Full Text - The Journal of Academic Social Science

_____________________________________________________________________________________
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date
05.11.2016
Yayınlanma Tarihi / The Publication Date
10.12.2016
Arş. Gör. Mürşit RECEPOĞLU
Gümüşhane Üniversitesi, İİBF, İktisadi Gelişme ve Uluslararası İktisat
mursit_recepoglu@hotmail.com
TÜRKİYE’DE WAGNER YASASI’NIN GEÇERLİLİĞİNİN TEST
EDİLMESİ: BÖLGESEL PANEL VERİ ANALİZLERİ (2004-2011)
Öz
Bu çalışmanın amacı Wagner Yasası’nın geçerliliğini Türkiye için bölgesel düzeyde analiz etmektir. Çalışmada, 26 adet Düzey 2 bölgesinde Wagner Yasası’nın geçerliliği 2004-2011 dönemi için panel eş bütünleşme ve panel FMOLS yöntemleri
ile analiz edilmiştir. Wagner Yasası’nın geçerliliğini test eden çalışmalar genelde
ulusal düzeyde yapılmaktadır. Bu konuda bölgesel düzeyde yapılan çalışmalar ise
oldukça azdır. Bu doğrultuda çalışmada bölgesel ekonomik büyüme ile bölgesel
kamu harcamaları arasındaki ilişki Wagner Yasası kapsamında araştırılmıştır. Yapılan analizlerden elde edilen bulgulara göre uzun dönemde düşük gelir düzeyine
sahip bölgelerde Wagner Yasası’nın geçerli olduğu sonucuna varılmıştır. Öte yandan, çalışmanın sonuçları panelin tamamı ile yüksek gelir düzeyi ve orta gelir düzeyine sahip bölgelerde ise Wagner Yasası’nın geçerli olmadığını göstermektedir.
Anahtar kelimeler: Wagner Yasası, Kamu Harcamaları, Ekonomik
Büyüme, Panel Veri Analizi
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
TESTING THE VALIDITY OF WAGNER'S LAW IN TURKEY:
REGIONAL PANEL DATA ANALYSIS (2004-2011)
Abstract
The aim of this study is to test the validity of Wagner’s Law for Turkey in 26
Level-2 regions using panel cointegration and FMOLS methods over the 2004–
2011 period data. The studies that testing the validity of Wagner’s Law are generally country-level and the region-level studies are quite a few. In this direction, the
relationship between regional economic growth and regional public expenditures
was investigated in the study. According to the analysis conducted by the said method, Wagner’s Law is valid in the low income-level regions in the long-run. On the
other hand, the results of the empirical analysis also show that Wagner’s Law is not
valid in the middle income-level regions, high income-level regions and the whole
panel data set.
Keywords: Wagner’s Law, Public Expenditures, Economic Growth, Panel
Data Analysis
1. Giriş
Ekonomik büyüme ile kamu harcamaları arasındaki ilişki iktisat literatüründe uzun yıllardır
tartışılan konulardan biridir. Ekonomide kamunun payının giderek artması çeşitli teorilerin ortaya atılmasına neden olmuştur. Keynes ile Wagner’in ortaya atmış olduğu hipotezler bunların
başında gelmektedir.
Keynesyen görüşe göre, ekonomik büyüme ile kamu harcamaları arasındaki ilişki kamu harcamalarından ekonomik büyümeye doğrudur. Yani kamu harcamalarındaki bir artış ekonomik
büyümeyi olumlu etkilemektedir. Özellikle 1929 yılındaki “Büyük Buhran” olarak adlandırılan
kriz döneminde Keynes ekonomik durgunluğun önüne geçilmesi amacıyla kamu harcamalarının
artırılmasını önermiştir.
Wagner Yasasına göre ise ekonomide meydana gelen gelişme ile birlikte kamunun payı artış
eğilimine girmektedir. Wagner’in 1883 yılında yaptığı çalışmasına göre ekonomik büyümeyi
takiben kamunun ekonomik faaliyetler içerisindeki payının arttığı tespit edilmiştir. Yani Wagner
Yasası’na göre kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki ekonomik büyümeden
kamu harcamalarına doğrudur.
Bu çalışmada yapılan analiz Wagner Yasası kapsamında yapılmış ve Türkiye’nin bölgeleri açısından Wagner Yasası test edilmiştir. Bu amaçla çalışmada öncelikle Wagner Yasası ile alakalı
teorik bilgiler verilmiştir. Daha sonrasında bu konu ile alakalı ampirik literatür ortaya koyulmuştur. Bunun ardından çalışmada kullanılan ekonometrik yöntem hakkında bilgi verilmiştir.
Son bölümde ise ekonomik büyüme ile kamu harcamaları arasındaki ilişki Wagner Yasası kapsamında Düzey 2 bölgeleri açısından panel eşbütünleşme ve panel FMOLS yöntemi ile analiz
edilmiştir.
2. Wagner Yasası Kapsamında Ekonomik Büyüme ve Kamu Harcamaları
Kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin tartışılır olduğu dönemlerde Wagner önemli bir bakış açısı geliştirerek bu ilişkinin ekonomik büyümeden kamu harcamalarına
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
514
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
doğru olduğunu belirtmiştir. Wagner’e göre kamu harcamaları içsel bir değişkendir ve ekonomik büyümenin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Daha sonraları Wagner’in ismiyle anılan
bu kanuna göre reel GSYH’ın artış göstermesi kamu harcamalarının artmasına neden olmaktadır(Sancar,2012:3).
Wagner bazı ülke ekonomilerini inceleyerek 1883 yılında bir çalışma yapmıştır. Wagner’in
çalışmasından ortaya çıkan sonuca göre, devletin ekonomik ve sosyal yapı içerisindeki etkisinin
giderek artması, kamu harcamalarının artış göstermesine neden olmuştur. Hızlı kalkınma süreçlerinde ortaya çıkan dengesizlikleri gidermek, gelir düzeyi artan toplum yapısının kültürel faaliyetlere ilişkin artan talebini karşılamak ve özellikle devletin güvenlik, asayiş ve düzenleyici
işlevleri yerine getirmesi amacıyla kamu harcamaları giderek artan bir seyir izlemiştir(Gacener,2005:104).
Wagner kamu harcamaları ve ekonomik büyüme ilişkisi hakkında düşüncelerini öne sürerken
şüphesiz ki dönemindeki tarihsel olaylardan etkilenmiştir. Zira Wagner Yasası 19. Yüzyılın
sonlarında Almanya’da geliştirilmiştir. Söz konusu bu dönem Alman İmparatorluğu’nun genişleme, Osmanlı İmparatorluğu’nun ise düşüşte olduğu bir dönemdir. Alman İmparatorluğu’nun
genişleme içerisinde olduğu bu dönemde teknolojideki hızlı gelişmelerin sonucunda Almanya’da gelir artışı yaşamıştır (Peters,2002:6).
Wagner’e göre kamu harcamaları üç nedenle artmaktadır. Birincisi, sanayileşen ve modernizasyon geçiren toplumlarda karmaşıklaşan toplum yapısı nedeniyle güvenlik ihtiyacı ve düzenleyici kamu işlemleri artacaktır. İkincisi, gelir düzeyinde meydana gelecek artışlar toplumun gereksinimlerini değiştirecektir. Gelir esnekliği yüksek olan kültür ve refah düzeyini artırıcı kamu
harcamalarına ihtiyaç duyulacaktır. Bu durum özellikle eğitim alanında ve kültürel alanda kamu
harcamalarının artmasını sağlayacaktır. Üçüncüsü, ekonomik verimliliği artırmak için doğal
tekellerin kamu tarafından yönetilmesi gerekmektedir. Çünkü doğal tekellerin finansmanı için
gereken yüksek miktardaki kaynak özel sektörde bulunmamaktadır. Bu durum kamunun özel
sektöre öncülük ederek harcamalarını artırmasına neden olacaktır(Henrekson,1993: 407).
Wagner’e göre toplumun yaşam standartlarının nitelik ve nicelik açısından artması devletin
sorumluluklarını daha da artırmaktadır. Ekonomik büyümenin sürdürülebilir hale getirilmesi
için yoksulluğun azaltılması, sosyo-ekonomik modernizasyonların sağlanması, gelir dağılımındaki adaletsizliğin ortadan kaldırılması ve istihdamın artırılması gerekmektedir. Sürdürülebilir
ekonomik büyüme ve bunun sonucunda artacak olan kişi başı gelir toplumun refah düzeyini
artıracaktır. Wagner’e göre artan refah düzeyi ile birlikte kaçınılmaz bir sonuç olarak kamu
hizmetlerine olan talep de artacaktır (Sancar,2012:4).
Kamu harcamaları artışı özellikle gelişmekte olan ülkeler düşünüldüğünde daha da önemli hale
gelmektedir. Zira bu ülkelerde ekonomik gelişme gerçekleşmeye başladığında sosyal ve ekonomik alanda yapısal değişiklikler meydana gelmekte ve devlete yüklenen sorumluluk daha da
artmaktadır. Dolayısıyla ekonomik büyümeyi takiben devletin eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik
hizmetleri gibi harcamaları da artış göstermektedir (Bağdigen ve Beşer,2009:3).
3. Ampirik Literatür
Literatürde Wagner Yasası’nı test eden birçok çalışma bulunmasına rağmen elde edilen bulgular
bu konuda net bir sonucun ortaya çıkmadığını göstermektedir. Zira yapılan çalışmalarda ele
alınan ülkeler ve uygulanan yöntemler farklılık arz etmektedir. Ayrıca bu çalışmaların çoğunluğu ise yerel düzeyde değil ulusal düzeyde yapılan çalışmalardan oluşmaktadır.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
515
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
Bu anlamda ampirik literatür açısından öncelikle ulusal düzeyde yapılan çalışmalara değinilmiştir. Bu durum Tablo 1’de özetlenmiştir. Daha sonrasında ise Wagner Yasası’nı yerel düzeyde
test eden ampirik çalışmalara değinilmiştir. Bu çalışmalar açısından ampirik literatür özeti ise
Tablo 2’de özetlenmiştir.
Tablo 1. Ulusal Düzeyde Wagner Yasası ile İlgili Ampirik Kanıt Elde Eden Çalışmalar
Yazar(lar)
Chang
(2002)
Peters
(2002)
Dritsakis ve
Adamopoulos
(2004)
Bölge/İller ve
Dönem
Güney Kore,
Tayvan, Tayland, Japonya,
ABD, İngiltere
1951-1996
ABD, Tayland,
Barbados, Haiti
1948-1995
Yunanistan
1960-2001
İlişki
Yöntem
Sonuç
Wagner Yasası
Kapsamında
Kamu Harcamaları ve Gelir ilişkisi
Wagner Yasası
Kapsamında
Hükümet Harcamaları ile Milli
Gelir Arasındaki
İlişki
Wagner Yasası
Kapsamında
Kamu Harcamaları Ekonomik
Kalkınma İlişkisi
Wagner Yasası ve
Keynesyen Teori
Açısından Kamu
Harcamaları Ekonomik Büyüme
İlişkisi
Wagner Yasası
Kapsamında
GSYH ile Kamu
Harcamaları Arasındaki İlişki
Johansen Eşbütünleşme ve Hata
Düzeltme Modeli
Tayland hariç diğer ülkelerde Wagner Yasası’nı
destekleyici bulgular elde
edilmiştir.
Engle-Granger ve
Johansen-Juselius
Eşbütünleşme
Testleri
Engle-Granger testinde
ABD ve Barbados için,
Johansen-Juselius testinde
ise tüm ülkeler için Wagner Yasası’nı destekleyen
bulgular elde edilmiştir.
Wagner Yasası’nı destekleyici bulgular elde edilmiştir.
Arısoy
(2005)
Türkiye
1950-2003
Huang
(2006)
Çin ve Tayvan
1979-2002
Ağayev
(2012)
Eski Sovyetler
Birliği Ülkeleri
1995-2009
Kamu Harcamaları Ekonomik
Büyüme İlişkisi
Gurgul, Lach
ve Mestel
(2012)
Polonya
2000-2008
Yıldız ve
Sarısoy
(2012)
OECD Ülkeleri
1980-2010
Wagner Yasası ve
Keynesyen Teori
Açısından Bütçe
Harcamaları ve
Ekonomik Büyüme İlişkisi
Wagner Yasası ve
Keynesyen Teori
Açısından Kamu
Harcamaları ile
Ekonomik Büyüme Arasındaki
İlişki
Eşbütünleşme,
Hata Düzeltme
Modeli ve Nedensellik Testi
Eşbütünleşme
Testleri ile Hata
Düzeltme Modeline Dayalı Granger Nedensellik
Testleri
Hata Düzeltme
Modeline Dayanan Sınır Testi
Yaklaşımı ile
Toda Yamamoto
Nedensellik Testi
516
Elde edilen bulgular Wagner Yasası’nı desteklemektedir.
Panel Eşbütünleşme ve Panel
Nedensellik Analizleri
Doğrusal ve Doğrusal Olmayan
Granger Nedensellik Testleri
Wagner Yasası’nı destekleyici bulgular elde edilememiştir. Uzun dönemde
kamu harcamaları ile
GSYH arasında ilişki
bulunamamış ve herhangi
bir nedensellik ilişkisi de
tespit edilememiştir.
Eski Sovyetler Birliği
ülkelerinde Wagner Yasası’nı destekleyici bulgular
elde edilmiştir.
Wagner Yasası’nı değil
keynesyen teoriyi destekleyen bulgular elde edilmiştir.
Sabit Etkiler
Modeline Dayalı
Panel Regresyon
Analizi
OECD ülkelerinde Wagner Yasası’nı ve keynesyen görüşü destekleyen
bulgular elde edilmiştir.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
Turan,
Berkman ve
Akyıldız
(2016)
Türkiye
2006-2015
Wagner Yasası ve
Keynesyen Teori
Açısından Bütçe
Açıkları ve Ekonomik Büyüme
İlişkisi
Johansen Eşbütünleşme Testi ve
Granger Nedensellik Testi
Türkiye ekonomisinde
hem Keynesyen Yasanın
hem de Wagner Yasasının
geçerli olduğu sonucuna
ulaşılmıştır.
Çeşitli ülkelerde farklı dönemlerde yapılan ulusal düzeydeki çalışmalardan oluşan ampirik literatür özeti incelendiğinde, Wagner Yasası’nı destekleyen çalışmaların yanında yasanın geçerli
olmadığı yönünde bulgular elde eden çalışmaların da bulunduğu göze çarpmaktadır. Tablo 2’de
ise Wagner Yasası’nı yerel/bölgesel düzeyde test eden çalışmalara değinilmiştir.
Literatür incelendiğinde yerel/bölgesel düzeyde Wagner Yasası ile ilgili yapılan çalışmaların
oldukça sınırlı olduğu göze çarpmaktadır. Tablo 2’de yerel/bölgesel düzeyde Wagner Yasası’nı
doğrudan test eden çalışmalar ile analizlerinin bir kısmında Wagner Yasası’na yönelik ampirik
bulgular elde eden çalışmalara yer verilmiştir. Bu doğrultuda Tablo 2 incelendiğinde, bölgelerdeki gelir ve gelişmişlik düzeyinin Wagner Yasası’nın geçerliliğini etkilediği sonucuna varılmıştır.
Tablo 2. Yerel/Bölgesel Düzeyde Wagner Yasası ile İlgili Ampirik Kanıt Elde Eden
Çalışmalar
Yazar(lar)
Narayan,
Nielsen ve
Smyth
(2008)
Bölge/İller ve
Dönem
Çin’in 24 İli
1952-2003
İlişki
Yöntem
Sonuç
Wagner Yasası
Kapsamında Kamu
Aktivitesi ile Ekonomik Büyüme
İlişkisi
Panel Eşbütünleşme ve Panel
Nedensellik
Analizi
Az gelişmiş olan merkez ve
batı illerinde Wagner Yasası’nı destekleyen sonuçlar
elde edilmiştir. Tüm panel
ve gelişmiş olan doğu illerinde ise Wagner yasasını
destekler bulgulara rastlanamamıştır.
Çin’de hükümet harcamaları ve tüketim büyümeyi
olumlu etkilemektedir.
Nedensellik sonuçlarına
göre Çin’in tamamı, doğu
bölgeleri ve merkez bölgelerinde Wagner Yasası’nı
destekleyen sonuçlar elde
edilmiştir.
Çin’in Batı Bölgelerinde
hükümet harcamaları ve
tüketim büyümeyi olumlu
etkilemektedir. Bunun yanında Çin’in batı bölgelerinde Wagner Yasası’nın
geçerli olduğu sonucuna
ulaşılmıştır.
Kamu sermaye harcamalarından daha çok kamu tüketim harcamaları ile Wagner
yasası kanıtı elde edilmiştir.
Li ve Wang
(2010)
Çin’in İlleri
Hükümet Harcamaları Ekonomik
Büyüme İlişkisi
Panel Veri ve
Granger Nedensellik Analizi
Wang, Pang
ve Pan
(2010)
Çin’in Batı
Bölgesindeki
İller
1996-2007
Hükümet Harcamaları Ekonomik
Büyüme İlişkisi
Panel Veri ve
Granger Nedensellik Analizi
Narayan, S.,
Rath, B. N.,
ve Narayan
(2012)
Hindistan’ın 15
Eyaleti
1986-2008
Wagner Yasası
Kapsamında Kamu
Harcamaları ile
Ekonomik Büyüme
İlişkisi
Panel Eşbütünleşme ve Nedensellik Analizi
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
517
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
Haji,Komijani
ve Kiani
(2015)
İran’ın 28 İli
2001-2012
Wagner Yasası
Kapsamında Kamu
Büyüklüğü ile
Ekonomik Büyüme
İlişkisi
Sabit ve Rassal
Etki Panel Regresyon Analizi
Wagner Yasası’nı destekleyici bulgular elde edilmiştir.
İllerin ekonomisi büyüdükçe kamu büyüklüğünün
daha fazla arttığı sonucuna
ulaşılmıştır.
4. Veri ve Metedoloji
Wagner Yasası’nı test etmeye yönelik birden fazla model geliştirilmiştir. Bu modellerin başlıcaları Peacock–Wiseman (1961), Goffman(1968), Musgrave,(1969) Gupta(1967)-Michas (1975)
tarafından geliştirilen modellerdir. Bu çalışmada ise Wagner Yasası’nın geçerliliğini test etmek
amacıyla Peacock–Wiseman (1961) tarafından geliştirilmiş olan model kullanılmıştır. Model şu
şekilde formüle edilmiştir;
LRKHt = β0 + β1LRGSMHt + ut
Peacock–Wiseman (1961) modeli Wagner Yasası’nı test etmekte sıklıkla kullanılan modellerden biridir. Modelde LRKH reel kamu harcamalarının logaritmik değerini, LRGSMH ise reel
milli gelirin logaritmik değerini ifade etmektedir. Bu modele göre Wagner Yasası’nın geçerli
olabilmesi için milli gelirin esneklik katsayısı 1’den büyük olmalıdır (Iyare ve Lorde, 2004:
816). Modelin hipotezine göre ekonomik büyüme ile kamu harcamaları arasındaki ilişki pozitiftir ve gayrisafi milli hasıla arttıkça kamu harcamaları da artmaktadır (Bağdigen ve Beşer,
2009:5)
Çalışmada bölgesel kamu harcamalarını temsilen iller itibariyle merkezi yönetim bütçe giderleri
kullanılmıştır. İller itibariyle merkezi yönetim bütçe giderleri Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü’nden elde edilmiştir. Türkiye’de il ve bölge düzeyinde GSYH değerleri 2001
yılından bu yana yayınlanmadığından, bu çalışmada bölgesel ekonomik büyümeyi temsilen
bölgesel katma değer verisi kullanılmıştır. Bununla birlikte bölgesel katma değer verisi TÜİK
tarafından il düzeyinde yayınlanmamıştır. TÜİK bölgesel katma değer verilerini son olarak 26
adet Düzey 2 bölgesi için 2004-2011 dönemini kapsayacak şekilde yayınlamıştır. Dolayısıyla bu
çalışmada Wagner Yasası’nın geçerliliği, 26 adet Düzey 2 bölgesi için 2004-2011 dönemini
kapsayacak şekilde test edilmiştir.
Çalışmada kullanılan katma değer verileri (KD) ve kamu harcamaları(KH) verileri cari fiyatlara
TL cinsinden elde edilip TCMB’nin yıllık ortalama döviz kuru verileri ile dolara çevrilmiştir.
Daha sonra ise veriler IMF’nin uluslararası finansal istatistiklerinden elde edilen tüketici fiyat
endeksi (2010=100) ile reel (RKD, RKH) hale getirilmiştir. Reel hale getirilen verilerin doğal
logaritmaları (LRKD, LRKH) alınarak Peacock – Wiseman (1961) modeline göre çalışma analiz
edilmeye çalışılmıştır.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
518
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
Şekil 1. Gelir Düzeylerine Göre Bölge Sınıflandırması
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2023), 2013
Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan “Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi 2014-2023”te
bölgesel gayri safi katma değer verileri referans alınarak Düzey 2 bölgeleri gelir düzeylerine
yüksek, orta yüksek, orta düşük ve düşük şeklinde sınıflandırılmıştır. Çalışma açısından “Orta
Yüksek” ve “Orta Düşük” gelir düzeyindeki bölgeler toplulaştırılarak “Orta Gelir” düzeyindeki
bölgeler olarak çalışmaya dahil edilmiştir. Bu bağlamda Düzey 2 bölgelerinde Wagner yasasının geçerliliği Peacock – Wiseman (1961) modeli kullanılarak “Yüksek”, “Orta” ve “Düşük”
gelir grupları açısından analiz edilmiştir. Gelir düzeylerine ilişkin bölge sınıflandırması Şekil
1’de gösterilmektedir.
Çalışmada ilk olarak değişkenlerin birim kök içerip içermediğini belirlemek amacıyla Im, Pesaran ve Shin (2003) tarafından geliştirilen IPS Panel Birim Kök Testi uygulanmıştır. Bu test
Im, Pesaran ve Shin (1997) testinin hata teriminin korelasyonu olup olmamasına bağlı olarak T
zaman serisi ve N kesit verisi boyutunun sonlu ve sonsuz olması da hesaba katılarak geliştirilmiş versiyonudur. Bu test bütün i kesit verisi için i’nin 1’e eşit olduğunu varsayan birim kökün
olduğu sıfır hipotezi üzerine kurulmuş bir testtir. Bu teste göre aşağıdaki rassal gidiş süreci geçerlidir;
Yi,t= μi + iYi, t-1+uit t=1,….,T
i:1,…,N
Bunun yanı sıra rassal gidiş sürecinde otoregresif parametre
(1)
i
küçük örneklerde aşağı
doğru sapmalıdır. Bundan dolayı Dickey Fuller tipi denklem formuna dönüştürülerek şu hali
almıştır;
Yi,t= (μ-1)+(
i -1)Yi, t-1+uit
Yi,t=αi +δi Yi, t-1+εit
(2)
(3)
Testin hipotezleri ise “H0 : δi=0 Bütün i kesit birim için panel birim kök vardır” ve “Ha : δi<0
Bazı i’ler için panel birim kök yoktur” şeklindedir (Şak, 2015:219).
İkinci olarak ise, durağan olmayan değişkenler arasında uzun dönemli ilişkinin varlığını test
etmek amacıyla Pedroni (1999,2004) tarafından geliştirilen panel eşbütünleşme testi uygulanmıştır. Panel birim kökün var olması durumunda özellikle uzun dönemli ilişkiyi tespit etmek
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
519
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
amacıyla kullanılan Pedroni’nin önerdiği tüm testler aşağıdaki gibi bir denklemden elde edilen
artıklar üzerine kurulmuştur.
(4)
Burada T zaman sürecindeki gözlem sayısını, N ise paneldeki yatay kesitlerin toplam sayısını ve
M regresyondaki değişkenlerin sayısını göstermektedir. N tane farklı kesit olduğundan her biri
M tane değişkeni içeren N tane farklı denklem olacaktır.
eğim katsayılarının pa,
,…,
neldeki yatay kesitler arası değişebilme imkanı vardır.
parametresi paneldeki kesitlere özgü
sabit veya bireysel kesitler arasında farklı olabilen sabit etki parametresini ifade etmektedir
(Kök ve Şimşek, 2006).
Pedroni panel eşbütünleşme testinde, sıfır hipotezi panel veri serileri arasında eşbütünleşmenin
olmadığı varsayımına dayanmaktadır. Bu bağlamda seriler arasında uzun dönemli eşbütünleşik
ilişkilerin olup olmadığının tespit edilmesi amacıyla yedi adet test istatistiği geliştirilmiştir. Bu
testlerin dördü grup içi test iken diğerleri gruplar arası test istatistiğidir (Şak, 2015:269).
Panel eşbütünleşme testi sonucu seriler arasında uzun dönemli bir ilişki bulunması durumunda,
uzun dönem parametreleri panel FMOLS yöntemi ile tahmin edilebilmektedir(Tatoğlu,2013:242). Pedroni(2000, 2001) ve Phillips ve Moon (1999) tarafından geliştirilmiş
bir yöntem olan FMOLS, aşağıdaki panel regresyon modeline dayanmaktadır(Nazlıoğlu,2010:98);
yit= αi+βxit + μit
(5)
xit= xit-1+ eit
(6)
Bu denklemlerde yit bağımlı değişkeni, xit bağımsız değişkenleri ve αi için sabit etkileri göstermektedir. Denklem (5)’te hata terimleri durağan bir süreç olarak yer almaktadır. Bundan dolayı yit birinci dereceden bütünleşikse yit ve xit arasında uzun dönem eşbütünleşme ilişkisi vardır. Böylece β tahmin edilmesi gereken uzun dönem eşbütünleşme vektörünü göstermiş olur.
Panel FMOLS tahmincisi için eşbütünleşme vektörü elde edilirken ilk aşama olarak denklem
(5)’teki her bir yatay kesit için FMOLS tahmincisi ile tahmin edilmektedir. Daha sonra ise her
bir yatay kesite ait FMOLS tahmininden elde edilen katsayıların ortalaması alınmaktadır. Bu
*
*
eşbütünleşme vektörü ˆGFM
= N 1   FMi
denklemi ile hesaplanmaktadır. Her bir yatay
N
i 1
kesitten elde edilen katsayı, 
istatistiği ise
*
FM i
ile gösterilmektedir. Panel eşbütünleşme katsayısına ilişkin tN
t ˆ *
GFM
= N 1 / 2  t ˆ
i 1
*
GFM
denklemi ile hesaplanmaktadır (Nazlıoğlu,2010:99).
5. Ampirik Bulgular
Wagner Yasası’nın geçerliliği bölgesel düzeyde analiz edilen bu çalışmada öncelikle tüm bölgeler için tanımlayıcı istatistiklere ve her gelir grubu için değişkenler açısından korelasyon katsayılarına yer verilmiştir. Daha sonrasında panel birim kök testi ile serilerin durağanlığı test edilmiştir. Son olarak ise panel eşbütünleşme ve panel FMOLS yöntemleri ile ampirik bulgular elde
edilmeye çalışılmıştır.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
520
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
5.1. Tanımlayıcı İstatistikler
Bütün bölgeler açısından katma değer ve kamu harcaması değişkenlerine ilişkin tanımlayıcı
istatistikler Tablo 3’te gösterilmektedir.
Tablo 3. Bütün Bölgeler için Tanımlayıcı İstatistikler
KD
KH
Değişkenler
(Dolar)
(Dolar)
2.11E+10
2.28E+09
Ortalama
1.33E+10
1.73E+09
Medyan
1.87E+11
1.69E+10
Maksimum
2.38E+09
3.90E+08
Minimum
2.90E+10
2.14E+09
Std. Hata
208
208
Gözlem
Tablo 3’e göre 2004-2011 döneminde bütün bölgeler için ortalama katma değer 21 milyar dolar,
ortalama kamu harcaması ise 2,2 milyar dolardır. En fazla katma değer, 187 milyar dolar ile
2011 yılında İstanbul alt bölgesine, en düşük katma değer ise 2,3 milyar dolar ile 2004 yılında
Ağrı alt bölgesine aittir. En fazla kamu harcaması 16 milyar dolar ile 2011 yılında Ankara alt
bölgesine, en düşük kamu harcaması ise 2004 yılında 390 milyon dolar ile Zonguldak alt bölgesine aittir.
Çalışmada kullanılan değişkenlerin logaritmaları alınarak değişkenlere ait korelasyon katsayıları
hesaplanmıştır. Tablo 4’de gösterilen korelasyon katsayılarına göre bütün bölgeler, yüksek, orta
ve düşük gelir düzeyine sahip bölgelerde kamu harcaması ile katma değer değişkenleri arasında
pozitif bir korelasyon bulunmaktadır.
Tablo 4. Değişkenlere Ait Korelasyon Katsayıları
Bütün Bölgeler İçin Korelasyon Katsayıları
Değişkenler
LRKH
LRKD
LRKH
1.000000
LRKD
0.765747
1.000000
Yüksek Gelir Düzeyindeki Bölgeler için Korelasyon Katsayıları
Değişkenler
LRKH
LRKD
LRKH
1.000000
LRKD
0.762881
1.000000
Orta Gelir Düzeyindeki Bölgeler için Korelasyon Katsayıları
Değişkenler
LRKH
LRKD
LRKH
1.000000
LRKD
0.672699
1.000000
Düşük Gelir Düzeyindeki Bölgeler için Korelasyon Katsayıları
Değişkenler
LRKH
LRKD
LRKH
1.000000
LRKD
0.857867
1.000000
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
521
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
5.2. Panel Veri Analizi
Wagner Yasası’nın bölgesel düzeyde test edildiği bu çalışmada serilerin birim kök içerip içermediğini belirlemek amacıyla IPS panel birim kök testi uygulanmıştır. Birim kök testine ilişkin
sonuçlar Tablo 5’te gösterilmektedir.
Tablo 5. IPS Panel Birim Kök Testi Sonuçları
Bütün
Bölgeler
LRKD
ΔLRKD
LRKH
ΔLRKH
-0.2701
(0.3935)
-1.3e+02*
(0.0000)
0.5903
(0.7225)
-53.0875*
(0.0000)
Yüksek Gelir
Düzeyindeki
Bölgeler
0.4772
(0.6834)
-58.0995*
(0.0000)
0.3451
(0.6350)
-15.0868*
(0.0000)
Orta Gelir
Düzeyindeki
Bölgeler
0.1477
(0.5587)
-1.3e+02*
(0.0000)
0.1685
(0.5669)
-43.7307*
(0.0000)
Düşük Gelir
Düzeyindeki
Bölgeler
-1.6059***
(0.0541)
-5.2733*
(0.0000)
0.7253
(0.7659)
-30.7050*
(0.0000)
IPS panel birim kök testi trendli modele göre yapılmıştır. Parantez içerisindeki değerler olasılık
değerleridir. Gecikme uzunluğu Akaike bilgi kriterine göre otomatik olarak seçilmiştir. *,***
sırasıyla %1 ve 10 anlamlılık düzeyini ifade etmektedir.
IPS panel birim kök testine göre, düşük gelir düzeyine sahip bölgelerde katma değer serisi seviyesinde durağandır. Diğer tüm bölgelerde hem katma değer hem de kamu harcaması serisi seviyesinde durağan değildir. Serilerin birinci farkları alınmış ve birinci farklarında tüm serilerin
durağan hale geldiği görülmüştür. Dolayısıyla katma değer ve kamu harcaması serilerinin aynı
dereceden I(1) durağan olduklarına karar verilmiştir.
Serilerin aynı dereceden I(1) durağan olduğu tespit edildikten sonra uzun dönem eşbütünleşik
ilişkinin varlığını tespit etmek amacıyla Pedroni panel eşbütünleşme testi uygulanmıştır.
Tablo 6. Pedroni Panel Eşbütünleşme Testi Sonuçları
Bütün
Bölgeler
Panel
v-İstatistiği
Panel
rho- İstatistiği
Panel
PP- İstatistiği
Panel
ADF- İstatistiği
Grup
rho- İstatistiği
Grup
PP- İstatistiği
Grup ADFİstatistiği
18.69481*
(0.0000)
2.370155
(0.9911)
-3.233764*
(0.0006)
-4.811131*
(0.0000)
3.624904
(0.9999)
-7.371523*
(0.0000)
-8.703700*
(0.0000)
Yüksek Gelir
Düzeyindeki
Bölgeler
8.676123*
(0.0000)
1.452057
(0.9268)
-1.891654**
(0.0293)
-3.165900*
(0.0008)
2.122079
(0.9831)
-4.459019*
(0.0000)
-4.574330*
(0.0000)
Orta Gelir Düzeyindeki
Bölgeler
14.78721*
(0.0000)
1.178595
(0.8807)
-3.457351*
(0.0003)
-3.145878*
(0.0008)
2.241822
(0.9875)
-6.537607*
(0.0000)
-7.067212*
(0.0000)
Düşük Gelir
Düzeyindeki
Bölgeler
7.398270*
(0.0000)
1.547832
(0.9392)
0.244474
(0.5966)
-2.412350*
(0.0079)
2.093214
(0.9818)
-0.235022
(0.4071)
-2.453301*
(0.0071)
Test Sabitli Trendli Olarak Yapılmıştır. Gecikme Uzunluğu Akaike Bilgi Kriterine Göre Maximum 1 Olarak
Seçilmiştir. Parantez içindeki değerler olasılık değerleridir. *,**,*** sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyini ifade etmektedir.
Pedroni panel eşbütünleşme testi sonuçlarına göre bütün bölgeler ile yüksek ve orta gelir düzeyine sahip bölgelerde yedi testten beşi, düşük gelir düzeyine sahip bölgelerde de yedi testten üçü
istatistiki açıdan anlamlı çıkmıştır. Bu durumda “Seriler Arasında Eşbütünleşik İlişki Yoktur”
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
522
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
varsayımına dayanan sıfır hipotezi reddedilmiştir. Dolayısıyla katma değer ve kamu harcamaları
serilerinin uzun dönemde eş bütünleşik olduğu sonucuna varılmıştır.
Bölgesel katma değer serisi ile bölgesel kamu harcaması serileri arasında uzun dönemli eş bütünleşik ilişkiler tespit edildikten sonra bu ilişkinin sapmasız katsayılarını tahmin etmek için
tam düzeltilmiş en küçük kareler yöntemi (FMOLS) kullanılmıştır.
Tablo 7. Panel FMOLS Sonuçları
Bağımlı Değişken: LRKH
Bütün Bölgeler
Yüksek Gelir Düzeyindeki Bölgeler
Orta Gelir Düzeyindeki Bölgeler
Düşük Gelir Düzeyindeki Bölgeler
Katsayı
değeri
0.780149
0.648971
0.582128
1.750944
t
istatistiği
6.872587
3.792525
4.330475
4.657176
p
değeri
0.0000*
0.0005*
0.0000*
0.0001*
*, %1 anlamlılık düzeyini ifade etmektedir.
Panel FMOLS sonuçlarına göre bölgesel kamu harcamaları ile bölgesel katma değer arasında
istatistiki olarak pozitif ve anlamlı bir ilişki mevcuttur. Dolayısıyla bölgesel ekonomik büyümeyi temsilen kullanılan bölgesel katma değer, bölgesel kamu harcamalarını uzun dönemde uyarmaktadır.
Peacock – Wiseman (1961) modeli referans alınarak yapılan FMOLS yönteminden ortaya çıkan
sonuca göre Wagner Yasası uzun dönemde sadece düşük gelir düzeyine sahip bölgelerde geçerlidir. Kullanılan modele göre Wagner Yasası’nın geçerli olabilmesi için milli gelirin esneklik
katsayısının 1’den büyük olması gerekmektedir. Bu şartı ise sadece düşük gelir düzeyine sahip
bölgeler sağlamaktadır. Uzun dönemde bölgesel ekonomik büyümedeki %1’lik bir artış bölgesel
kamu harcamalarını düşük gelir düzeyine sahip bölgelerde %1,75 kadar artırmaktadır.
Bütün bölgeler ile yüksek ve orta gelir düzeyine sahip bölgelerde ise ekonomik büyüme kamu
harcamalarını uzun dönemde pozitif olarak etkilese bile Wagner Yasası’nın şartı sağlanamamaktadır. Ekonomik büyümedeki %1’lik bir artış kamu harcamalarını yüksek gelir düzeyine
sahip bölgelerde %0,64, orta gelir düzeyine sahip bölgelerde %0,58 oranında artırmaktadır.
Panelin tamamı için yapılan bütün bölgelerde ise ekonomik büyümedeki %1’lik bir artış kamu
harcamalarını %0,78 kadar artırmaktadır.
Sonuç
Ekonomik büyüme ile kamu harcamaları arasındaki ilişkiyi açıklayan birçok teori olmasına
rağmen Keynes ve Wagner’in hipotezleri tartışmaların odak noktasını oluşturmuştur. Özellikle
gelişmekte olan ülkelerde yapılan çalışmalarda Wagner’in ileri sürmüş olduğu hipotez test
edilmiştir.
Bu çalışmada Wagner Yasası’nın geçerliliği bölgesel düzeyde test edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada Türkiye’deki 26 adet Düzey 2 bölgesi ele alınmış ve bu bölgeler gelir gruplarına ayrılarak çalışma sürdürülmüştür. Analiz yapılırken Wagner’in hipotezini test etmeye çalışan Peacock–Wiseman (1961)’ın geliştirmiş olduğu model kullanılmıştır.
Çalışmada öncelikle serilerin birim kök içerip içermediğini test etmek amacıyla IPS panel birim
kök testi uygulanmıştır. Birim kök testi sonucuna göre düşük gelir düzeyinde katma değer serisi
hariç diğer serilerin tamamının seviyesinde durağan olmadığı ortaya çıkmıştır. Serilerin farkları
alındığında ise tamamının durağan hale geldikleri görülmüştür. Birinci farkında durağan hale
gelen serilerin uzun dönemde eşbütünleşik olup olmadıklarının tespiti için Pedroni panel eşbü-
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
523
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
tünleşme testi uygulanmıştır. Pedroni panel eşbütünleşme testine göre serilerin uzun dönemde
eşbütünleşik olduğu tespit edilmiştir. Uzun dönem eşbütünleşik olan serilerin sapmasız parametre katsayılarını tahmin etmek amacıyla da panel FMOLS yöntemi uygulanmıştır. Panel FMOLS
tahmin sonuçlarına göre, Wagner Yasası’nın düşük gelir düzeyine sahip bölgelerde geçerli olduğu, yüksek gelir ve orta gelir düzeyine sahip bölgeler ile bütün bölgelerde geçerli olmadığı
sonucuna ulaşılmıştır.
Wagner Yasası’nın düşük gelir düzeyine sahip bölgelerde geçerli olması, bu bölgelerde ekonomik büyümeye bağlı olarak artan kamu harcaması ihtiyacı ile yakından ilgilidir. Nitekim düşük
gelir düzeyine sahip bölgelerde ekonomik büyüme gerçekleşmeye başlayıp gelir düzeyi artma
eğilimine girdikçe bireylerin eğitim, sağlık, güvenlik gibi ihtiyaçları da artış göstermektedir.
Dolayısıyla gelişmiş ve gelir düzeyi yüksek bölgelere nazaran düşük gelirli bölgelerde ekonomik büyümeye bağlı olarak kamu harcaması da artış göstermektedir. Bu bağlamda Türkiye’nin
Düzey 2 bölgeleri üzerine yapılan bu çalışmada düşük gelir düzeyine sahip bölgelerde Wagner
Yasası’nın geçerli olması beklenen bir gelişmedir.
KAYNAKLAR
Ağayev, Seymur, (2012), “Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Eski Sovyetler
Birliği Ülkelerinde Wagner Yasası Analizi (1995-2009)”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:7, Sayı:2, s. 7-27.
Arısoy, İbrahim, (2005), “Wagner ve Keynes Hipotezleri Çerçevesinde Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 14, Sayı 2, s.63-80.
Bağdigen, Muhlis; Beşer, Berna, (2009), “Ekonomik Büyüme ile Kamu Harcamaları Arasındaki
Nedensellik İlişkisinin Wagner Tezi Kapsamında Bir Analizi: Türkiye Örneği”, ZKÜ
Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 9, s. 1-17.
Chang, Tsangyao, (2002), “An Econometric Test of Wagner's Law for Six Countries Based on
Cointegration and Error-Correction Modelling Techniques” Applied economics, 34(9),
s. 1157-1169.
Dritsakis, Nikolaos; Adamopoulos, Antonis, (2004), “A Causal Relationship Between Government Spending and Economic Development: An Empirical Examination of The Greek
Economy”, Applied Economics, 36(5), s. 457-464.
Gacener, Aydanur, (2005), “Türkiye Açısından Wagner Kanunu’nun Geçerliliğinin Analizi”,
D.E.Ü. İİBF Dergisi, Cilt:20, Sayı:1, s. 103-122
Goffman, Irving J., (1968), “On the Empirical Testing of Wagner's Law: A Technical Note”,
Public Finance, 23(3), s. 359-364
Gupta, Shibshankar P., (1967), “Public Expenditure and Economic Growth: A Time-Series
Analysis, Public Finance, 26, s. 423–66.
Gurgul, Henryk; Lach, Łukasz; Mestel, Roland, (2012), “The Relationship Between Budgetary
Expenditure and Economic Growth in Poland”, Central European Journal of Operations
Research,20 (1), s. 161-182.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
524
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
Haji, Gholamali; Komijani, Akbar; Kiani, Kambiz H., (2015), “Review of the Validity of Wagner’s Law in Iranian Provinces”, MAGNT Research Report, Vol.3(1), s.194-208.
Henrekson, Magnus, (1993), “Wagner's law-a spurious relationship?.” Public Finance, 46(3).
Huang, Chiung-Ju, (2006), “Government Expenditures in China and Taiwan: Do They Follow
Wagner's Law?”, Journal of Economic Development, 31(2), s. 139-148
Im, Kyung So; Pesaran, M. Hasem; Shin, Yongcheol, (1997), “Testing for Unit Roots in Heterogeneous Panels”, Department of Applied Economics, University of Cambridge.
Im, Kyung So; Pesaran, M. Hashem; Shin, Yongcheol, (2003), “Testing for Unit Roots in Heterogeneous Panels”, Journal of Econometrics, 115(1), s. 53-74.
IMF, International Monetary Fund, International Financial Statistics and Data Files,
http://data.imf.org
Iyare, Sunday Osaretin; Lorde, Troy, (2004), “Co-integration, Causality and Wagner's Law:
Tests for Selected Caribbean Countries”, Applied Economics Letters, 11(13), s.815825.
Kalkınma Bakanlığı (2013), Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi 2014-2023.
Kök, Recep; Şimşek, Nevzat (2006), “Endüstri-İçi Dış Ticaret, Patentler ve Uluslararası Teknolojik Yayılma”, Türkiye Ekonomi Kurumu Uluslararası Ekonomi Konferansı, 11-13 Eylül 2006,
Ankara.
Li, You-huan; Wang, Kai (2010), “The Fiscal Expenditure and China Economic Growth in the
30 Years of Reform and Opening up Empirical Research based on the Provincial Panel
Data”, East China Economic Management, 1.
Maliye Bakanlığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü, http://www.muhasebat.gov.tr
Michas, Nicholas A., (1975), “Wagner’s Law of Public Expenditure: What is the Appropriate
Measurement for a Valid Test?”, Public Finance, 30, s.77-85.
Musgrave, Richard A., (1969), Fiscal Systems, Yale University Press, New Haven and London.
Narayan, Paresh Kumar; Nielsen, Ingrid; Smyth, Russell, (2008), “Panel Data, Cointegration,
Causality and Wagner's Law: Empirical Evidence From Chinese Provinces”, China
Economic Review, 19(2), 297-307.
Narayan, Seema; Rath, Badri Narayan; Narayan, Paresh Kumar, (2012), “Evidence of Wagner's
Law from Indian States”, Economic Modelling, 29(5), s. 1548-1557.
Nazlıoğlu, Şaban, (2010), Makro İktisat Politikalarının Tarım Sektörü Üzerindeki Etkileri: Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkeler için Bir Karşılaştırma, Erciyes Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Peacock, Alan. T.; Wiseman, Jack, (1961), The Growth of Public Expenditure in the United
Kingdom, Princeton University Press, Princeton.
Pedroni, Peter, (1999), "Critical Values for Cointegration Tests in Heterogeneous Panels with
Multiple Regressors", Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 61, 653–670.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
525
Türkiye’de Wagner Yasası’nın Geçerliliğinin Test Edilmesi: Bölgesel Panel Veri Analizleri
(2004-2011)
Pedroni, Peter, (2000), "Fully Modified OLS for Heterogeneous Cointegrated Panels, Advances
in Econometrics", 15, 93–130.
Pedroni, Peter, (2001), “Purchasing Power Parity Tests in Cointegrated Panels”, Review of
Economics and Statistics", 83, 727-731.
Pedroni, Peter, (2004), “Panel Cointegration: Asymptotic and Finite Sample Properties of Pooled Time Series Tests with an Application to the PPP Hypothesis”, Econometric Theory, 20,579‐625.
Peters, Amos C.,(2002), “An Application Of Wagner’s “Law” of Expanding State Activity to
Totally Diverse Countries”, Transition, 1(31), s. 1-43
Phillips, Peter; Moon, Hyungsik, (1999), “Linear Regression Limit Theory for Nonstationary
Panel Data”, Econometrica, 67, 1057–1112.
Sancar, Canan, (2012), “Kamu Harcamaları Ekonomik Büyüme İlişkisine Wagner Yasası ve
Keynesyen Görüş Çerçevesinde Teorik Bir Yaklaşım: Türkiye Örneği ( 2000-2011)”,
İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Vol. 1, No. 2, s. 1-19.
Şak, Nazan, (2015), “Panel Birim Kök Testleri”, (Ed.:Selahattin Güriş), Stata ile Panel Veri
Modelleri, s. 203-264, Der Yayınları, İstanbul.
Şak, Nazan, (2015), “Panel Eşbütünleme Analizi”, (Ed.:Selahattin Güriş), Stata ile Panel Veri
Modelleri, s. 269-278, Der Yayınları, İstanbul.
Tatoğlu, Ferda Y., (2013), İleri Panel Analizi, Beta Yayınları, İstanbul.
TCMB, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, http://www.tcmb.gov.tr
Turan, Zübeyir; Berkman, Ayberk Nuri; Akyıldız, Abdulmenaf, (2016), “Sosyo-Ekonomik ve
Politik Sorunlar Çerçevesinde Bütçe Açıkları ile Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi:Türkiye Örneği (2006:Q1-2015:Q3), Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:4,
Sayı: 27, s. 32-45.
TÜİK,
(2014),
Gayri
Safi
Katma
Değer-Bölgesel
Sonuçlar
2004-2011,
http://www.tuik.gov.tr/jsp/duyuru/upload/yayinrapor/GSKD_Bolgesel_2004-2011.pdf
Wang, Kai; Pang, Zhen; Pan, Ying, (2010), “The Fiscal Expenditure and Economic Growth in
the West Areas:The Empirical Analysis Based on Provincial-Level Panel Data Unit
Root Test, Cointegration Test and Granger Causality Test”, Journal of Lanzhou Commercial College, 1.
Yıldız, Fazlı; Sarısoy, Sinan, (2012), “OECD Ülkelerinde Kamu Harcamaları ve Ekonomik
Büyüme İlişkisi Üzerine Ampirik Bir Çalışma”, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi,
Cilt:33, Sayı:2, s. 517-540.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016, s. 513-526
526