz değil
Doğru yola gittin ise
Er eteğin tuttun ise
Bir hayır da ettin ise
Birine bindir az değil
Yol oldur ki doğru vara
Er oldur ki alçak dura
Göz oldur ki Hakk’ı göre
Yüceden bakan göz değil
Yunus bu sözleri çatar
Sanki balı yağa katar
Halka metaların satar
Yükü cevherdir tuz değil
Yunus Emre’nin okuduğunuz şiirinde hangi temalar işlenmektedir? Bu temalarla ilgili bir yazı yazınız.
2.10. Hacı Bayram Veli
Hacı Bayram Veli adını daha
önce hiç duydunuz mu?
Hacı Bayram Veli, 1352 yılında Ankara’da doğmuş ve
1430 yılında vefat etmiştir. Onun düşünceleri etrafında oluşan
14
Bayramiyye tarikatı Anadolu coğrafyasında ortaya çıkan ilk
B
Türk tasavvuf teşkilatı olarak kabul edilir.
T
Hacı Bayram Veli Camisi / Ankara
ARAŞTIRALIM_______
Hacı Bayram Veli Camisi hakkında
araştırma yapınız.
1 Yeni Türk Ansiklopedisi, C 4, s. 4817.
121
7. ÜNİTE
Hacı Bayram ilim tahsilini tamamladıktan sonra Ankara’da hocalık yapmış ve Somuncu
Baba’dan ders almıştır. İnsanları etkileyen coşkulu bir hatip olarak çevresindeki birçok kişiyi etkilemiş, onları yetiştirmiş ve İslamiyetin Anadolu’da yayılmasına önemli katkılar sağlamıştır. Osmanlı
padişahlarından I. Murat, Yıldırım Bayezit, Çelebi Mehmet ve II. Murat dönemlerine tanıklık eden
Hacı Bayram; sevgiyi, dayanışmayı ve iyiliği öğütleyen düşünceleriyle Anadolu’nun dinî ve ahlaki
yapısının şekillenmesinde önemli rol oynamıştır.1
Zenginlerden topladığı yardımları fakirlere, yoksullara ve borçlulara dağıtan Hacı Bayram,
birer ilim ve irfan meclisi olan sohbetleriyle de Anadolu halkını aydınlatmıştır. Onun temel düşüncesine göre; dünya hayatında kimseye yük olmamak ve alın teriyle kazanmak en büyük erdemdir.
Helal yollardan kazanmanın önemini bilen Hacı Bayram Veli, geçimini çiftçilik yaparak kazanmıştır. Öğrencilerini disiplinli yetiştirmiş, çalışmayı, dinî ve ahlaki değerlere bağlı kalmayı teşvik
etmiştir.
3. Türklerin İslam Medeniyetine Katkıları
Türkler, onuncu yüzyıldan itibaren bilim, mimari,
sanat, edebiyat ve felsefe alanında kendilerine özgü bir
Türklerin geliştirdiği sanat dallaanlayış sergileyerek İslam medeniyetinin gelişmesine önrından birinin adını söyleyiniz.
cülük yaptılar. Türkler tarafından kurulan Karahanlılar,
Gazneliler, Tulunoğulları, İhşitoğulları, Selçuklu ve Osmanlı devletleri hem İslam’ın yayılmasında
hem de İslam kültür ve medeniyetinin zenginleşmesinde önemli roller üstlendiler.
1 Ethem Cebecioğlu, Hacı Bayram Veli, s. 26.
122
Mostar Köprüsü / Bosna Hersek
İSLAMİYET VE TÜRKLER
Müslüman Türkler bilim, felsefe ve edebiyat alanında pek çok eser yazmışlardır. Yazmış oldukları eserler, İslam dünyasının medeniyet, fikir ve sanat hayatına
büyük bir zenginlik katmıştır. İslam dünyasının değişik
bölgelerinde kurulan medreselerde başta dinî ilimler olmak üzere felsefe, astronomi ve tıp gibi sahalarda da önemli
çalışmalar yapılmıştır.
PANO HAZIRLAYALIM____
Mimar Sinan’ın hayatı ve eserleri
ile ilgili bir pano hazırlayınız.
Türkler, dil ve edebiyat alanında yaptıkları çalışmalarla Türk-İslam medeniyetinin temelini
atmışlardır. Yusuf Has Hacip’in “Kutadgu Bilig” ve Kaşgarlı Mahmut’un “Divanü Lügati’t-Türk”
isimli eserleri, Türk-İslam edebiyatının ilk örnekleridir. Ali Şir Nevai, Fuzuli, Mevlânâ, Hoca Ahmet
Yesevi, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Süleyman Çelebi, Karacaoğlan, Seyyit Nesimi, Pir Sultan
Abdal ve Kaygusuz Abdal gibi şahsiyetler, kaleme aldıkları seçkin eserlerle hem divan edebiyatının
en güzel örneklerini meydana getirmişler hem de tasavvuf edebiyatına yön vermişlerdir.
İslam mimarisinin oluşmasında ve gelişmesinde de Türklerin büyük katkıları olmuştur. Abbasiler devrinden itibaren başta Basra olmak üzere önemli merkezlere gelip yerleşen Türkler, İslam
mimari sanatına farklı açılımlar getirmişlerdir. Sarayların ve evlerin süslemelerinde kendilerine özgü
bir tarz uygulayarak bu alana bir zenginlik katmışlardır. Abbasi Dönemindeki cami mimarisi de
Türklerin katkılarıyla özgün bir şekil almıştır.
Türk asıllı Ahmet bin Tolun, Mısır’da devletini kurduktan sonra Kahire’de kendi adına yaptırdığı camide Türklerin mimari zevkini bütün
güzelliğiyle yansıtmıştır. Bu mimari zevkin
yansımalarını camilerin yanı sıra medreseler, kervansaraylar, hanlar, hamamlar, türbeler, imaretler, daruşşifalar, çeşmeler ve
köprülerde görmek mümkündür. Konya’da
Alaattin Camisi, Karatay ve Sırçalı Medrese, Sivas’ta Gök Medrese ve İzzettin Keykavus Daruşşifası, Erzurum’da Hatuniye Medresesi, Bursa’da Ulu Cami ve Yeşil Cami,
Edirne’de Selimiye Camisi, İstanbul’da
Süleymaniye, Sultanahmet ve Şehzadebaşı
camileri Türk-İslam mimarisinin şaheserleridir. Mimar Sinan’la birlikte farklı bir boyut
kazanan Türk-İslam mimarisi birçok şehirde
Süleymaniye Camisi / İstanbul
İslam medeniyetinin en güzel örneklerini ortaya koymuştur.
123
7. ÜNİTE
Türkler arasında yetişen büyük müzisyenler, İslam dünyasının en seçkin eserlerini ortaya koymuşlardır. Farabi’nin “Kitabu’l-Musika” isimli kitabı bu alanın ilk örneklerindendir. Dede Efendi,
Itri, III. Selim ve Hacı Arif Bey büyük Türk bestekârları olarak İslam kültürünün zenginleşmesine
önemli katkılar sağlamışlardır.
Hüsnühat (güzel yazı), süsleme, tezhip, minyatür ve ebru gibi sanatların doğup gelişmesinde
de Türklerin önemli katkıları olmuştur. Kur’an-ı Kerim’i güzel yazma arzusuyla yaygınlık kazanan hat sanatı, İslam medeniyetinin en özgün yanını oluşturmaktadır. “Kur’an Mekke’de nazil oldu,
Mısır’da okundu ve İstanbul’da yazıldı.” sözü Türklerin bu alandaki ustalıklarını belirtir. Şeyh Hamdullah, Hafız Osman, Mustafa Rakım, İzzet Efendi ve Hamit Aytaç gibi ünlü hattatlar, bu alanın en
büyük ustaları olup İslam medeniyetine önemli eserler kazandırmışlardır.
Nizamü’l-Mülk tarafından Bağdat’ta kurulan Nizamiye Medresesi, Semerkant’ta kurulan
Uluğ Bey Medresesi, İstanbul’da kurulan Fatih ve Süleymaniye medreseleri birçok bilgin yetiştirmiştir. Bu medreselerde astronomi, matematik, geometri ve tıp ilimlerine ayrı bir önem verilmiştir.
Semerkant’ta kurulan Uluğ Bey Rasathanesinde Ali Kuşçu, çok önemli çalışmalar yapmıştır. Büyük bir Türk hükümdarı ve bilgini olan Uluğ Bey öncülüğünde matematik ve astronomi ilimlerinde
önemli gelişmeler sağlanmıştır. Fatih Sultan Mehmet’in daveti üzerine Türkiye’ye gelen Ali Kuşçu,
meşhur Türk astronomu Mirim Çelebi’yi yetiştirmiştir. İstanbul’da ilk rasathane Mısır’da tahsil görmüş bir Türk olan Takiyuddun Mehmet tarafından 1576 yılında kurulmuştur.
NOT EDELİM_______
Müslüman bilginlerin yaptıkları icat ve çalışmalar İstanbul Gülhane’de “İslam Bilim ve Teknoloji Müzesi”nde sergilenmektedir.
Astronomik yükseklikleri ölçmek için
kullanılan alet
124
Pusula
Usturlap
İSLAMİYET VE TÜRKLER
Harezm’de dünyaya gelen Birûni, İslam medeniyetine ve kültürüne büyük hizmetler yapmış,
çalışmalarını astronomi, fizik ve matematik alanlarında yoğunlaştırmıştır. Nasıruddin Tûsi, matematik ve geometri alanında yaptığı özgün çalışmalarıyla şöhret bulmuş ve özellikle trigonometri
sahasında yazdıklarıyla Batılılar üzerinde etkili olmuştur.
Osmanlıların son dönemlerinde yetişmiş olan İsmail Gelenbevi, Mühendishane-i Hümayun’da
(Teknik Üniversite) hocalık yapmış ve logaritmanın kullanışını açıklayan bir eser kaleme almıştır.
Aydınlı Hacı Paşa, tıp alanında “Şifau’l-Eskam” isimli bir eser yazmış ve dönemindeki tıpla ilgili
yapılan çalışmalara önemli katkılar sağlamıştır. III. Murat’ın başhekimi Emir Çelebi, havanın, toprağın ve iklimin insan sağlığı üzerindeki etkilerini açıklayan “Enmuzecu’t-Tıb” isimli eseri kaleme
almıştır.
Bilim, felsefe, edebiyat mimari, musiki ve hat gibi alanlarda yapılan bütün bu çalışmalar,
Türklerin İslam medeniyetine yaptıkları katkıyı göstermektedir.
DEĞERLENDİRELİM___________
Fransız bir mühendis diyor ki:
Logaritma cetvelini getirerek Bab-ı Âli’ye takdim ettim. Hangi ilme ait olduğu bana sorulunca,
“Bu ilmi İstanbul’da bilen kimse yoktur.” dedim. Bunun üzerine beni, Gelenbevi İsmail Efendi’nin
evine gönderdiler. Gelenbevi’nin evindeki sadelik ve fakirliğini gördüğümde, İsmail Efendi’yi küçümseyerek daha vereceği cevabı beklemeden, “Falan tarihe kadar cevabını isterim.” diyerek geri
döndüm. Randevu verdiğim gün Gelenbevi’nin evine gittim. İsmail Efendi, Fransızca yazmış olduğu logaritma risalesini elime tutuşturunca hayretler içinde kaldım.”
Şerafettin Gölcük, Metin Yurdagür, “Gelenbevî”,
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13, s. 553.
Yukarıdaki metni Türklerin İslam medeniyetine katkıları yönüyle değerlendiriniz.
125
7. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Türklerin Müslüman Araplarla ilişkileri ne zaman ve nasıl başlamıştır? Belirtiniz.
2. Türklerin Müslüman olmasında etkili olan faktörler nelerdir? Sıralayınız.
3. Türklerde İslam anlayışının oluşmasında etkili olan şahsiyetlerin ortak özellikleri nelerdir?
Açıklayınız.
4. Hacı Bektaş Veli’nin İslamiyetin Anadolu’da yayılmasındaki etkisi nedir? Belirtiniz.
5. Türklerin mimari alanda yaptıkları çalışmalar nelerdir? Örnekler veriniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdaki sanat dallarından hangisinin gelişmesinde Türklerin katkısı en az olmuştur?
A) Hat
B) Ebru
D) Tezhip
E) Minyatür
C) Resim
2. İlk Müslüman Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir?
A) Osmanlılar
B) Selçuklular
D) Karahanlılar
E) Gazneliler
C) Uygurlar
3. “Gelin canlar bir olalım.”, “Bir olalım, iri olalım, diri olalım.” diyerek toplumda birlik ve
düzenin sağlanmasını, insanların kardeşçe yaşamalarını isteyen Türk-İslam büyüğü kimdir?
A) Hacı Bektaş Veli
B) Mevlânâ
D) Ahi Evran
E) Şafii
C) Yunus Emre
4. Ölüm gününü, çok sevdiği Allah’a kavuşacağı gün olarak gören ve bundan dolayı ölüm
günü için düğün günü anlamına gelen “Şebiarus” ifadesini kullanan Türk-İslam büyüğü
kimdir?
126
A) Yunus Emre
B) Mevlânâ
D) Ebu Hanife
E) Maturidi
C) Hacı Bektaş Veli
İSLAMİYET VE TÜRKLER
5. “Türk tasavvuf edebiyatının en büyük şairlerinden biridir. Türkçeyi çok sade bir şekilde
kullanmış ve şiirleri tüm Anadolu’da halkın dilinden eksik olmamıştır.”
Yukarıda anlatılan Türk-İslam büyüğü kimdir?
A) Yunus Emre
B) Ahi Evran
D) Ebu Hanife
E) Eş’ari
C) Hacı Bayram Veli
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(Yusuf Has Hacip, Ahmet Yesevi, Mevlânâ, Ahi Evran, Talas, Gök Tanrı, Maturidi, Hacı Bektaş
Veli, Yunus Emre)
1. ................................ savaşı esnasında Türkler, Abbasi Devleti’nin yanında yer alarak hem
bu savaşın sonucunu hem de geleceklerini önemli ölçüde etkilemişlerdir.
2. Ahilik teşkilatının kurucusu ................................ dır.
3. İslamiyetten önce Türkler arasında en yaygın din ................................dir.
4. Aşağıdaki eserlerin kimlere ait olduğunu yazınız.
Mesnevi : .......................................
Divan-ı Hikmet : ............................
Te’vilatu’l-Kur’an : .......................
Kutadgu Bilig : ..............................
Makâlât : ........................................
Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(…) Divan-ı Hikmet, Türk tasavvuf edebiyatının en eski ve en önemli eseridir.
(…) Hacı Bayram Veli, “Divanü Lügati’t-Türk” isimli eseri yazmıştır.
(…) Nizamülmülk İstanbul’da Nizamiye Medresesini kurmuştur.
(…) Türklerde İslam anlayışının oluşmasında Allah sevgisini, Hz. Muhammed’in sünnetine
bağlılığı, hoşgörüyü ve fakirlere yardımı öğütleyen tasavvuf önderleri etkili olmuştur.
127
SÖZLÜK
A
abid: İbadet eden.
adil: Adaletli, adalet sahibi, doğru, hak tanır, hukuka
saygılı, insaflı.
Ahilik: Kökü eski Türk geleneklerinde olan ve
Anadolu’da yüksek bir gelişim gösteren, esnaf, zanaatçı, çiftçi gibi bütün çalışma kollarını içine alan
ocak.
akit: Sözleşme, antlaşma, yeminleşme.
aklıselim: İnsanın doğru karar vermesini sağlayan,
herhangi bir olumsuzluktan veya ortamın kötülüğünden etkilenmeyen, yaratılışındaki temizliği koruyan
akıl.
âlem: Yeryüzü ve gökyüzündeki nesnelerin oluşturduğu bütün; gökyüzünde görünen veya görünmeyen
gök cisimleri, evren, dünya, cihan.
amel eylemek: Dinin buyruklarını yerine getirmek.
arkeoloji: Kazı bilimi.
arş: Bütün âlemi kuşatan, nasıl olduğunun bilinmesi
insan aklının dışında kalan ve sadece Allah tarafından bilinen şey. İslam inanışına göre göğün en yüksek
katı.
ashap: Sahabeler. Hz. Peygamber zamanında yaşamış, Müslüman olarak Peygamberi çok kısa bir süre
olsa da görmüş, onun sohbetinde bulunmuş ve yine
Müslüman olarak ölmüş kimse.
ayin: Dinî tören, ibadet. Müslüman olmayanların, özellikle de Yahudi ve Hristiyanların ibadet biçimleri.
B
Bab-ı Âli: Osmanlı İmparatorluğu Döneminde
İstanbul’da devletin önemli karar organlarının ve dairelerinin bulunduğu yapı.
batıl: Allah’ın peygamberleri aracılığıyla bildirmiş
olduğu dine uymayan her türlü inanç, fikir, duygu,
kanaat, tutum, davranış.
Bektaşi: Hacı Bektaş Veli’nin tarikatına girmiş kimse.
beşer: İnsanoğlu, insan.
beyanname: Bildirge.
biat: Söz verme amacıyla el sıkma. Halifelik makamına geçenin eli üzerine el koyarak veya el sıkışarak
kişinin ona bağlılığını göstermesi ve itaat edeceğine
dair söz vermesi.
bizar: Tedirgin, bezmiş, usanmış, bezginlik getirmiş.
boy: Kabile, klan, yakın akrabaların oluşturduğu topluluk.
C-Ç
cehalet: Bilgisizlik.
cemiyet: Toplum.
Çalap Teala: Yaratıcı, Allah, Mevla, Rab.
D
dârüşşifa: Sağlık yurdu, hastane.
derviş: Dünyanın geçici nimetlerine tutku ile bağlanmayan, kendini Allah’a veren kişi. Bir tarikata girmiş,
onun yasa ve törelerine bağlı kimse.
destan: Bir kahramanlık hikâyesini veya bir olayı
anlatan halk şiiri.
E
ebru: Kâğıt süslemeciliğinde kitre, kola vb. yapıştırıcılarla yoğunlaştırılmış su üzerine, neft yağı ile sulandırılmış yağlı boya damlatılarak yapılan ve kâğıda
geçirilen süs.
ecir: Ücret, karşılık. İbadetlere ve güzel davranışlara
verilen ahiret mükâfatı, sevap.
edebî: Edebiyatla ilgili, edebiyata ilişkin.
edep: Bir toplumda örf, âdet ve kural hâlini almış iyi
tutum ve davranışlar veya bunları kazandıran bilgi.
ehl-i kitap: İslam inancına göre Yahudi ve Hristiyanlara verilen isim.
elem: Acı, üzüntü, dert, keder.
empati: Duygudaşlık.
engizisyon: Orta Çağda, Katoliklerde katı din inançlarına karşı gelenleri cezalandırmak için kurulan kilise mahkemesinin adı.
erdem: Ahlakın övdüğü alçak gönüllülük, yiğitlik,
doğruluk ve buna benzer niteliklerin genel adı, fazilet.
ergenlik: Büluğa ermişlikle yetişkinlik arasındaki
dönem, ergenlik çağı.
erkanname: Tarikat kuralları ve uygulamaları hakkında bilgi veren eser.
evrensel: Evrenle ilgili, bütün insanlığı ilgilendiren.
F
Farsça: İran devletinin resmî dili.
fazilet: Olgunluk, erdemlilik, üstünlük, değer, kıymet.
fedakâr: Özverili.
felsefe: Varlık, bilgi ve değerler alanlarıyla ilgili
problemleri, akılcı, tenkitçi yöntemlerle inceleyen ve
temellendiren sistemli bilgi faaliyeti. Hikmet, hikmet
sevgisi.
128
fetih: Bir şehir veya ülkeyi savaşarak almak. Müslümanların, zulmü ortadan kaldırmak, adaleti yerleştirmek ve ilayıkelimetullah için ülke veya şehirleri
yönetimlerine almaları.
fevza: Kaos ortamı, kargaşa, düzensizlik.
fıkıh: İslam hukukunda din ve devlet işleriyle ilgili
ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan kuralların bütünü.
fıtrat: Yaratılış, hilkat. İnsanın yaratılıştan sahip olduğu fiziki özellikler.
fihrist: İçindekiler.
fütüvvet: Dinî ve mesleki birlik, esnaf teşkilatı.
G
gazi: İslam dinini korumak veya yaymak amacıyla
savaşa gidip büyük yararlılıklar gösteren ve sağ olarak dönen kişi, mücahit. Savaşta başarı kazanan kumandanlara ve hükümdarlara verilen şeref unvanı.
gıybet: Dedikodu, çekiştirme, yerme, kötüleme.
göçebe: Değişik şartlara bağlı olarak belli bir yöre
içinde çadır, hayvan ve öteki araçlarla yer değiştiren,
yerleşik olmayan kimse veya topluluk.
günah: Suç, kabahat, hata, zulüm, israf, isyan, fesat,
haram. Dinin emir ve yasaklarına aykırı olarak yapılan ve işleyene dünyada yaptırım, ahirette ise azabı
gerektiren söz, iş ve davranışlar.
H
hadis: Hz. Muhammed’in, genel kural değerindeki
söz ve davranışları, bu davranışları inceleyen bilim.
hakan: Türk, Moğol ve Tatar hanları için “hükümdarlar hükümdarı” anlamında kullanılan bir unvan.
Osmanlı padişahlarına verilen unvan.
hakem: Tarafların aralarındaki anlaşmazlığı çözmek
için yetkili olarak seçtikleri kişi.
halife: Hz. Muhammed’in vekili olarak Müslümanların imamlığını ve önderliğini yapmakla görevli
kimse.
Hanefi: Hanefi mezhebinden olan, Hanefi mezhebinin görüşlerini benimseyen kimse.
Hanif: İslam’dan önce Mekke’de, Hz. İbrahim’in
inanışını devam ettiren az sayıdaki insan topluluğuna
verilen ad.
haram: Dinî bakımdan yasak olan. Dinen sorumluluk
çağına ulaşmış olan herkese, Allah’ın yapılmasını kesin olarak yasakladığı söz ve davranış.
haset: Kıskançlık, çekememezlik. Başkasının elinde
bulunan maddi ve manevi imkânların kendisine verilmesi ve kıskanılan kişinin bu imkânları kaybetmesi
için kalpte bulunan temenni ve istek.
haşrolmak: Öldükten sonra insanların hesap vermek
için toplanmaları, bir araya gelmeleri.
hat: Arap harfleri çevresinde oluşmuş güzel yazı sanatı.
hayâ: Utanma, sıkılma duygusu, edep, ar. Kişinin,
Allah’a olan içten sevgi ve saygısından dolayı kötü,
çirkin, ahlak dışı ve günah olan davranışlardan rahatsız olup onlardan kaçınması.
hayır: İyilik, karşılık beklenmeden yapılan yardım.
haysiyet: Değer, saygınlık, itibar.
hısım: Soyca veya evlilik sonucu aralarında bağ bulunanlardan her biri, akraba.
Hicaz: Arabistan Yarımadası’nda Kızıldeniz’in doğu
sahili boyunca uzanan, Mekke ve Medine ile hac ve
umre yapacakların ihrama girecekleri yerleri de içine
alan coğrafi bölge.
hicri takvim: Hz. Peygamberin Mekke’den Medine’ye hicretini tarih başlangıcı olarak kabul eden ve
ayın yörüngesi üzerinde dönüşüne göre düzenlenen
kamerî takvim, ay takvimi. Hicreti başlangıç olarak
alan takvim.
hidayet: Doğru yol, hak olan Müslümanlık yolu.
hilat: Hükümdarların, bir kimseye verdikleri elbise.
Huda: Tanrı.
hülya: Tatlı düş, hayal.
hüsran: Beklenilen şeyin elde edilmemesi yüzünden
duyulan acı.
I-İ
ırz: İffet, namus. Bir kimsenin başkaları tarafından
dokunulmaması ve saygı gösterilmesi gereken iffeti.
icraat: Yapılan işler, çalışmalar, uygulamalar.
ideal: Ülkü.
iffet: Namus. Haramdan uzak durma, kötü söz ve işlerden kaçınma.
iftira: Bir kimseye asılsız olarak haksız bir şekilde
suç, günah yahut kusur sayılan bir söz, nitelik veya
davranış isnat ederek onun onur ve kişiliğiyle oynama. Bir kimseye kasıtlı ve asılsız suç yükleme.
ihsan: İyilik etme, iyi davranma, bağışlama, bağışta
bulunma. Karşılık beklemeden yapılan yardım, iyilik, ikram.
ihtisas: Uzmanlık, uzmanlaşma.
İlah: Tanrı, Rab. Hak olsun batıl olsun tapınılan her
türlü varlık, tanrı, mabut.
ilahî aşk: Allah aşkı.
ilahî: Allah’a özgü, tanrısal. Allah’ı övmek, ona dua
etmek için yazılıp makamla okunan dinî şiir.
ilham: Esin, içe dogma. Gönle doğan şey, kalbe ge-
129
len mana, akıl yürütme ve düşünmeye dayanmaksızın elde edilen bilgi.
imaret: Yoksullara ve öğrencilere yiyecek dağıtmak
için kurulmuş hayır kurumu. Aşevi.
inşa etmek: Kurmak, yapmak.
intizam: Düzenli, düzgün olma.
irfan: Bilme, anlama, sezme. Allah’a içtenlikle ibadet
eden insanların ilahî hakikatleri sezmesi, ilahî sırlara
ve gerçeklere ulaşması ve bu yolla elde edilen bilgi.
istikamet: Hak yolda olma, hak yola girme, doğruluk, dürüstlük, adalet, denge, dürüstçe yaşama.
istiklal: Bağımsızlık.
istismar etmek: Birinin iyi niyetini kötüye kullanma. Sömürge, yararlanma.
K
kabile: Boy, yakın akrabaların oluşturduğu topluluk.
kâinat: Evren, dünya.
kam: Şaman. Şamanizmde din adamı.
kamer: Ay.
kamet: Farz olan namazdan önce okunan iç ezan.
kamu: Halk hizmeti gören devlet organlarının tümü.
Bir ülkedeki halkın bütünü.
kanaatkâr: Yaşamak için zorunlu olan ihtiyaçları dışında kalan bütün istek ve arzularından uzak durmak
suretiyle yeme, içme ve çeşitli konularda aşırıya kaçmayan, elindekiyle yetinen.
karakter: Bir bireyin kendine özgü yapısı.
kavim: Aralarında töre, dil ve kültür ortaklığı bulunan, boy ve soy bakımından da birbirine bağlı insan
topluluğu.
kelam: Allah’ın varlığını ve İslam dininin doğruluğunu konu edinen bilim. Allah’ın konuşma sıfatı.
keşif: Ortaya çıkarma, meydana çıkarma, açma.
kıssa: Kendisinden ders alınması gereken hikâye.
Kur’an-ı Kerim’deki geçmiş peygamberler ve milletlerle ilgili ibretli ve tarihi olaylar.
kilise: Hristiyanların ibadet etmek için toplandıkları yer.
kitabe: Yazıt.
kudret: Güç, erk, iktidar, yetenek.
kul: Allah’a göre insanın konumu.
L
lehçe: Bir dilin tarihsel, bölgesel, siyasal sebeplerden
dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle ayrılan
kolu, konuşma tarzı.
lügat: Kelime, söz, sözcük, sözlük.
lütuf: İyilik, yardım, ihsan. Nazik ve merhametli
davranma. İnsanı, Allah’ın af ve rahmetine yaklaştıran, günahlara düşmekten uzaklaştıran her türlü ilahî
yardım.
M
ma’mure-i dünya: Dünyanın imar edilmesi.
mabet: Tapınak, ibadet yeri, ibadethane.
mabut: Kendisine ibadet edilen, tapınılan varlık, İlah,
Allah, Rab.
mahşer: Kıyamet günü ikinci kez sûra üflendikten
sonra bütün insanların diriltilerek mezarlarından kalkıp dünyada iken yaptıkları her şeyin hesabını vermek
üzere toplanacakları yer.
marifet: Ustalık, hüner, uzmanlık.
matem: Yas.
mecal: Güç, kuvvet, derman, takat.
Mecusilik: Ateşe tapınmayı öngören inanç.
medeniyet: Uygarlık.
medrese: İslam ülkelerinde, düzenli öğretim kuruluşu, yüksek okul, fakülte.
medyun: Borçlu.
mefkûre: Ülkü, ideal.
mesh: Bir şeyi sıvazlama. Abdest alırken ıslak eli
başa ve meste sürme.
meşale: Bir düşüncenin öncüsü.
meta: Mal, ticaret malı.
metafizik: Duygularımızla idrak edemeyeceğimiz
varlıkları konu edinen fizik ötesi.
metodoloji: Yöntem bilimi.
mezhep: Gidilecek yer, gidilecek yol, takip edilen
yöntem, metot, ekol. Bir dinin görüş ve anlayış farklılıkları nedeniyle ortaya çıkan akımlardan her biri.
meziyet: Bir kişiyi veya nesneyi benzerinden üstün
gören nitelik.
minyatür: Çoğunlukla yazma kitaplarda görülen,
ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtmayan küçük,
renkli resim sanatı.
miras: Birine ölen yakınından kalan mal mülk, servet veya para.
mistik: Mistisizm yanlısı olan ilahiyat veya mistik
yaşamla uğraşan kimse.
muamele: Davranma, işlem.
muasır: Çağdaş.
mucize: İnsanın benzerini yapmaktan âciz kaldığı,
alışılagelmiş şeylere aykırı olan, olağanüstü işler.
Peygamberlerin kendilerine inanmayan insanlara
peygamberliklerini ispat etmek amacıyla gösterdikle-
130
ri olağanüstü olaylar.
muhatap: Kendisine söz söylenilen kimse, kendisiyle konuşulan kimse.
mukaddes (kutsal): Allah ve peygamberin önem
verdiği, dinî değeri olan şey.
musibet: İnsanın başına gelen felaket, sıkıntı veren
şey.
mutasavvıf: Tasavvuf inançlarını benimseyerek kendini Allah’a adamış kimse. Nefsin bütün mertebelerini geçmeye çalışarak nihai hakikati elde etmeye
ve Hakk’a ulaşmaya çalışan, insani davranışlarda
İslam’ın ahlaki prensiplerini huy ve karakter hâline
dönüştürmeyi amaçlayan ve bütün bunları gerçekleştirmek için tasavvuf yoluna giren kimse.
mübarek: Bereketli, hayırlı, uğurlu, kutlu, feyizli.
müderris: Ders veren kişi.
müessese: Kuruluş, kurum.
mükellef: Sorumluluk ve yükümlülük taşıyan kişi.
Akli dengesi yerinde, ergenlik çağına ulaşmış, dinin
emir ve yasakları karşısında sorumlu bulunan erkek
ve kadın.
mülkiyet: İyelik, sahiplik.
münezzeh: Temiz, arı, uzak.
müsamaha: Hoşgörü, bağışlama, kolaylık gösterme.
İslam’da, bir kimsenin hatasını yüzüne vurup mahcup
etmeksizin hoş görme, anlayış göstererek bağışlama
veya hatasını düzeltmesi için imkân hazırlama.
müspet: Olumlu, pozitif.
müşrik: Allah’a inandığını söylediği hâlde birçok
tabiat olayının yaratılmasını ve idaresini Allah’ın dışında birtakım güçlere bağlayan ve bu güçleri kutsallaştırarak Allah’a ortak koşan kimse.
müşterek: Ortak, el birliğiyle yapılan veya hazırlanan.
N
nafaka: Geçinmek için gerekli olan şeylerin bütünü.
nafile: Farz ve vacip dışında sevap kazanmak amacıyla yapılan ve Hz. Peygamberin de yapmış olduğu
ibadetler ve davranışlar.
nasihat: Öğüt, akıl verme, yol gösterme, doğruya
yönlendirme, güzel tavsiyede bulunma.
nazar: Bakış, bakma, göz atma.
nefha: Güzel koku, esinti.
nefis: Öz varlık, kişilik.
nikâh: Evlenmelerine dinî bir engel bulunmayan ve
belirli şartları taşıyan erkek ve kadının beraberce bir
hayat sürmek için şahitler önünde gerçekleştirdikleri
evlilik anlaşması.
nimet: İyilik, lütuf, ihsan. İyi yaşamak için gerekli
her şey.
niyaz: Yalvarma, yakarma.
nur: Aydınlık, yakmayan ışık, parıltı. İlahî bir güç
tarafından gönderildiğine inanılan parlaklık.
nüsha: Birbirinin tıpkısı olan yazılı şeylerin her biri.
O-P
ozan: Sazla şiirler söyleyen halk şairi.
panayır: Belli zamanlarda ve genellikle küçük yerleşme birimlerinde kurulan, sergi niteliği de taşıyan
büyük pazar.
papalık: Papanın makamı veya görevi. Başında papanın bulunduğu siyasi ve dinî kurum.
papirüs: Eski Mısırlıların, Nil kıyılarında yetişen,
sürüngen, çıplak saplı, otsu bir bitkiden yaptıkları
kâğıt.
peyda: Belli, açık.
propaganda: Bir öğreti, düşünce veya inancı başkalarına tanıtmak, benimsetmek ve yaymak amacıyla
söz, yazı vb. yollarla gerçekleştirilen çalışma.
protokol: Resmî ilişkilerde ve işlemlerde uygulanan
kurallar.
prototip: İlk örnek.
pusula: Üzerinde kuzey, güney doğrultusunu gösteren bir mıknatıs iğnesi bulunan ve yön tespit etmek
için kullanılan kadranlı araç, yön belirteci.
put: Bazı ilkel toplumlarda doğaüstü güç ve etkisi
olduğuna inanılan canlı veya cansız nesne.
putperest: Allah’a yapılması gereken ibadeti, ona
gösterilmesi gereken saygı ve sevgiyi, Allah’ın dışında ilah kabul edilen herhangi bir varlığa gösteren,
puta tapan, şirk ve küfür içinde olan kimse.
R
Rab: Allah, yaratan, yaşatan, büyüten ve yöneten.
rahip: Hristiyanlarda dünyadan el etek çekerek genellikle manastırlarda evlenmeden yaşayan din adamı.
refah: Bolluk, varlık ve rahatlık içinde yaşamak.
Refref: Hz. Peygamberin Miraç Gecesi’nde bindiği
bineklerden biri.
rızık: Allah’ın bütün yarattıklarına verdiği nimet.
riayet: Uyma, boyun eğme.
ruhban: Dünyadan el etek çekerek yaşam süren rahipler. İslamiyet dışındaki dinlerin din adamları.
S
Sabii: Gök cisimlerine inanan kimse.
safha: Evre.
131
safi: Katıksız, duru, temiz, net.
sahabe: Hz. Muhammed’i görmüş ve onun sohbetinde bulunmuş Müslümanlar.
sâkit: Susmuş, sessiz.
seciye: Yaradılış, huy, karakter.
semavi: Gökle ilgili, göğe ilişkin.
sembol: İşaret, simge.
sinagog: Yahudilerin ibadet etmek için toplandıkları
yer, havra.
soyutlamak: Bir kimseyi, durumu, düşünce vb.ni
içinde bulunduğu toplum, durum veya düşünceden
ayrı tutmak.
step: Bozkır.
sufî: Tasavvuf inançlarını benimseyerek kendini
Allah’a adamış kimse.
sünnî: Sünnet ehlinden olan kimse. İnanç ve uygulama ile ilgili konularda ehlisünnet denilen Selefilik,
Eşarilik ve Maturidilik gibi inanç ekollerine veya Hanefilik, Malikilik, Şafiilik ve Hanbelilik gibi İslam fıkıh ekollerine göre hayatını düzenleyen kimse.
süryani: Samilerin, Arami kolunun doğu bölümünde
olan bir Hristiyan topluluğu ve bu topluluktan olan
kimse.
Ş
şahsiyet: Kişilik.
şan: Ün, şöhret.
şehbal: Kuşun kanadındaki en uzun tüy.
şehit: Allah yolunda veya Allah’ın kutsal kabul ettiği din, vatan, namus, mal ve can güvenliği için cihat
ederken öldürülen mümin.
şems: Güneş.
şer: Kötülük, fenalık.
şeref: Onur.
şer-i mübin: Apaçık din.
şirk: Allah’ın birden çok olduğuna inanma, Allah’a
ortak tanıma, eş koşma.
şüheda: Şehitler.
şükretmek: Allah’a duyulan minneti dile getirme.
Mutlu bir olay veya durumdan, yapılan iyilikten duyulan hoşnutluğu bildirme.
T
taarruz: Saldırı.
taassup: Bağnazlık, aşırı taraftarlık, tutuculuk, körü
körüne bağlılık. Herhangi fikri, siyasi veya sosyal
olayın çözümü ve açıklamasıyla ilgili bir düşünceyi
tek doğru kabul edip karşı görüşte olan insanların
düşüncelerine değer vermeme; anlayıp dinlemeden
inkâr etme, kendi görüşlerini başkalarına kabul ettirmek için baskı yapma.
tabiat: Huy, karakter.
tabiiyet: Uyruk.
tahsil etmek: Öğrenim yapmak.
takva: Dinin yasak ettiği şeylerden sakınıp buyruklarını yerine getirme. Günahtan sakınma, korunma.
tamah: Aç gözlülük.
tasavvuf: Kur’an’da önerilen ve Peygamberin hayatında uygulamaları görülen hayat tarzını yaşama
gayreti.
tasavvur: Göz önüne getirme, hayal etme, zihinde
bir kişilik kazandırma.
tasdik: Doğrulama, gerçekliğini kabul etme, inanma, iman etme, gönülden bağlanma.
tebessüm: Gülümseme.
tecessüs: İnsanların birbirlerinin gizli durumlarını,
ayıplarını ve kusurlarını araştırıp ortaya dökmeleri.
tefeci: El altından yüksek faizle ödünç para veren
kimse, faizci.
tefrika: Birbirine kötülük etmeye kadar varan sürekli
anlaşmazlık, ikilik.
tekeffül: Bir şeyin sorumluluğunu üzerine almak,
kefil olmak.
telkin: Bir duyguyu bir düşünceyi aşılama.
teşebbüs: Girişim.
teşekkül etmek: Belirmek, belli bir biçim almak,
oluşmak. Kuruluş olarak oluşmak.
teşkilat: Örgüt.
tevazu: Alçak gönüllülük. İnsanın, kendisinin de yaratılmış olduğunu bilerek insanlara karşı büyüklük
taslamaması.
tezhip: Kitaplarda, sayfaların yaldız ve boya ile bezenip süslenmesi.
tutsak: Esir.
U-Ü
ukba: Ahiret.
ulvi: Yüce.
Urduca: Pakistan’da kullanılan resmî dil.
usturlap: Gök cisimlerinin yükseltisini ölçmekte
kullanılan araç.
uzlet: İnsanın kendini geliştirmek amacıyla günahlardan ve günaha sebep olan davranışlardan kaçınması,
başkalarının kötü davranışlarından etkilenmemek için
toplumdan uzaklaşma, yalnızlığı tercih etme.
ülkü: Amaç, ideal.
132
V-Y-Z
vicdan: Kişiyi kendi davranışları hakkında bir yargıda bulunmaya iten, kişinin kendi ahlak değerleri üzerine dolaysız ve kendiliğinden yargılama yapmasını
sağlayan güç.
yumaz: Yıkamaz (yumak: yıkamak).
zan: Şüphe, tereddüt. Doğruluğu ya da yanlışlığı kesin olarak kanıtlanmayan şey.
zanaat: İnsanların maddeye dayanan gereksinimlerini karşılamak için yapılan, öğrenimle birlikte deneyim, beceri ve ustalık gerektiren iş.
zaviye: Şehir ve kazaların kenarlarında veya uzak
yerlerinde kurulan küçük tekke.
zayiat: Kayıplar.
Zerdüştlük: İsa’dan önce yedinci yüzyılda Zerdüşt
tarafından düzenlendiği ileri sürülen, temel ilkeleri,
iyilik ve kötülük olan din.
zeval: Yok olma.
zina: Aralarında evlilik bağı olmayan kişiler arasındaki cinsel ilişki.
ziyafet çekmek: Konukları yemekli ağırlamak.
zuhur: Ortaya çıkma, görünme.
zulüm: Güçlü bir insanın yasaya veya vicdana aykırı
olarak başkasını uğrattığı kötü durum, kaygı, acımasızlık, haksızlık, cefa.
133
KAYNAKÇA
Ahmet bin Hanbel, el-Müsned, Beyrut, 1991.
AKSEKİ, Ahmet Hamdi, İslam Dini, Nur Yayınları, Ankara, 1989.
ALTINOK, Baki Yaşa, “Ehl-i Beyt ve Türkler”, Hacı Bektaş Veli Dergisi.
ASYA, Arif Nihat, Dualar ve Âminler, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1999.
Atatürkçülük, Cilt 1-3, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1997.
Atatürk İlke ve İnkılapları Tarihi, Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, Cilt 1-11, Ankara, 1997.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1989.
Bektaş-ı Veli, Garibnâme (hzl.: Bedri Noyan), Ardıç Yayınları, Ankara.
Bergson Hanri, Les Deux Sources de la Moral et de la Religion, Paris, 1932.
BERKİ, Ali Himmet; KESKİOĞLU, Osman, Hz. Muhammed ve Hayatı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 1988.
BOLAY, Süleyman Hayri, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara, 1987.
Buharî, Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara,
1982.
Buharî, Sahih-i Buharî, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
CEBECİOĞLU, Ethem, Hacı Bayram Veli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.
CİLACI, Osman, Günümüz Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1998.
ÇELİKKAYA, Hasan, Eğitim Sosyolojisi, Alfa Yayınları, İstanbul, 1996.
Diyanet Çocuk Dergisi, “Ufkumuzu Aydınlatanlar İsmail Gelenbevi”, Ağustos, 2001.
DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, Mehmet Âkif Hakkında Araştırmalar I, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000.
Ebu Davut, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
EĞRİ, Osman, Alevi Bektaşi Kaynaklarında Kur’an Tasavvuru, Diyanet Aylık Dergi, Şubat, 2004.
EROĞLU, Hamza, Türk İnkılap Tarihi, Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul, 1982.
ERSOY, Mehmet Akif, Safahat, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (çev.:M. Ertuğrul
Düzdağ), İstanbul, 2000.
Genelkurmay Başkanlığı, Atatürkçülük, Cilt 1-3, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997.
GÜLER, Ali, Atatürk ve Cumhuriyet, Berikan Basımevi, Ankara, 2004.
GÜZEL, Abdurrahman, Hacı Bektaş Veli ve Makâlât, Akçağ Yayınları, Ankara, 2002.
Hacı Bektaş Veli, Mâkâlât, (hzl.: Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş, Ali Öztürk), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,
Ankara, 2009.
Hacı Bektaş Veli, Mâkâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye.
HAKİM, Müstedrek, Cilt 2, Beyrut, 1990.
HEYET, İlmihâl, Cilt 1-2, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.
HEYET, Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2001.
HEYET, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 1-26, İstanbul, 1988-2005.
Hoca Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet (hzl.: Hayati Bice), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2001.
İNAN, Ayşe Afet, Atatürk Hakkında Hatıra ve Belgeler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul,
1981.
İNAN, Ayşe Afet, Mustafa Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara,
1971.
KOCATÜRK, Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Turhan Kitabevi, Ankara, 1984.
KOMİSYON, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, Devlet Kitapları
Müdürlüğü, İstanbul, 2005.
KOYUNCU, Ali Sarı, Atatürk Din ve Din Adamları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.
134
Kuleyni, Muhammed bin Yakub, el-Kâfî, Daru’s-Sa’b, Beyrut, 1980.
Morrisson, A. Cressy, İlim İman Etmeyi Gerektirir (hzl.: Nurettin Boyacılar), Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, Ankara, 1988.
Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii (çev.: Osman Keskioğlu), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1996.
Nehcü’l-Belâğa (hzl.: Abdullah Gölpınarlı), Yeni Şark Maarif Kütüphanesi, İstanbul, 1972.
NİRUN, Nihat, Aile ve Kültür, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1994.
OCAK, Ahmet Yaşar, Türk Sufiliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
OCAK, Ahmet Yaşar, Türkler, Türkiye ve İslam, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999.
ONAN, Necmeddin Halil, “Bir Yolcuya”, Hayat Dergisi, Sayı 21, İstanbul, 1927.
ÖNER, Necati Stres ve Dini İnanç, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1989.
ÖZ, Baki, Bektaşilik Nedir?, İstanbul, 1997.
ÖZ, Mustafa, İmam-ı Âzam’ın Beş Eseri, İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992.
ÖZCAN, Hüseyin, Alevi-Bektaşi Kültürüne Bakışlar (Canların Nefesinde), Horasan Yayınları, İstanbul, 2003.
Riyazü’s-Salihin ve Tercemesi, Cilt 1-3, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
Müslim, Sahih-i Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2004.
Seçme Hadisler, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
SEZER, Ayten (Editör), Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2003.
Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Cilt 1-4, Risale Yayınları, İstanbul, 1991.
SÜLÜN, Murat, Türk Toplumunun Kur’an-ı Kerim Kültürü, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2005.
ŞARDAĞ, Rüştü, Her Yönüyle Hacı Bektaş Veli ve En Yeni Eseri Şerh-i Besmele, İzmir, 1985.
ŞİMŞEK, Muhittin, Ahilik, Hayat Yayınları, İstanbul, 2002.
T. C. Anayasası, 1982.
Tirmizi, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
TURAN, Kemal, Ahilikten Günümüze Mesleki ve Teknik Eğitimin Tarihi Gelişimi, İlahiyat Fakültesi Vakfı
Yayınları, İstanbul, 1996.
TURAN, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1998.
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.
Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1985.
YÜCEL, İrfan, Peygamberimizin Hayatı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1999.
İnternet Kaynakları: http://www.tdk.gov.tr
135