Ruslarin-doguanadolu-siyaseti-ve-1828-1829-ilk-rus

RUSLARıN
noöu ANADOLU SIYASETİ VE
1828-1829
İLK
RUS
ISTILAsı
Mücteba llçiirel
Osmanlı Devleti, Karlofca Muahedesi (1699) ile Avusturya,
Lehistan ve Venedik devletlerine karşı gerek askeri gerek siyasi
tavizler vererek, hristiyanlık dünyasının mukkaddes Ittifakı karşısında geri adımlar atmak zorunda kalmıştı. Bundan sonra Osmanlı Devleti mutaarrız durumdan vazgeçip mevcudu muhafaza
ve müdataa yolunu terclh etmek zorunda ldL. Dl!:cr taraftan devlet bu muahedede İngıltere ve Felemenk devletlerinın aracıhğmı
da kabul ederek, onlara da tavizkllr bır tutum Içine girmişti . öte
yandan Batı tekniğtnl benimsemiş bulunan Büyük Petro, Venedik'ten. Avusturya'dan. Felemenk'den ve Prusya'dan mühendisler ve teknık yardımlar alarak Azak kalesini zabta (1696) muvaffak olmuştu. Bundan rnağrur Rus murahhasları Karlofça'da
Avusturya heyetinin bütün ısrarlarına rağmen Osmanlı Devleti
ııe anlaşmaya yanaşmadılar. Sadece 2 yıllık bir mütareke imzalayıp döndüler. Bır müddet sonra savaş Ihtimall ortaya çıkınca,
Ruslar Türklerle karşı karşıya kalmanın tehlikeli olablleceğtnı düşünüp anlaşmaya yanaştılar. Böylece Osmanlı-Rus anlaşması İs­
tanbul'da 14 madde hallnde 15 Temmuz 1700 de imzalandı. Karıorça Muahedesi 26 OCak 1699 da akdolundu ğuna göre, 2 yıllık
mütareke devam edlyorken Rusların acelecillği manldardır' .
Istanbul
rını yenıden
•
Anlaşması Rusların Kafkaslar üzerindeki politikaladüzenlemelerlne vesile olmuştur. Zira Azak ka lesiy-
Bu ma kale. Atat ürk Umve rsttesı Rektör1U@ Külttll'\"1 F aaliyetler Ku-
rolunun dL.b..e nled· ltt . Os man lı - Rus "ıucAd('l~stnde Doğu Anadolu. Slmpozyumu
( 9· ıı May .. 1990 )'nda te-bllıt olarok sunutmuştur.
ı
İsmet Paml.lllu:ızotlu. Karlofça mad., LA; 1. UZUnC'llr.ıı1 I, Ootman" Tarlhf,
nı/n, ~9S·608 .
ıss
MUCTEIJA ILGUIlEL
le etrafında bulunan kale ve h lsarlar Rusla ra teslim edildı ğt gibi
Ku ba n istikametinde LO saatlik mesafede Ruslara bırakılmıştır.
Bu madde ile Ruslar Azak denizinde sınırlı seyr ü se fer Imkanın i
elde etmiş lerdi r. Bununla iktifa etmeyen Rus murahhası Ukrayn tsev, Rus gemilerin in Azak Ile İstanbul arasında sefer yapması teklifi üzerine Ka ra den iz'I kendi Iç denizi olarak düşünen
Osmanlı hükümeti bu teklifi reddetmiştir. Kerç Boğazun elinde
bu lunduran Osmanlı Devleti, Azak'ı Ruslara kaptırmakla berabel' Rus gemilerini Ka ra den lz'e ç ı ka rmama k ta ısrar etmişti. Bü tün bunlara ra ğmen İstanbul Muahedcsl Ruslar için ilk zaferdir.
Bu muahedenin
önem lı bı r
hususiyetl de mevcut durumun
«Pet ro 'n un Vasfyetnamest » ile yak ından alakah oluşudur. Bu va.
siyetnameye XVIII. yüzyı lda şü pheyle bakr ldı ğmı belirtmek yerin.
de olacaktır. Vasiyet na me şüpheyle karşı lansa bile, özellikle dokuz une u bendin in Rusya' n ı n bölgede takip ettlğt siyasetine uygun
old u ğu görülür' . Öte yandan Petro'nun Istanbul 'a çok önem vermesi ve bu ra ya elçi tayini maddesinde ısrarlı bulunması bunu te.
yld etmektedir. Karadenizde tersane kurulması faaliyetleri zaten
bilinmektedir. Vaslyetrıameyi teyid eden bır husus da Baltık de .
nlzine açılmak keyfiyetidır ki, Pet ro bunu Karadenıze açılma im.
kanı bulamayınca 1703 de Fin körfezine yönelerek gerçekle tir.
mıştır.
P ru t s erert ve Ba rışı 'n ın Osmanlı Devletinin lehi ne tecelli et.
ınesi üzerın e Pet ro, Azak kalesini ve Azak de niz indeki cılız donanmasını kaybetti. Bu n u n üze rı ne vas iyetnameye de uy gun olarak
Pet ro, Haza r Den izi sahilleri boyunca I şgailere başladı. Bir am
Fransız elçisinin de tavassutu Ile müşterek harekete geçen Osmanlı Devleti ve Rusya . İ ra n Mukasemenamesi.nl Imzalad ı l a r
2
Bk. Ce\'d~t P a lJS.., Tar ıh ,I . 24" , V&S I)·etnd. m ~D in tam meınt it n bk.
35-1-357 . e Dök u zuncu be ndı : ı.tan bu l 'ıı ve Hind lan '. mUmkln ollıbUdltl ese rtebe ta k rrllb ol unu p ı stanbul '. hUkmt'dt>n bütUn cl h4 n ın h ü k ümda r_ ı sahlhl
ola bilecet i kazJyye-! m usetıernest ne "'narn gı'ı. h Devl et -ı Osman ı ye'ye ve gAh
ıran Devlerine nıuhAnobAı-ı ıntlteJnlidl y(' Ihd.b o lunara k Karadenıade [ ('mnE' lf"r
pt>ydA o l u n mas ı tçün rertc rerte bahr-ı mcz:k u ru ve k~z:AJlk maksadın hUm-l
hus(UOne elze m b ı r mevkl olmas ı h.::ı!H' bl)·l tl Bahr-I Ba ltıkı da ht u M ve Basra
kör(t"zlnt' kad ar g ldebll mek eı mnmda Iran Dcvteuntn :te\'A.I ve inhllfıh ta -c ü .. .• ;
Bu maddeyi te yi d ı ç ın bk. Akık'. X Lmt>t Kural. Hu yu T a r ihi , llfqla "yıçta IJ
191': 'Y6 kadar, Ankara 1918. 272 .
IlUS1M\IU:-: 1)()(.U A ..· A DO LU SıYA~ı-.."Tı
i ..
(1724 ). Bu nda Rusya, Derbend ve Baku şehirlerinden başka Hazer denizinin güneyindeki Geylan, Maze nderan ve Astrabad bölgelet-ml ele geçırdı. Netlcede Osmanlı- İran savaşları Ile osmantı­
Ru s i şblrllltl, Rusya'nın bölgede nüfuz kazanmasına yol açtı. 173637 savaşlarında Ruslar K ırım üze rinde ısrarla durdular. Ka fkaslara kayda değer saldırı olmadı.
Osmanlı Devletinin bölgeye ge reken ihtlınamı göst erd iltin in
bir ö rneğt de Faş kalesinin inşasıdır. Devlet kendi nüfiız bölgesı
kabul ettlğt Ka ra den iz ve Haıcr denizi a rasını elde tutabilmek için
daha 1579 da Faş kalesinin inşasını uygun bulmuştu. Bu tarlhlerde bölge Için bır "deniz kapısı " ola ra k düşünülen Faş kalesi,
XVII I. yüzyıldan itibaren Rusya'ya karşı müdafaa hattı teşkil
eden kaleler zinc ir in in bir halkasını oluşturmuştur. Faş ka lesInin yenıden Inşası için 1724 yı lında büy ük bir faa liyete girişllmlş­
ti. Ka le a ğır masraflar ve büyük fedakarlıklara 1729 yılında tamamlanabllmiştir. Bununla beraber artan Rus tehlikesine ka rş ı
bölgede başka yeni ka leler de Inşa edilip, eskiler tamir edilmişti.
Faş kalesinin 1762-&1 yıll a rı a ras ın da t ekrar gözden geçlrlldllt ln l
görü yoruz.
Rusla rın bölged e gelişen yayılmaeılık faa liyetl eri, Gü rcista n
üzerinde keslf bir hal a lmaya başladı . • İ ttrhad- ı mezhebe Iddlasiyle Hristiya n Gü rcü le re yanaşan Ruslar, asker, para " e mühimmat vadleriyle ha lk ı Osma nlı Devleti ne karşı Isyana teşvik ettller. Güreü le rln bir kısmı R usla m meyledip vergı tarhında gevşek
davranmaya başlamışlardı (763) . Bunun üzerıne Trabzon valisi
Abdurrahman Paşa asiler üzerine gönderi l m iş, ancak asııerin da ğla­
ra firarı ve kış mevsimin in gelmesiyle kayda delter bır faalıyet
gösterilememişti' . Müteakip ilkbaharda Çıldır viı.lisi Hasan Paşa
asııer üzerıne yürüdü. Bu se terde siler cezalandırılmış ve Gü rcistan'da sükiınet temin edilmiştir . Osmanlı-Rus münasebetlerinin 1764 yıhnda daha gerg in bir havaya ginnesl üzerıne Osmanlı
Devleti , muhtemel Rus taarruzlarına karşı tedbir almakta gec ikmedi. Kaleterin tamir ve tahkim in e başland ı . Bu arada bazı asııer
3 U ıı kunuda örnf' k bir Çuı ı~ına ıç ın hk . Mah lr A ydın . Fat Kal#'IJj, cOs manh A ~hnna la rı . Th t" Jcumat of Ottom an Studıes . VI , bı..'l nbu l 19S6. 67-10 1.
'. Ahmf"d V M ır..V ,,1ta ., j,lın...ı:,d r i · Jf fı k4 l k ii l'l-6 lı bd r , lst nnbul 12 19. 11266 .
a A tull ed VAıt ı f, ayMI eser, 28 1-83 .
170
MUCTEBA ILC Un EL.
istim aletler dileyl p alla u ğradılar. Hal k ı Isyana teşvık eden bır
rahlp s ürgüne gönderlllp Gürcistan'da sükunet, temin edildi'. Bütün bu gayret ve Iedakarhk lar, Ka lkasya dağlarına dayanmış olan
Rus yayılmas ını ö nlemeğ e yönelik idi. Zira Rusya , müslüm an
Ka lkasya 'nın mukavemeti n t kırmak üzere hazırlanıyordu .
Ru s ordu ları batıda üst üste
Gü rcistan 'da takip ettlklerl ta h rik siyasetl
meyvelerini vermeye baş ladı. Rusla r ilk dera bölgeye adım at ıp
Imereti krallığına girdiler. Bı r m üddet sonra da Faş ka lesını muhasara ettiler. Menlaa t karşılığı Rusl ara meyleden G ü rc ül er , bır
şey elde edemeyince Avust urya veya Venedik' ten meded um dular.
Elleri boş dönünce Rus himayesine girmeye mecb ur kaldılar. Gürcistan kralı ıı. l ra kli 1783 de II. Katerl na 'n ın ü st ü n lüğü nü tanıdı.
1768-74 savaşından ma ğı up ve batıda toprak kayı plarıyla çıkan
Osman lı Devleti , bu dera Rus nüliızunun Ka lkasla ra yerleşmeye
baş tadı ğına da şahit oluyordu '. Bu had iseler üzerine devlet serhad va lilerını Ikaz Ile dikkatleri çekmışıt. Keza Dağıstan harıla­
rın ın da dIkkatleri çekilmişti. Bu arada Faş kalesi t ekrar tami r
ve ta kviye edildi.
1768-74
Osma nlı-Rus Savaş ında ,
başarılar kazanırken.
Rusların Kırım 'ı IIha k etmeleri de Ka lkasla rı büy ük tehlikeye
sokmuştu, Çünkl bu sayede Karadeni ze açılmışlar ve 150 gemlılk
bır dona nm a salıibi de o lm uşlardı. Öte yandan Gü rcls tarı'a yerleş­
meyi pla nl ayan Ruslar, bölgeye a raba Iş ler yoIlar da Inşa etmış­
lerd l".
Osmanlı Devleti 1782-92 savaşında Rusya Ile Ka lkas bölgesi nde de savaşa tutuş rnak zorunda kalmıştı. Devlet mesalenin çok
uzak ve tablat şartlarının a ğrru ğı yüzünden sadece müslüman
Çerk es ve Abaza lar üzerinde nüliız unu devame ettirebiliyordu. Os.
marı l ı Devleti bölgede Faş, Anakra ve Sohum gibi önemli me rkezleri elde tutarken, Rusya diğer yerlerde nüliızunu arttırıyordu •.
6 Atımed Vii.1;I!. ayrıı eser, 31:;.16 .
7 Cemal Gökçeı K rı/km'y a n!! Osmanlt l ıııpn ro t o rlN !1 IH1 I"t K a f ka Jly a Slya...et', bt.nnbul 1979. 7~.
8 Ahmed Vb.f, J1eMsi"w·I-d.:!lM ve lloklılkw'l.cıJ,bd,. (yayınl ayan ~1UclebA.
lIgUre l) . İ a tan bu l 1918. 83-84 .
9 M ah lr Ay d ın . Qyttl makale, 112.13: ~nLıı bılgı Için bk . Cemal Gıi:5kı;: ~ .
Uyııı t!M~" . 198· 22·1.
RUSLARıN
DOOU ANADOLU StY ASETİ
171
XViii. asrın başları nda Gürcistan ve Azerbaycan'ın Rus lar
taralından lşgal i üzerine Rus n üfüzu İ ra n' ı tehdit eder duruma
gelmişti. Bu arada ta ht m ücadelesinden dolayı Rusya 'da baş gösteren karışıkl ık ları fırsat bilen Iran 1826 da Rusya'ya harp Ilan
etti. Ancak Ira n ku vvetleri mağlup oldu. Ruslar Aras nehrml aşa­
rak İ ran Azerbaycanı'na girip Tebriz'i a ldılar.
Rus-İ ran savaşlarında Iran Ermenller! ülkelertne Iha ne t ed ip
Rus ordusu saflarında savaştılar. Rus askerlerine klav uzluk et tiler. Rus ordusu kısa zamanda Urmlye ve Erdebil'l de ele geçirdi.
Bu sırada Y unanıstan mese lesinden dolayı osmant ı- Ru s gerglnliğı artmıştı. Çar ı. Nikola Iran Ile barışı uygu n gördü. Rus ya ile
Iran arasında Türkmençay Andıaşması imzalandı. Andıaşmanın
15. maddesı Azerbaycan'da yaşayan Ermenilerin bır sene Içinde
Ru s topraklarına nakline mal ve mülklerini bu süre Içinde satabilmele ri ne Iı lt idi. Bu tehcir Işinin 19 maddelik bir ..Talimatna me»
Ile düze nlenmesine karar verildl. Bir yıl için de gön üllü veya zorla
40 bın Ermeni, Rus toprak larına göç ettirilerek Os manlı sının yakınlarına yerleşti ri ldi. Böylece Çar ı. Nikola tari lıi coğra lyaya müdahale etmiş ve Tü rk sını rında bir Ermenistan oluştu rmaya baş­
larmştı. Nit ekim ilk anda Revan ve Na hcıvan han lı kla rının lilı­
vesıyıe bır «Erm enista n Vilayet!.. teşkil edild i. Bir kısım Erm enli er de dağlık Karabağ bölgesine sevkediidi.
Rusya İran 'dan göç ettirilen Ermeniler kon usu nda tecrübe
sahlbl olmuştu . Bu nun bil' benzeri de Rusla r taralında n Osmanlı vatandaşı Ermenilere uygu landı. Bu hadlselere özet bı r bııgl
Ile girmek yerinde olacaktı r. Çar ı. Nikola Pet ro'nu n yaptığı gıbı
Osmanlı Devleti bü nyesindeki Hrist lyan u ns u r l a rı ele a ldı. Zat en
1801 de S ırplar isyan etmlş ve 1812 Bükr es Andı a şması ile ha klar
kazanmışlardı. Bu n u örnek ala n Mora h rlstiyan ları 1821 de Türk
idaresine karşı Isyan ettiler. Asüer e Ru s yard ı mları Ile bırlıkte ,
Avru pa de vletlerinın de ya rdımları geliyordu. 1826 da akdedllen
Akkerman Mu kavelena mesi ııe Ru slar Babılıli 'den çeşitli tav izler
d e kopa rmı ş t r. Yeniçeri ocağının ıl gas ı (1826) ve Iç durumun pek
sağlıklı olmadığını göre n Ça r ı. Nlkola istila için ba hane a rıyo r­
du . Di ğer t ara l tan Avru pa 'd a Yunan hayran lığ ı Türk d üşma rıl ı­
ğ ına dönüşmüş, bu yüzden İnglllz ve Fransız hükümetl eri Akdeniz don anına l arın ı gö n derrn ış lerdl . Bu lı rsatı d eğe rlendiren Çar
•
MOCTEI.IA
172
Iı.GOREL
RUSLARIX OOOU ASADOLU SİVASETI
da bir Rus donanmasını Mora 'ya gönderdi. Harp hali olmadığı için
Mora 'nm Navarin limanmda hareketsiz duran Osmantı-Mısır donanmasına imi olarak baskın düzenlediler. Böylece üç kavi d üş­
man donanması karşısında Osmanlı donanması aciz kalmış ve
kamllen yakılmıştır (Ekim 1827), Osmanlı Devletl bu haince saldırıyı protesto etti. Çar donanmasiz kalan Türkiye'yı yok edcbileceğt ve İstanbul'u alabileceği hayaileriyle harp ilan etti. Osmanlı Devleti, Efllık ve Boğdarı'da Bulgar ve Rum Ihanetierinden dolayı çok zor durumda kaldı. Balkanları aşan Rus kuvetleri Edirne 'yi aldı. Böylece İstanbul yolu Ruslara açıldı.
Modem Rus
önemli bil' mukavemetle karşılaşmadan
Anadolu'da da başarılar elde ediyorlardı , Rus kuvvetleri General Paskyevie kumandasında Iran savaşırı­
da tecrübe kazanmış olarak Doğu Anadolu'da daha rahatlıkla
ilerlediler. Osmanlı Devletlne meyletmlş bulunan Gürcistan halkı, Rus isttlası karşısında Paskyevic'In safmda kaldılar. Kars
ve Çıldır Ermenlleri ise Rus ordusuna -Soldat .. olarak kaydolmuş­
lardı. Bu şehlrterle beraber Erzurum da Ermeni gayretleriyle Rus
ordusuna teslim olmuştur. Ruslar derhal Erzurum kalesini tamir
ve tahkim edip, kaleye top ve mühimmat eelbettller. Ruslar bölgedeki Ermenileri ..naklü iskan » ve ..göçürme ve tehcir» faaliyetine
giriştiler. Trabzon valisi Osman paşa 14 Ağustos 1829 tarihli kalmesinde Erzurum ve Sıvas vlıllsl bulunan Hasan Paşa'nın tahriratına dayanarak durumun vehametlni Istanbul'a arzediyordu.
Bu sırada Erzurum'da bulunan General Pankratyev'ln ..Re'ayayı
tahrik ve i!:flıl edip, kaza ve rıahlyeterde olan ehl-l zira'at ve hı rasetl zecrcn men'ü ibtiıl etmekte» ve ayrıca - m ı n e ı - ı mersiımey!
ol tarafa tergib ü teşvik ve rneyl-I ra ğbet etmeyenleri iz'ac ü tazyik ettl ğtnt» de İstanbul'a bildiriyordu. Hatta General Pankratyev'in Pasın, Mecingerd, H ı nıs , Tekman ve Tercan taraflarına da
adamlar gönderip, buralardaki Ermenileri ..cebren ve zecren tahrir ve kayd-ı defter eyledl~i. de tesbıt edilmiştlr. Ermenilerln ise
bu göçe gönüllü olmadıkları Istanbul'a gelen haberler arasında
ldL. Ru sları n telkinlerine aldanan Karabaşırı İstanbul hükümeti
tarafmdan azledileceğl ha berleri ise Ermeııileri rahatlatmış buluordul arı
Balkanları aşarken, Doğu
n uyordu v,
Rusya'ya s ürüklenip göt ürüten Ermenlleri~ çoğu daha Kars'a
varmadan pişmanlık duyup kafilelerden ürar ıle saklanmayı terclh ettiler. Hatta Erzurum köylerinden yüz hane flrar . ed~p gerıye
dönmüşlerdir. Ruslar bır kısım Ermenileri Ahıska'da ıskan etmeyi düşündükleri için burada sıkı tedbirler almışlardı" .
Rus askerlerinin Kars'ı Istilaları sırasında Türkler şehri terketmek zorunda kalmışlardı. Bu durum halkm setalet içinde kalmasına sebep olmuştur. Barışm tahakkuk etmesinden sonra evlerine dönen halk, evlerinin Ruslar ve Ermenller tara~mdan ya:
kılıp yıkıldığrnı görmüşlerdir. Hatta Ermen.il~r :rurklenn evlennı
yıkıp, çıkan malzemeyi dahi yanlannda goturdu!:u y~r~er olmuş­
tur" . Rus Istilasından Bayburt ve Eleşkirt de nasıbını atmıştır.
Ermenilerin göçe tabi tutulduğu bu merkezlerde de Tür~ler zarar
görmüşlerdir. Dığer taraltan Kuban bölgesinde Anapa lımanı da
Rus taarruzu altında ldL.
Sonuç olarak, çaresiz kalan Blıbılıli Edirne Muahedeslnl i~­
zatadı (14 Eylül 1829) . Muahedenin 4. maddesı Dol:u Anadol~ ya
Iılttir, Bunda Gürcistan ve KaCkasya bölgelerinin RusY~'ya aldı­
yetl tasdik olunmuştur. Ayrıca Rusya'nın 1828 de Iran ıle Imzaladığı Türkmençay Muahedeslne göre Revan ve Nahcıvan h~nlık­
larının da Rusya'ya ait olduğu özelllkle belırtilmlştlr. Bu suretle
Ruslar Osmanlı Devletine sınırlannın genışlcdiğin! bu muahedede dah'l tasdik etirmişlerdir. Yani Osmanlı Devleti Rusya'n.ın hem
yenı hudutlannı tasdik ve tasvlp ediyor; hem de burad.~k~ halkın
emniyetini de gözden geçiriyordu. Sayın. Prot. ~eydillı nın Ifade
ettl!:i gibi ..Rusya'ya göçürüten bu n ütüsun. E~ırne Annaşması­
nın 13. maddesinde ö ngö rü ı düğü gıbı, serbest ırade ve tcrclhle
olmadığmı görmüş bulunmaktayız. Zaten bu madde ve lranla yapılan Türkmençay Antlaşmasına sokulan pa~eleH. (madde . I~).'
daha harpten önce planlanmış olan Ermenılenn goçul'Ülmesl ış ı ­
nın' " hukuki bır kılıCı ldL.
. 1828. 1829 O mnnll-Ru. Sav mda Doğu Anadolu'dan RlUlya'yn Göçümit'n Ermemle • Ti1rk Tarih KUMıtrl1l Bdgeltf' Dergiai . e . XIII. Sayı 11. 36:>-43"; Ayni
llarda RUı4Rfın Ruml'U'dı::kl rnally",Ut"ri ıçın bk. Ufuk GülMıY. 18fS-1819 011~aıı/ı.RK.S SaL'O.,uıda RKmt'li'dtm RusYlJ'pa Goçüril',"M Rt'dy'l . btanbul 1993 .
11
12
10 Rwıya 'y. ı;
zo rlana n Io:rmt:'n n~r
larak hazJrllınmlf bulunan özgün ve gf'ni,
hakkında
arşi v
bır c;a h ş m a
ka)'naklan kattanı­
1(ln bk. Ketnal 8e)'dnU ,
173
13
Kemal DeydUII. ayNi mnka'f!'. 390 .
Kemal Bl'ydUlI. ayNi Jtuıkn'l'!, 391.
K~mal Bt'ydllll av"' makal6. tOS.
114
MUCl" E n A ILGUREL
Bu rada önemle belirtilmesi gereken bır husus da Doğu Ana .
dolu 'da n zorla götürülen 100 bın kada r Ermeni lle Rusya 'nın Os.
manlı sınınnda bı r as keri kordon ol uşturma düş üncesidir. Rusya
aynı tatbikatı İ ran sınırı için de düşünmüş olmalıdır. R usla rın
daha sonra ları bu planı rahatlıkla kulland ıkları ve istifade ettik.
l erı bUlnmektedir. Ru sla r Ermenileri daima Istisma r edip kullandı lar. An cak Ermenile r hiç bir zaman bunu anlayamadılar veya
fırsat verilmedI. Göçürü lme tehdidi karşısında bazı Ermenllerln
. Blzlerl bl'l-kü Ulye katletmeden padişah memleketlnden çıkıp bır
tarafa gttrneyız » feryatları Işe yaramadı « ,
Bu rada bir hususu da belirtmekte yara r vardır : Ka talik alemi n lideri Papalı k müess esesin in kuvvet kazanmakta olan Rus
çarla rını şark Işteriyle u ğraşmaya i t miş oıabüeceğı Ihtimalidir. Papal a r hem Rusl a rı katolık l i ğe ba lılamayı plan l ıyor, hem de artan
Rus nüfu zu n u m ümkün mertebe Avrupa'dan uzak tutmayı d üş ü­
nüyordu. III. Ivan'ın Doğu Roma Imparatorluğunun varisi olarak
ortaya çı kması ve IV. İvan 'ın . Ça r. ünvanını alması, bütün bu
gayretlerın neticesidir. Keza i. Petro'nun, bastırdı ğı madalyaya
. Grek Imp a rato ru s ibaresini yazdırmış olması da bu planların
mevcudiyetini göstermektedir" .
Bu arada reıiyıl.yı yani bölgedeki Ermeni hal k ı tedirgin eden
clzye tahsilindekI çeşıtlı usulsüzlüklere de temas etmek gerekIr.
Bll lndl ~i gibi Tanzi matın ilan ına kadar clzye, clzyedarlar, tahsilda rla r, mülteılmler veya di ğer me mu rlar tarafından h azine adına
tahsil ed ilirdl. B azı sulistimaller ve para darlı ğı yüzünden cizye
tahsIII mültezimlerc verilince şikayetler başlamıştı. Cizyeden muaf
olanlara zorla cizye ödetilmesi veya vaktinden önce tahsilat yapılması gibi us ulsüzlükler rcayayı daha uygun yerlere göçe mecbu r ediyordu. Göçler yüzünden reıiyıl. nüfüsu azaldığı halde clzye
kağıtla rının mikdarı sabıt kaldı ğından bulunmayanların cizyelerl
de mevcut reAyadan alınıyordu . İşte reayayı yanı Ermeni halkı
Ru sya'ya göçe sevkeden bır husus da görevUlerln kötü davranış.
ları ol muş olabilir (?). Nihayet Erzuru m reAyAsı pa trlk lerl vasıH
KeJTU)l Beydilli. a yn i
makal~. 392.
U QpIAl .:rkln. Jli. ı ~ ·J , 19 TiA r k· R Iu ll a rbi ( Ka fkaııya '-('plu:--8iJ. tsta.ılbul
1940. 4.
RUSLARI.·
ooou
A. -ADOLU
SİYASETt
175
müracaat ederek bu u s u l s ü a l ü k l e rt rı ortadan kal istediler. Devlet 1830 yılı nda tedbirler a lı p bir ..Ka ra rname» yay ın l a ndı. M ü keııefl e rde n usulsüz tahsilat yasak la ndı.
Tedbırler daha sonraki yıllarda da de vam etmlştlr".
tasiyle
B ıl. b l A li 'ye
dınlmasın ı
Ermenistan siyasetlnl beğenmeyen Çarlı k siyaseti
II . Markav, 1914 de devlet dumasının kürsüsünden . Ne·
den özeUlkle Rusya Ka fkas sınınnda Büyü k Ermenistan yaratmalı? Bu Ikinci Makedonya'dan daha kötü olacakt ır. Bu iklncl
Polanya'yı yaratmaktır. İyi kötü Ermeniler yaşıyorlar, bu onların
meselesi, Ermeni devletini teşkil etmeye çalışmak, bütün Ka fkasya'yı kaybetmeye ç a l ış ma k tı r- diye sesleniyordu " . Markav , Anadolu'da çıkacak b ır Ermeni Isyanının ve kurulacak bir Er meni dev letinin Rusl a rın Kafk a sya 'yı ka ybetmesine sebe p o labı lece ğ f ni
beli rtiyordu. Esasında Rusl a rın b ır Ermeni dev leti kurmak gıbı
bir n iyetl eri olmayıp , hedef, Do ğu Anadolu üzerinden yakın doğuya
Akden iz ve İran körfezine inebilmek idI. Çarlık hükümeti bölgeye
stratejik bir askeri üs olarak bakıyordu" ,
R usya'nın
taraftarı
Ru sl a rın bölgedeki Osm anlı v atandaşı Ermenileri «göçü rme
ve tehclr» c tabi tutmaları ve çeşitli ihanetlere ra ğmen devleti n sı ­
yasetl ne . rea ya perve rlik" ve « I nsa n c ıl bır yaklaşım . hakim olmuştu r. Devlet adeta bir ana veya baba şefkatı lle Ermenlle rl n
yabanc ı diya rd a mes ud olamıyacakl arını biliyor te dblr ola ra k da
tstlmaletnameler ve a mameler çıkarıyordu, R u sla rı n elinde n kaç an
Erm~nUer takım takım eski vatanıarına döndüler. Devlet-i a llyye
mem'urlarının muavenet ve him met etmeleri emredildi. Böylece
Ermenllerln eski vatanıarına yerleşmeleri temin edildI. Bu n u n bir
ö rn eğ i n! II . Mahmud'un Rusya'ya gidip de sonra dönen Bu lga rla r
Için n eş rett t ğ t istlmAletnlimede görmek mümkündür :
16
~6ş;\
Ce vde t K n,;Uk , . Ta n zhn a l ın lık y ı.J.La nod4 Erzu n.ım'un ciz ye gellrt \"('
nUfftsu ,a Tam Der g l&l. sayı 3 1, Istnnbul 1918.
17 x avoe vremye. U MnyUl 19U . ne. 13iOi. a. .ı; S. M. Akopya n. Zapoo.
"a ya Annt>Jı fyo LI PlaMah JmpCTiI.IliIJt jf~lJ k jJı D crjatJ ı- P",iod l~o n'mı .\! i ~ t'O~ 1
Va.ıı"ı. Y~ re v an 1967, lG:S ; H üsamcttm Yıldınm, Kofka.!lard4 Tiı rka-Rua-Rnnefti
Jh"a.ıı ~Mtl(",.j ( 19 1•• 1910 ) .
An ka ra O n l "' ı' oı .: ı''!ı 1 Ho!ıyn l m ll mler E nstltthıU (~ ,
TOrk Tar lh1 Anab m m Dalı ha...·ulma.mlf YUkMk Llsa nJI lez.1) , Ankara 1990,
57. Bu notları v re n Sa yın Unnan Hu.sam e :ttn Y ı l d ı n m 'a lt' ~kkn r ederim .
rıel
ıs
S . M. Akopyan, a r i
~"C1',
i ~.
~1üC1'EnA Iı.oUIU;L
ıre
... .. Re'ayanın babalarından dedelerinden kalan yurtlarını
ve h usüsen saye-I Devlet-i allyyede bundan sonra görecek
rahatlarını b ıra ğup vatantarım ıerkedeceklerini ~ıtll~lm·
de pek acıdım ... 'Bu merna ll ğe Rusya askeri gelüp gldlnceye kadar olan şeylerden sual olunuruz' deyu korkarlar
i m iş . Rusya askeri gelüp ta gidinceye kada r her ne ki va kı'
o l m uş ve her ne ki yıkılmış ve her ne kı yapılmış Ise, Devlet-i a llyye cümlesini afv etmiştir ve böyle şeylerden hiç
kimseye kat'en sua l olunmayacaklır ... gidenler elbetle
pişma n olu rlar ... Devlet in re'aya hakkında olan ıhsan
ve t n üyetterın her ne kadar söylersem bltlrmem. Saye·1
Devlet-i allyyede bundan sonra nasıl rahat edersiniz göreceksiniz ... Size söz veririm ve sened da hi verir im ... Size
acıyorum. Yazıktır, Perişan olmayasız ... . " .
Rus ların
Ermenllere uyguladık ları ..göç ürme ve te heir.. poıı­
da gör üld ü ğ ü gibi daha sonra Bulgarlara tekrar
uygula n m ış t ı r. Benzerlik olmasından dolayı burada kısaca bahsetmekte yarar vardır. 1857 yılında Moskova'daki aşırı Rus mll llyetçllerl t a ra fında n kurulan ..Slav Yardım cemiye u-n ın Pansı la­
vizm propogandası Rusya' nın dış siyaseti halıne gelmiştl . ÖzelIIkle Os m anlı Devletinin tebaası Slavları hedef alan bu eemiyel,
Rusya'da toplanan paralarla kilise ve mekteplerde propaganda
yapmak, kitap, ayin a let leri ve tahsil yaptırmak, tabib, mualllm
ve seyyah şek linde eas us lar göndermek ve Avrupa basınında Türklye aleyhinde ya lan haberler yayınlatmak gibi faaliyetleri yürüt üyordu. İşte bu ça lışmalar meyanında 1860 dan itl ba ren Vidin
kazası s ınırları dahilinden, Rusya'nın Vidin konsolos u martretteri
ve Bulga r papazlarımn propogandalarıyla Bulga rla r Rusya 'ya göçe
zorla n dı. Bulgarla r vadedllen bereketlı topraklar, para ya rdımı ve
ziraat a letlerine hiç bir zaman kavuşamadılar. Bir mü ddet aç lık
ve pe ri şan lı k la mücadele ede n Bulgarlar. Türk gem ileriyle eski
topraklarına dönüp, Osm an lı Devlet inin idaresi a ltında kendll er ine s ı ğınacak bir yer b ulmuş l a rdı r - ...
tl kası, yu karıda
OSMANLI BAHRİYES İNİN MODERNLEŞMESINDE
YABANCI UZMA N LARı N ROLÜ
(1785-1819)
l dris Bost an
Osma n lı donanmasının 1770'de Çeşrne'de u ğ rad ı ğ ı yenilgi,
Bahriye Tarihi 'nde Inebahtı 'dan (1571) sonra görülen iki nci önemLi felaket old u. Rus la rın B a l t ı k ' ta n hareket eden donanmasımn,
Ingiliz ve Danima rkalı denlzeilerin kumandası altında Akde niz'e
gelmesi ve Çeşme'de ka rş ı t a ş t ı ğ ı Os m a nlı donanmas ını ya kmak surettyle yok et mesi, O sm an lı Devlet a dam ları üzerinde Bahrlye'nin
modernleşmesi gerektiğ l kon usunda uyarıcı roloynadı.
Cezaylrll Gazi Hasan Paşa'nın kaplan-ı deryalığı sırasında
özelllkle gemı Inşasında önemlı gelişmeler oldu ve çeşme'de yok
olan donanmamn yen iden i nşas ı için önce Fransız gem i mirnarlarından faydala nm a yoluna gidlldl. Bu dönemden itibaren F rarı­
sız, İ sveç ve Ingiliz mimar ve mühendislerinin Osmanlı Bah riyesi
hizmethıde ve bllhass a gem i inşasında mü him rol oynadıkla rı görü lmektedi r.
Bu dönem de bir taraftan gemi inşası lle Il gilı çalışmalar süre rke n dı ğ e r yandan sadrazam Ha ııı Ha mld Paşa' nın gayretleriyle
1773'de Mekteb-i Rlyaziye adlı bir matematık okulu. 1776'da Hen dese Odası adıyla mühendislik okulu ve 1784'de Mühendishane-I
B ahri -İ Hümayü n açıldı '.
Bu
ki
19 Kem al Beydlıu. ayn' mn kalr. 40 l-400 .
20 Mahlr A y d ın . oI: Vldln Bul~arlarının Rusy. 'ya göç el tl rtlme le rb, Türk
D1m.'lo1(1 Anlfltrmıılan . Nt.ıı.an 1988 . sayı 53.
araştırmada
y a bancı
uzman lar
daha çok gemi inşası ve tersane hizmetindebilgi veri lmeye çal ışrlaca k tır. XVIII.
h a kkında
ı
$tantord Shaw . .. Seltm nı and the Ottornan Navy., l . Turcica. Pam
1969, s. 216 . M O h ı' n d Ul hiı.n e · 1 Bahri· l Hilmilyan ha,kkınd.'l ayrıc.." bk. Çatatay
Ulu c:ay.Enver K a rtekın , Yiik&t!k ,tIN he,.di3 O k ıliN. ıstanbul 1958, 8. 20·2" .
Tarı h
D er giai F . : 12