Kıkırdaklı balıklar,devonienden zamanımıza kadar gelmiştir.Bu sınıfa ait hayvanların iskeletleri kıkırdak yapıda (Y . Chondros;kıkırdak,Ichtyes;balık) olduğundan kıkırdaklı balıklar anlamında Chondroichtyes olarak isimlendirilmişlerdir. Bu sınıfa köpekbalıkları,vatozlar ve denizkedileri dahildir.Bugün yaşayan grupları dikkate alındığında;omurgalılar içerisinde çeneler,pullar(placoid tip),çift yüzgeçler,çift halde gonadlar ve iç kulaktaki 3 yarım daire kanalı ilk defa bu sınıfta ortaya çıkmıştır. Solungaçlar ayrı ayrı yarıklar şeklinde dışarı açılır.Hava keseleri bulnmaz.Gözlerinin arka tarafında Spiraculum denilen birer delik bulunur. GENEL ÖZELLİKLERİ 1)Vücutları genellikle fusiform veya mekik şeklinde,bazılarında (vatozlar) dorsoventral olarak yassılaşmıştır.Derileri epidermis ve dermisten meydana gelen placoid tip pullarla kaplı ve bol miktarda mukus bezi içerir. 2)Tek (median) ve çift (lateral) yüzgeçleri mevcut olup ışınlarla desteklenir.Pelvik (ventral,karın) yüzgeçleri erkeklere değişikliğe uğrayarak spermlerin dişiye aktarılmasını sağlayan kopulasyon (klasper) organı haline gelmiştir.Caudal (kuyruk) yüzgeci genellikle heteroserk tiptedir. Kopulasyon organı 3)Ağız ventralde,dişleri çok sayıda ve mine tabakası ile örtülüdür.Burun delikleri 1-2 tane ve ağız boşluğu ile bağlantısı yoktur.Alt ve üst çenelerin ikisi de mevcuttur.Bağırsakların iç yüzeyinde emme yüzeyini arttıran spiral perde vardır. 4)İç iskelet tamamen kıkırdak yapıda,bazılarında da kalker birikmesiyle sertleşmiştir.Notokorda,pektoral ve ventral kemerler mevcuttur. 5)Kalpleri bir atrium ve bir ventrikulus olmak üzere iki odalıdır.Ayrıca sinus venosus ve conus arteriosus’ları mevcuttur.Eritrositleri oval ve nükleusludur. 6)Solungaçları 5-7 çift olp,her biri ayrı delikle dışarı açılır.Solungaç kapağı (operculum) Holocephali altsınıfında bulunur.Hava keseleri ise yoktur. 7)Beyinlerinde 10 çift sinir çıkar . 8)Vücut sıcaklığı değişkendir.(poikiloterm) 9)Boşaltım organları mesonefroz tipte böbrektir. 10)Ayrı eşeylidirler,üreme organları çift ve kanalları kloaka açılır.Döllenme dahilidir.Gelişmeleri doğrudan,yani larva evreleri yoktur.Genellikle ovovivipar olarak üreyen hayvanların bir kısmı ovipar,çok az bir kısmı vivipar’dır. MORFOLOJİLERİ KÖPEK BALIKLARI Vücutları iğ şeklinde,baş sivri,ortası kalın ve kuyruğa doğru gittikçe incelmektedir.Deri uç kısımları arkaya dönük ‘’placoid’’ tip pullarla kaplıdır. • Bir çift olan Pectoral (göğüs) ve pelvik (karın) yüzgeçlerden başka,tek olan anal,dorsal (dorsal 1,dorsal 2) ve caudal yüzgeçler bulunur.Caudal yüzgeçler heteroserk tiptedir. • Erkek köpek balığında pelvik yüzgeçlerin iç kenarlarında çiftleşme esnasında spermlerin dişiye aktarılmasına yarayan ve klasper adı verilen kopulasyon organı vardır. • Başın alta tarafında iki burun deliği ve enine yarık şeklinde ağız bulunur.Gözler başın yan taraflarında ve göz kapakları yoktur. • Pektoral yüzgeçlerinin önünde 5 solungaç yarığı olup her biri ayrı ayrı dışarı açılır,yani operculum yoktur.Birinci çift solungaç yarıklarının değişmesiyle meydana gelen spiraculum’lar gözlerin arkasındadır . VATOZLAR • Vücut dorsoventral olarak yassılaşmıştır. • Pektoral yüzgeçler genişleyerek baş ve vücudun yan taraflarıyla birleşmiştir. • Spiraculum,dorsalde olup gözlerin arkasındadır. • Solungaç yarıkları,ağız ve burun delikleri ait tarafta bulunur.Gözler dorsalde,kuyrukları ince ve yuvarlaktır. • Erkeklerde pelvik yüzgeçlerin iç taraflarında bir çift kopulasyon organı vardır. Anal yüzgeçleri bulunmaz. DENİZ KEDİLERİ • Dış görünüşleri köpek balıkları ve vatozlardan farklıdır.Bunlarda baş büyük,vücut yuvarlak ve hafifçe yanlardan basık,arkaya doğru gittikçe incedir. • Derileri pulsuzdur.Dıştan kemikli balıklara çünkü solungaçların üzeri operculum denilen kapakla örtülü ve spiraculumları yoktur. • Birinci dorsal yüzgeç oldukça büyük ve önünde bir diken bulunur.Bu dikenin dip kısmında zehir bezi vardır. • Erkeklerde pelvik yüzgeçlerin son ışınları kopulasyon organına dönüşmüştür. Chimaera monstrosa (deniz kedisi) DERİ ANATOMİK ÖZELLİKLERİ Deri diyagonal(çapraz) şekilde dizilmiş,epidermis ve dermis kökenli çok ince placoid tip pullarla örtülüdür.Bu pulların her birinde geriye dönük diken şeklinde uzantılar vardır . İSKELET SİSTEMİ 1)NEUCRANİUM (KAFATASI) Beyin ve duyu organlarını korur.Neucranium tek parça olmakla beraber üzerinde burun bölgesi (regia nasalis),göz çukuru (regia orbitalis),kulak bölgesi(regio otica) ve art kafa bölgesi (regio occipitalis) bulunur. 2)VİSCECRANİUM(SPLANKNOCRANİUM) Çenelere,dil yayına ve solungaçlara desteklik eden kısım olup,7 çift kıkırdaktan yapılmıştır.Birinci çift yay üst çeneye desteklik yapan Çene yayı(mandibular yay),ikinci çift yay dile desteklik eden dil yayı (hyoid yay)’nı oluşturuken 37 çift yaylar ise solungaçlara desteklik eden ve solungaç yarıkları arasında bulunan Solungaç yayları (branchial yaylar)’ını yapar.Omurga,notokordoyu kuşatan omurlardan oluşmuştur.Omurların her iki ucu da çukurdur yani amphicoel tiptedir. SİNDİRİM SİSTEMİ • Ağız,geniş bir yutak,kısa bir özofagus, ’’J’’ farfi şeklinde mide,kısa bir bağırsak ve anüsten oluşur.Bağırsağın iç yüzeyini arttırmak için spiral perde bulunur.Karaciğer ince uzun ve 23 lopludur.Karaciğerin safrası bir kanalla ince bağırsağın ön kısmına salgılanır.Pankreas ise mide ile ince bağırsak arasında bulunur.Kandaki fazla tuzu dışarı atmada görev yaptığı düşünülmektedir. Mide Dalak Karaciğer KAS SİSTEMİ VE HAREKET • Kaslar gövde ve kuyrukta segmentaldir.Kasların kasılmasıyla vücut dalgalanma hareketi yaparak suda ilerler.Hareket esnasında balığın dengesi ve yön değiştirmesi yüzgeçler aracılığıyla sağlanır.Dorsal ve anal yüzgeçler yön tayini ve dengede,caudal yüzgeç öne doğru harekette,pektoral ve pelvik yüzgeçler ise denge ve su yüzeyine çıkma derine inmede görev yapar.Yüzme keseleri yoktur bu yüzden sürekli olarak hareket etmeleri gerekir aksi halde batarlar. DOLAŞIM SİSTEMİ Kalp 1 atrium,1 ventriculus olmak üzere iki odalıdır.Ayrıca kalplerinde,atriumdan önce 1 sinüs venosus ve ventriculus’tan sonra 1 conus arteriosus vardır.Sinüs venosusta biriken kirli kan,sırasıyla atrium,ventrikulus,conus arteriosus,ventral aorta ve 5 çift afferent(getirici) branchial arterler aracılığıyla solungaçlara gider.Solungaçlarda temizlenen kan,efferent branchial arterler aracılığı ile dorsal aorta’ya oradan da vücuda dağılır.Vücutta kirlenen kan,toplardamarla tekrar sinüs venosus’a geri döner .Tek dolaşım söz konusudur .Bu nedenle kalpte daima kirli kan bulunur . SOLUNUM SİSTEMİ • Solunum solungaçlarla olur.Ağzın açılması ile suyun ağza girmesi,kapatılması ile de suyun solungaçlardan geçerek solungaç yarıklarından dışarı atılması sağlanır.Solungaçlarda bol miktarda kılcal damarlar bulunmaktadır.Ventral aortadan gelen kirli kan solungaçlardan geçerken sudaki erimiş oksijen difüzyon ile kılcal damarlara geçerken,içerisindeki karbondioksit’i suya verir.Böylece solunum yapılmış olur. BOŞALTIM SİSTEMİ • Mezonefroz tipte olan ince ve uzun böbrekleri sölom boşluğunun üstünde,dorsal aorta’nın iki tarafında yer alır.Böbrekler erkek ve dişi bireylerde farklı görünümdedir.Dişide çok dar olan ön bölge,erkekte oldukça geniştir ve spermleri taşımaya yarar.Erkeklere mezonefrik kanal ürenin yanı sıra spermleri de taşır ve wolf kanalı adını alır. DUYU ORGANLARI • Dokunma ve acı gibi birçok duyu deri ile algılanır.Çok iyi gelişmiş burunları yanında,yutak üzerinde tat alma tomurcukları gibi diğer kimyasal duyu organları da vardır.Gözler avları ve düşmanların fark edilmesinde işe yarar.Kafatası içinde yer alan kulaklar sesleri ve balığın yönünü ve dengesini tayin eder.Dış ve orta kulak bulunmaz.Gövdenin yanlarındaki lateral çizgi,sudaki dalga ve akıntıları alır. SİNİR SİSTEMİ • Kıkırdaklı balıklarda beyin yuvarlak ağızlı balıklara göre daha iyi gelişmiştir.Sinir sistemi merkezi,periferal ve otonom olmak üzere üç kısımda incelenir.Merkezi sinir sistemi beyin ve omurilikten;periferal sinir sistemi beyin ve omurilikten çıkan sinirlerden;otonom sinir sistemi ise sempatik ve parasempatik sinirlerden oluşur.Beyinden 10 çift cranial sinir çıkarken,omurilikten de her vücut segmentine spinal sinirler gider. ENDOKRİN SİSTEM • Endokrin bezlerden hipofiz,beynin diencephalon (ara beyin) bölgesinin altında yer alır ve dört loba ayrılır.Tiroid,yutağın alt kısmındaki endostil’in değişmesiyle oluşur.Adrenal bez,memelilerdeki gibi iki kısımdan meydana gelmiştir.Gonadlar (testis ve ovaryum) tarafından salgılanan eşey hormonları ve timus gibi diğer endokrin bezlerin salgıları konusunda yeterli bilgi yoktur. ÜREME SİSTEMİ • Ayrı eşeylidirler.Testisler ince,uzun ve karın boşluğunun ön tarafına yerleşmiştir.Spermler mezonefroz tipteki böbreğin ön kısmında toplanır ve buradan wolf kanalı ile taşınır.Dişilerde bir çift,bazı türlerde ise tek (sağ) ovaryum bulunur.Ovaryumlarda olgunlaşan yumurtalar karın boşluğuna atılır.Buradan kirpikli hünilerle yumurtalar yakalanarak ovidukt (yumurta kanalı) içine alınır.Ovovivpar türlerde oviductun son kısmı genişleyerek embriyonun gelişmesi için uterus görevi yapar.Çiftleşme sırasında,erkeklerin spermleri klasper vasıtasıyla dişinin kloakına bırakılır.Yumurtalar ovidukt içinde döllenir.Yani döllenme içte olur.Üremeleri vivipar,ovovivipar ve ovipar şekilde olabilir.Ovipar türlerde döllenmiş yumurtalar yumurta kanalı ile dışarı atılır ve embriyonun gelişmesi suda olur.Ovovivipar türlerde döllenmiş yumurta uterusta açılır veyavrular canlı olarak çıkarlar.Vivipar olanlarda ise yavrular annenin vücudunda gelişir ve doğururlar. Dişi üreme sistemi Köpekbalığı doğumu Erkek üreme sistemi(köpek balığı) YAŞAM ORTAMLARI VE DİĞER ÖZELLİKLERİ • Köpek balıklar ve vatozlar genellikle denizlerde yaşarlar.Bazı türler tuzlu sularla irtibatlı olan nehirlerde de geçebilir.Bazı tropikal köpek balıkları ve vatozlar ise her zaman tatlı sularda yaşarlar.Deniz kedileri açık denizlerin derin ve soğuk sularında yaşarlar. • Kıkırdaklı balıkların çoğu yırtıcıdır ve planktonlardan balinalara kadar değişiklik gösteren canlı organizmalarla beslenirler.Ayrıca köpek köpek balıkları ağları yırtarak ve ağlara takılmış balıkları yiyerek balıkçılara büyük zararlar verirler.İnsanlara saldırırlar.İğneli vatozlar insanları zehirleyerek öldürür. • Bu gibi zararların yanında yararları da vardır;bazı ülkelerde etleri besin olarak tüketilir,deri ve yüzgeçlerin kaynatılmasıyla elde edilen jelatinimsi madde çorbalarda tatlandırıcı olarak kullanılır.Derilerinin tabaklanmasıyla cilt ve kılıf yapılır.Karaciğerlerindeki yağlarda A vitamini elde edilerek insanlar tarafından kullanılmaktadır.Günümüzde yaşayan 19 familya ve 250 kadar türü vardır. Vatoz iğnesi KIKIRDAKLI BALIKLARIN SINIFLANDIRILMASI PHYLUM SUBPHYLUM SUPERCLASSİS CLASSİS SUBCLASSİS ORDO ORDO SUBCLASSİS ORDO : Chordata : Vertebrata (Omurgalılar) : Gnathostomata (Çeneliler) : Chondrichtyes(Kıkırdaklı balıklar) : Elasmobranchii (Yassı solungaçlılar) : Selachii (Köpekbalıkları) : Rajiformes(Vatozlar) : Holocephalii (Denizkedileri) : Chimaeriformes SUBCLASSİS 1. ELSAMOBRANCHİİ (YASSI SOLUNGAÇLILAR) • Köpek balıkları ve vatozları temsil eder.Solungaç yarıkları ayrı ayrı dışarı açılır.Solungaç kapakları yoktur.Spiraculum’ları vardır.Çenelerin kafatasına bağlantısı Amphystyl (çene yayı ve hyoid yayın kafatasıyla bağlanması) ya da hyostyl (hyomandibulare’nin kafatasıyla bağlanması) şeklindedir.Kloakları mevcuttur. ORDO 1. SELACHİİ (KÖPEK BALIKLARI) • Köpek balıklarının vücutları iğ şeklinde,yani ortası geniş ve uç kısımları sivridir.Solungaç yarıkları 5-7 çifttir.Günümüzde yaşayan 19 familya ve 250 kadar türü vardır.Belli başlı bazı köpek balığı familyaları ve bu familyalara ait tipik türler şunlardır; FAMİLYA 1. Hexanchidae -Hexanchus griseus (gri köpek balığı-6 solungaçlı köpek balığı); Boyları 5-8 m kadardır.Dorsal yüzgeç tek ve arkadadır.Geceleri avlanır.Denizlerimizde bulunur.Solungaç yarığı sayısı altıdır. FAMİLYA 2. Heterodontidae -Heterodontus japonicus (boğa başlı köpek balıkları) ; Dorsal yüzgeçlerinin önünde ışınlar bulunur.Boyları 1 m kadardır.Eti Japonya’da yenir.Denizlerimizde yoktur. Heterodontus japonicus FAMİLYA 3. Mustelidae – Kaygan Derili Köpek Balıkları -Mustelus mustelus (asıl köpek balığı) Kuyruk yüzgecinin üst lobu çıkıntılıdır.Boyları 1m kadardır.Vivipar olup 40 yavru doğururlar.İnsanlar için tehlikeli değildir.Etleri yenir.Denizlerimizde vardır. FAMİLYA 4. Lamnidae Lamna nasus (dikburun karkariyas balığı) - Kuyruk yüzgeci yarım ay şeklinde olup,üst lobu bir girinti taşır.Boyları 6 m kadar olabilir.Etleri lezzetli,fakat ülkemizde yenmez.İnsanlar için tehlikelidir ve denizlerimizde bulunur. FAMİLYA 5. CHLAMYDOSELACHİDAE – YAKALI KÖPEK BALIKLARI Chlamydoselachus anguineus (yakalılıklı köpek balığı) - Yılan balığına benzer,solungaç yarıkları 6 adettir.İlk solungaç yarığı başı sarar ve yaka biçimindedir.Gebelik süresi iki yıldır.Boyları iki metreden uzundur ve denizlerimizde bulunur. Chlamydoselachus anguineus Carcharodon carcharias (büyük beyaz köpek balığı) - Pektoral yüzgeçleri büyük ve geriye doğru kıvrıktır.Gemileri takip ederek kıyıya kadar yaklaşır.En tehlikeli türdür.İnsanlara saldırırlar.6-12 metre boyunda ve 2-3 ton ağırlığında olabilirler.Denizlerim izde mevcuttur. FAMİLYA 6. RHİNCODONTİDAE– BALİNA KÖPEKBALIKLARI -Rhincodon typus (balina köpek balığı) Vücut üzerinde sarı ya da beyaz lekeler bulunur.Ağız terminal konumludur.En büyük köpek balığıdır.Boyları 18-20 m,ağırlıkları 12-25 ton kadardır.insanlar için tehlikeli değildir.Ovovivipar olan bun canlılar bir defada yaklaşık 20 tane yavru doğururlar.Denizlerimizde yoktur. FAMİLYA 7. CETORHİNİDAE – CAMGÖZ BALIKLARI -Cetorhinus maximus (büyük camgöz balığı) Solungaç yarıkları karın ve sırt orta çizgisine kadar uzanır.Boyları 15m,ağırlıkları 8 ton kadardır.Planktonlarla beslenir,yırtıcı değildir.Vivipar olup 2 yavru doğururlar.Atlantik Okyanus ve Akdeniz’de yaşar.Denizlerimizde vardır. Cetorhinus maximus FAMİLYA 8. SPHYRNİDAE – ÇEKİÇBAŞLI KÖPEK BALIKLARI -Sphyrna zygaena (çekiç başlı köpekbalığı) Başları çekiç şeklinde yanlara doğru uzamış olup uçlarında gözler bulunur.Boyları 4m’dir.Ovovivipardır.Bir defada 29-37 kadar yavru doğurur.Denizlerimizde bulunur. FAMİLYA 9. ALOPİİDAE – SAPAN BALIKLARI -Alopias vulpinus (Tilki balığı) Kuyruk yüzgecinin dorsal lobu tilki kuyruğu gibi uzundur.Boyları 6 m,ovovivipar olup en fazla 4 yavru doğururlar.Etleri değerli değildir.İnsanlar için tehlikesizdir ve denizlerimizde bulunur. ORDO 2. RAJİFORMES (BATOİDEA) – VATOZLAR • Vücutları dorsoventral olarak yassılaşmıştır.Pektoral yüzgeçleri çok büyük olup genellikle ön kısmı baş ve vücut ile birleşerek geniş bir vücut yüzeyi oluşmuştur.Başın üst tarafında gözler ve bunların arkasında spiraculum,ventral tarafında ise burun deliği,ağız ve 5 çift solungaç açıklığı bulunur.Anal yüzgeçleri yoktur.Kuyruk üzerinde 2 tane dorsal yüzgeci vardır.Bazılarında kuyruk yüzgeci bulunmaz.Yüzme pektoral yüzgeçlerin kanat şeklindeki hareketleriyle sağlanır.Rajidae familyası temsilcileri ovipar,diğerleri ovovivipardır. • Denizlerin kıyı kesimlerinden 3000 m derinliklere kadr yaşarlar.Çok azı acı ve tatlısulara girerler.Erkeklerin pelvik yüzgeçleri arasında bir çift kopulasyon organı bulunur. • Küçük balıklar ve yumuşakça gibi omurgasız hayvanlarla beslenirler. • 17 familya ve 350 türle kadar türü vardır.Beli başlı bazı vatoz balık familyaları ve bu familyalar ait tipik türleri şunlardır; FAMİLYA 1.MOBULİDAE MANTALAR -Manta briostris (manta) En büyük vatoz balığı olup vücut 7 m genişliğinde ağırları 2 ton kadardır.Bir yavru doğurur,denizlerimizd e bulunmaz. FAMİLYA 2. PRİSTİDAE – TESTERE BALIKLARI -Pristis pectinatus (testere balığı) Rostrum öne doğru uzamış ve yan kenarlarında dişler vardır.Testereye benzeyen bu dişler ile balık ve diğer hayvanlara zarar verirler.Boyları 6m kadar olabilir. FAMİLYA 3. RAJİDAE – VATOZ BALIKLARI -Raja clavata (Vatoz) Sırt taraf benekli ve derisi kaygandır.Sırt ve karın tarafında kemik tüberküller ve dikenler vardır.Boyları erkekler 70 cm,dişilerde 120 cm kadardır.Akdeniz ve Karadeniz’de yaşarlar. FAMİLYA 4. DASYATİDAE – İĞNELİ VATOZLAR -Dasyatis pastinaca (iğneli vatoz) Kuyruk ince,uzun ve üzerinde dişli bir zehir dikeni vardır.Dorsal yüzgeçleri yoktur.Boyları 2,5 m’dir.Ovovivipar olup 6-9 arasında yavru doğururlar.Denizlerimi zde mevcuttur. FAMİLYA 5. TORPEDİNİDAE – ELEKTRİKLİ BALIKLAR -Torpedo marmorata (torpil balığı,elektrikli vatoz) Boyları 1m,vücutları geniş ve pulsuz,üzerinde koyu lekeler vardır.Kuyrukları kısa ve kalın,dorsal yüzgeçleri iki tanedir.Pektoral yüzgeçlerin kaidesinde elektrik organları vardır.Bu organların üst kısmı pozitif,alt kısımları negatif kutup görevi yapar ve yaklaşık 200 voltluk elektrik üretirler. SUBCLASSİS 2. HOLOCEPHALİİ – DENİZ KEDİLERİ ORDO. CHİMERAE (CHİMAERİFORMES) • Kıkırdak bir iskelete sahip olmaları nedeniyle kıkırdaklı balıklara benzer.Ancak,operculum’un bulunmasıyla daha çok kemikli balıklara benzer.Vücut yuvarlak ve hafifçe yandan yassılaşmış olup,kediyi andırır.Erkeklerde,gözlerin arasında etli bir uzantı vardır.Bu uzantının üreme zamanı kur davranışıyla ilgili olduğu zannedilmektedir.Pektoral yüzgeçleri çok büyük,pelvik yüzgeçleri arasında bir çift kopulasyon organı vardır.Dorsal yüzgeç ikilidir.Birinci dorsal yüzgeç oldukça büyük ve önünde uzun bir diken vardır.İkinci dorsal ve kuyruk yüzgeçleri kücüktür.Omurga kuyruk yüzgecini simetrik olarak ikiye böler,yani difiserk kuyruk tipine sahiptir.Solungaçları 4 çift olup operculum’la örtülüdür.Kloak ve spiraculum’ları yoktur.Üst çeneleri kafatası ile kaynaşmış,yani otositilik çene tipidir.Bu nedenle Holocephalii (bütün başlılar) denir.Ovipardırlar,bir veya iki yumurta yaparlar. FAMİLYA. CHİMAERİDAE -Chimaera monstrosa (deniz kedisi) Boyları 1,5m kadardır.Birinci dorsal yüzgecin önündeki zehirli diken öldürücü olabilir.Karaciğerlerinden yağ elde edilir ve eczacılıkta kullanılır.Atlas Okyanusu ve Akdeniz’de yaşar.Denizlerimizde bulunmaz.