Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 Ali Rıza ERDEM1 EĞİTİM YÖNETİMİ ETİĞİ ve EĞİTİM YÖNETİMİNDE ETİK LİDERLİĞİN KRİTİĞİ2 Özet Bu çalışmanın amacı, ilgili literatür irdelenerek eğitim yönetimi etiği ve eğitim yönetiminde etik liderliğin kritiğini yapmaktır. Bu çalışmada eğitim yönetimi etiği ve eğitim yönetiminde etik liderlik irdelenerek çıkarımlarda bulunulmuştur. Yönetsel etik, yönetsel eylemlerde uyulması gereken ilkeler veya davranış kuralları olarak tanımlanır. Eğitim yöneticilerinin, görevlerini yerine getirirken, yasa ve politikalar kadar meslek etik ilkelerine uygun davranmaları gerekir. Etik liderlikte liderlik özelliklerinden “etiksel özellikler” ön plana çıkmaktadır ve etik liderlik “etik değerlerle” ilgilidir. Okul yöneticilerinin etik liderlik becerileri dört farklı boyutta; (1) karar verme sürecinde, (2) davranışsal, (3) iletişim sürecinde (4) örgüt iklimi oluşturma sürecinde etik olarak ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler Eğitim yönetimi, etik, eğitim yönetimi etiği, etik liderlik, kritik ETHICS OF EDUCATIONAL MANAGEMENT & THE CRITICS OF ETHİCS LEADERSHİP IN EDUCATION MANAGEMENT Abstract The aim of study is to make critics of ethics leadership in education management by studying the relevant literature. In this study, there are a number of conclusions regarding ethics of education management and ethics leadership in education management. Management ethics is defined as behavior rules or the principals in management activities. While performing their duties, education managers are supposed to obey the appropriate laws and politics as well as occupational ethics principles. In ethics leadership, “ethical characteristics” are regarded as a highly considerable leadership characteristic and ethics leadership is related to “ethics values”. Ethics leadership skills of school principals are studied in four major Prof. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Sınıf Öğretmenliği ABD., arerdem@pau.edu.tr Bu çalışma 03-05 Ekim 2013 tarihlerinde Balıkesir Burhaniye’de düzenlenen “4. Eğitim Yönetimi Forumu” nda sunulan sözlü bildiri metninin geliştirilmiş şeklidir. 1 2 Ali Rıza Erdem 2 categories as follows: (1) decision process (2) behavioral (3) communication (4) organization climate Key words: Education management, ethics, ethics of educational management, ethics leadership, critic GİRİŞ Eğitimde yatırım insana yapılmaktadır ve eğitimin amaçlarından birisi de toplumun değer yargılarını bir sonraki nesle aktarmaktır. Eğitim kurumları olan okullar değerlere dayalı örgütlerdir. Bu nedenle etik açıdan eğitim örgütlerinin güvenli örgütler olma sorumlulukları vardır. Okul müdürü konumundan dolayı toplumun birçok kesimiyle ilişki içerisindedir ve bu farklı kesimlerin okul müdüründen değişik beklenti ve istekleri olabilmektedir. Bu beklenti ve istekler okul müdürlerini sürekli olarak etik sorunlarla yüzyüze getirmektedir. Bu sorunlardan bazıları ırkçılık ve kökten dincilik, cinsiyet eşitsizliği, cinsel taciz ve şiddet, cinsiyete yaklaşımda farklılıklar, aile yapısı (boşanmış, tek ebeveynli, hemcinslerden oluşan vb.), çocukların suistimali, bozulan sağlık dengeleridir (obetizm, süreğen hastalıklar vb.), Son yıllarda eğitim yönetiminde etik ve etik liderlik daha çok tartışılmaya başlanmıştır (Akbaba Altun, 2003; Erdoğan, 2012; Uğurlu, 2012). Bu çalışmanın amacı, ilgili literatür irdelenerek eğitim yönetimi etiği ve eğitim yönetiminde etik liderliğin kritiğini yapmaktır. Eğitim yönetimi etiği ve eğitim yönetiminde etik liderliğin irdelenmesinin, eğitim yöneticilerinin ve öğretmenlerin konuya dikkat çekilmesi ve konu hakkında farkındalıklarının artırılması açısından katkı sağlaması beklenmektedir. Yöntem Bu çalışmada eğitim yönetimi etiği ve eğitim yönetiminde etik liderlik irdelenerek çıkarımlarda bulunulmuştur. Çalışma literatürden elde edilen verilerin analizi ve yeniden düzenlenmesi yöntemiyle gerçekleştirilmiştir. Çalışmada literatürden elde edilen veriler, araştırmacı tarafından belirlenen “etik ve yönetim etiği”, “eğitim yönetimi etiği”, “eğitim yönetiminde etik liderlik” ve “eğitim yönetimi etiği ve eğitim yönetiminde etik liderlik açısından çıkarımlar” alt başlıkları kullanılarak düzenlenmiştir. Veriler, alanyazından ve internet kaynaklarından elde edilmiştir. Öncelikle elde edilen veriler çalışmanın alt başlıklarına göre ayrılmış ve analiz edilmiştir. Daha sonra ayrılan ve analiz edilen veriler, çalışmanın alt başlıklarına göre yeniden düzenlenmiştir. Etik ve Yönetim Etiği “Etik”, bir dizi kural ve ilke yâda bir küme insan yâda toplumca kabul edilmiş bir dizi davranış ve ahlaki ilkeler kümesi anlamına gelmektedir. Etiğin özünde doğru ve yanlış ölçütleri yatmaktadır, etik, yanlış ya da doğru olma düşüncesi ile ilgilenir. Daha geniş bakış açısı ile etik bütün etkinlik ve amaçların yerli yerine konulması, neyin yapılacağı veya yapılamayacağının, neyin isteneceğinin veya istenemeyeceğinin, neye sahip olunacağı ya da olunamayacağının bilinmesidir. Etik genel olarak, neyin doğru neyin yanlış olduğunu ayırmaya yarayan davranış kurallarıdır. Etik, insan davranışlarını tanımlayarak ya da açıklayarak değil de, değerlendirerek yapar. Buradaki değerlendirmeden amaç, insan eylemleri ve bunların sonuçlarının çözümlenmesidir. Örgütler artık etik uygulama ve davranışların kurumsallaştırılmasına önem vermektedir (Gözütok, 1999; Karakütük, 2002; Aydın, 2003; Kuçuradi, 2003; Pelit ve Güçer, 2006; Ilgaz & Bilgili, 2006; Aypay, 2009; Obuz, 2009; Yaman & Mermer & Mutlugil, 2009; Usta, 2011; Kandemir, 2012) The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 3 Eğitim Yönetimi Etiği ve Eğitim Yönetiminde Etik Liderliğin Kritiği Yönetsel etik, 1970’li yıllardan sonra üzerinde önemle durulan ve çalışılan konulardan biri haline gelmiştir. Yönetsel etik, yönetsel eylemlerde uyulması gereken ilkeler veya davranış kuralları olarak tanımlanır. Yönetsel etiğin, yöneticilerin ahlak dışı etkinliklerde bulunmaları ile ilgilendiği gibi, yöneticilerin karşılaştıkları çıkar çatışmaları ve ikilemlerinin çözümünde onlara yardımcı olacak ilkelerle de ilgilendiği söylenebilir. Yönetimde uyulması gereken etik ilkeler; adalet, eşitlik, dürüstlük ve doğruluk, tarafsızlık, sorumluluk, insan hakları, hümanizm, bağlılık, hukukun üstünlüğü, sevgi, hoşgörü, laiklik, saygı, tutumluluk, demokrasi, olumlu insan ilişkileri, açıklık, hak ve özgürlükler, emeğin hakkını verme, yasadışı eylemlere direnmedir (Bursalıoğlu, 1991; Kaya, 1993; Fromm, 1995; Covey, 1996; Köknel, 1996; Taymaz, 1997; Başaran, 2000; Aydın, 2001; Çevikbaş, 2006; Küçükkaraduman, 2006; Saylı & Kızıldağ, 2007; Dökmen, 2008). Günümüzde yönetsel etik; hiyerarşik yapılar ve bürokratik yönetim şartları altında sosyal ahlak açısından tehlikeli sonuçlar doğuracak şekilde deforme olmaktadır. Yönetim sürecinde kararlarda, uygulamalarda, eylem ve işlemlerde kaçınılması gereken davranışlar etik dışı davranışlar olarak değerlendirilmektedir. Yönetime duyulan güvensizliğin gerisinde, etik dışı uygulamaların ara sıra olması değil, bunların sıradanlaşması vardır. Yönetimde etik dışı davranışlar ise ayrımcılık, kayırma, rüşvet, yıldırma-korkutma, ihmal, sömürü (istismar), bencillik, yolsuzluk, işkence (eziyet), yaranma-dalkavukluk, şiddet-baskı-saldırganlık, iş ilişkilerine politika karıştırma, hakaret ve küfür, bedensel ve cinsel taciz, kötü alışkanlıklar, görev ve yetkinin kötüye kullanımı, dedikodu, zimmet, dogmatik davranış, yobazlıkbağnazlıktır. Yönetimde etik-dışı davranışlar, örgüt içerisindeki çatışmalar ve davranışsal sorunları ifade etmektedir. Bu davranışlar sonucunda ortaya çıkan durumlara bağlı olarak, örgütsel kültürü zayıflamakta, çalışan bağlılığı, performansı ve motivasyonu azalmaktadır (Başaran, 1991; Bursalıoğlu, 1991; Fromm, 1995; Köknel, 1996; Aydın, 2001; Çevikbaş, 2006; Küçükkaraduman, 2006; Saylı & Kızıldağ, 2007; Uluğ, 2009; Turgut, 2010; Oruç, & Tonus, 2011). Eğitim Yönetimi Etiği Eğitim yöneticilerinin, görevlerini yerine getirirken, yasa ve politikalar kadar meslek etik ilkelerine uygun davranmaları gerekir. Eğitim yöneticilerinin liderlik rolünü kazanabilmelerinde sahip oldukları etik değerlerin de çok büyük rolü vardır Eğitim yöneticilerinin sahip olduğu değerler, eğitim politikalarının ve felsefesinin belirlenmesi, bu politikaların programlar yoluyla gerçekleştirilmeye çalışılması, personelin seçimi, geliştirilmesi ve değerlendirilmesi, kaynakların rasyonel kullanılması, sağlıklı bir okul kültürünün oluşturulması ve okulun etkili kılınmasında oldukça önemli bir yere sahiptir. (Bursalıoğlu, 1991; Kaya, 1993; Akbaba Altun, 2003). Kara’ya (2006: 108) okulların kültür yapılarının güçlü olma düzeyi arttıkça, okul yöneticilerinin güçlü (olumlu) etik davranışlara sahip oldukları sonucuna varılmıştır. Okulların kültür yapıları ile okul yöneticilerin etik davranışlar arasındaki ilişkinin istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmüştür. Kıral & Adıbelli’ye (19.07.2013: 4) göre 21. yüzyılın okul yöneticilerinin nasıl olması gerektiği ile ilgili öğretmenler tarafından verilmiş olan 94 ifadenin 36’sı yöneticinin etik davranış özellikleri ile ilgilidir. Yöneticinin etik davranış özelliklerine ilişkin verilmiş 36 ifadeden en yüksek frekansa sahip ifade 13 kez tekrarlanmış olan “adaletli olma” ve en az tekrarlanmış olan 2 ifade “söylediği ve uyguladığının bir olması” dır. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 Ali Rıza Erdem 4 Okul müdürlerinin etik ilkelere uygun davranması konusunda öğretmen algıları önemlidir. Küçükkaraduman’a (2006: 58) göre öğretmenler (1) hoşgörü boyutunda okul müdürlerinin, başkalarının görüşlerine değer verir, eleştirilere açıktır, başkalarını dinlerken kendini onların yerine koyar ve anlamaya çalışır, astları ile takım çalışması yapar, astları arasında meydana gelen çatışmalarda hakemlik yapar ve eylemlerinden dolayı hesap verir ilkelerine uygun davranma düzeylerine “kısmen” katıldıkları görüşüne sahiptir. Öğretmenler diğer etik ilkelere ise okul müdürlerinin “çoğunlukla” uygun davrandıkları görüşünü taşımaktadırlar. (2) Adalet boyutundaki, ödülleri hak edenlere verir ve bireylere eşit davranır ilkelerine ilköğretim okul müdürlerinin “kısmen”, diğer ilkelerde ise “çoğunlukla” uygun davrandıkları görüşündedirler. (3) Sorumluluk boyutundaki bütün ilkelere öğretmenler ilköğretim okul müdürlerinin “çoğunlukla” uygun davrandığını düşünmektedirler. (4) Dürüstlük boyutundaki ilkelerden ilköğretim okul müdürlerinin yolsuzluk yapmaz, rüşvet kabul etmez ve amaçlarını gerçekleştirmek için yasa dışı yollara başvurmaz ilkelerine “tamamen”, diğer ilkelere ise “çoğunlukla” uygun davrandıklarını düşünmektedirler. (5) Demokrasi boyutundaki ilkelerden astlarının örgütlenme haklarını engellemez ilkesine “çoğunlukla”, diğer ilkelere ise “tamamen” uygun davrandıkları görüşüne sahiptirler. (6) Saygı boyutunda bütün ilkelere ilköğretim okul müdürlerinin “tamamen” uygun davrandıklarını düşünmektedirler. Bahar Sunar’a (2011: 87) göre okul müdürlerinin kendi davranışlarının etik ilkelere uygun olup olmadığı hakkındaki algıları “her zaman uygun” şeklindedir. Okul müdürleri kendilerinin en çok “saygı” boyutundaki etik ilkelere uygun davrandıklarını, en az ise “hoşgörü” boyutundaki etik ilkelere uygun davrandıklarını algılamaktadırlar. Demir’e (2007: 165-171) göre resmî lise yöneticilerinin adalet ve dürüstlük boyutlarında özel lise yöneticilerinden daha olumlu algıya sahip olduklarını göstermektedir. Özel okul öğretmenlerinin yöneticilerini etik ilkelere uygunluk yönünden değerlendirmelerinde hoşgörü, sorumluluk, dürüstlük, demokrasi ve saygı boyutlarında daha olumlu değerlendirdikleri görülmektedir. Bunun yanı sıra, resmî okul yönetici ve öğretmenlerinin daha yüksek ve olumlu algılara sahip oldukları, özel okullarda görevli yöneticilerin ise kendilerine daha eleştirel yaklaşabildikleri görülmektedir. Selimoğlu’na (2008: 121) göre öğretmenler meslek lisesi müdürlerinin etik ilkelere “her zaman” uygun davranır şeklinde belirtmişlerdir. Doğan’a (2008: 86) göre öğretmenlerin, yöneticilerinin mesleki etik ilkeleri arasından, insan hakları boyutunu en yüksek düzeyde, sevgi boyutunu ise en düşük düzeyde algıladıkları sonucuna varılmıştır. Öğretmenlerin, yöneticilerinin mesleki etik ilkeleri arasından, adalet, dürüstlük, güven ve mesleki yeterlilik boyutlarını normal düzeyde; saygı, mesleki sorumluluk ve örgütsel bağlılık boyutlarını ise kısmen yüksek düzeyde algıladıklarını göstermektedir. Hayri’ye (2010: 102) göre öğretmenler, yöneticilerinin meslek etiğini adalet, dürüstlük, saygı, mesleki sorumluluk, İnsan hakları ve sevgi boyutlarında “katılıyorum” düzeyinde değerlendirirlerken, mesleki yetkinlik boyutunda “kararsızım” düzeyinde değerlendirmektedirler. Erdoğan’a (2012: 514-515) göre öğretmenlerde okul müdürlerinin etik ilkelere uygun davrandıkları algısı hâkimdir. Öğretmenler, okul müdürlerinin en çok saygı boyutunda ki etik ilkelere uygun davrandıklarını belirtirken, en az hoşgörü ve adalet boyutlarındaki etik ilkelere uygun davrandıklarını belirtmektedirler. Müfettişlerde ise müdürlerin etik ilkelere uygun davrandıkları algısının zayıf olduğu görülmüştür. Müfettişler müdürlerin sadece saygı boyutundaki ilkelere uygun davrandıkları görüşüne katılırken diğer boyutlara az katılmışlardır. Kendi algılarına göre müdürler, tüm etik ilkelere uygun davranmaktadırlar. Etik ilkelere uygun davranma konusunda müdürlerin kendileri için müfettiş ve öğretmen algılarına göre daha iyimser değerlendirmeler yaptıkları görülmektedir. Müdürlerin etik ilkelere uygun davranmalarına ilişkin müdürler ile öğretmen ve müfettişlerin algıları The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 5 Eğitim Yönetimi Etiği ve Eğitim Yönetiminde Etik Liderliğin Kritiği arasında anlamlı farklılıklar bulunmaktadır. Müdürlerin etik ilkelere uygun davrandıkları algısı en düşük müfettiş grubunda görülmüştür. Öğretmenler ise müfettişlere göre daha iyimser değerlendirmeler sergilemişlerdir. Müdürlerin etik ilkelere uygun davrandıkları algısının en yüksek olduğu grup ise yine müdürlerin kendileri olmuştur. Etik dışı davranışlar konusunda hem devlet hem de özel okul yöneticileri hassas davranmalıdır. Başel’e (2007: 104) göre dershanelerde; yöneticilerin olumlu davranışları desteklememesi, verdikleri sözleri tutmaması, kararlarında tutarlı davranmamaları, laf taşıma faaliyetlerinde bulunanları desteklemeleri, kurumda siyaset yapılması, cinsiyet ayrımcılığı yapılması, işe alma ölçütlerinde taraflılık, tüm üyelere saygı gösterilmemesi, yönetmeliklere uygun davranılmaması, veli olanaklarının kişisel amaç için kullanımı, derslerde dersin içeriği ile ilgili olmayan konuların anlatılması gibi etik dışı davranışlar özel okullara göre daha fazla sergilenmektedir. Özel okullarda; yöneticilerin iş yerinde çatışmaya yol açacak davranışlar sergilemeleri, kurumda yaşam felsefesi farklı olan öğretmenlerin çalışabilmesinin zor olması, çalışanları istenilmeyen davranışlara iten bir ortamın olması, aynı işi yapan çalışalar arasında ücret farkının olması, adaletsiz bir terfi sisteminin olması, akraba ve arkadaş çocuklarına ayrıcalık gösterilmesi gibi olaylar dershanelere göre daha fazla sergilenmektedir. Eğitim Yönetiminde Etik Liderlik Etik liderlik, yeni liderlik kuramları ve yaklaşımları arasında giderek daha fazla tartışılmaya başlamıştır. Etik liderlik; “kişisel faaliyetlerinde ve kişilerarası ilişkilerde normatif uygunluk çerçevesinde yönetim sergileyen ve bu tarz yönlendirmeleri iki yönlü iletişim, güçlendirme ve ahlaki düşünmeye yönelterek artırmayı hedefleyen bir liderlik tarzıdır”. Etik liderlikte liderlik özelliklerinden “etiksel özellikler” ön plana çıkmaktadır ve etik liderlik “etik değerlerle” ilgilidir. Etik değerler, çeşitli standartlar ve etik davranışları içermektedir. Etik değerler çerçevesinde olabildiğince bencil davranışlar yerine özgeci davranışlar benimsenmelidir ve gerçekleştirilmelidir. Etiksel liderliğin kurucusu Bili Grace 4 V modelini geliştirmiştir. Bu modelin temel boyutlarını değerler (values), vizyon (vision), ses (voice) ve erdem (virtue) oluşturmaktadır. Etik liderler, etik kurallara dikkati çekmenin yanında örneklerle izleyenlerine ayrıntılı açıklamalarda bulunurlar. Etik davranmaları konusunda çalışanlarına ahlaki açıdan örnek olarak, onların dönüşümlerine yardımcı olurlar. Adalet yargılamaları, aldıkları kararlar ve verdikleri cezalar izleyenleri tarafından gözlemlenir ve örnek alınır Etik liderin öncelikle bir takım etik değer ve ilkeleri taşıması zorunluluğu, etik liderliği özellik kuramıyla bütünleştirmektedir. Etik liderin davranışını sergileyebileceği uygun bir örgüt ortamının olması gerekir. Ortamın uygunluğu ise daha çok örgüt kültürüyle ilgilidir. Bu bakımdan etik liderlik ile kültürel liderlik arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Etik liderler, etik davranışların gelişimini teşvik etmek için doğru koşulları yaratarak, bu durumu destekleyen bir örgüt kültürü yaratırlar (Çelik, 2000; Arslantaş & Dursun, 2008; Buluç, 2009; Sezgül, 2011; Yeşiltaş & Çeken & Sormaz, 2012). Yağmur’a (2013:115) göre etik iklimin, etik dışı davranışları negatif yönlü; etik liderliğin, etik dışı davranışlar etik dışı davranışları negatif yönlü ve etik liderliğin etik iklimi pozitif yönlü etkilediği bulgulamıştır. Okul yöneticilerinin etik liderlik becerileri dört farklı boyutta; (1) karar verme sürecinde, (2) davranışsal, (3) iletişim sürecinde ve (4) örgüt iklimi oluşturma sürecinde etik olarak ele alınmaktadır. (1) Karar verme sürecinde etik, liderin ahlaki açıdan doğru kararlar verebilmesi, doğru ile yanlışı ayırt edebilmesi ve verdiği kararlarda etik davranması kapsamında incelenmektedir. Okul yöneticisi karar alma sürecinde; çözümler üretmede sistemli yaklaşması, The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 Ali Rıza Erdem 6 politik konularda kazanç sağlamaya yönelik çalışmalarda ve dini konularda fayda amaçlı faaliyetlerde bulunmaması, ekonomik alanda kişisel kazanç sağlayıcı davranış sergilememesi, mesleki sorumluluklarını dürüstlük duygusu içerisinde yapması, okulda ortak alınan kararları, etkili biçimde uygulaması, okulda yapılan işlerde ölçüyü belirlemesi ve davranışlarının sınırlarını bilmesi gerekir. (2) Davranışsal etik, yöneticinin dürüst ve adil davranışlar sergilemesi, örgütteki herkesi eşit görmesi ve eşit muamele etmesine işaret etmektedir. Okul yöneticisinin etik lider olarak sergileyeceği davranışlar; sevgi, doğruluk, iyilik, özgürlük, birlik sağlama, hoşgörülü olma, sorumluluk ve yaşama saygıdır. Okul yöneticileri, lider olarak kişisel dürüstlüğe önem veren bir kültür oluşturmalıdırlar. (3) İletişim sürecinde etik, yönetici ve çalışanlar arasında sağlıklı iletişim ağının kurulması ve çalışanların iş doyumunun sağlanması ile ilgilidir. Okul yöneticisi, liderlik yaptığı okullarda insanların birbirleriyle sözlü iletişim kurmaları için etkili bir çalışma ortamı oluşturmalıdır. Kurulan bu çalışma ortamında insanların kendisini doğru ve rahat ifade edebilmesi gerekir. Bu çalışma ortamının temelini etik değerler oluşturmalı ve bunu okul yöneticisi yapmalıdır (4) Örgüt iklimi oluşturma sürecinde etik, etkili bir okul iklimi oluşturmak için çalışanlara sahip çıkılması, onların desteklemesi, düşüncelerin sevgiyi temel alan bir yaklaşımla yayılması, okul kültürünün ve vizyonunun net bir şekilde ortaya konması, çalışanların yaratıcılıklarını maksimum düzeyde ortaya çıkarabilecekleri bir çalışma ortamının hazırlaması ile ilgilidir. Okullarda verimliliği artırmak için öğretmeyi özendirici ve artırıcı bir örgüt iklimi oluşturulmalıdır. Bu örgüt iklimi, çalışanların ve öğrencilerin iyi geçiminden doğan yüksek moral ve birbirlerine karşı olan güven, saygı ve ilginin mevcut olduğu bir havada olmalıdır (Yılmaz, 2005; Yılmaz, 2006; Turhan, 2007; Cemaloğlu & Kılınç, 2012; Uğurlu, 2012). Kurşun’a (2011:121-122) göre okulların kurumsal imajını okul yöneticilerinin etik liderlik özellikleri anlamlı bir şekilde etkilemektedir. etik liderlik, kurumsal imajın hizmet kalitesi boyutunun %17’sini, yönetim kalitesi boyutunun %58’ini, finansal sağlamlık alt boyutunun %33’ünü, çalışma ortamı alt boyutunun %43’ünü, toplumsal sorumluluk alt boyutunun %40’ını, duygusal çekicilik alt boyutunun %47’sini ve kurumsal etik alt boyutunun %51’ni açıklamaktadır. kurumsal imajın alt boyutlarının tamamına yakınında, etik liderliğin iklimsel etik boyutuna etki ettiği görülmektedir. Okul yöneticileri etik değerlere uygun davranışlar sergilemelidir. Calabrese (1989) on maddelik bir çerçeve ile okul yöneticilerinin davranışlarına rehber edinebileceği etik değerleri belirlemiştir. Okul yöneticileri bu etik değerlere uygun davranışlar sergilediğinde kendilerine duyulan güvenin sarsılmasını önleyebilecek, etik lider özelliği göstereceklerdir. Okul yöneticilerinin davranışlarına rehber edinebileceği etik değerler şunlardır; (akt Erdoğan 2012: 504-505). (1) Okul yöneticileri eğitim felsefesine uygun bir vizyon geliştirmelidir. (2) Okul yöneticisi güçlü bir ahlâkî lider olmalı, okulda ahlâkî bir hava oluşturmalıdır. (3) Okul yöneticisi ayrımcı davranışları kınamalıdır. (4) Okul yöneticisi etkili öğretimi bir görev olarak görmeli, bu konuda öğrencilerin ve toplumun yararını gözeterek hareket etmelidir. (5) Okul yöneticisi okul toplumunu tesis etmelidir. (6) Okul yöneticisi okul toplumu içindeki farklı grupların hakları arasında denge gözetir. (7) Herkes tarafından istenen kararlar her zaman doğru kararlar değildir. (8) Okul yöneticisinin kararlarının temelinde, okul toplumunun üyeleri için doğru olanı yapmak vardır. (9) Ahlâkî cesaret yönetici rolünün bir parçasıdır.(10) Okul yöneticisi etik davranışları, ahlâkî eylemleri ve dürüstlüğü okul üyeleriyle paylaşmalıdır. Arslanargun’a (2012: 1333) göre okul yönetiminde sergilenmesi gereken değerler sırasıyla adalet, güven, mevzuata bağlılık ve çalışkanlık olarak ifade edilmektedir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 7 Eğitim Yönetimi Etiği ve Eğitim Yönetiminde Etik Liderliğin Kritiği Eğitim yöneticilerinin etik liderliğin boyutlarındaki davranışları hangi düzeyde gösterdiğiyle ilgili öğretmen algıları oldukça önemlidir. Gültekin’e (2008: 64) göre ilköğretim okulu yöneticilerinin etik liderlik davranış gösterme düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri etik liderliğin iletişimsel etik, örgütsel karar vermede etik, davranışsal etik boyutunda davranışlarını “iyi” düzeyde; örgüt iklimini oluşturma sürecinde etik boyutunda ise “yeterli” düzeyde gösterdikleri sonucu ortaya çıkmıştır. Karagöz’e (2008: 207-208) göre öğretmenlerin “karar verme sürecinde etik”, “davranışsal etik”, “iletişim sürecinde etik” ve “örgüt iklimi oluşturma sürecinde etik” boyutuna yönelik algıları “katılıyorum” düzeyindedir. Özdemir’e (2009: 93) göre öğretmenlerin, okul yöneticilerinin etik ilkelere uyma boyutuna ilişkin algıları genel olarak olumlu yöndedir. Öğretmenler bu boyuta ilişkin ifadelerin hiçbirini “hiç katılmıyorum‟ veya “katılmıyorum‟ düzeyinde puanlamamışlardır. Baştuğ’a (2009: 100) göre ilköğretim okulu müdürlerinin, etik liderliğin en fazla iletişim süreci boyutunda etik liderlik davranışı gösterdiği ortaya çıkmıştır. Özel ve resmi ilköğretim okulu yöneticilerinin etik liderlik davranışları gösterme düzeylerine ilişkin öğretmen algılarına bakıldığında her dört boyutta (karar verme sürecinde, davranışsal, iletişim sürecinde ve örgüt iklimi oluşturma sürecinde) özel okul lehine anlamlı bir fark olduğu görülmüştür. Pınar Topuzoğlu’na (2009: 114-116) göre kadın öğretmenler etik okul kültürü ve iklimi oluşturma ve güvene dayalı liderlik özellikleri acısından yöneticilerinin etik liderlik özelliğine daha fazla sahip olduklarını algılamışlardır. 31-40 yas grubu öğretmenler; yöneticilerinin “etik ikilemleri çözme ve etik karar verme” konusundaki yetkinliklerine, 20-30 ve 41-50 yas grubu öğretmenlerden daha fazla güvenmektedir. 31-40 yas grubu öğretmenler; yöneticilerinin “sosyal sorumluluk” konusundaki yetkinliklerine, 20-30 ve 41-50 yas grubu öğretmenlerden daha fazla güvenmektedir. Öğretmenliğe yeni başlayan ve tecrübesi daha az olan öğretmenler yöneticilerinin etik liderlik yetkinliklerini diğer öğretmenlerden daha az yeterli olarak algılamaktadırlar. Farklı eğitim kurumlarından mezun olan öğretmenler yöneticilerinin etik liderlik yetkinliklerini benzer şekilde algılamışlardır. Branş değişkenine göre istatistiksel acıdan anlamlı farklılıklar bulunamamıştır. Aydın’a (2010: 97) göre öğretmenlerin, okul yöneticilerinin etik ilkelere uyma ve etik ikilemleri çözme ve etik karar verme alt boyutuna ilişkin algıları genel olarak olumlu yöndedir. Katılmıyorum şeklinde bir görüş belirtilmemiştir. Helvacı’ya (2010: 407-408) göre okul yöneticilerinin etik davranışlar bağlamında; iletişimsel, iklimsel ve davranışsal etik boyutlarında gösterdikleri davranışlar “orta” düzeyde; örgütsel karar verme boyutunda etik davranışları ise “çok” düzeyindedir. Okul yöneticilerinin etik davranış bağlamında en yüksek gösterdikleri davranışların; öğretmenler arasında arabozucu olmama, merhametli olma, kendi işlerini sorumluluk duygusu içerisinde yapma, okul kurallarını doğru bir şekilde oluşturma, davranışların sınırlarını bilme, okulda yapılan işlerde ölçüyü belirleme, içinde bulunduğu toplumun değerlerine saygı gösterme, faaliyetleri gerçeklik ilkesine göre yapma gibi davranışlar olduğu görülmektedir. Okul yöneticilerinin etik davranış boyutunda gösterdikleri en düşük düzeyde davranışların; hatalarını kabul etme, yapılan hizmetlerden dolayı insanlara minnet duygusu besleme, tartışmalara yapıcı ve anlayışla katılma, öğretmenlerin başarısını adaletli bir şekilde ödüllendirme, öğretmenlerin yaratıcılığının ortaya çıkması için uygun ortam hazırlama, çözümler üretmede sistemli yaklaşma, dinî konularda fayda amaçlı faaliyetlerde bulunmama, olaylar karşısında cesaretli davranma ve kendi kendini değerlendirebilme davranışları olduğu görülmektedir. Acar ve Kaya’ya (2012: 100) göre beden eğitimi öğretmenleri okul yöneticilerinin yüksek düzeyde bir etik lider davranışı sergilediğini belirtmektedirler. Ayrıca ölçekten elde edilen veriler, alt boyutlar açısından incelendiğinde, araştırma gurubu iletişimsel, iklimsel, karar verme ve davranışsal etik alt boyutları içinde en çok iletişimsel etik alt boyutuna katıldıklarını ifade The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 Ali Rıza Erdem 8 etmişlerdir. Ertürk’e (2012: 74) göre okulu müdürlerinin etik liderlik davranışı düzeyleri tüm boyutlarında öğretmen görüşleri bağlamında pek çok seviyede çıkmıştır. Örgütsel karar vermede etik boyutunda ekonomik alanda kişisel kazanç sağlayıcı faaliyetlerde bulunmama politik konularda kazanç sağlamaya yönelik çalışmalarda bulunmama, dini konularda fayda amaçlı faaliyetlerde bulunmaz davranışları ön plana çıkmaktadır. Davranışsal etik boyutunda; dürüst davranır, içinde bulunduğu toplumun değerlerine saygı gösterir, olaylar karşısında cesaretli davranır davranışları ön plana çıkmaktadır. İklimsel etik boyutunda; kendi işlerinin sorumluluk duygusu içerisinde yapar, tartışmalar için özgür ortamlar yaratır, okulun kurallarını doğru bir şekilde oluşturur davranışları ön plana çıkmaktadır. İletişimsel etik boyutunda; merhametidir, öğretmenleri sahip oldukları kişisel özelliklerinden dolayı yargılamaz, öğretmenlere içten davranır davranışları öne çıkmaktadır. Gülcan & Kılınç ve Çepni’ye (2012: 133) göre öğretmenler “katılıyorum” düzeyinde yöneticilerin etik liderlik davranışlarını betimlemişlerdir. Okul müdürlerinin iletişimsel, iklimsel, davranışsal ve karar vermede etik boyutları kapsamına giren davranışları göstermede genel olarak başarılı oldukları tespit edilmiştir. Bir başka ifadeyle, öğretmenler okul müdürlerinin etik liderlik davranışlarını yeterli düzeyde gösterdiklerine inanmaktadırlar. Uğurlu’ya (2012: 209) göre öğretmenler “oldukça yüksek” düzeyinde yöneticilerin etik liderlik davranışlarını betimlemişlerdir. Karar verme sürecinde etik davranışı alt boyutlar içinde en yüksek değeri taşımaktadır. Etik liderliğin boyutlarıyla örgütsel adalet arasındaki ilişki birçok araştırmayla saptanmıştır. Yıldırım’a (2010: 109) göre etik liderlik boyutları ile örgütsel adalet boyutları arasında en güçlü ilişki etkileşimci adalet arasında çıkmıştır. Korelasyon analizinde en zayıf ilişki etik liderliğin iklimsel etik boyutu ile örgütsel adaletin prosedürel boyutu arasında bulunmuştur. Acar’a (2011: 105) göre öğretmenlerin algılamalarına göre okul yöneticilerinin etik ilkelere uygun davranışlar sergilemeleri arttıkça, öğretmenlerinde örgütsel adalet duygusu artmaktadır. Etik liderlik ölçeğinin alt boyutlarından olan iletişimsel etik ve davranışsal etik ile örgütsel adalet algısı ile paralellik arz etmektedir. Bununla birlikte yöneticilerin etik liderlik davranışı, örgütsel adalet ölçeğinin, adil dağıtım, adil işlem ve adil etkileşim alt boyutlarını aynı yönde etkilemektedir. Uğurlu ve Üstüner’e (2011: 441-444) göre yönetici etik liderlik davranışının karar verme sürecinde, davranışsal, iletişim sürecinde ve örgüt iklimi oluşturma sürecinde etik boyutları ile örgütsel adalet arasında anlamlı bir ilişki (r=0.83, p<0.01) bulunmaktadır. Yöneticiler etik liderlik davranışlarını ne kadar iyi gösterirlerse, öğretmenlerin sosyal adalete ilişkin algıları o derece yükselmektedir. Ayrıca yöneticilerin etik davranışları örgütsel adalete etki ederek çalışanların örgütlerine karşı bağlılıklarının artmasına neden olmaktadır. Acar, Kaya ve Şahin’e (2012: 51) göre yöneticilerin sergilediği etik liderlik davranışı ile öğretmenlerin örgütsel adalet algısı arasında aynı yönlü bir ilişki söz konusudur. Araştırmada etik liderlik ölçeğinin iletişimsel etik ve davranışsal etik alt boyutlarının öğretmenlerin örgütsel adalet algılarına yönelik etkisi anlamlı bulunmuştur ve paralellik arz etmektedir. Özdemir, Boydak Özan ve Yirci’ye (2013: 524-525) göre öğretmen ve okul yöneticileri, genel idarenin etik sorunları çözerken sergiledikleri etik liderlik davranışlarına ilişkin, genel idarenin yasal metinlere bağlı kalma eğiliminde olduğunu, adil olunduğunu, eşitlik ilkesinden taviz vermeyerek örgütsel adaleti göz önünde bulundurduklarını belirtmişlerdir. Ancak öğretmen ve okul yöneticileri yasal metinlerde tam olarak açıklanmamış konularda ortaya çıkan etik sorunlarda ise genel idarenin kararlarında eşitlik ve adaletin olmadığını belirtmişlerdir. Genel idarenin etik sorunları çözerken objektif davranıldığını düşünmektedirler. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 9 Eğitim Yönetimi Etiği ve Eğitim Yönetiminde Etik Liderliğin Kritiği Bununla birlikte öğretmen ve okul yöneticileri, genel idarenin etik bir sorunla karşılaştıkları durumda karar verirken etik ikileme düştükleri yönünde görüşe sahiptir. Etik liderlik örgütsel güveni anlamlı bir şekilde etkilemektedir. Yılmaz’a (2006: 134135) göre okullardaki örgütsel güven düzeyini, okul yöneticilerinin etik liderlik becerileri, anlamlı bir şeklide açıklamaktadır. Örgütsel güvenin alt boyutu olan “yöneticiye güveni” ve “iletişim ortamını”, etik liderliğin tüm alt boyutları anlamlı bir şekilde etkilemektedir. Örgütsel güvenin alt boyutu olan “çalışanlara duyarlılığı” ve “yeniliğe açıklığı”, etik liderliğin “davranışsal etik” boyutu hariç tüm alt boyutları anlamlı bir düzeyde etkilemektedir. Cemaloğlu & Kılınç’a (2012: 147) göre yıldırma üzerinde etik liderliğin ve örgütsel güvenin etkisinin negatif yönde ve anlamlı olduğu, etik bir okul ortamı ve güvenli bir okul ikliminin, öğretmenlerin yıldırma algılarını düşürdüğü ortaya konmuştur. Okul yöneticileri etik liderlik davranışlarını yerine getirdikçe, öğretmenlerin örgütsel güven düzeyi artmakta ve bu da yıldırma algısını düşürmektedir. Okul müdürlerinin etik liderlik davranışları öğretmenlerin örgütsel bağlılığını anlamlı etkilemektedir. Işık’a (2009: 123-124) göre okul yöneticilerinin etik liderlik davranışları ile öğretmenlerin örgütsel bağlılıkları üzerindeki genel etkisinin istatistiksel açıdan anlamlı olduğu ortaya konulmuştur. Okul yöneticilerinin etik liderliği öğretmenlerin genel örgütsel bağlılığını % 9, duygusal bağlılığını % 8, normatif bağlılıklarını % 14 oranında açıklamaktadır fakat devam bağlılıklarını açıklamamaktadır. Etik liderlik ile örgütsel adanmışlık arasında pozitif yönde bir ilişki vardır. Karagöz’e (2008: 209-210) göre örgütsel adanmışlığın “duygusal adanmışlık”, “devam adanmışlığı”, “normatif adanmışlık” boyutları ile etik liderlik ölçeğinin “iletişimsel etik”, “iklimsel etik”, “karar vermede etik” ve “davranışsal etik” olmak üzere tüm boyutları arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki bulunduğu belirlenmiştir. Etik liderlik ölçeğine ait boyutların en kuvvetli biçimde ilişkide olduğu adanmışlık faktörü ise “normatif adanmışlık” faktörü olarak gerçekleşmiştir. Normatif adanmışlık, bireylerin ahlaki bir yükümlülük duygusu ile “zorunluluk hissettikleri için” gösterdikleri bağlılıktır. Etik liderlik ile motivasyon arasında bir ilişki vardır. Acar’a (2011: 105-106) göre yöneticilerin etik liderlik davranışı ile öğretmenlerin motivasyon düzeyleri arasında ters yönlü bir ilişki bulunmuştur. Fakat bu etki etik liderlik ölçeğinin alt boyutlarına göre sadece iletişimsel etiklik alt boyutunun öğretmenlerin motivasyon düzeylerine etkisi ters yönlü olarak tespit edilmiştir. Eğitim Yönetimi Etiği ve Eğitim Yönetiminde Etik Liderlik Açısından Çıkarımlar Eğitim yönetimi etiği açısından okul yöneticilerinin etik ilkelere uygun davranması gerekmektedir. Uluğ’a (2009) göre kurumsal sistemin başarısı için evrensel referanslar ışığında etik ilke ve değerleri önemseyen, dürüst, güvenilir etik liderlere gereksinim vardır. Etik temelli yönetim açısından yöneticinin öncelikli görevi, başında olduğu işgörenlere karşı ne yolla olursa olsun uygun güven ortamını yaratmaktır. Etik değerler sistemini ortaya koymak kadar, onu kurum kültürünün ayrılmaz parçası yapacak stratejilerin yaşama geçirilmesi gerekmektedir. Arslantaş & Dursun’a (2008: 120) göre etik liderlerin ahlaki açıdan örnek olacak davranışlar sergilemesi, doğruluk ve dürüstlükten ödün vermemesi, vaatleri ile uygulamaları arasında bir tutarsızlık görülmemesi bilişsel güveni doğrudan etkilemektedir. Yöneticilerin sergiledikleri davranışların ve izledikleri stratejilerin, çalışanları tarafından adil bir biçimde algılanması, The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 Ali Rıza Erdem 10 aralarında güçlü bir ilişkinin kurulmasını sağlayacaktır. Kentsu’ya (2007: 89) göre okulda yöneticilerin ve diğer tüm personelin uyması gereken ahlaki kurallar bütünü etik kavramına tekabül etmektedir. Güçlü bir karaktere sahip olan bir okul yöneticisi sistemin daha elverişli bir şekilde yürümesini sağlamaktadır. Okul yöneticilerinin yönetim etiğine uygun davranması kadar etik liderliğini ön plana çıkarması da gerekmektedir. Okul müdürünün etik liderliği gerçekleştirmesi hem etiğe uygun davranma konusunda model olma hem de öğretmenleri örgütsel adalet ve bağlılık, motivasyon açısından olumlu etkilemektedir. Uğurlu ve Üstüner’e (2011: 436) göre eğitim örgütlerinde yönetici etik davranışları öğretmenlerin adalet algılarını etkileyerek okula bağlılıklarını etkileyebilir. Bu nedenle etik, adalet ve bağlılık kavramlarının okul yöneticilerine ve öğretmenlere tanıtılması okul yönetiminde etik açıdan duyarlıkların oluşmasına katkıda bulunabilir. Acar, Kaya ve Şahin’e (2012: 51) göre öğretmenlerin algılamalarına göre okul yöneticilerinin etik ilkelere uygun davranışlar sergilemeleri arttıkça, öğretmenlerinde örgütsel adalet duygusu artmaktadır. Yeşiltaş & Çeken & Sormaz’a (2012: 33) göre etik liderlik davranışları ile sapma davranışlar arasındaki negatif yönlü ilişki etik liderlik faaliyetlerinin sapma davranışlarını azaltacağını göstermektedir. Özellikle kurumlarda milyarlarca dolar maliyet oluşturan sapma davranışlarının (hırsızlık, sabotaj ve iş yavaşlatma benzeri davranışlar) liderin sergilemiş olduğu davranışlarla belirli alanlarda azaltılması sağlanabilir. Cemaloğlu & Kılınç’a (2012: 148) göre okullarda etik ilkelerin tam olarak uygulanabilmesi için il, ilçe ve okul düzeyinde etik kurullar oluşturulmalıdır. Okul müdürlerinin etik ilkelere uymayan davranışları bu kurullar tarafından izlenmeli ve gereği yapılmalıdır. Sonuç Günümüzdeki hızlı değişim diğer örgütleri olduğu gibi eğitim örgütlerini de doğrudan etkilemektedir. Değişimin örgütlere yansımalarından biri de etikle ilgilidir. Değişimin etikle ilgili örgütlere yansımaları hem olumlu hem de olumsuz olabilmektedir. Bu açıdan eğitim örgütleri etik ve etik değer aşınmalarıyla ilgili sorunlarla daha fazla karşılaşmaktadır. Etzioni’ye göre eğitim kurumları değerlere dayalı örgütler olduğundan dolayı özellikle etik değerlerle ilgili hem eğitim –öğretim hem de eğitim yönetimi boyutunda uygulamada model ve öncü olma sorumluluğu vardır. Bu nedenle etik açıdan eğitim örgütlerinin güvenli örgütler olması gerekmektedir. Eğitim yöneticilerinin, görevlerini yerine getirirken, yasa ve politikalar kadar meslek etik ilkelerine uygun davranmaları gerekir. Eğitimin amaçlarının daha üst düzeyde gerçekleşmesi için eğitim kurumlarının yönetiminde “etik yönetim anlayışı ve uygulamaları” eğitim yöneticileri tarafından benimsenmeli ve etkin bir şekilde işe koşulmalıdır. Değerlere dayalı olan eğitim kurumlarında eğitim ve okul yöneticileri “etik değerlere dayalı liderlik davranışları” göstermeye uygulamada daha fazla gayret etmelidir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 11 Eğitim Yönetimi Etiği ve Eğitim Yönetiminde Etik Liderliğin Kritiği KAYNAKLAR ACAR, G. (2011) Okul yöneticilerinin etik liderlik davranışlarının beden eğitimi öğretmenlerinin örgütsel adalet ve motivasyon düzeyleriyle ilişkisi, Yayınlanmamış doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara ACAR, G. & KAYA, M. (2012) Okul yöneticilerinin etik liderlik davranışlarına ilişkin beden eğitimi öğretmenlerinin görüşleri, Selçuk Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Bilimi Dergisi, 14 (1), 95-102 ACAR, G. & KAYA, M. & ŞAHİN, M. Y. (2012) Okul yöneticilerinin sergilediği etik liderlik davranışının beden eğitimi öğretmenlerinin örgütsel adalet düzeylerine etkisi, Turkish Journal of Sport and Exercise, 14 (3), 51-58 AKBABA ALTUN, S. (2003) Eğitim yönetimi ve değerler, Değerler Eğitimi Dergisi, 1 (1), 718 ARSLANARGUN, E. (2012) Okul müdürlerinin sahip olması gereken değerler, Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 12 (2), 1327-1344 ARSLANTAŞ, C. C. & DURSUN, M. (2008) Etik liderlik davranışının yöneticiye duyulan güven ve psikolojik güçlendirme üzerindeki etkisinde etkileşim adaletinin dolaylı rolü, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (1), 111-128 AYDIN, İ. (2001) Yönetsel, mesleki ve örgütsel etik, 2. Baskı, Ankara: PEGEMA Yayıncılık AYDIN, İ. (2003). Eğitim ve Öğretimde Etik, Ankara: PEGEMA Yayıncılık. AYDIN, T. (2010) İlköğretim okul yöneticilerinin etik liderlik özellikleri ile ilgili öğretmen görüşlerinin incelenmesi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul AYPAY, A. (2009). Bilimsel etik, Editör: Abdurrahman Tanrıöğen, Bilimsel araştırma yöntemleri içinde ss: 277-292, Ankara: Anı Yayıncılık. BAHAR SUNAR, Ö. (2011) Okul müdürlerinin etik davranışları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul BAŞARAN, İ. E. (1991) Örgütsel davranış: İnsanın üretim gücü, Ankara: Gül Yayınevi BAŞARAN, İ. E. (2000) Yönetim, 3. Kez Yeniden Yazım, Ankara BAŞEL, R. (2007) Özel öğretim kurumlarında karşılaşılan etik dışı davranışlar (Denizli ili örneği), Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya BAŞTUĞ, İ. (2009) İlköğretim okulu yöneticilerinin etik liderlik davranışlarına ilişkin öğretmen görüşleri (Konya ili örneği), Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya BULUÇ, B. (2009) İlköğretim okullarında bürokratik okul yapısı ile okul müdürlerinin liderlik stilleri arasındaki ilişki, Eğitim ve Bilim, 34 (152), 1-15 BURSALIOĞLU, Z. (1991) Okul yönetiminde yeni yapı ve davranış, Ankara: Pegem Yayınları The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 Ali Rıza Erdem 12 CEMALOĞLU, N. & KILINÇ, A. Ç. (2012) İlköğretim okulu yöneticilerinin etik liderlik davranışları ile öğretmenlerin algıladıkları örgütsel güven ve yıldırma arasındaki ilişki, Eğitim ve Bilim, 37 (165), 137-151 COVEY, S. R. (1996) Etkili insanların yedi alışkanlığı: Kitlesel değişim için altın kurallar, Çevirenler: Gönül Suveren & Osman Deniztekin, İstanbul: Varlık Yayınları, No: 434 ÇELİK, V. (2000) Eğitimsel liderlik, 2. Baskı, Ankara: PEGEMA Yayıncılık. ÇEVİKBAŞ, R. (2006) Yönetimde etik ve yozlaşma, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 20 (1), 265-289 DEMİR, M. (2007) Resmi ve özel ortaöğretim kurumu yöneticilerinin karar verme süreçlerinin etik değerler ve ilkeler açısından incelenmesi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul DOĞAN, A. E. (2008) İlköğretim okulu yöneticilerinin mesleki etik ilkeleri kapsamındaki davranışlarının öğretmen algılarına göre değerlendirilmesi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul DÖKMEN, Ü (2008) İletişim çatışmaları ve empati, İstanbul: Sistem Yayıncılık ERDOĞAN, Ç. (2012) İlköğretim okulu müdürlerinin davranışlarının etik ilkelere uygunluğu, Kastamonu Eğitim Dergisi, 20 (2), 503-518 ERTÜRK, H. (2012) Okul müdürlerinin etik liderlik davranış düzeylerinin incelenmesi (Uşak ili örneği), Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Uşak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uşak FROMM, E. (1995) Erdem ve mutluluk, Çeviren: Ayda Yörükan, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, No: 325 GÖZÜTOK, F. D. (1999) Öğretmenlerin etik davranışları, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 32 (1), 83-99 GÜLCAN, M. G. & KILINÇ, A. Ç. & ÇEPNİ, O. (2012) İlköğretim okulu müdürlerinin etik liderlik davranışları gösterme düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi, Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 10 (1), 123-142 GÜLTEKİN, M. (2008) İlköğretim okulu yöneticilerinin etik liderlik davranışı gösterme düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya HAYRİ, Y. (2010) İlköğretim okulu yöneticilerinin liderlik yönelimleri ve mesleki etik algıları arasındaki ilişkiler: İlköğretim öğretmenleri örnekleminde ilişkisel bir çalışma, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul HELVACI, A. (2010) İlköğretim okulu yöneticilerinin etik liderlik davranışı gösterme düzeyleri, Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks, 2(1), 391- 410 ILGAZ, S. & BİLGİLİ, T. (2006) Eğitim ve öğretimde etik, KKEFD/ OKKEF, 14, 199-210 The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 13 Eğitim Yönetimi Etiği ve Eğitim Yönetiminde Etik Liderliğin Kritiği IŞIK, M. (2009) Okul yöneticilerinin etik liderlik özellikleri ile örgütsel bağlılık arasındaki ilişki: Beylikdüzü örneği, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul KANDEMİR, A. Ü. (2012) Etiğin kurumsallaşmasının iş tatminine ve örgütsel adalete olan etkisi, Yönetim, 23 (71), 34-55 KARA, Y. (2006) Okullardaki örgütsel kültürün okul yöneticilerinin etik davranışları üzerindeki etkisi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul KARAGÖZ, A. (2008) İlk ve orta öğretim okulu yöneticilerinin öğretmenler tarafından algılanan etik liderlik rolleri ile öğretmenlerin örgütsel adanmışlıkları arasındaki ilişki: Bursa ili örneği, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul KARAKÜTÜK, K. (2002). Öğretim Üyesi ve Bilim İnsanı Yetiştirme (Lisansüstü Öğretimin Planlanması), (Geliştirilmiş 2. Baskı), Ankara: Anı Yayıncılık. KAYA, Y. K. (1993). Yönetim: Kuram ve Türkiye’de uygulama. Ankara: Bilim Kitap Kırtasiye Limited Şirketi. KENTSU, J. (2007) Okul yöneticilerinin kişilik özelliklerinin örgütsel etik üzerine etkisi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul KIRAL, B. & ADIBELLİ, Ş. Öğretmen görüşlerine göre 21. yüzyılda okul yöneticileri, 1-5, 19.07.2013 de merzifon.meb.gov.tr/meb_iys...10/12075400_okul_yoneticileri.pdf adresinden alınmıştır. KÖKNEL, Ö. (1996) Bireysel ve toplumsal şiddet, İstanbul: Altın Kitaplar KUÇURADİ, İ. (2003) Etik ve ‘etikler’, Türkiye Mühendislik Haberleri, 423 (1), 7-9 KURŞUN, A. T. (2011) Okulların kurumsal imajının okul yöneticilerinin etik liderlik özellikleri ve bazı değişkenler açısından incelenmesi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya KÜÇÜKKARADUMAN, E. (2006) İlköğretim okulu müdürlerinin etik davranışlarının incelenmesi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara OBUZ, P. (2009) Beden eğitimi ve spor öğretmenliği bölümü öğrencilerinin öğretmenlik mesleğiyle ilgili etik olmayan davranışlara ilişkin görüşleri, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Adana ORUÇ, İ, & TONUS, Z. İnsan kaynakları yönetimi açısından etik-dışı davranışlar ve yönetimi, 3. Ulusal Kurumsal Yönetim, Yolsuzluk, Etik ve Sosyal Sorumluluk Konferansı, 7-10 Haziran 2011, Nevşehir,19.07.2013de icongfesr2011.tolgaerdogan.net/documents/national.../UL20.pdf adresinden alınmıştır. ÖZDEMİR, M. (2009) Lise öğretmenlerinin etik liderlik ve sosyal adalet algıları arasındaki ilişki: İstanbul Avrupa yakası örneği), Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 Ali Rıza Erdem 14 ÖZDEMİR, T. Y. & BOYDAK ÖZAN, M. & YİRCİ, R. (2013) Öğretmen ve okul yöneticilerinin görüşlerine göre il/ilçe milli eğitim müdürlükleri yöneticilerinin etik liderlik davranışları, The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), 6 (3), 509-527 PINAR TOĞUZOĞLU, A. (2009) Demografik özellikler açısından okul yöneticisinin etik liderlik özellikleri, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul PELİT, E. & GÜÇER, E. (2006) Öğretmen adaylarının öğretmenlik mesleğiyle ilgili etik olmayan davranışlara ve öğretmenleri etik dışı davranışa yönelten faktörlere ilişkin algılamaları, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, 2, 95-119 SAYLI, H. & KIZILDAĞ, D. (2007) Yönetsel etik ve yönetsel etiğin oluşmasında insan kaynakları yönetiminin rolünü belirlemeye yönelik bir analiz, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (1), 231-251 SELİMOĞLU, O. (2008) Meslek lisesi öğretmenlerinin bakış açısı ile okul yöneticisinin etik ilkelere uyma düzeyi, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul SEZGÜL, İ. (2011) Modern çağda yönetim ve etik, Toplum Bilimleri, 5 (9), 221-230 TAYMAZ, A. H. (1997) Eğitim sisteminde teftiş: Kavramlar, ilkeler, yöntemler, Geliştirilmiş Dördüncü Baskı, Ankara: TAKAV Matbaası TURGUT, N. (2010) Devlet ilköğretim okullarında görev yapan yönetici ve öğretmenlerin mesleki etik sorununa karşı meslek örgütlerinin yaklaşımı (Nitel bir çalışma), Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul TURHAN, M. (2007). Genel ve mesleki lise yöneticilerinin etik liderlik davranışlarının okullardaki sosyal adalet üzerindeki etkisi, Yayımlanmamış doktora tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ. UĞURLU, C. T. (2012) İlköğretim okulu öğretmenlerinin yönetici etik liderlik davranışına ilişkin algıları, CÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 36 (2), 203-213 UĞURLU, C. T. & ÜSTÜNER, M. (2011) Öğretmenlerin örgütsel bağlılık düzeylerine yöneticilerin etik liderlik ve örgütsel adalet davranışlarının etkisi, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 41, 434-448 ULUĞ, F. (2009) Yönetim ve etik, Kamu Etiği Sempozyumu, Açılış Bildirisi, 25-26 Mayıs 2009, TODAİE, Ankara USTA, A. (2011) Kuramdan uygulamaya kamu yönetiminde etik ve ahlâk, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(2), 39-50 YAĞMUR, A. (2013) Etik liderliğin ve etik iklimin etik dışı davranışlara etkisi: Ampirik bir çalışma, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Gebze İleri teknoloji Enstitüsü, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Gebze The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15 15 Eğitim Yönetimi Etiği ve Eğitim Yönetiminde Etik Liderliğin Kritiği YAMAN, E. & MERMER, E. Ç. & MUTLUGİL, S. (2009) İlköğretim okulu öğrencilerinin etik davranışlara ilişkin görüşleri: Nitel bir araştırma, Değerler Eğitimi Dergisi, 7 (17), 93108 YEŞİLTAŞ, M. & ÇEKEN, H. & SORMAZ, Ü. (2012) Etik liderlik ve örgütsel adaletin örgütsel sapma davranışları üzerindeki etkisi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, 18-38 YILDIRIM, A. (2010) Etik liderlik ve örgütsel adalet ilişkisi üzerine bir uygulama, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Karaman YILMAZ, E. (2005). Okullarda örgütsel güven ölçeğinin geçerlilik ve güvenirlik çalışması. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, 739-756 YILMAZ, E. (2006). Okullardaki örgütsel güven düzeyinin okul yöneticilerinin etik liderlik özellikleri ve bazı değişkenler açısından değerlendirilmesi, Yayımlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 1-15