makro modeller

Ek 2
Kamu Harcamalarının Artışını
Açıklamaya Yönelik Yaklaşımlar
Kamu Harcamalarının Artışını Açıklamaya Yönelik
Temel Yaklaşımlar
►
►
►
Bailey (1995:43) kamu harcamalarının artışına yönelik
görüşleri makro modeller ve mikro modeller olarak iki
kısımda ele almaktadır.
Makro modellerde kamu harcamalarının uzun dönemli
artışının nedenleri ele alınmaktadır.
Mikro modellerde ise kamu harcamalarının belirli
bileşenlerindeki değişiklikler açıklanmaya çalışılmaktadır.
Makro Modeller
► Wagner
Yasası
► Kalkınma Modelleri
► Peacock-Wiseman Hipotezi
► Baumol Hastalığı
► Politik Model
Makro Modeller: Wagner Yasası
►
►
►
Alman iktisatçı ve sosyal bilimci A. Wagner’in 1883 yılında
Almanya’daki kamu harcamalarını göz önüne alarak ortaya
attığı görüştür.
Wagner, gelişmiş ülkelerde kişi başına düşen gelir ve GSMH
arttıkça ve sosyal ilerlemeler ve sosyal olaylar sonucunda
bu ülkelerin kamu sektörünün (kamu harcamalarının)
büyüklüğünün artış göstermesinin kaçınılmaz olduğunu ileri
sürmüştür.
Wagner’e göre bu durum herhangi bir zamanda herhangi
bir devlette görülen kamu harcaması artışlarının doğal
yasasıdır.
Makro Modeller: Wagner Yasası(2)
►
►
►
Wagner’e göre devlet, toplumdaki bireylerden bağımsız
olan ve tüm topluma karşı sorumlulukları olan bir yapıdır.
Bu görüş, devletin sadece bireylerin görüşlerini yansıtan bir
yapı olduğunu savunan standart neo-klasik iktisadi düşünce
ile taban tabana zıttır.
Bu anlamda Wagner devletin 3 temel işlevinin olduğunu
savunmuştur. Bunlar;
 Yönetim ve koruma faaliyetleri
 İstikrarın sağlanması
 Tüm toplum için ekonomik ve sosyal refahın sunumudur.
Makro Modeller: Wagner Yasası(3)
Bu modele göre, artan ekonomik büyüme ve sanayileşme
işgücünün daha fazla uzmanlaşmasına yol açmaktadır.
► Bu durum artan sözleşme süreci gibi karmaşalara ve
ekonomik&sosyal yaşamda karşılıklı bağımlılıklara yol
açmaktadır.
► Artan bu karşılıklı bağımlılık nedeniyle de devlet
çatışmaların çözümü ve uzmanlık gerektiren bazı
hizmetlerin sürmesi için müdahale etmek durumunda
kalmaktadır.
► Ayrıca Wagner, özel sektördeki monopolcü eğilimin toplum
için zararlı olduğunu ve bu durumu önlemek için devlet
müdahalesinin gerekli olduğunu savunmuştur.
►
Makro Modeller: Wagner Yasası(4)
►
Wagner’e göre, devlet aynı zamanda kamusal malları
üretmek durumundadır. Örneğin;




Büyük sabit sermaye yatırımı gerektiren altyapı yatırımları
Doğal monopoller ve dışsallıklar
İletişim, eğitim, bankacılık vb.
Kamusallık dereceleri farklı olabilen faaliyetler
Makro Modeller: Wagner Yasası(5)
Kişi başına kamu malı miktarı
(Kamu malı tüketimi)
Kamu malları için
Engel eğrisi
KM2
Düşük gelir esnekliği
KM1 Yüksek gelir esnekliği
Kişi başı reel gelir (Gelir)
Makro Modeller: Wagner Yasası(6)
.
Kamu
sektörü
Dönem 2
% 33
Dönem 1
% 10
% 67
% 90
Özel
sektör
Makro Modeller: Wagner Yasası(7)
Wagner
yasası
(Sanayi
aşaması)
.
Kişi başı
kamu malı
Geçimlik
aşama
Azalan
nispi kamu
sektörü
3.000
Artan nispi
kamu
sektörü
Sanayi sonrası
aşama
KM1
KM2
Azalan nispi
kamu sektörü
15.000
Kişi başı
reel gelir
Makro Modeller: Kalkınma Modelleri
Kamu harcamalarının artışını açıklamaya yönelik kalkınma
modelleri ünlü iktisatçılar Musgrave ve Rostow
tarafından birbirlerinden ayrı olarak geliştirilmiştir.
► Bu yazarlar kamu harcamalarının artışının toplumlardaki
ekonomik büyüme ve kalkınma ile uyum içinde
gerçekleştiğini ileri sürmüşlerdir.
► Musgrave ve Rostow’un modeline göre kalkınma süreci 3
aşamadan oluşmaktadır:
►
Makro Modeller: Kalkınma Modelleri(2)
►
►
►
İlk aşama başlangıç aşamasıdır. Bu aşamada eğitim ve
ekonominin altyapısı için önemli miktarda kamu harcaması
yapılması gereklidir. Zaten, özel tasarruflar bu harcamaları
karşılamak için epey yetersizidir.
İkinci aşama, hızlı büyüme aşamasıdır. Bu aşamada özel
tasarruflarda önemli miktarda artış söz konusudur ve kamu
yatırımları oransal olarak düşüş gösterir.
Son aşamada ise özel mal talebinin arttığı yüksek gelirli
ülkelerde tamamlayıcı nitelikte kamu yatırımlarına
gereksinimi duyulur (motorlu araç artışı ve kentleşme
ihtiyacı gibi etkenler doğrultusunda).
Makro Modeller: Kalkınma Modelleri(3)
►
►
►
Gelişmiş ülkelerde nitelikli işgücüne daha çok gereksinim
duyulması eğitimin tüm toplum için giderek bir yatırım malı
haline dönüşmesine yol açar.
Artan nüfus hareketleri kent gecekondularının
geliştirilmesine neden olur.
Bunlar ve benzeri etkenler kamu harcamalarının GSMH
içindeki payının artmasına neden olur.
Makro Modeller: Peacock-Wiseman Hipotezi
►
►
►
Bu hipotez Peacock ve Wiseman’ın İngiltere’nin 1890-1955
yılları arasındaki kamu harcamalarını inceleyen çalışması
sonucunda ortaya atılmıştır.
Peacock-Wiseman hipotezine göre, kamu harcamaları düz
ve sürekli biçimde değil, tam tersine, ani bir biçimde
(sıçrama göstererek) artmaktadır.
Bazı dönemlerde görülen sosyal ve diğer çalkantılar kamu
harcamalarını aniden artırır, ancak var olan kamu gelirleri
bu harcamaları karşılamaya yetmez.
Makro Modeller: Peacock-Wiseman Hipotezi(2)
.
KH/GSMH,
KG/GSMH
Yeni mali plato
Sosyal karmaşa nedeniyle artış
Zaman
Makro Modeller: Peacock-Wiseman Hipotezi(3)
►
►
Peacock-Wiseman hipotezine göre, sosyal ve diğer olayların
kamu harcamaları üzerindeki etkileri, yerine geçme etkisi,
denetim etkisi ve derişim (konsantrasyon) etkisi olmak
üzere 3 türlüdür:
YERİNE GEÇME ETKİSİ: Kamu harcamalarının ve vergi
gelirlerinin eski düzeyi, savaş ve depresyon nedeniyle yerini
yeni ve daha yüksek bütçe düzeyine bırakır.Vergi
toleransının (bütçe açığı toleransı) yeni düzeyi, vergi
yükünün daha yüksek olduğu yeni mali durumu (mali
platoyu) destekler.
Makro Modeller: Peacock-Wiseman Hipotezi(4)
►
►
►
Yeni mali durumda, bazı eski kamu harcama türleri ortadan
kalkar ve bunların yerini yeni kamu harcama türleri alır.
Bu yeni kamu harcama türleri, geçmişte özel sektör
tarafından yapılan bazı hizmetlerden ve harcamalardan
oluşabilir. Örneğin, AR-GE ve emeklilik harcamaları.
DENETİM ETKİSİ: Savaş ve diğer sosyal karmaşalar
toplumu ve devleti, daha öncesinde fark edilmeyen veya
ihmal edilen sorunların çözümü konusunda zorlar. Örneğin,
otoyol sistemine olan gereksinim veya hastane sisteminin
yeniden düzenlenmesi.
Makro Modeller: Peacock-Wiseman Hipotezi(5)
►
DERİŞİM (KONSANTRASYON) ETKİSİ: Bu etki, toplumda
ekonomik büyüme gerçekleşirken merkezi hükümetin
ekonomik faaliyetlerinin toplam kamu sektörünün
ekonomik faaliyetleri içindeki payının giderek artma
eğilimi göstermesini ifade eder. Bu durum kamu
harcamalarının yapılmasında olduğu kadar, vergilerin
toplanmasında da merkezileşme-konsantrasyon
yaşanmasını gerektirir.
Makro Modeller: Baumol Hastalığı
►
►
►
Bu varsayım Amerikalı iktisatçı Baumol’un 1967 yılında
ortaya attığı dengesiz büyüme modelinin kamu sektörüne
uyarlanmış halidir.
Baumol ekonomide progresif ve progresif olmayan 2
sektörün var olduğunu ileri sürmüştür.
Progresif sektör, işgücü talebinin mallara olan talepten
türetildiği noktada mal üreten sektördür. Diğer bir deyişle,
bu sektörde işgücü üretimin bir parçası değil, sadece mal
üretimi için ihtiyaç duyulan bir unsurdur. Bu sektörde,
zaman geçtikçe sermaye işgücünün yerine alan bir unsur
haline gelir. Bu durumda, işgücü verimliliğinin artacağı
varsayılır.
Makro Modeller: Baumol Hastalığı(2)
►
►
Progresif olmayan sektör ise, işgücünün talep edilen
ürünün bir parçası olduğu malları üreten bir sektördür. Bu
sektörde sermaye işgücünün yerini alamaz. Baumol’a göre,
bu durumda bu sektörde işgücü verimliliğindeki artış çok az
gerçekleşir.
Baumol hastalığı modeline göre, kamu sektörü büyük
ölçüde progresif olmayan bir sektördür ve bu durum, ücret
artışları nedeniyle kamu harcamalarının artışının önemli bir
nedeni olarak görülmelidir.
Makro Modeller: Politik Model (Leviathan Model)
►
►
►
Bu model kamu sektörünün ürettiği mal ve hizmetlerin
piyasada satılmamasının kamuda çalışanlarını maliyet
minimizasyonu güdüsünden uzaklaştırdığını ileri
sürmektedir.
Hatta, bazı kamusal mal ve hizmetler piyasada satılsa bile,
sıklıkla rekabet eksikliğinin söz konusu olduğu ve bu
durumun, daha çok çalışarak tüketicilere en ucuza mal ve
hizmet sunumunu engellediği varsayılmaktadır.
Bu modele göre, kamu sektöründe malların piyasada
olduğu gibi marjinal maliyetin marjinal hasılata eşit olduğu
noktada üretilmemesinin nedeni devletin (politik) niteliğidir.
Makro Modeller: Politik Model (Leviathan Model)(2)
►
►
Bunun sonucunda kamu harcamaları gereksiz biçimde artış
göstermekte, bu durum vergi mükellefleri açısından kabul
edilemez bir yük ortaya çıkarmaktadır.
Sosyal devlet olgusunu tamamen reddeden bu model
konuya yalnızca serbest piyasa ve bireysel özgürlükler
penceresinden baktığından, kamu harcamalarının artışını
açıklamada nesnellikten uzaklaşmaktadır.
Mikro Modeller
► Bürokrasi
Modeli
► Seçmen Davranışı Modeli
► Politikacı Davranışı Modeli
Mikro Modeller: Bürokrasi Modeli
►
►
►
W. A. Niskanen’in savunduğu bürokrasi modeli, kamu
harcamalarının artışının ve kamu sektörünün büyümesinin
temel nedenini bürokratların davranışları ile açıklamaktadır.
Bürokrasi modeline göre, bürokratlar gelir, güç ve prestij
elde etmek için bürolarını büyütmektir. Bu amaçla da her
zaman daha yüksek bir bütçe talep etmektedirler.
Bürolar büyüdükçe, bu büroların faaliyetlerinin dışarıdan
izlenmesi de zorlaştığından, talep edilen bütçe büyüklükleri
zaman geçtikçe çok daha fazla artış göstermektedir. Bunun
sonucunda, kamu harcamalarının aşırı artışı
gerçekleşmektedir.
Mikro Modeller: Seçmen Davranışı Modeli
►
►
Seçmen davranışı modeli, kamu harcamalarının artış
nedenini seçmenlerin davranışları ile açıklamaya
çalışmaktadır.
Bu modele göre, ortanca seçmenler en fazla kamu malı ve
hizmeti öneren veya bedavacı bir tutum içinde,
kendilerinden en az vergiyi alacak partilere oy vererek
kamu harcamalarının artışının önünü açmaktadırlar.
Mikro Modeller: Politikacı Davranışı Modeli
►
►
►
Bu modele göre, politikacılar yeniden seçilebilmek için hem
ulusal düzeyde hem de yerel düzeyde kamu harcamaları
artışına gitmektedir.
Politikacılar ulusal düzeyde bazı mal ve hizmetlerin aşırı
sunumu ve bazı popüler yasal ve idari düzenlemeler yoluyla
kamu harcamalarını önemli ölçüde artırmaktadır. (Örneğin,
emeklilik yaşının aşırı ölçüde düşürülmesi, prim afları, vergi
indirimleri ve afları vb.)
Ayrıca, politikacılar kendi seçim çevrelerine (yerel ve
bölgesel düzeyde) en fazla kamu yatırımı yapılması için
kulis faaliyetleri yaparak kamusal yatırım kararlarının
alınmasında rasyonellikten uzaklaşılmasına neden
olmaktadırlar.