1996-2008 Dönemi

AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1996-2008
Dönemi
AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de
Kamu Harcamaları ve Ekonomik
Büyüme İlişkisi: 1996-2008 Dönemi
Ekrem GÜL*
Hakan YAVUZ**
Özet
Kamu harcamaları ve ekonomik büyüme ilişkisi, ekonomi sahasında üzerinde en
fazla çalışmanın yapıldığı konulardan biri olarak uzun yıllardan beri
incelenmektedir. Ülkelerin ekonomik yapısında yaşanan gelişmelere paralel olarak
söz konusu ilişki üzerinde yapılan çalışmalar da özellikle 1960’lı yılların ortasından
sonra hız kazanmıştır. Türkiye’de ise aynı çalışma konusu 1990’lı yılların ikinci
yarısından sonra incelenmeye başlamıştır. Bu çalışmada AB’ye son üye olan
ülkelerle1 Türkiye’de kamu harcamaları ile ekonomik büyüme ilişkisi ele alınmış ve
panel veri tekniğiyle bu ilişki ortaya konulmuştur. Bu bağlamda, öncelikle IPS ve
LLC Birim Kök Testleri sonrasında Pedroni Eşbütünleşme Testi yapılmıştır.
Kurulan ekonometrik model sonucunda AB’ye son üye olan ülkelerde ve Türkiye’de
1996-2008 döneminde gerek ekonomik büyüme ve kamu harcamaları ve gerekse
kamu harcamalarının alt kalemleri olan (cari, yatırım, transfer) harcamalarla
ekonomik büyüme arasında bir ilişkinin olduğu tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Ekonomik Büyüme, Kamu Harcaması, Panel Veri, Birim
Kök Testi, Eşbütünleşme Testi
The Relationship Between Public Expenditure and Economic Growth in
Turkey and the New Members of the EU: The Period of 1996-2008
Abstract
The relationship between public expenditure and economic growth has been
researched in the economic field as one of the issues which has been studied most
*
Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü , egul@sakarya.edu.tr
Arş. Gör., Sakarya Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, hyavuz@sakarya.edu.tr
1
Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Kıbrıs, Letonya, Litvanya, Macaristan, Malta, Polonya,
Romanya, Slovenya, Slovakya ve Türkiye.
**
164
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
E. GÜL, H. YAVUZ
for a long time. The studies about this relationship has accelerated especially since
the middle of 1960 corresponding with the developments in the economic structures
of the countries. Aside from the developed countries, in Turkey this issue got started
to analyse after the second period of 1990th. In this study, the relationship between
public expenditure and economic growth in the new member states of the EU and
Turkey is handled and it is presented with panel data. In this sense, this relation is
firstly tested with the unit root tests of IPS and LLC, and then with Pedroni
Cointegration test. According to the econometric model which is produced in this
study, both a correlation from economic growth to public expenditure and a
correlation from the types of public expenditure (current, investment, transfer) to
economic growth are determined in the new members of the EU and Turkey in 19962008.
Key Words: Economic Growth, Public Expenditure, Panel Data, Unit Root Test,
Cointegration Test
JEL Classification Codes: E60, H50, O40.
Giriş
Büyük buhran olarak nitelendirilen 1929 yılındaki ekonomik krizin, klasik
iktisadın temel ilkeleri ile açıklanamaması ve ekonomik sorunların çoğuna çözüm
üretememiş olması, klasik düşünceden Keynesyen düşünceye geçişin ana nedeni
olarak kabul edilmektedir. Keynesyen düşüncede ya da diğer adıyla talep yönlü
iktisadi düşüncede, klasik iktisadın görüşleri birçok yönden eleştirilerek, devletin
ekonomide etkin bir şekilde rol oynaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.
Talep yönlü iktisat “müdahaleci sosyal devlet” anlayışı özellikle 1950’li ve
1960’lı yıllarda önem kazanarak, birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede
uygulama alanı bulmuştur. Bu yıllarda “genişleyici” maliye politikalarının
uygulanmasının bir sonucu olarak kamu sektörü de giderek büyümüştür (Aktan,
2008:5). Kamu sektörünün giderek büyümesi, özellikle 1960 sonrası dönemde,
kamu harcamalarını geçmiş dönemlere göre daha önemli bir konu haline getirmiştir.
1960 sonrası dönemde kamu harcamalarının giderek artması ise özel sektör
yatırımlarının dışlanması (Artan kamu harcamaları çoğunlukla vergiler ve
borçlanmayla finanse edilir. Bu da özel sektörün kullanılabilir gelirini azaltır.)
anlamına geldiğinden bu yıllardan sonra harcamaların etkinliği ve verimliliği sorunu
ile karşı karşıya kalınmıştır. Çünkü kamu harcamalarının yapısı ve niteliği itibarıyla
özel kesim harcamalarına göre verimi ve etkinliği daha düşüktür (Gürdal, 2004:77,
Işık ve Alagöz 2005:64, Gacener, 2005:103). Dolayısıyla da kamu harcamalarının
artması harcamaların etkinliğini ve verimliliğini azalttığından ekonomik büyüme ve
kalkınma bu durumdan olumsuz etkilenmektedir (Uzay, 2002:151, Ulutürk,
2001:132). Diğer taraftan dışlama etkisinin tersine, bazı durumlarda kamu
harcamalarındaki artış, ekonomik büyümeyi hızlandırıp, daha fazla ekonomik
büyüme için daha fazla kamu harcaması yapma gereksinimini ortaya çıkarabilir
(Tanzi ve Zee, 1997:188).
1960’lı yıllardan sonra kamu sektörünün büyümesini, 1980 sonrası hız kazanan
özelleştirme ve serbestleştirme çalışmaları fazla etkilememiş, gerek kıyı Avrupa
ülkelerinde, gerek ABD’de, gerek Japonya’da, gerek İskandinav ülkelerinde ve
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
165
AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1996-2008
Dönemi
gerekse Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin çoğunda kamu sektörünün milli
ekonomideki payı artış göstermiştir. Buna paralel olarak; insanların hayat
standardının yükselmesi, bilimsel ve teknik gelişmeler, nüfusta meydana gelen
değişmeler, vb. faktörler de kamu harcamalarının birçok ülkede yıllar itibarıyla
artmasına neden olmuştur. Kamu harcamalarına olan talep ne kadar artarsa artsın
netice itibarıyla kamu harcamaları kamu gelirlerine paralel olarak arttırılmalıdır.
Aksi halde ortaya çıkan kamu açığı beraberinde büyük makro ekonomik sorunlar
getirebilir. Dolayısıyla, 1960 sonrası dünya konjonktüründe kamu harcamalarına
paralel olarak kamu gelirlerinin arttığı da gözlenmektedir.
Ekonomik büyüme ve kamu harcamaları ilişkisi ve bu ilişkide kamu
harcamalarının kalemleri olan cari, yatırım ve transfer harcamalarının ekonomik
büyüme ile olan ilişkisi, bu çalışmanın temel konusunu oluşturmaktadır. Çalışmada
öncelikle kamu harcamaları ve ekonomik büyümeyle ilgili teorik görüşlere ve bu
alanda daha önce yapılmış çalışmalara yer verilmiş, Türkiye’de ve Avrupa Birliğine
son üye olan ülkelerde kamu harcamalarının ekonomik büyümeyle olan ilişkisi
1996–2008 döneminde ele alınmıştır. Türkiye ve Avrupa Birliği ile ilgili söz konusu
durumu karşılaştırmak için panel verilerine dayalı LLC ve IPS Birim Kök Testi ile
Pedroni Eşbütünleşme Testinden yararlanılmıştır. Söz konusu modellere göre
ekonomik büyüme ve kamu harcaması (cari, yatırım, transfer) arasında karşılıklı bir
ilişki tespit edilmiştir.
1. Teorik Altyapı
Tarihsel süreç içerisinde devletin toplumsal hayattaki görev ve sorumlulukları,
insanların beklentilerinde ortaya çıkan farklılıklara paralel olarak artış göstermiştir.
Devletin görev ve sorumluluklarında ortaya çıkan bu artış, beraberinde kamu
harcamalarının da artmasına neden olmuştur.
Klasik iktisadi düşüncede, devlete fazla görev yüklenmediği için kamu
harcamalarının özel kesimin karşılayamadığı harcamalar kadar yapılması gerektiği
üzerinde durulmaktadır. Bu yüzden harcamalarda kısıtlamaya gidilmelidir. Bu
düşüncede kamu harcamalarının basit bir tüketim gibi görünmeleri ve harcamaların
milli geliri azaltıcı ve hatta yok edici bir nitelikte olduğu kabul edilmektedir
(Ulusoy, 2007:45-46). Ancak bu düşüncenin 1929 yılında ortaya çıkan ekonomik
sorunlara çözüm üretememesine kamu harcamalarına daha geniş bir perspektiften
bakılmasına neden olmuştur. 1929 sonrası ekonomik ve sosyal değişikliklere paralel
olarak kamu harcamalarının artması, bazı bilim adamları tarafından ele alınmış ve
incelenmiştir. Çalışmamızı ilgilendiren kamu harcamaları ile ekonomik büyüme
arasındaki ilişki ilk olarak 19.yy’ın ikinci yarısında Alman maliyeci Adolph Wagner
tarafından ele alınmıştır. Wagner, kamu harcamalarının seyrine ilişkin yaptığı
çalışmalar neticesinde, kamu harcamalarındaki artış hızının milli gelirdeki artış
hızından daha yüksek olduğunu tespit etmiştir. Wagner’e göre, kamu harcamaları
her yıl milli gelirdeki artış oranından daha fazla artar. Dolayısıyla Wagner’in bu
görüşü maliye literatüründe “Kamu Harcamalarının Artış Kanunu” olarak
nitelendirilmektedir.
Wagner, ekonomik büyümeden sonra kamu harcamalarının arttığını
savunmaktadır. Buna göre kamu harcamalarının artış göstermesinin temel nedeni,
devletin ekonomik ve sosyal yapı içersindeki rolünün zamanla artmış olmasından
kaynaklanmaktadır. Özellikle iletişim ve toplu taşımacılık hizmetlerinin yaydığı
166
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
E. GÜL, H. YAVUZ
dışsallık sonucu, özel ve kamu sektörü birlikte gelişerek, reel milli gelirin artmasını
hızlandırmaktadır. Milli gelir artışı ise toplumsal ihtiyaçları arttırdığından kamu
harcamaları artış göstermektedir (Gürsoy, 1978:84-86, Nemli, 1990:115, Nadaroğlu,
1992:145, Demir, 2001:22, Şener, 2008:31).
Wagner kamu harcamalarının artışına ilişkin tespitlerini uzun dönemli bir analiz
sonucunda elde etmiştir. Buna karşılık, kamu harcamalarının kısa dönemde
göstermiş olduğu dalgalanmalar da inceleme konusu olmuştur. Kamu harcamalarının
seyrine ilişkin olarak, 19.yy’ın sonları ile 20.yy’ın ilk yarısını kapsayan bir
araştırmada İngiliz bilim adamlarından Alan Peacock ile Jack Wiseman, kamu
harcamalarındaki artışın sıçramalı bir seyir izlediğini savunmuştur. Maliye
literatüründe “sıçrama tezi” olarak nitelendirilen bu görüşe göre, kamu
harcamalarının artmasındaki temel neden olarak savaş ve benzeri olağanüstü olaylar
gösterilmektedir. Buna göre olağanüstü dönemlerde vergiler ve kamu harcamaları
zorunlu olarak arttırılır. Ancak, olağanüstü dönemdeki şartlar geçmesine rağmen
devlet, bu şartlar nedeniyle yüksek düzeyde vergi ödemeye alışmış olan halktan,
aynı düzeyde vergi almaya devam eder. Böylece, kamu harcamaları, savaş ve
benzeri olağanüstü şartların oluşmasıyla aniden yükselir. Daha sonra, olağanüstü
şartlar geçmesine rağmen, kamu harcamaları eski seviyesine düşmez. İşte bu gibi
nedenlerle kısa dönemde de kamu harcamaları aniden yükselme trendine girebilir
(Pehlivan, 2008:65-66).
Wagner’in aksine John Maynard Keynes, kamu harcamalarının ekonomik
büyümenin bir sonucu olmadığını, aksine, kamu harcamalarının artması sonucu
ekonomik büyümenin gerçekleştiğini savunmaktadır. Wagner Kanunu’nda kamu
harcamaları içsel bir değişken olarak görülmekte ve nedenselliğin yönü, ekonomik
büyümeden kamu harcamalarına doğru iken; Keynes Kanunu’nda dışsal bir değişken
olarak görülen kamu harcamalarındaki artışın milli gelirde bir artışa neden olacağı
ve dolayısıyla, kamu harcamalarından büyümeye doğru bir nedenselliğin
olacağından bahsedilmektedir (Arısoy, 2005:64).
Monetaristler ise kamu harcamaları ile ekonomik büyüme ilişkisine farklı bir
açıdan yaklaşmıştır. Monetarist görüşe göre, parasal uyum olmaksızın pür mali
genişleme, kısa dönemde milli geliri etkileyebilir. Buna karşın, uzun dönemde,
kamu harcamalarının özel harcamaların bazı unsurlarının yerini alacağını veya
dışlayacağını ve böylece reel gelirin değişmeden kalacağını belirtmektedir.
Monetaristler, devletin, harcamalar yönüyle genel ekonomideki istikrarsızlıkları
gidermede, uzun dönemde büyümeyi sağlamada aktif olarak kullanılmasının
sakıncalarına işaret etmektedir. Monetaristler, uzun dönemde dışlama etkisinin tam
olduğunu belirtmektedirler. Bu durumda kamu harcamalarını araç olarak kullanan
bir istikrar programının, uzun dönemde ekonomik büyüme üzerinde etkisiz olduğu
söylenebilir (Bakırtaş, 2003:46-47).
Monetarist görüşe ek olarak, diğer klasik iktisadi düşünce akımlarında da 1970
sonrası yaşanan ekonomik sorunların çözümüne ilişkin olarak, kamu harcamalarının
azaltılması gerektiği öne sürülmüştür. Çünkü devletin ekonomiye müdahale etmesi,
kaynakların etkin kullanılmasını engellediğinden, ekonomik büyüme üzerinde
negatif bir etkiye sahip olacaktır. Dolayısıyla da kamu harcamalarının azaltılması
gerekmektedir.
Kamu harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki ülkelerin yapısal,
sosyal, ekonomik vb. faktörlerine bağlı olarak farklılık gösterdiğinden, çoğu alanda
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
167
AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1996-2008
Dönemi
ikiye bölünen iktisatçılar bu alanda da ikiye bölünmüş ve iki değişken arasındaki
ilişkiyi farklı şekillerde açıklamaya çalışmışlardır.
2. Literatür İncelemesi
Kamu harcamaları ve ekonomik büyüme ilişkisini Wagner ve Keynes hipotezleri
çerçevesinde inceleyen sayısız çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmalar ortak bir
sonuca ulaşamamış; bazı çalışmalarda kamu harcamalarının ekonomik büyümeyi
hızlandırdığı, bazılarında ise ekonomik büyümenin kamu harcamalarını arttırdığı
sonucuna ulaşılmıştır. Bu durumun aksine bu iki değişken arasında anlamlı bir
sonuca ulaşamayan çalışmalar da bulunmaktadır.
Jones (1990), iki değişken arasındaki ilişkiyi ABD’de 1964-1984 yılları arasında
kukla değişkenlerle kurulan kamu harcamaları dengesizlik modeli ile ele almış,
transfer harcamaları ve sağlık harcamalarının ekonomik büyümeyi azalttığı diğer
harcamaların, özellikle de yerel yönetimler tarafından yapılan harcamaların
büyümeyi teşvik ettiği sonucuna ulaşmıştır. Shantayanan (1996) Doğu ve Güney
Asya, Sub-Saharan Afrika ve Latin Amerika’yı kapsayan 43 gelişmekte olan ülkeyi
(Arjantin, Bolivya, Brezilya, Şili, Kolombiya, Togo, Türkiye, Nijerya, Venezüella,
Kenya, vb.) 20 yılı aşkın bir süreçte panel veri modeliyle ele almış ve genel olarak
bu ülkelerde cari harcamalardaki artışın ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği
sonucuna ulaşmıştır. Kweka ve Morrisey (1999) ise Tanzanya’da 1965-1996
yıllarını kapsayan incelemesini Kointegrasyon (Eşbütünleşme) ve Granger
Nedensellik Testleriyle ele alarak, verimli harcamalardaki artışın düşük büyüme
hızıyla, tüketim harcamalarındaki artışın ise negatif büyümeyle sonuçlandığını tespit
etmiştir. Aynı ekonometrik yöntemi kullanan Kolluri vd. (2000), G7 ülkelerinde
1960-1993 periyodunda Wagner Kanunu’nu destekleyen sonuçlara ulaşmışlardır.
2000 yılında yapılan diğer çalışmada ise Arghyrou, 1970-1990 döneminde, yine
Kointegrasyon ve Granger Nedensellik Testleriyle Yunanistan’da kamu ve kişisel
tüketim harcamalarının büyümeyi arttırmadığını tespit ederken, kamu yatırım
harcamalarının uzun dönemde büyümeyi pozitif yönde etkilediği sonucuna
ulaşmıştır. Al Faris (2002) ise, içlerinde Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri,
Kuveyt, Umman, Bahreyn ve Katar’ın bulunduğu ülkeleri ele almış ve iki değişken
arasındaki ilişkide Kointegrasyon ve Granger Nedensellik Testlerinin sonuçlarına
göre Wagner hipotezini doğrulayan sonuçlara ulaşmıştır. Sadece Bahreyn’de diğer
ülkelerdeki gibi kuvvetli bir ilişkinin olmadığı tespit edilmiştir. Örneğin; Bahreyn’de
cari harcamalarla büyüme arasında anlamlı bir sonuca ulaşılamamıştır.
2003 yılına gelindiğinde Ramayandi, 1969–1999 arasında, iki değişken
arasındaki ilişkiyi Endonezya’da kointegrasyon yöntemi ile ele almış ve hükümet
boyutunun genişlemesinin büyümeyi uzun ve kısa dönemde negatif etkilediği
sonucuna ulaşmıştır. Aynı yılda Sjöberg ise, sıradan en küçük kareler yöntemiyle
İsveç’te 1960-2001 yıllarını kapsayan çalışmasında, özel yatırım harcamasının
büyümeyi pozitif yönde etkilediği, bu yüzden de özel yatırım harcamalarına önem
verilmesi gerektiği sonucuna ulaşmıştır. Ayrıca yapılan analizde, özel yatırım
harcamalarının yanında özel tüketim, kamu tüketim ve yatırım harcamalarının
büyümeyi pozitif yönde, faiz harcamalarının ve kamu transfer harcamalarının ise
olumsuz yönde etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. Abu Bader ve Abu-Qarn (2003)’ın
Mısır, İsrail ve Suriye’deki durumu tespit etmek için kullandıkları Kointegrasyon ve
Granger Nedensellik Testleri sonucunda, uzun dönemde hükümet harcamalarının
168
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
E. GÜL, H. YAVUZ
büyümeyi iki yönlü de (pozitif/negatif) etkilediği, ayrıca üç ülkede de savunma
harcamalarının ekonomik büyümeyi engellediği sonucuna ulaşılmıştır. Yukarda
özetlenen çalışmaların aksine; Schaltegger ve Torgler (2004), İsviçre’yi 26 farklı
bölgede panel veri tekniğiyle 1981-2001 döneminde ele alarak, hükümetin boyutu ve
yapmış olduğu harcamalarla büyüme arasında negatif yönlü ve kuvvetli bir ilişki
tespit etmişlerdir. Loizides ve Vamvoukas (2005) ise iki değişken arasındaki ilişkiyi
Yunanistan, İngiltere ve İrlanda’da Kointegrasyon ve Granger Nedensellik Testlerini
kullanarak, ayrı ayrı ele almış, Yunanistan’da 1948-1995 döneminde Wagner
hipotezini doğrulayan sonuçlara ulaşırken, İrlanda’da da (1960-1995) kamu
sektörünün genişlemesinin büyümeyi engellediği, İngiltere’de ise Yunanistan’a
benzer bir durum tespit edildiği sonucuna ulaşılmıştır. 2007 ve 2008 yılında yapılan
iki çalışmada da ABD ele alınmış ve farklı sonuçlara ulaşılmıştır. İlk olarak
Guerrero ve Parker 1972-2004 dönemini ele almış ve bu dönemde yapılan
Kointegrasyon ve Granger Testleri sonucunda Wagner Kanunu’nu destekleyici
sonuçlara ulaşılırken, Liu vd. (2008) daha kısa bir dönemde (1947-2002) Wagner
Kanunu’nu destekleyen sonuçların aksine Keynesyen teoriyi destekleyen sonuçlara
ulaşmıştır.
Kamu harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin Türkiye’de ne
şekilde cereyan ettiğini tespit eden çalışmalar da bulunmaktadır. Yapılan
çalışmalarda Eşbütünleşme ve/veya Granger Nedensellik Testini kullananların
ulaşmış olduğu sonuçlara göre; Yamak ve Küçükkale (1997), kamu harcamaları ve
ekonomik büyüme arasında pozitif yönlü bir ilişki olduğu ve bu iki değişkenin yıllar
itibarıyla (1950-1994) birlikte hareket ettiği sonucuna ulaşmışlardır. Terzi (1998),
uzun dönemde (1938-1995) GSMH’de yüzde bir değişiklik olduğu zaman kamu
harcamalarında da hemen hemen aynı oranda bir değişiklik olduğunu tespit etmiştir.
Demirbaş (1999) iki değişken arasında (1950-1990) herhangi bir ilişki tespit
edemezken, Günaydın (2000), 1950-1998 döneminde ekonomik büyümeden kamu
harcamalarına doğru, Wagner Kanunu’nu destekleyen bir sonuca ulaşmıştır. 2003
yılına gelindiğinde, Kar ve Taban (1971-2000) eğitim ve sosyal güvenlik
harcamalarının ekonomik büyümeyi pozitif, sağlık harcamalarının negatif etkilediği,
altyapı harcamalarının ise istatiksel olarak anlamsız olduğu sonucuna ulaşmışlardır.
2003 yılında yapılan başka bir çalışmada ise Bakırtaş (1983-2000), iki değişken
arasında karşılıklı ve aynı yönde bir etkileşim olduğunu tespit etmiştir. 2005 yılında
yapılan üç çalışmadan ilkinde Gacener (1987-2003), iki değişken arasında uzun
dönemli bir ilişki olduğunu tespit ederek ekonomik büyüme gerçekleştikçe kamu
harcamalarının daha hızlı arttığı sonucuna ulaşırken; Arısoy, daha uzun bir periyotta
konuyu ele almış (1950-2003) ve toplam kamu harcamaları hariç, uzun dönemde
ekonomik büyümeden, ekonomik tasnife göre ayrıştırılmış cari, yatırım, transfer ve
transfer dışı harcamalar gibi kamu harcamalarının unsurlarına doğru tek yönlü bir
nedensellik ilişkisi saptamıştır. Son olarak Işık ve Alagöz (1985-2003), ekonomik
büyümenin kamu harcama değişkenini pozitif yönde etkilediğini ve ekonomik
büyümeden kamu harcamalarına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu
tespit etmişlerdir.
2006 yılına gelindiğinde Kaya (1968-2004), Wagner Kanunu’nun aksine, kamu
harcamalarından iktisadi büyümeye doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit
ederken, Mere (1963-2004) üç yıl gecikme ile ekonomik büyümeden altyapı
harcamalarına doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi tespit etmiş; ancak, eğitim, sağlık
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
169
AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1996-2008
Dönemi
ve altyapı harcamalarının ekonomik büyümeyi açıklamada yetersiz kaldığı sonucuna
ulaşmıştır. 2007 yılında Hızarcı (1950-2005) iki değişken arasındaki ilişkiyi çeşitli
modeller (Peacock-Wiseman modeli, Goffman-Mahar modeli, Musgrave modeli,
Gupta-Michas modeli) çerçevesinde ele almış ve anılan dönemde sadece GSMH’den
kişi başına kamu harcamalarına doğru tek yönlü bir ilişkinin (Gupta-Michas modeli)
olduğunu tespit etmiştir. 2009 yılında Uysal ve Mucuk (1980-2006) yaptıkları
çalışmada uzun dönemde kamu harcamaları ve ekonomik büyüme arasında karşılıklı
bir ilişkinin olduğunu, kısa dönemde ise sadece kamu harcamalarından ekonomik
büyümeye doğru negatif yönlü bir bağıntının bulunduğunu tespit etmişlerdir. Gül ve
Yavuz ise (1963–2008) Birim Kök, Eşbütünleşme ve Granger Nedensellik Testini
kullanarak, ekonomik büyüme ile kamu harcamaları, cari harcamalar, yatırım
harcamaları ve transfer harcamaları arasında bir eşbütünleşme ilişkisinin olduğunu
tespit etmişlerdir. Granger Nedensellik Testinin sonuçlarına göre; ekonomik
büyümeden kamu harcamaları, cari harcamalar, yatırım harcamaları ve transfer
harcamalarına doğru bir nedensellik ilişkisi bulunamazken, bir bütün olarak kamu
harcamaları ile cari, yatırım ve transfer harcamalarından ekonomik büyümeye doğru
tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu saptanmıştır. Bu durum, Türkiye’de
incelenen dönemde, Keynesyen hipotezin geçerli olduğu sonucuna ulaşıldığını
göstermektedir.
Eşbütünleşme ve/veya Granger Nedensellik Testi dışında farklı modeller
çerçevesinde de iki değişken arasındaki ilişkinin boyutunu ele alan çalışmalarda ise;
Ulutürk (2001), iki sektörlü üretim fonksiyonu modeli ve en küçük kareler (EKK)
yöntemini kullanarak (1963-1994), kamu harcamalarının ekonomik büyüme
üzerinde pozitif yönde etkisinin olduğunu tespit etmiş ve kamu kesiminin büyük
olmasının ekonomik büyümeyi hızlandırdığı sonucuna ulaşmıştır. Uzay (2002), söz
konusu ilişkiyi iki sektörlü üretim fonksiyonunu esas alarak (1970-1999) test etmiş
ve kamu büyüklüğünün kuvvetli olmamakla birlikte büyümeyi olumsuz yönde
etkilediğini, ancak kamu harcamalarındaki artışın büyümeyi olumlu yönde
etkilediğini tespit etmiştir. Son olarak Altay ve Altın ise (2008), iki sektörlü üretim
fonksiyonu modelini esas alarak kullandıkları EKK yöntemi sonucunda (19802005), kamu harcamalarındaki artışın ekonomik büyümeyi olumsuz etkilediği ve
incelenen dönemde özel sektörün faktör verimliliğinin kamu sektöründen daha fazla
olduğu sonucuna ulaşmışlardır.
3. Veri Seti, Ekonometrik Yöntem ve Bulgular
3.1. Veri Seti
Türkiye’de ve Avrupa Birliğine son üye olan ülkelerde kamu harcamaları ile
ekonomik büyüme ilişkisini ölçmek üzere ekonometrik analizlerde kullanılan 19962008 dönemine ilişkin yıllık veriler Avrupa Birliği Komisyonunun resmi sitesi, DPT
ve BÜMKO’dan temin edilmiştir. Panel veri tekniği ile derlenen verilere Levin,
Lin&Chu (LLC) ve Im. Pesaran&Shin (IPS) Panel Birim Kök Testi ile Pedroni
Eşbütünleşme Testi uygulanmıştır.
3.2. Ekonometrik Yöntem
Yatay kesit ve zaman serisi verilerinin birleştirilmesinden oluşan panel veri
setlerinin analizinde, zaman serisi verilerindeki gibi değişkenlerin birim kök içerip
içermediği ve aynı dereceden birim köke sahip değişkenler arasında eşbütünleşme
olup olmadığı incelenebilmektedir (Altunkaynak, 2007:15). Klasik zaman
170
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
E. GÜL, H. YAVUZ
serilerinden farklı olarak panel veri setlerine Panel Birim Kök ve Panel
Eşbütünleşme Testleri uygulanmaktadır.
Bu çalışmada serilerin durağanlığı Levin&Lin&Chu (LLC) ve Im. Pesaran&Shin
(IPS) tarafından geliştirilen Panel Birim Kök Testleri ile tespit edilmiştir. Bu
testlerden LLC Testi, sıfır hipotezi “Paneldeki her birim bütünleşik artıkları içerir”
önermesini, alternatif hipotezi olan “Tüm birimler durağan artıklar içerir”
önermesine karşı test etmektedir. Daha açık bir ifade ile LLC Testinde, paneldeki
her kesite ait verilerin birim kök içerip içermediğinin analizi yapılmaktadır. Ancak
LLC Testinin alternatif hipotezinde, “otoregresif katsayının homojen olması”
biçiminde bir sınırlaması bulunmaktadır (Çelik vd., 2008:5).
n
∆Υ i, t= α i+ δΥ i,t-1+ ∑ ϕ k ∆Υ i, t-k+ λ t+ψ t+ ε it
k =1
(i=1,…,N t=1,……,T) (1)
LLC Testinde, denklem 1’de birim kök sınaması yapılırken, Genişletilmiş
Dickey-Fuller Test İstatistiği yardımıyla
δ
’nin anlamlılığına bakılmaktadır. Burada
H 0 : δ = 0 ve H 1 : δ < 0 hipotezleri test edilmektedir. LLC Testinde δ
katsayısı tüm yatay kesitler için ortak olarak alınmaktadır.
IPS Testinde, LLC Testinin alternatif hipotezinde yer alan “otoregresif
katsayının homojen olduğu” şeklindeki sınırlaması bu testin zayıf yönü olduğunu
belirtmiştir. IPS Testinde, LLC Testinin söz konusu sınırlayıcı özelliği genişletilerek
alternatif hipotez “otoregresif katsayının heterojen olması” şeklinde oluşturulmuştur.
IPS Testinin sıfır hipotezinde, her bir yatay kesite ilişkin birim kök süreci dikkate
alınmaktadır. Dolayısıyla IPS Testinde durağanlık sınamasında sadece
δ
’nın değil,
δ i’lerin
katsayıları
incelenmektedir.
Böylelikle
LLC
Testinin
δ 1 = δ 2 = ..... = δ n = δ şeklindeki kısıtlaması IPC Testinde aşılmakta ve
hipotezler H 0 : δ = 0 ve H 1 : δ < 0 şeklinde oluşturulmaktadır.
n
∆Υ i, t= α i+ δ i Υ i,t-1+ ∑ ϕ k ∆Υ i, t-k+ λ t+ψ t+ ε it
k =1
(i=1,…,N
t=1,…,T) (2)
Çalışmamızda IPS ve LLC Panel Birim Kök Testleri kullanılarak birim kök
sınaması yapıldıktan sonra Pedroni Eşbütünleşme Testi yoluyla değişkenler
arasındaki uzun dönemli ilişki araştırılmıştır. Pedroni (1995,1999 ve 2004) Panel
Eşbütünleşme Testi, panel veri setleri arasında ortak bütünleşmenin olmadığı sıfır
hipotezi üzerine temellenen testleri önermektedir. Pedroni (1995), eşbütünleşme
analizi için iki değişkenli modelden yararlanırken, Pedroni (1999 ve 2004) testinde,
çok değişkenli regresyon modelleri kullanılmıştır. Bu test, eşbütünleşme
vektöründeki heterojenliğe izin vermektedir. Diğer taraftan, yalnızca dinamik ve
sabit etkilerin panelin kesitleri arasında farklı olmasına izin vermekle kalmayıp, aynı
zamanda alternatif hipotez altında eşbütünleşik vektörün kesitler arasında farklı
olmasına da izin vermektedir. Pedroni’nin önerdiği tüm testler aşağıdaki gibi bir
denklemden elde edilen artıklar üzerinde kurulmuştur.
Υ i t= α i+ψ it+ β 1i Χ 1i, t+…+ β ki Χ ki, t+ ε it
ε it= ρ i ε i, t-1+ν it
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
(i=1,…,N
t=1,…,T)
(3)
(4)
171
AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1996-2008
Dönemi
Burada β1i, β2i,…, βMi, eğim katsayıları paneldeki yatay kesitler arasında
değişebilmektedir. αi parametresi paneldeki kesitlere özgü sabit ya da bireysel
kesitler arasında farklı olabilen sabit etki parametresidir. Çoğu zaman ihmal
edilebilse de, paneldeki kesitlere özgü ψ it deterministik zaman trendi terimi
denkleme dahil edilebilmektedir.
Pedroni, 1995 ve 1999 yılında geliştirdiği Panel Eşbütünleşme Testlerine ek
olarak 2004 yılında heterojen dinamikler ve grup dinamikleri üzerine temellenen bir
test süreci önermiş ve oto korelasyon sorununun giderilmesi için üç tane parametrik
olmayan test geliştirmiştir: (i) varyans oranı istatistiği, (ii) Philips ve Perron tipi
istatistiği, (iii) Philips ve Perron tipi t istatistiği. Pedroni dördüncü olarak, modeldeki
gecikmelerin direkt olarak alınmasını sağlayan ADF tipi parametrik bir test
geliştirmiştir. Grup içi yaklaşım olarak adlandırılan bu dört teste benzer özellikte üç
grup eşbütünleşme test istatistiği geliştirmiştir (Haris ve Sollis, 2003:202). Bu
testlerin her biri, farklı kısa dönem dinamikleri, farklı zaman etkileri ve
deterministik trendlerin yerini tutan istatistiklerdir. Testler, hata parametrelerinin
ilişkisiz olduğunu ve standart normal dağıldığını varsaymaktadır.
Pedroni, yedi farklı istatistiğin küçük örneklem özelliklerini incelemiş ve
asimptotik dağılımlarını türetmiştir. Bu yedi istatistiğin dördü grup içi, üçü ise
gruplar arası yaklaşımla elde edilmektedir. Özellikle grup içi istatistikler N birim
boyunca, payın ve paydanın her ikisinin de ayrı ayrı toplanmasıyla oluşturulur.
Gruplar arası istatistikler ise payın N grup boyunca toplanan paydaya bölünmesiyle
elde edilir.
Eşbütünleşme testinde;
Panel Eşbütünleşme Testi için; H 0 : ρ i = 1 ve H 0 : ρ i =
ρ <1
Panel Grup Eşbütünleşme Testi için; H 0 : ρ i = 1 ve H 0 : ρ i < 1
hipotezleri test edilmektedir. Grup içi yaklaşıma dayalı testlerde ρ i = ρ
(5)
(6)
gibi
ortak bir değer aldığı varsayılırken, gruplar arası testlerde alternatif hipotezi ρ i
değerinin her bir yatay kesit için değişik değer aldığı varsayılmaktadır. Dolayısıyla
gruplar arasına dayalı testler, panelin bireyleri arasında potansiyel heterojenliğin
modellenmesine de izin verir.
Yukarıda tanımları verilen istatistiklerden hangisinin test istatistiği olarak
dikkate alınması gerektiği yine Pedroni tarafından ortaya konulmuştur. Yapılan
Monte Carlo çalışmalarının sonucuna göre yatay kesit birim sayısının 100’den
büyük olduğu durumlarda tüm istatistikler, dolayısıyla istatistiklerden alınan
ortalamalar, yeterli derecede güçlü sonuçlar vermektedir. Ancak, örnek
küçüldüğünde, grup parametrik ADF t-istatistiği en güçlü sonuçları vermektedir
(Pelipas ve Chubrik, 2008:13). Ancak örnek küçüldüğünde parametrik olmayan “t”
istatistiği en olumlu sonuçlara sahip istatistik olmakta, ardından sırasıyla da grup içi
“v” istatistiği ve grup içi “p” istatistiği gelmektedir (Sunal ve Aykaç, 2005).
3.3. Ekonometrik Bulgular
Kamu harcamaları ve ekonomik büyüme ilişkisinin AB’ye son üye olan
ülkelerde ve Türkiye’de ne düzeyde olduğunu tespit etmek amacıyla gerçekleştirilen
Birim Kök Testinin sonuçları Tablo 1’de gösterilmektedir.
172
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
E. GÜL, H. YAVUZ
Tablo 1: Panel Birim Kök Testi Sonuçları
GSYH
1.Farkı
IPS
t-istatistiği
-3,86170
-4,94790
p-değeri*
0,0001
0,0000
LLC
t-istatistiği
-10,1439
-12,9108
Sabitli
SabitliTrendli
Kamu
1.Farkı Sabitli
-6,77608
0,0000
-8,88730
Harcamaları
Sabitli-4,07903
0,0000
-9,59396
Trendli
Cari
1.Farkı Sabitli
-4,04320
0,0000
-5,85023
Harcamalar
Sabitli-1,15108
0,1249
-5,81201
Trendli
Yatırım
1.Farkı Sabitli
-5,74680
0,0000
-12,8014
Harcamaları
Sabitli-1,52378
0,0638
-4,86767
Trendli
Transfer
1.Farkı Sabitli
-6,57058
0,0000
-9,38794
Harcamaları
Sabitli-3,74516
0,0001
-10,6315
Trendli
* p olasılık değerleri asimptotik normal dağılım varsayımı altında hesaplanmıştır.
p-değeri*
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
0,0000
Tablo 1’den de görüldüğü gibi AB’ye son üye olan 12 ülke ve Türkiye’de GSYH
ile kamu harcamaları ve kamu harcamalarının alt kalemleri olan cari, yatırım ve
transfer harcamalarına ilişkin 1996–2008 dönemi verilerine IPS ve LLC Panel Birim
Kök Testi uygulanmıştır. Çalışmada Eviews 6 paket programı kullanılmış, gecikme
uzunlukları Akaike kriterine göre otomatik olarak seçilmiştir. Veri setinde bazı
ülkelerin söz konusu dönemin ilk yıllarına ait verilerinin olmaması nedeniyle
“Unbalanced Örnekleme” seçilmiştir. Tablo 1’de sunulmakta olan sonuçlara göre
cari harcama ve yatırım harcamaları değişkenlerinin sabitli-trendli modelleri hariç
tüm değişkenler, gerek IPS gerekse LLC Testi sonuçlarına göre, birinci farklarında
durağan çıkmışlardır. Kullanılan değişkenler 1(I) seviyesinde durağan oldukları için
ikinci aşama olan Eşbütünleşme Testine geçilmiştir. Tablo 2’de ise uygulanan
Eşbütünleşme Testinin sonuçlarını göstermektedir.
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
173
AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1996-2008
Dönemi
Tablo 2: Panel Eşbütünleşme Testi Sonuçları
Panel v –istatistiği
(varyans oranı
istatistiği)
Panel ρ –istatistiği
(Phillips ve Perron tipi
istatistiği)
Panel t-istatistiği
(parametrik olmayan)
Phillips ve Perron tipi t
istatistiği)
Panel t-istatistiği
(Parametrik) Dickey
Fuller tipi t istatistiği)
Test
İstatistiği
p-değeri
Test
İstatistiği
p-değeri
Test
İstatistiği
p-değeri
Test
İstatistiği
p-değeri
GSYHKamu
Harcamaları
0,11033
0,4561
-4,03166
0,0000
-8,84616
0,0000
-8,76742
0,0000
GSYHCari
Harcamalar
4,28892
0,0000
-3,39587
0,0003
-23,4463
0,0000
-15,9537
0,0000
GSYHYatırım
Harcamaları
2,88896
0,0019
-1,96406
0,0248
-6,04883
0,0000
-5,99438
0,0000
GSYHTransfer
Harcamaları
-0,57766
0,7183
-2,09568
0,0181
-7,15774
0,0000
-7,16328
0,0000
GRUP İÇİ
YAKLAŞIM
GRUPLARARASI
YAKLAŞIM
Grup ρ –istatistiği
(Phillips ve Perron tipi
istatistiği)
Test
İstatistiği
p-değeri
Grup t-istatistiği
(parametrik olmayan)
Phillips ve Perron tipi t
istatistiği)
Grup t-istatistiği
(parametrik) Dickey
Fuller tipi t istatistiği)
Test
İstatistiği
p-değeri
Test
İstatistiği
p-değeri
0,0009
GSYH-Kamu Harcamaları
0,652301
0,7429
-3,090952
0,0010
-3,10831
GSYH-Cari Harcamalar
1,569720
0,9418
-4,946585
0,0000
-3,94551
0,0000
GSYH-Yatırım Harcamaları
1,357012
0,9126
-3,830571
0,0001
-2,64321
0,0041
GSYH-Transfer Harcamaları
1,717710
0,9571
-3,839405
0,0001
-3,37874
0,0004
Ekonometrik yöntem kısmında da bahsedildiği gibi Pedroni, eşbütünleşme
ilişkisini dördü grup içi yaklaşım, üçü gruplar arası yaklaşım olmak üzere yedi farklı
yaklaşımda test etmektedir. Çalışmamızda öncelikle GSYH ile kamu harcamaları
arasındaki eşbütünleşme; ardında da GSYH ile sırasıyla cari, yatırım ve transfer
harcamaları aralarında ikili eş bütünleşme ilişkisi test edilmiştir. Pedroni
Eşbütünleşme Testi kullanılarak söz konusu değişkenler arasındaki eşbütünleşme
ilişkisi araştırılırken gecikme uzunlukları Akaike kriterine göre otomatik olarak
seçilmiş ve elde edilen sonuçlar Tablo 2’de gösterilmiştir. Kullanılan veri setinde
ülkelere ait zaman kesiti serilerinin toplam 13 dönemi kapsaması nedeniyle grup tistatistiği (parametrik) diğer testlere göre daha doğru sonuç vermektedir. Buna göre
GSYH ile kamu harcamaları ve GSYH ile kamu harcamalarının alt kalemleri olan
cari, yatırım, transfer harcamalarının ayrı ayrı eşbütünleşik olduğu görülmektedir.
Bu durum, değişkenler arasında uzun dönemli ilişki olduğunu göstermektedir.
Araştırılan her bir ikili eşbütünleşme ilişkisine ait elde edilen yedi ayrı
istatistiğin çoğunda değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisinin olduğu tespit
edilmiştir. Yani söz konusu dönemde ve adı geçen ülkelerde gerek ekonomik
büyüme ve kamu harcamaları gerekse kamu harcamalarının alt kalemleri olan (cari,
yatırım, transfer) harcamalarla ekonomik büyüme arasında bir eşbütünleşme ilişkisi
bulunmaktadır.
174
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
E. GÜL, H. YAVUZ
Sonuç
Kamu harcamaları ve ekonomik büyüme ilişkisi teorik anlamda Wagner ve
Keynes tarafından geliştirilmiş ve bu iki değişken arasındaki ilişki çeşitli açılardan
açıklanmıştır. Wagner, belli bir dönemde gerçekleştirilen ekonomik büyümenin
beraberinde kamu harcamalarını arttıracağını savunurken, Keynes belli bir dönemde
kamu harcamalarının artmasının beraberinde ekonomik büyümeyi getireceğini
savunmaktadır. Söz konusu ilişki Wagner ve Keynes tarafından farklı açılardan
açıklanmış olsa da iki görüş de kamu harcamaları ve ekonomik büyüme arasında
karşılıklı bir ilişkinin olduğunu savunmaktadır.
Diğer taraftan Wagner, kamu harcamalarının artmasının temel nedeni olarak
devletin ekonomik ve sosyal yapı içerisindeki rolünün zamanla artmış olmasını
göstermektedir. Wagner’e göre kamu harcamalarının artış süreci içerisinde iletişim
ve toplu taşımacılık hizmetlerinin gelişmesine paralel olarak, özel ve kamu sektörü
de eşanlı gelişerek, reel milli gelirin artma süreci hızlanmaktadır. Milli gelir artışı ise
toplumsal ihtiyaçları arttırdığından kamu harcamalarının artış trendine girmesi ile
sonuçlanmaktadır. Keynes ise kamu harcamalarının dışsal bir değişken olduğunu ve
kamu harcamalarındaki artışın milli gelirde bir artışa neden olacağını dolayısıyla da
kamu harcamalarından büyümeye doğru bir nedenselliğin olduğunu savunmaktadır.
Kamu harcamaları ekonomik büyüme ilişkisinde Türkiye’deki durumun ne
şekilde cereyan ettiğine dair çok sayıda çalışma yapılmıştır. Yapılan çalışmalarda
kullanılan ekonometrik modellerin ve incelenen dönemlerin farklılığına bağlı olarak
ortak bir sonuca ulaşılamamıştır. Bazı çalışmalarda Wagner hipotezini destekleyen
sonuçlara ulaşılırken, bazılarında ise Keynes hipotezini destekleyen sonuçlar elde
edilmiştir. Diğer taraftan kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasında bir ilişki
olmadığı sonucuna ulaşan çalışmalar da mevcuttur.
Aynı şekilde AB’ye son üye olan ülkelerde kamu harcamaları ile ekonomik
büyüme ilişkisinin ne şekilde cereyan ettiğini ele alan çalışmalar da bulunmaktadır.
Bu çalışmalarda da kullanılan ekonometrik modellerin ve ele alınan zaman diliminin
farklılığına bağlı olarak iki değişken arasında ülkelere göre farklı sonuçlar elde
edilmiştir.
Bu çalışmada ise AB’ye son üye olan ülkeler ve Türkiye’de, 1996-2008
döneminde ekonomik büyüme ve kamu harcamaları ilişkisi ortaya konulmuştur. Söz
konusu ilişkiyi incelemek üzere IPS-LLC Panel Birim Kök Testleri ve Pedroni Panel
Eşbütünleşme Testi kullanılmıştır. Elde edilen bulgular, seçili dönemde (1996-2008)
adı geçen ülkelerde ekonomik büyüme ile kamu harcamalarının eşbütünleşik
olduğunu göstermektedir. Bu ilişki, kamu harcamalarının alt kalemleri olan cari,
yatırım ve transfer harcamaları için de geçerlidir. Bu durum, iki değişkenin uzun
dönemli bir ilişki içinde olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla da adı geçen
ülkelerde kamu harcama miktarı ve bileşiminde yapılan bir değişikliğin ekonomik
büyümeyi, ekonomik büyüme gerçekleşmelerinde meydana gelecek bir değişikliğin
de kamu harcamaları ve bileşimini etkileyebileceği söylenebilir.
Kaynakça
Abu-Bader, S. ve Abu-Qarn, S. A. (2003), “Government Expenditures, Military
Spending and Economic Growth: Causality Evidence from Egypt, Israel and
Syria” Journal of Policy Modeling, Vol.25, Issues 6-7, September, 567-583.
Aksoy, Ş. (1991), Kamu Maliyesi, Filiz Kitabevi, İstanbul.
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
175
AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1996-2008
Dönemi
Aktan, C. C. (2008), Yeni İktisat Okulları, Ankara.
Al-Faris, A. F. (2002), “Public Expenditure And Economic Growth in The Gulf
Cooperation Council Countries”, Applied Economics, 34,.1187-1193.
Altay, O. ve Onur, A.(2008), “Türkiye’de Kamu Harcamalarının Ekonomik Büyüme
ve Yatırımlar Üzerine Etkilerinin Analizi”, Ege Akademik Bakış, 8/1, 267-285.
Altunkaynak, B.(2007), “Sektörel Panel Veri Analizi Yaklaşımıyla Türkiye’nin AB
Ülkelerine İmalata Sanayi Bakımından İhracatının Belirlenmesi”, Gazi
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Arghyrou, G. M. (2000), “Public Expenditure and National Income: Time Series
Evidence From Greece”, Ekonomia, Cyprus Economic Society and University of
Cyprus, Vol. 4(2), 173-191.
Arısoy, İ. (2005), “Wagner ve Keynes Hipotezleri Çerçevesinde Türkiye’de Kamu
Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi”, ÇÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, Cilt:14, Sayı:22, 63-80.
Bakırtaş, İ. (2003), “Kamu Harcamalarının Temel Makroekonomik Göstergelerle
İlişkisi ve Nedenselliği (1983-2000 Türkiye Örneği)”, Dumlupınar Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 41-66.
Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü,http://www.bumko.gov.tr, 20/12/2009
Çelik, S., Deniz, P. ve Eken, S. (2008), “Eşbütünleşme Analiziyle Altı Gelişmekte
Olan Ülke İçin İkiz Açıklar Hipotezi”, 2. Ulusal İktisat Kongresi-İzmir.
Demir, O. (2001), “Türkiye’de Kamu Açıkları ve Artış Sebepleri”, DEÜ, İİBF
Dergisi, Cilt:16, Sayı:2, s. 11-30.
Demirbaş, S. (1999), “Cointegration Analysis Causality Testing and Wagner’s Law:
The Case of Turkey”, Discussion Papers in Economics, 99/3.
Devlet Planlama Teşkilatı, http://www.dpt.gov.tr, 20/12/2009.
European Commission Economic and Financial Affairs, http://ec.europa.eu/
economy_finance, 25/12/2009.
Gacener, A. (2005), “Türkiye Açısından Wagner Kanunu’nun Geçerliliğinin
Analizi”, DEÜ, İİBF Dergisi, Cilt:20, Sayı:1, 103-122.
Guerrero, F. and Parker, E. (2007), “The Effect of Federal Government Size on
Long-Term Economic Growth in the United States, 1792-2004”, UNR
Economics Working Paper Series, Working Paper No. 07-002, August.
Gürdal, T. vd. (2004), Kamu Maliyesi Ders Notları, Sakarya Kitabevi, Sakarya.
Gürsoy, B. (1978), Kamusal Maliye, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Yayınları, No:426.
Gül, E. ve Yavuz, H. (2009), “Türkiye’de Kamu Harcamaları ile Ekonomik Büyüme
Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Bir Analizi: 1963–2008 Dönemi”,
Uluslararası Davraz Kongresi, 24–27 Eylül, 4–15, Isparta.
Günaydın, İ. (2000), “Türkiye İçin Wagner ve Keynes Hipotezlerinin Testi”, İktisat,
İşletme ve Finans, Sayı:175, 70-86.
Haris, R. ve Sollis, R. (2003), Applied Time Series Modelling And Forecasting, J.
Wiley, April.
Hızarcı, B. (2007), “Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Wagner
Kanunu ile Analizi: Türkiye Örneği”, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak.
Işık, N. ve Alagöz, M. (2005), “Kamu Harcamaları ve Büyüme Arasındaki İlişki”,
Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, Sayı:24, Ocak-Haziran, 63-75.
176
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
E. GÜL, H. YAVUZ
Jones, D. B. (1990), “Public Policies and Economic Growth in the American
States”, The Journal of Politics, Cambridge University Press on Behalf of the
Southern Political Science Association, Vol. 52, No.1, February, 219-233.
Kar, M. ve Taban, S. (2003), “Kamu Harcama Çeşitlerinin Ekonomik Büyüme
Üzerine Etkileri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt:53,
No:3, 145-169.
Kaya, E. (2006), “Kamu Harcamalarının Büyüme Üzerine Etkileri”, Balıkesir
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Balıkesir.
Kolluri, R., Michael, B. Panik J. ve Wahab, M. S. (2000), “Government Expenditure
and Economic Growth: Evidence from G7 Countries”, Applied Economics, 32,
1059-1068.
Kweka, P. J. and Morrissey, O. (2000), “Government Spending and Economic
Growth”, Credit Research Paper, Centre for Research in Economic
Development and International Trade, University of Nottingham, No.00/6, May.
Liu, L. C., Chiehwen E. H. ve Younis, M. Z. (2008), “The Association Between
Government Expenditure and Economic Growth: Granger Causality Test of Us
Data,1947-2002”, Journal of Public Budgeting, Accounting & Financial
Management, 20 (4), Winter, 439-452.
Loizides, J. ve Vamvoukas, G. (2005), “Government Expenditure and Economic
Growth: Evidence From Trivariate Causality Testing” Journal of Applied
Economics, Vol.VIII, No.1, May, 125-152.
Mere, M. (2006), “Kamu Harcamalarının Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi:
Türkiye Ekonomisi Üzerinde Bir Uygulama”, Afyon Kocatepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar.
Nadaroğlu, H.(1992), Kamu Maliyesi Teorisi, Beta Yayınları, İstanbul.
Nemli, A.(1990), Kamu Maliyesine Giriş, Filiz Kitabevi, İstanbul.
Pehlivan, O.(2008), Kamu Maliyesi, Derya Kitabevi, Trabzon.
Pelipas, I.ve Chubrik, A. (2008), “Market Reforms and Growth in Post-Socialist
Economies: Evidence from Panel Cointegration and Equilibrium Correction
Model”, William Davidson Institute, No. 936.
Ramayandi, A.(2003), “Economic Growth and Government Size in Indonesia: Some
Lessons for the Local Authorities”, Working Paper in Economics and
Development Studies, No.200302, July.
Schaltegger, A. C. Ve Torgler, B. (2004), “Growth Effects of Public Expenditure on
the State and Local Level: Evidence from a Sample of Rich Governments”,
Center for Research in Economics, Management and the Arts, Working Paper
No.2004-16.
Shantayanan, D., Swaroop, V.ve Zou, H. (1996), “The Composition of Public
Expenditure and Economic Growth”, Journal of Monetary Economics 37,
February, pp.313-344.
Sjöberg, P.(2003), “Government Expenditures Effect on Economic Growth: the
Case of Sweden 1960-2001”, Bachelor’s Thesis, Lulea University of
Technnology, 130 SHU, ISSN:1404-5508.
Sunal, S. ve Elçin, A. (2005), “Türk İmalat Sanayiinde İstihdam, İhracat ve Kapasite
Kullanim Oranı İliskisi: Panel Koentegrasyon” 7. Ekonometri ve İstatistik
Sempozyumu, İstanbul.
Şener, O.(2008), Teori ve Uygulamada Kamu Ekonomisi, Beta Yayınları, İstanbul.
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010
177
AB’nin Yeni Üyeleri ile Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1996-2008
Dönemi
Tanzi, V. ve Zee, H. H. (1997), “Fiscal Policy and Long-Run Growth”, IMF Staff
Papers, 44(2), Washington.
Terzi, H. (1998), “Kamu Harcamaları ve Ekonomik Kalkınma İlişkisi Üzerine
Ekonometrik Bir İnceleme”, İktisat, İşletme ve Finans Dergisi, Yıl:13, Sayı:142,
67-78.
Ulusoy, A.(2007), Maliye Politikası, Mikro Yayıncılık, Trabzon.
Ulutürk, S. (2001), “Kamu Harcamalarının Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi”,
Akdeniz İİBF Dergisi, (1), 131-139.
Uysal, D. ve Mucuk, M. (2009), “Türkiye Ekonomisinde Kamu Harcamaları ve
Ekonomik Büyüme İlişkisi”, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, Cilt:46,
Sayı:527.
Uzay, N. (2002), “Kamu Büyüklüğü ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri:
Türkiye Örneği”, Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, Sayı:19, Temmuz-Aralık,
151-172.
Yamak, N. ve Küçükkkale, Y. (1997), “Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik
Büyüme İlişkisi”, İktisat, İşletme ve Finans Dergisi, Yıl:12, Sayı:131, 5-14.
178
Maliye Dergisi y Sayı 158 y Ocak-Haziran 2010