Almanya`da Hukuk Sosyolojisi
advertisement
Altan Heper, Almanya’da Hukuk Sosyolojisi Dersleri ve Kitapları Konusunda Bir İnceleme, Hukuk Kuramı, C. 2, S. 3, MayısHaziran 2015, ss. 1-16. (Hakem denetiminden geçmiştir.) ALMANYA’DA HUKUK SOSYOLOJİSİ DERSLERİ VE KİTAPLARI KONUSUNDA BİR İNCELEME A REVIEW ON THE SOCIOLOGY OF LAW COURSES AND BOOKS IN GERMANY Altan Heper* Özet: Bu yazının bir kaç amacı bulunmaktadır. Abstract: This article has a number of goals. One of Amaçlarından Hukuk them is to provide the reader with a general Sosyolojisine ilișkin okuyucuya genel bir izlenim perspective on the sociology of law in Germany, and kazandırmak, derslerinin to inform them about the status of sociology of law üniversitelerde ve hukuk eğitiminde konumu, lectures in universities and law faculties, as well as hukuk sosyolojisiyle ilgilenen akademik çevreyle general information about academic circles that are ilgili genel bir bilgi vermektir. Bu amaç çerçevesinde involved in conducting research about the sociology Almanya’da Hukuk Sosyolojisinin doğumundan of law. As such, the article concerns itself with the itibaren I.Dünya Savașı öncesi ve 2. Dünya era spanning from the birth of the field in pre-World savașından durumu War I Germany to post-World War II and incelenmektedir. Almanya Eugen Ehrlich ve Max contemporary Germany. Germany is country that Weber gibi Hukuk Sosyolojisinin kurulușuna has served as the birthplace to eminent sociologists damgasını Niklas such as Eugen Ehrlich and Max Weber, who have edilen made a mark in history as the founders of the field, ülkedir. as well as the likes of Theodor Geiger and Niklas Ülkemizin hukuk hayatında önemli bir isim Ernst E. Luhman, who have become worldwide renowned Hirsch de Alman Hukuk Sosyolojisinde önemli bir academicians isimdir. Hukuk academician, Ernst Hirsch, who has also played an Sosyolojsine Giriș (ders) kitaplarıyla ilgili Türk important role in the legal history of our country, is okuyucunun bir fikir edinmesini sağlamaktır. a noteworthy figure in the field in Germany. Bunun için için üç ders kitabı örnek olarak Another goal of the article is to inform the Turkish detaylarıyla ele alınmıștır. Bu kitaplar, Thomas reader about introductory textbooks in the field. Raiser’in Hukuk Sosyolojisinin Temelleri (6 baskı), Within Manfred Rehbinder’in Hukuk Sosyolojisi (7 baskı) reviewed in detail: The Basics of the Sociology of ve nispeten yeni bir kitap olarak Susanne Bäer’in Law by Thomas Raiser (6th ed.), The Sociology of Hukuk Sosyolojisi (2 baskı) kitaplarıdır. Law by Manfred Rehbinder (7th ed.) and The Luhmann biri Almanya’da Hukuk Sosyolojisi günümüze vurmuș, gibi Theodor dünya hukukçu-sosyologların Makalenin kadar olan Geiger, çapında takdir yetiștiği bir diğer bir amacı this in the field. framework, Another three eminent textbooks are Sociology of Law by Susanne Baer (2nd ed.), a relatively recent addition. Anahtar Kelimeler: Seçimlik ders olarak Hukuk Keywords: Sociology of law courses as voluntary Sosyolojisi, Eugen Ehrlich, Max Weber, Theodor lectures, Eugen Ehrlich, Max Weber, Theodor Geiger, Niklas Luhmann, Ernst E. Hirsch, Thomas Geiger, Niklas Luhmann, Ernst E. Hirsch, Thomas Raiser, Manfred Rehbinder, Susanne Bäer, Teorik Raiser, Manfred Rehbinder, Susanne Bäer, the Hukuk Sosyolojisinin öncüleri, Pratik Hukuk pioneer of the theoretical sociology of law, the Sosyolojisi pratical sociology of law * Dr.Dr., Tübingen ve Özyegin Üniversitesi Heper/ Almanya’da Hukuk Sosyolojisi” nitelendirilir, tabii hukuk biliminin ve hukuk dogmatiğinin 1. Giriş: Almanya’da Hukuk Sosyolojisi Dersleri dünyanın en üst seviyelerine ҫıktığı ülkeler arasında yer Almanya’da merkezi devlet niteleği geleneği olmaması alan bir ülke iҫin pek de şaşırtıcı değildir. nedeniyle eğitim ve öğretim geleneksel olarak eyaletlerin yetkisinde olmuștur. Bu yetki, üniversite veya yüksekokul eğitimini de kapsar. Bu nedenle hukukçuların üniversitede Hukuk Fakültelerinde kimler Hukuk Sosyolojisi dersleri eğitimine ve üniversite sonrası eğitimine ilișkin yasal vermektedir? düzenlemeler eyaletlerin kendi düzenlemeleridir. Fakat Türkiye’den farklı olarak Almanya’da hukuk hocaları görüldüğü kadarıyla on altı eyalet de birbirine ҫok benzer sadece bir alanın dersini vermemektedir, örnek olarak yönetmelikler (Juristenausbildungsordnung) ҫıkarmıştır. anayasa hukukçusu, bu dersin yanında Avrupa hukuku, Bazı eyaletlerde hukukҫu eğitimi ve sınavları aynı yönetmeliklerde idare hukuku ve hukuk sosyolojisi derslerini verebilmekte; (Juristenausbildungs-und üniversitesi kendisine bu dersler icin yetki vermektedir Prüfungsordnung- JaPrO) düzenlenmiştir. Birbirlerinden (Venia legendi). Ceza hukukçusu, ceza usul hukukunun detaylarda ayrılan bu yönetmeliklerde hukuk öğreniminde yanında, hukuk felsefesi, hukuk teorisi, medya hukuku ceza hukukunun, kamu hukukunun (Almanca konușulan dersleri; medeni hukukçu, bunun yanında milletlerarası ülkelerde kamu kukuku/ öffentliches Recht kavramından özel hukuk, medeni usul hukuku, iș hukuku dersleri anayasa hukuku ve idare hukuku anlașılmaktadır) ve özel verebilmektedir. hukukun önemli bölümlerinin derinlemesine ele alınacağı, Susanne Bäer üyeliğe, yine Hukuk Sosyolojisi Birliğinin hatlarıyla ele alınması şeklinde bir düzenleme yapılmıştır. kurucularından Prof. Dr. Winfried Hassemer bașkan Yönetmeliklerde temel alanlar olarak (Grundlagenfächer) hukuk felsefesi, yardımcılığına kadar yükselmiștir. Yine ismi mahkeme hukuk bașkanlığı için geçen Prof. Dr. Horst Dreier’i burada analım. sosyolojisi, hukuk metodolojisi, karșılaștırmalı hukuk, Mahkeme eski üyelerinden Bryde, Grimm, Hofmann- Riem genel kamu hukuku için sadece “münasip bir oranda kendilerini “hukuk sosyoloğu” olarak ifade eden hukuk dikkate alınır” kuralı yer almaktadır. Sonuç olarak hukuk profesörleridir. Mahkemenin halen üyelerinden olan Bn. sosyolojisi, Türkiye ile karșılaștırdığımızda zorunlu bir ders olmamaktadır. Ama buna rağmen bazı yapmıș alanının temel kitaplarından birini yazmış olan Prof. Dr. hukuk, Avrupa hukuku ve usul hukukunun da ana tarihi, isim bașkanlığına, hali hazır üyelerden ve hukuk sosyolojisi devletler hukuku veya iș hukuku olabilir), uluslararası hukuk sosyolojisinde șahsiyetlerden Prof. Dr. Jutta Limbach Anayasa Mahkemesi buna öğrencinin seçeceği bir alanın ekleneceği (bu örneğin nitelendirilen Hukuk Profesör Lübbe- Wolf hukuk sosyolojisi sempozyumları hukuk düzenler. Hukuk sosyologlarının bu konumları herhalde fakültelerinde (Almanya’da bildiğimiz kadarıyla yaklașık Türkiye’de hukuk sosyolojiyle ilgilenenleri veya hukuk otuz hukuk fakültesi vardır, ikisi hariç hepsi devlet sosyolojisini küҫümseyenleri bir an olsun düșündürecektir. üniversitelerindedir) yaklaşık yüz yıldır hukuk sosyolojisi Hukuk Sosyolojisi Derneği tarafından periyodik bir Hukuk dersleri verilmektedir.1 Dersler genellikle tek sömesterlik Sosyolojisi olarak sunulmaktadır. Derslerin bitiminde yazılı sınav dergisi (Zeitschrift für Rechtssoziologie) ҫıkartılmaktadır. yapılmaktadır. Hukuk sosyolojisi ayrıca bir ödevin notla Almanya’da hukuk sosyolojisi eğitimi ve araștırmalarıyla değerlendirileceği bir ders niteliği de tașımaktadır. ilgili olarak bazı araștırmalar yapılmıștır. Bunlardan ilki Derslerin Barbara Heitzman ve Marc Philip tarafından 2003 yılında sunulacağı ve bu zorunlu ödevin olmaması ve sunumun hukuk sosyolojisine Almanya’da önem verilmediği anlamına gelmemektedir. yapılmıștır. Tam tersi Almanya bir ҫok ülkeyle karşılaştırıldığında tarafından 2008- 2009 kıș sömestrini ve 2009 yaz sömestrini hukuk sosyolojisi seviyesinin yüksek olduğu bir ülke olarak kapsayan bir araștırmadır. Araștırma Hukuk Sosyolojisi 1 Kitaplarındaki Hukuk Sosyolojisi” için Kasım Akbaş, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, No: 18, 2008, İstanbul, s. 177-207. Hukuk Sosyolojisi dersleriyle ilgili olarak Blankenburg, Erhard, Einführungen zur Rechtssoziologie als zeitgemäße Modelle von Gesellschaft in: Zeitschrift für Rechtssoziologie 32 ( 2011), Heft 2, s.243-257; benzer bir çalışma, Türkiye’de “Ders 2 İkinci çalıșma yine aynı araștırmacılar Hukuk Kuramı, C. 2, S. 3, Mayıs-Haziran 2015 Birliği Derneği tarafından yaptırılmıștır. Araștırma sadece diğer alanlara bakıldığında 11 dersin hukuk ve ekonomiye hukuk fakültelerini değil, ayrıca sosyal bilimler eğitimi ayrıldığını, 7 dersin hukuk antropolojisi, hukuk ve literatür, veren üniversite ve yüksek okulları da kapsamaktadır. hukuka ilişkin yeni teoriler, transnational justice ve gelișme, Ayrıca göçmenlik ve hukuk, disiplinlerarası seminer olarak sosyal hukuk eğitimi içinde Almanca konușulan Avusturya ve İsviçre (Almancanın dört resmi dilden biri adalet –teori ve pratik konusunda olduğu görülmektedir. olması nedeniyle) de inceleme alanına alınmıștır. 2008- 2009 Hukuk sosyolojisi dersi için yetki alan profesörlere gelince; araștırmasında gerçek anlamda hukuk sosyolojisinin araștırmanın öğretildiği ders sayısı 69’dur. Bunlardan 25’i yaz sömestri, sosyoloji dersleri vermekte ve araștırmalar yapmaktadır. sosyolojisinin anahatları, 5 dersin ayrımcılık, 5 dersin Alman hukuk ve cinsiyet, 4 dersin sosyal kontrol, sapkın davranıș, Almanca konușulan Avustuya’da yedi, İsviçre’de 7 adliye profesör araștırmaları, 2 dersin insan haklarının sosyal önemi, 2 dersi verme yetkisiyle yetki dıșında fiili olarak hukuk sosyolojisiyle uğrașan kiși önemli bir kısmı (22 ders) hukuk sosyolojisine giriș niteliği ve kurumların da bulunduğu düșünülürse, bu rakamın tașıyor, hukuk sosyolojisi konularının derinlemesine ele rölatif alındığı dersler daha az... Araștırmacılar ders türü olarak olarak Avusturya’da hukuk fakültelerinde 27 adet ders, 13 adet seminer, 3 adet öğrencilerinin sosyoloji beș hukuk fakültesinin bulunduğu, resmi olarak verilen bașlıklar içerdiğini görmekteyiz. Buna göre derslerin doktora hukuk donatılmıștır. Her iki ülkenin küçüklüğü, İsviçre’de sadece dersin güvenlik ve özgürlük, 13 dersin çok çesitli konu ve (genellikle örgütünün yönetiminde 12 aktif hukuk profesörü yer almaktadır. döneminde hukuk/ adliye/ hukuk bilimi, 2 dersin kollekyum Sosyologları Gesellschaft) internet sayfasında görüleceği gibi derneğin sosyolojisi, 2 dersin hukuk ve adalet, 2 dersin Nazi dersin Hukuk www.rechtssoziologie.de (Vereinigung für Recht und 4 dersin hukuka giriș, 2 dersin uygulamalı/ amprik hukuk 2 Alman profesör ve kürsüde öğretim üyesi fiili olarak hukuk incelediğimizde; 22 dersin hukuk sosyolojisi, hukuk hukuk, profesörün profesöre yetki verilmiștir. Bu 14 kiși dıșında çok sayıda alanda da sunulmuștur. Derslerin konularını/ bașlıklarını olarak 14 görülmektedir. Münih ve Frankfurt Üniversitelerinde ikișer sosyoloji bölümü olan fakültelerde verilmiș; ikisi her iki aracı yılda üniversitelerinde hukuk sosyolojisi için yetkilendirildiği 44’u kıș sömestrinde, 51’i hukuk fakültelerinde, 18’i yönlendirme yapıldığı Üniversitelerinde ve yüksek Graz, olduğunu Innsbruck ağırlıklı olarak düșünebiliriz. ve Salzburg hukuk sosyolojisi çalıșmaları yürütülmektedir.2 asistanların katıldığı yüksek düzeyde akademik sunum ve tartıșmaların yapıldığı ders türü) ve 8 adet de diğer türden aktiviteler, sosyoloji bölümlerinde, 2 adet ders, 14 seminer, 2. Almanya’da Hukuk Sosyolojisinin Doğumu 2 adet çeșitli aktiviteler tespit etmișlerdir. Buradan çıkan Almanca sonuç hukuk fakültelerinde klasik hukuk sosyolojisine giriș derslerinin ağır basmasıdır. Araștırmacılar konușulan ülkelerde hukuk sosyolojisinin öncülleri, babaları olarak Rudolf Jhering (1818- 1892), Otto hukuk von Gierke (1841- 1921), kamu hukukçuluğu karakterine sosyolojisinin en önemli rakibi olarak görülen (bu satırların rağmen Lorenz von Stein ( 1815- 1890), Georg Jellinek (1851- yazarının Almanya’daki eğitimi sırasında bizzat yaşadığı 1911), bir suç bilimcisi olmasına rağmen Franz von List olaylarla teyid edebileceği gibi), yine Alman hukuk (1851- 1919) görülür.3 Ayrıca ünlü ingiliz tarihçisi Sir Henry eğitiminde seçimlik ders olarak sunulan kriminoloji Sumner Maine “Ancient Law” isimli eseriyle Almanya’da derslerini incelemișler, çeşitli türlerde 154 kriminoloji dersi sosyoloji biliminin kurucuları Ferdinand Tönies’i ve sunulduğunu bulgulamışlardır. Bu 154 dersin 15’i sosyoloji dolayısıyla Max Weber’i etkilemiștir 4. bölümlerinde verilmektedir. Hukuk sosyolojisine yakın 2 3 Heitzmann, Barbara/ Nogueria Marc , Lehre der Rechtssoziologie an den deutschen Hochsculen in Zeitschrift für Rechtssoziologie 2003, 24., s. 249-258; Uebach Hanna/ Leuschner Sebastian, Zum Stand der rechtssoziologischen Lehre und Forschung, Zeitschrift für Rechtssoziologie 2010, 31, s. 303-309. Raiser, Thomas, Grundlagen der Rechtssoziologie, 6. Aufl. 2013, s. 27 vd. 4 3 Raiser, age. s. 29 Heper/ Almanya’da Hukuk Sosyolojisi” Almanya’da hukuk sosyolojisinin kurucusu olarak Eugen yıllarca süren bir hazırlıktan ve beklemeden sonra Ehrlich görülür. Ehrlich (1862- 1922) Avusturyalı bir 1.1.1900’de hukukçu mükemmel bir eseri olarak sunulan Alman Medeni olması Macaristan nedeniyle o imparatorluğunda dönemin Avusturya- yașamıștır. yürürlüğe girmesiyle yüzyılın eksiksiz, Hukuk Kanunu’na ve yasa pozitivizmine karșı bir genel saldırı Sosyolojisinin Temelleri (Grundlegung der Soziologie des olarak görüldü. Bu çalıșma bugün bile, önemini hukuk Rechts) isimli 1913 tarihli eseri birҫok dile ҫevrilmiştir ve metodolojisi bağlamında da sürdürmektedir. hukuk sosyolojisinin başyapıtları arasına girmiştir.5 Ehrlich ve Kantorowicz yanında yine Serbest Hukuk İkinci önemli isim olarak yine Ehrlich ile aynı hukuk Hareketi’nin yıldızlarından olarak görülen Ernst Fuchs hareketinin, Serbest Hukuk Hareketi’nin temsilcilerinden (1859- 1929) da hukuki ihtilafların sadece yasadan mantıki Hermann Kantorowicz’i Kantorowicz ceza (1877-1940) hukukçuluğunun anmak gerekir. dedüksiyonla ҫözülemeyeceğini, sosyolojik ve psikolojik yanında hukuk mülahazaların da dikkate alındığı hukuk yaratma sürecini sosyolojisiyle de yakından ilgilenmiştir. Yahudi olması vurgulamıș, nedeniyle 1933’de Almanya’yı terk edene kadar Freiburg ve (Gerechtigkeitswissenschaft) adını vermiștir. Kiel üniversitelerinde hukuk sosyolojisi dersleri vermişti, Kantorowizc gibi Yahudi asıllıdır ve bu yüzden 1933’de sosyolojisinin amprik araștırmalarının hukuk bilimi için Almanya’yı terk etmek zorunda kalmıștır. Sinzheimer önemi ve vazgeçilmezliği etraflıca ve ilk kez açıklanıyordu. hukuk Kantorowicz, Jhering’in görüșlerini referans alarak yasayla gerçekliğinin gözlemiyle hukuka yön veren dogmatik faaliyetler ve yasama faaliyetleri arasında neyin amaçlandığının ve yasal düzenlemelerin toplumsal bağlantı kurmaktaydı.11 Sinzheimer endüstri toplumunda vurguladı. endüstri ișcilerinin organizasyonu konusunda ortaya çıkan Türkiye’de de iyi bilinen ve bugüne kadar etkisinden bir sorunları șey kaybetmemiș olan “Hukuk Uğruna Savaș (Der Kampf gözlemleyerek bunların yeni çözümler gerektirdiği anladı ve yeni bir sözleșme tipi olarak toplu um die Rechtswissenschaft)” adlı eseri 1906 yılında Gnaeus sözleșme konseptini ortaya attı. Toplu sözleșme ișveren ve Flavius takma adıyla yayınladı.7 Bu çalıșmada Kantorowicz toplu sözleșmeyi bağıtlayan sendikanın üyeleri veya tüm yasaların, kodifikasyonların boșluk içerdiğini ve yargıç ișyerinin çalıșanları arasında normatif bir etki doğuruyordu kararlarının, mahkeme kararlarının bir bilgi, anlama, ve o döneme kadar bu hukuk dünyasında bilinen bir tanıma faaliyeti (Erkenntnisakt) olmadığını, bir iradi karar konsept değildi. Sinzheimer’in öğrencileri Franz L. olduğunu belirtmektedir. Tipik bir memur zihniyetiyle Neumann (1900- 1954) (en önemli çalıșması “Yasanın çalıșan, karar veren yargıç yerine Kantoritcz’e göre yargıç Egemenliği: Rekabet Toplumunda Siyasi Teori ve Hukuk “yaratıcı bir kral” gibi çalışmalıdır8. Bu yazı 1900 yılında Sistemi Arasındaki İlișki Üzerine Bir İnceleme”)12, Ernst 5 9 Ehrlich, Eugen, Grundlegung der Soziologie des Rechts (Hukukun Sosyolojisinin Temelleri), birinci baskı, 1913, Manfred Rehbinder tarafından hazırlanan 4. Baskı 1989. Fuchs, Ernst ,Gerechtigkeitswissenschaft, 1965, geniş bir girişle yeniden yayıma hazırlıyan, A. Kaufmann 10 Hugo Sinzheimer ile ilgili geniş bilgi, http://www.hugosinzheimer-institut.de/hugo-sinzheimer.html; eserleri iҫin http://www.hugo-sinzheimer-institut.de/hugosinzheimer/von-hugo-sinzheimer.html 6 Kantorowicz, Hermann, Rechtswissenschaft und Soziologie, 1962, 117 vd. 7 Kantorowicz, der Kampf um die Rechtswissenschaft, Heidelberg, 1906, aҫıklamalı bir yeni basım iҫin Karl Heinz Muscheler, Baden- Baden, 2002; Kantorowizc’in bu eserinden alıntılar iҫin Hamide Topҫuoğlu, Hukuk Sosyolojisi Dersleri, cilt I, Ankara, 1963, s. 39-43 8 Bilimi” 9 1945) de dahil edilir.10 Sinzheimer de Ehrlich ve Soziologie) bașlığını tașıyordu6. Bu çalıșmada hukuk araștırılmasını “Adalet Hareketi’yle ilișkisi tartıșmalı olan Hugo Sinzheimer (1875- “Hukuk Bilimi ve Sosyoloji” ( Rechtswissenschaft und sonuçlarının sürece Hukuk sosyolojisinin kurucuları arasına, Serbest Hukuk 1911 tarihli Alman Sosyologlar kongresinde verdiği tebliğ yașamdaki bu 11 Sinzheimer, Arbeitsrecht und Rechtssoziologie, Gesammelte Aufsätze und Reden, 2 Bde, 1976 , Hrsg. O.Kahn- Freund und Th. Ramm 12 Neumann, Franz L. Die Herrschaft des Gesetzes. Eine Untersuchung zum Verhältnis von politischer Theorie und Kantorowicz, Rechtswissenschaft und Soziologie, s. 13 4 Hukuk Kuramı, C. 2, S. 3, Mayıs-Haziran 2015 Fraenkel (1898- 1975) (en önemli eseri “Sınıf Adaletinin (verstehende Sosyolojisi Üzerine”) hukuk kollektif bir șahıs veya büyük bir organizma olarak biliminin amprik yönelimi için çalıștılar ve amprik anlamayı reddetmekte ve toplumsal süreçler ile bireyin yöntemlerin ağır basması için gayret gösterdiler. toplumsal eylemine, toplumsal eylemin “öznel ifade edilen 13 ve Otto Kahn-Freund 14 anlamından” Yine bu dönemde hukuki olgular araștırması kavramı olușturmaktadır. Nussbaum olduğu söylenir. Nusssbaum hukuki olguların sosyal yola temellendirirken çıkarak anlam toplumu kazandırmaya egemenlik sosyolojisinin yanında esas çalıșma alanını -fikir Eugen Ehrlich’e ait olmasına rağmen- Arthur amprik sosyolojiyi çalıșmaktadır. Weber için hukuk sosyolojisi, din ve ortaya atıldı. Terminolojik olarak bu kavramı ilk kullananın araștırılmasında ) Weber’in hukuk sosyolojisine ait görüșlerini “Ekonomi ve Toplum” adlı çalıșmasında araștırmaların bulmaktayız.16 Weber’in çıkıș noktası hukukun hukuki ve yöntemlerinin kullanılmasına dikkat çekmiștir. 1914 tarihli sosyolojik incelenmesindeki farktır. Bir somut problemde Hukuki Olgular Araștırması (Rechtstatsachenforschung) normatif ve amprik bilimler arasındaki kesin ayrım bu bu alandaki ilk ve önemli çalıșma olarak daha sonraki farkta kendini gösterir. Aynı zamanda “anlayıcı” yaklașım çalıșmalara ıșık tutacak mahiyetdedir.15 Fakat dönemin kendini ortaya koyar, bu yaklașım hukuku sosyal bir imkansızlıkları, maddi yetersizlikler, 1933’de Nazilerin fenomen olarak kafalarda, yani hukuk trafiğine karıșan iktidara gelișleri nedeniyle hukuki olgular araștırmaları kișilerin hukuk kurgularında bulmaktadır. Hukukun, yapılamamıștır. geleneğin (Sitte, Brauch), konvensiyonların birbirlerinden ayrımında Weber, gelenek ve konvensiyon kavramlarının kullanılıșında hakim terminolojiden farklı bir terminoloji Exkurs Max Weber kullanmaktadır. Almanya’da tabii hukuk sosyolojisinden bahsedildiğinde geçerliliğinin neye dayandığı sorusundan farklılık içerir. görür. Sosyolojinin bilimsel önerileri olgular konusundaki Weber’in hukukun kavramsal belirleniminde, gücün belirli tecrübelerle (amprik) doğruluğu kanıtlanabilir olmalıdır. bir rol oynadığı, hukukun fiili geçerlilik nedenini Böylece değer yargıları (Werturteile) normatif kurallar, konusunda “zorlama teorisini” savunduğu șeklindeki olması gerekene ilișkin kurallar sosyolojinin dıșına yaygın çıkartılmaktadır. Tarih felsefesine ilișkin kurgular da Weber olarak önceliğini vurgular. Bu kavramsal tespit, hukukun fiili görülür. Weber sosyolojiyi katı bir tecrübe bilimi olarak tutulmalıdır. kavramsal (Rechtsstab) varlığını, fiziki gücün olası kullanımına karșı Weber modern sosyolojinin kurucu babaları arasında ari hukukun belirlenișinde “hukukçuluk mesleğini icra edenlerin” Max Weber’den (1864- 1920) bahsedilmeden geçilemez. sosyolojiden Weber görüșün bu nedenle geçersiz olduğu tartıșılmaktadır. Zorlama teorisinin karșıtı olarak Ehrlich’in “anlayıcı” Rechtssytem in der Konkurrenzgesellschaft, yeinden basım 1980 “Rechtssoziologie” (Hukuk Sosyolojisi) yer alır (1913/1967, Neuwied). Max Weber’in tüm eserleri 43 cilt olarak 20 yıllık bir ҫalışmayla bir ekip ҫalışmasıyla yayınlanmaktadır. 2016’da ciltlerin tamamlanması planlanmaktadır. Siegfried Hermes ve Werner Gebhardt , Weber’in eşi Marianna Weber’in topladığı ҫalışmalarını titiz bir şekilde ҫizilen ve eklenen dipnotlarına kadar ayrıntılı olarak ve yorunlayarak, kaynaklarıyla aҫıklamalarla ҫok sistemli bir eder ortaya koymuştur. Werner Gephart da uzun bir “Weber girişi” ile 1. Bölüm 22 cilt -3 olarak 2010 yılında 813 sayfa olarak yayınlanan hukuk sosyolojisine ait bu bölümü zenginleştirmiştir. Hukukҫu yanıyla Weber, Kelsen ve Radbruch yanında toplu eserleri Almanca yayınlanan üçüncü hukukҫudur. Ҫok sayıda Weber biyografisinden belli başlıları Maw Weber zur Einführung, 4. Aufl. Hamburg, 2010; Dirk Kaesler, Max Weber, München, 2011. 13 Fraenkel, Ernst, Zur Soziologie der Klassenjustiz, 1927 yeniden basım 1968 14 Kahn-Freund, Otto, http://www.hrgdigital.de/id/kahn_freund_sir_otto_1900_1979 /stichwort.html 15 Nussbaum, Arthur, http://www.deutschebiographie.de/pnd117071676.html;Die Rechtstatsachenforschung,Ihre Bedeutung für Wissenschaft und Unterricht, Tübingen, 1906 16 Türkҫede “Ekonomi ve Toplum” (Latif Boyacı ҫevirisiyle Yarın Yayınları arasında iki cilt, İstanbul, 2012) ismiyle yayımlanan çalışma Almanca’da “Wirtschaft und Gesellschaft, Die Wirtschaft und die gesellschaftlichen Ordnungen und die Mächte” başlığıyla yayımlanmıştır. Bu derleme içerisinde 5 Heper/ Almanya’da Hukuk Sosyolojisi” savunduğu hukukun fiili geçerliliğinin, vatandașlar düzenli aralıklarla farklı ülkelerde büyük uluslararası tarafından “tanınması” teorisi gündeme gelmektedir. Bu hukuk sosyolojisi kongreleri yapılmaktadır. Almanya nedenle Ehrlich ve Weber hukukun geçerliliği konusunda açısından 2006’da Berlin’de dünyanın her yerinden 2000 birbirleriyle zıt iki anlayıșın temsilcileri olarak gösterilir 17. den fazla katılımcının katıldığı kongre önem tașımaktadır. Hukuk sosyolojisinde Max Weber bir hipotezden yola Almanya’da savaș sonrası hukuk sosyolojisinde dikkati çıkar. Bu hipotezde modern endüstriyel gelișme sadece çeken bir eğilim, sosyolojik toplum teorisi veya sistem kapitalist piyasa ekonomisi ile düșünülebilir ve bu da teorisi olarak rasyonel, önceden hesabı kitabı yapılabilecek, tahmini adlandırılan teorinin ortaya çıkıșıdır. 1930’larda ABD’de sosyolojinin ünlü isimleri Talcott yürütülebilecek, neye karar verileceği kestirilebilecek bir Parsons’un (1972- 1979) ve Robert K. Merton’un (1910-2003) hukukun varlığına bağlıdır. Weber, devletin vazettiği görüșleri, aslında hukuk eğitimi almasıyla birlikte aynı pozitif hukuk karșısında, sosyal kontrol mekanizmalarının zamanda genel sosyolojide de önemli eserler vermiș olan önem tașıyamayacağını belirtmektedir.18 önce Niklas Luhmann’da yankı uyandırdı. Özellikle Parsons’dan etkilenen Luhmann (1927-1998) kendi sosyolojik teorisini ve hukuk sosyolojisini inşa etti. Hukuk 3. II.Dünya Savașı Sonrası Hukuk Sosyolojisi Sosyolojisi adlı ҫalışmasının ilk baskısında19 Luhmann II. Dünya savașı öncesi hukuk sosyolojisi bağımsız bir hukuk teorisi iҫin bu tür konseptlerin hukukun yapısını disiplin olarak rüștünü ispat etme çabasındaydı. Nazi nasıl ele alabileceği şeklinde bir soru yöneltti. Luhmann dönemi ve savaș yıllarında Almanya’da sosyal bilimlerde kendi sorusuna 3. baskının ekinde “Autopoiesis” iddiasıyla tamamen bir çöküș sürerken, ABD’de sosyal bilimlerde cevap verdi.20 Bir genel sistem teorisi olan Luhmann’ın bu ilerleme devam ediyordu, bu tabii hukuk sosyolojisini de sistem teorisi hukukun yanında ekonomi, siyaset, din ve pozitif etkiliyordu. II. Dünya savașından sonra artık hukuk hatta sanatı operatif kapalı bir sistem olarak görmektedir. sosyolojisi hem sosyal bilimler için hem de hukuk bilimi Luhmann 1993’de Toplumun Hukuku adlı eseriyle kendi için genel kabul gören bağımsız bir bilim dalı olmuștur. hukuk sosyolojisini ve hukuk teorisini en olgun haline Hukuk sosyolojisinin araștırma alanlarında, konularında getirdi.21 Yine Luhmann çizgisinde halen aktif hukuk önemli ayrıșmalar olmuștur. Bu ayrıșmalarda büyüyen sosyolojisiyle transnasyonel iletișim de rol oynamaktadır. Ekonomik, zikredilmesi gereken bir isimdir. sosyal ve siyasal alanlarda globalleșme, uluslararasılașma, ilgili Günther Teubner bu bağlamda 22 50’li, 60’lı yılllarda genel sosyolojiden hukuk sosyolojisine hızlı bir biçimde transnasyonel iletișim hukuk sosyolojisi geçiș yapan sosyologlardan Helmut Schelsky ise tam tersi disiplinini de etkiledi. Bu gelișmeler Alman hukuk bir yönde, antropolojik bir yaklașımla hukuk sosyolojisini sosyologlarını da etkilemektedir. inșa etti.23 1962’de Uluslararası Sosyologlar Birliği’nin “Research Committe on Sociology of Law”u kuruldu. 1960’lardan beri 17 Markus Ludwig Sein und Sollen, Eine Untersuchung zur Abgrenzung der Rechtsnormen von den sozialen Normen bei Max Weber und Eugen Ehrlich Olan ve Olması Gereken. Max Weber ve Eugen Ehrlich’de Hukuk Normlarının Sosyal Normlardan Ayrılması Üzerine Bir İnceleme, 1999 19 Luhmann, Niklas, Rechtssoziologie, 1972. 20 Rechtssoziologie 3.Aufl. 1987 21 Das Recht der Gesellschaft, 1993 22 Teubner, Günther, 1944 doğumludur, en önemli eseri “Recht als autopoietisches System”, 1989. 18 Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Grundriß der verstehenden Soziologie, Tübingen, 4. Aufl. 1956, Bd. 1, s. 181182, s. 18; Weber için ayrıntılı Raiser, Grundlagen der Rechtssoziologie, 6. Aufl, 2012, 86- 107; Özcan, Mehmet Tevfik,Modern Toplum ve Hukuk Devleti, İstanbul, 2008; Engin Topuzkanamıș , Max Weber’de Hukuk, Ekonomi ve Rasyonalite http://webb.deu.edu.tr/hukuk/dergiler/dergimiz14-2/engintopuzkanamis.pdf 23 Schelksy, Helmut, ҫok sayıdaki eserinden hukuk iҫin en önemlisi, die Soziologen und das Recht, 1980, Schelksy’nin yaşamı, eserleri, etkisi, güncelliği üzerine Volker Kempf, Helmut Schelsky, Wider die Wirklichkeitsverweigerung, Leben, Werk, Aktualität, München, 2012 6 Hukuk Kuramı, C. 2, S. 3, Mayıs-Haziran 2015 Theodor Geiger (1891- 1952) Alman hukuk sosyolojisinden hukuk sosyolojisidir ve bu hukuk sosyolojisi sadece fiilen bahsedildiğinde mutlaka anılması gereken bir sosyologdur. uygulanan hukukla ilgili açıklamalar yapar. Geiger hukuk eğtimininden sonra sosyolojiye yönelmiş, Savaş sonrası teorik hukuk sosyolojisinde önem taşıyan 1933’den sonra çok sayıda Alman entelektüelinin yapmak diğer isimlere gelince Sir Ralf Dahrendorf27, Heinrich zorunda olduğu gibi Almanya’yı terk etmek zorunda Popitz, Hans Haferkamp, Volkmar Gessner, Karl –Dieter kalmıştır. Geiger’in hukuk sosyolojisi anlayışıyla Weber’in Opp ve Ernst-Dieter Lampe’yi bu bağlamda anmak gerekir. anlayışı arasında benzerlikler vardır. Geiger de Weber gibi Bu isimlerden Lampe Türkiye’de de tanınmakta olup, normatif talepleri hukuk sosyolojisinin saf amprik bir hukuk antropolojisi çalışmalarıyla ünlüdür.28 disiplin olması gerekçesiyle hukuk sosyolojisinin dışında görür. Geiger’e göre hukukun geçerliliği uygulanma şansı Jürgen Habermas Almanya’da ve tüm dünyada kendisine olarak vardır ve Geiger hukukun geçerliliğini bu şansın en fazla atıf yapılan düşünür olarak tanınır.29 Sosyolojinin, büyüklüğünün sayı olarak ifadesi olarak tanımlar, bu sosyal felsefenin ve hukuk biliminin sınırlayıcılığını düşünceyi basitleştirsek bir trafik lambasında kırmızıda gösteren, durma kuralına gönüllü olarak uyanların sayısıyla, ihlal kommunikativen Handelns) halinde “Olgusallık ve Geҫerlilik” (Faktizität und Geltung)31 bașlıklı yaptırıma uğrayanların sayısı, kurala iletişimsel teorisinin 30 des çalıșma büyüklüğünü verir.24 Weber’den farklı olarak hukuku anılması gereken bir eserdir . hukuk norm Sosyal bilimler araştırmalarında çok sayıda yaklaşım, tasavvurları olarak görmez, tersine dış dünyanın doğrudan araştırmacıların “seçip beğenecekleri” amaçlarına uygun gözlemlenebilen olguların önemine dikkat çeker. Geiger’in bir kullanım için hizmete sunulmuştur. Bu yaklaşımlar hukuk sosyolojisine yaptığı en önemli katkı olan “Hukuk içinde; davranış- eylem – iletişim teorileri, norm teorileri, Sosyolojisinin Ön İncelemeleri” (Vorstudien zu einer roller, gruplar ve organizasyon teorileri, sınıf ve zümre Soziologie des Rechts) çalışmasında bir amprik hukuk teorileri, kurumlar teorileri, sistem ve çatışma teorileri belli sosyolojisinin berrraklığa başlılarıdır. Amprik hukuk sosyolojisi somut münferit kavuşturmasıdır.25 Önceleri Marxist olan Geiger, sonraları sorularda gerçekçi hipotezler koyarak, bu hipotezlerin değer nihilisti oldu.26 Geiger, değerlerin bilinebileceği, doğruluğunu bu teorik yaklaşımları kullanarak test etmeye görülebileceği, tanınabileceğini reddetmektedir. Böylece çalışır. katılanların temel kafalarındaki kavramlarını değerler herhangi bir yükümlülük de doğurmamaktadır. hukuk (Theorie bir uygulaması olarak uymayanların sayısı karşısında hukukun geçerlilik şansının yaşamına Almanya’da eylem sosyolojisi bağlamında Almanya’da sosyolojiye 1960 yıllardan sonra genel olarak Geiger subjektif değer duygusunun ötesindeki değerler bir şüpheyle, “sol” eğilimli olma şüphesiyle yaklaşıldığını, konusundaki tüm beyanları ideolojik olarak değerlendirir. bunun 1968 öğrenci olaylarından sonra yoğunlaştığını, bu Bu yaklaşımıyla Geiger hukuk öğretilerinde yaygın doğal hukuk anlayışlarını reddetmekle kalmaz, hukuka normatif yaklaşımın bile bilimsel temellerini sorgulamaya eğilimlidir. Sonuç itibarıyla hukuk bilimi sadece amprik bir 24 Paul Trappe, Rechtssoziologie Theodor Geigers, 1959 des Rechtspositivusmus, eine rechtsantropologische Untersuchung, 1988, Berlin; Türkҫede’ki ҫevrilen bir makalesi HFSA, 1, Hukukun Kavramı ve Gelişmesi, ҫev. Ahmet Ulvi Türkbağ, s. 26 vd. 25 Geiger, Vorstudien zu einer Soziologie des Rechts,Aarhus, 1947 26 Karşı görüş, Blankenburg,age. s. 249 29 Ҫok sayıdaki Habermas biyografisi iҫinden Stefan MüllerDoohm, Jürgen Habermas, Eine Biografie, Frankfurt, 2014 27 Dahrendorf siyaset felsefesinde de liberalizm ile tanınmıştır, klasik sosyolojik eseri “Homo sociologies. Ein Versuch zur Geschichte, Bedeutung und Kritik der Kategorie der sozialen Rolle”, 1958, 16. Baskı 2006 30 Theorie des kommunikativen Handelns, Türkҫe tercüme İletişimsel Eylem Kuramı, ҫev. Mustafa Tüzel, 2001, İstanbul 31 28Eserlerinden bazıları Rechtsantropologie, I, eine Strukturanalyse des Menschen im Recht, 1970, Berlin; Grenzen 7 Faktizität und Geltung, 1992, Frankfurt Heper/ Almanya’da Hukuk Sosyolojisi” şüphenin hukuk sosyolojisi disiplinini de olumsuz olarak göҫ ederken Almanya’dan getirdiği kitaplardı. Bu kitaplar etkilediğini belirtmeden geçmemek gerekir. tekrar Almanya’ya geri getirildi. Hirsch ve Rehbinder, 32 Hukuk Sosyolojisi ve Hukuki Olgular Araştırmaları Amprik hukuk sosyolojisi araştırmaları 1960 yıllarda bir Ҫalışmaları ivme kazanmıştır. 1960 yıllarda ilk amprik hukuk ( Schriften zur Rechtssoziologie und Rechtstatsachenforschung) dizisinde ҫok sayıda ҫalışmayı sosyolojisi çalışması “Alman Yargıcı: Üst Tabakanın yayınladı. Bu yayınlar arasında Rehbinder Ehrlich’in Sosyolojisi Üzerine Bir Çalışma”33 yayımlanır. Bu çalışmada ҫalışmalarını tekrar ve Ehrlich üzerine özgün yazılarını Dahrendorf, toplumun yarısının bilmediği, tanımadığı yayınladı. Türkiye’de de ҫalışmaları yayınlanan Manfred toplumun yarısını oluşturan diğer grupla ilgili karar Rehbinder’in Hukuk Sosyoloji adlı ( Rechtssoziologie) adlı verdiği tezini ortaya atıp, yargıç sosyolojisinin önemli bir özgün ҫalışması 7. Baskısını 2009’da yaparak alanının yapıtını ortaya çıkarttı. Bu ҫalışma üzerine bu konuda, klasikleri hukukҫuların kimliği üzerine, adli uygulamalar üzerine bir arasında yer aldı. Rehbinder’den sonra Rottleutner enstitünün yönetimi üstlendi. Rottleutner’in dizi ҫalışma yapıldı.34 Bu dönemde amprik sosyal emekli olmasından sonra, enstitünün kitaplarının bir araştırmanın metodları ve istatistik ҫeşitli konulara kısmının uygulandı. Amprik hukuk sosyolojisinde bu dönemde Akdeniz Üniversitesi bünyesinde kurulan enstitüye devredilmesi söz konusu olmaktadır. 1933’den dikkati ҫeken isimler Wolfgang Kaupen, “Hukukun ve sonra Türkiye’ye gelen Hirch’le gelen kitaplar, Hirsch’in Düzenin Koruyucuları”35, Erhard Blankenburg, “Hukukun 1950’lı yıllarda Berlin’e dönüşünden sonra 2010’lu yıllarda Mobilize Edilişi”36, Rudiger Lautmann, “Hukuk Biliminin tekrar Türkiye’ye dönüyor.40 Kapısında Sosyoloji”37 ve Türkiye’de de tanınan Hubert Rottleuthner, “Hakimin Eylemleri”38 olarak karşımıza Savaş sonrası amprik sosyoloji araştırmaları arasında çıkar. Bu arada Türk hukuk dünyasının unutulmaz ismi kapsam bakımından büyük yer tutan araştırmalar iҫinde Ernst E. Hirsch’in Alman hukuk sosyolojisinin savaş şunları saymak mümkündür; Falke/Höland Bireysel İş sonrası babalarından biri olduğunu belirtelim. Hukukunda 1933’de 39 Feshe Karşı Korunma; Ellerman- Nazi döneminde Türkiye’ye göҫ eden Hirsch, savaştan Witt/Rottleutner/Russig Fesih Uygulamaları, Feshe Karşı sonra Hür Üniversite’de Korunma, İş Hukuku Yargısının Sorunları, Hörman, Nussbaum’un hukuki olgular araştırmaları ҫalışmalarını Berlin’e geri döndüğünde Tüketici ve Borҫlar, Blankenburg Özel Hukuk Yargısının devam ettirmek iҫin o zaman asistanı olan Manfred Reformuna İlişkin Olgular, Rottleuthner, Davaların Süresi Rehbinder ile 1964’de bir Hukuk Sosyolojisi enstitüsü Rottleuthner, Die Dauer von Gerichtsverfahren , 1990, aynı kurdu. Enstitünün kitapları kısmen Hirsch’in Ankara’ya yazar İş Hukuku Yargısına İlişkin Hukuk Sosyolojisi 32 37 Klaus Röhl’ün Hukuk Sosyolojisi kürsüsünden emeklilik nedeniyle veda konuşması, s. 13 38 http://www.ruhr-uni-bochum.de/rsozlog/daten/pdf/ Roehl%20-%20Die%20Aufloesung%20des%20Rechts.pdf Soziologie vor den Toren der Jurisprudenz, 1971; aynı yazar Justiz- die stille Gewalt, yeni basım 2011 Richterliches Handeln. Zur Kritik der juristischen Dogmatik, 1973; aynı yazar, Einführung in die Rechtssoziologie, 1987, Hukuk Sosyolojisi ve Hukuk Devleti, ҫev. Füsun Uyanış, HFSA 4, 1998, yay. H. Ökҫesiz s. 180-195 33 Dahrendorf, Ralf, Deutsche Richter. Ein Beitrag zur Soziologie der Oberschicht, basıldığı kitap Gesellschaft und Demokratie, 1965, 260 vd. 39 Hirsch, Ernst E., Als Rechtsgelehrter im lande Atatürks, Berlin,2008, ilk uzun versiyonu 1982, bu verziyonun başlığı Aus des Kaisers Zeiten durch die Weimarer Republik in das Land Atatürks, bu ҫalışmanın Türkҫe tercümesi, Hirsch, Anılarım, Tübitak Yayınları, 12. Baskı, 2012. 34 Friedman/Rehbinder, Zur Soziologie des Gerichtsverfahrens (Mahkemelerde Görülen Davaların Sosyolojisi), 1976; Rottleuthner, Hubert, Abschied von der Justizforschung ? Für eine Rechtssoziologie mit mehr Recht (Adalet Sosyolojisinden Vaz mı geҫiyoruz? Daha Fazla Hukukla Hukuk Sosyolojisi iҫin) ZfRSoz 1982, 82; Werle, Raymond, Justizorganisation und Selbstverständnis der Richter, 1977. 35 40 H. Rottleutner’in Mayıs 2013’de Akdeniz Üniversitesinde Ernst Hirsch merkezinin açılıșında sunduğu tebliğ, das Lebende Recht bei Eugen Ehrlich und Ernst Hirsch in: Zeitschrift für Rechtssoziologie 33 ( 2013) Heft 2, s. 192- 206. Kaupen, Wolfgang Die Hüter von Recht und Ordnung, 1969 36 Erhard Blankenburg , Mobilisierung des Rechts, Eine Einführung in die Rechtssoziologie, 1995 8 Hukuk Kuramı, C. 2, S. 3, Mayıs-Haziran 2015 Araştırmaları, Rottleuthner, 198441 . Son yıllarda Amprik disiplinler Hukuk Sosyolojisinin önemli konusu belirli toplumsal etmektedir. grupların ayrımcılığa tabi tutulması ve toplumsal eşitsizlik standartlarının olmaktadır42. nitelik tașıdığını, kitabında Alman hukuk kültürü açıșından diğer 4. Hukuk Sosyolojisine Giriş Kitapları arası bir Raiser ülkelerle konseptle hukuk gözönünde hazırlandığını iddia sosyolojisinin uluslararası tutulmasıyla transnasyonel karșılaștırılmalar yapıldığına dikkat çekmektedir. Raiser kitabının hedefinin liberal ve sosyal bir Bu bölümde Almanya’da aktüel hukuk sosyolojisi alanında hukuk devletinin hukuk sosyolojisi olduğunu, ikinci üniversitelerde ele alınan hukuk sosyolojisi kitapları hedefinin hukuk sosyolojisiyle artık saf pozitivist, hukuk incelenecektir. Şüphesiz tüm giriş kitapları bu makalede ele felsefesinden, sosyal felsefeden, hukuk dogmatiğinden, alınamayacak, baskı sayısı yüksek olan, hukuk sosyolojisi hukuk ҫevrelerinde önemli görülen kitaplar ana hatlarıyla alınamayacağını göstermek olduğu belirtmektedir. incelenecektir. politikasından arındırılmıș bir șekilde ele 43 Burada 6. baskısı incelenen kitap üç ana bölüme ayrılmıș, 4.1. Thomas Raiser – Hukuk Sosyolojisinin Temelleri birinci bölüm hukuk sosyolojisinin bilimsel ve disiplin (Grundlagen der Rechtssoziologie) olarak konumu ve tarihine ayrılmıș, bu bölümde hukuk Thomas Raiser’in bu kitabının ilk baskısı 1987 yılında sosyolojisini bir bilim olarak nereye yerleștiriyoruz, ҫıkmış, bir ҫok baskıda eklemeler, gözden geҫirmeler koyuyoruz sorusu bu bölümde cevaplandırılıyor. İkinci yapılmış, son baskısı 6. baskı olarak 2013 yılında bölümde hukuk sosyolojinin teorisyenleri ele alnıyor, bu yayınlanmıştır. Kitap toplam 388 sayfadır. Raiser kitabın bölümde Karl Marx ve Friedrich Engels, Emile Durheim, son baskısının önsözünde kitabın amacı olarak hukuk Eugen Ehrlich, Max Weber, Theodor Geiger, Niklas sosyolojisinin ҫifte rolüne, bir yandan sosyolojinin bölümü Luhmann, olduğuna, bir yandan hukuk biliminin alanı olduğunu inceleniyor. Üҫüncü bölümün bașlığı Hukuk ve Toplum işaret referans (Genel Hukuk Sosyolojisi). Bu bölümde 10 alt bölüm hukuktan halinde hukuk sosyolojisinin birbirleriyle içiçe girmiș, grift, ayrılmasına dikkat ҫekmektedir. Fakat Raiser hukuk klasikleșmiș, standart, birçok hukuk sosyolojisine giriș sosyolojisinin sosyal bilimlerin istatistiklerinin salt verileri kitaplarında rastladığımız konuları yer alıyor, bu alt ve toplum teorileri modelleri olmadığını da belirtmektedir. bölümlerin bașlıkları; sosyolojik hukuk kavramı, genel Raiser’e göre yașayan hukukun araștırılmasında, sosyolojik hukuk ilkeleri, yaptırımlar, hukukun geçerliliği ve etkililiği, ve hukuki düșünce birbirleriyle ilișkilendirilmeli, her iki sözleșme ve sözleșme hukuku, güç, egemenlik ve hukuk, disiplinin tecrübeleri toparlanmalı ve karșılaștırmalı, çatıșma ve çatıșmanın giderilmesi, hukuk kültürünün metodları arasında bağlantı kurulmalıdır. Raiser hukuk araștırılması, insanlar ve hukuk, hukukçuların sosyal sosyolojisinin ele aldığı her bir temada sosyologlara hukuki profilleri, hukukun evrimi. Bu bölüm 101 sayfayla kitabın bilgiyi, en geniș bölümü. etmektedir. göstererek, Raiser “yaşayan hukukçulara Eugen hukukun” sosyolojik Ehrlich’i yazılı bilgiyi ileteceğini Helmut Schelsky toplam 101 sayfada düșünmektedir. Raiser tüm bu nedenlerle kitabının 43 41 Falke/ Höland, Kündigungschutzspraxis und Kündigungsschutz in der Bundesrepublik Deutschland, 1981; Ellerman- Witt/Rottleutner/Russig Fesih Uygulamaları, Kündigungspraxis, Kündigungsschutz und Probleme der Arbeitsgerichtsbarkeit, 1984,Hörman, Verbraucher und Schulden, 1987; Blankenburg Tatsachen zur Reform der Zivilgerichtsbarkeit, 1974; Rottleuthner, Die Dauer von Gerichtsverfahren,1990; Rechtssoziologische Studien zur Arbeitsgerichtsbarkeit, 1984 6. baskı, Önsöz Thomas Raiser ile ilgili kısa bilgi; 1935 doğumlu, klasik diller, felsefe ve hukuk eğitimini Tübingen, Bonn, Berlin ve Münih’de almıș, 1962’de hukuk doktoru, 1969’da profesör oluyor. İki çalıșma alanı var, bir yandan İșletmeler Hukuku, Ortaklıklar Hukuku gibi Türkiye geleneğinde ticaret hukukçularının ilgilendiği alanlar, diğer yandan hukuk sosyolojisi. İncelenen kitabının ilk baskısı 1987 yılında piyasaya çıkmıș, 1995 ve 1999 yılındaki baskıda Eugen Ehrlich’in tezlerine gönderme olarak “Yașayan Hukuk” bașlığıyla yayınlanmıș, 4. baskıdan itibaren kitap “Hukuk Sosyolojisinin Temelleri” bașlığını tașıyor, genișletilmiș ve gözden geçirilmiș 5. baskı 2009’da çıkmıștır. 42 Rottleutner/ Mahlmann, Dikriminierung in Deutschland, 2011 9 Heper/ Almanya’da Hukuk Sosyolojisi” İlk bölümde önsözde belirtildiği gibi hukuk sosyoloji bir sadece bilgiye değil, hukukukn gerçekleșmesine hizmet yandan sosyolojinin bir kısmı alanı ve aynı zamanda hukuk ettiği biliminin de bir dalı olarak açıklanıyor, böylece hukuk sosyolojisinin ve pratik hukuk biliminin birbirlerine sosyolojisi olarak muhtaç olduğunu, birbirlerinden vazgeçemeyeceklerine, nitelendiriliyor. Raiser hukuku bir sosyal fenomen olarak birbirlerini tamamladıklarını belirtir ve bu bağlamda betimleyen ve açıklamaya çalıșan bir sosyolojiye, hukukun Hermann Kantorowicz’i alıntılar. Kantorowicz Kant’a saf bir sosyolojine karșı çıkmaktadır. Raiser hukuk nazireyle sosyolojisinin, kulesine sosyolojinin de dogmatik olmadan kör olduğunu” ifade çıkmasına karșı çıkarak, hukuk sosyolojisinin hukukun bir etmiști.47 Raiser’e göre sosyolojinin gücü bașından beri dalı olarak ortaya çıktığı ölçüde hukukun iyileștirme sadece soyut bir toplum teorisi ortaya atmaktan, ileri hedeflerine, hukukla toplumsal yönlendirmelere açılmasını sürmeden savunur. Raiser burada Luhmann’ın Hukuk Sistemi ve iyileștirilmesine katkıda bulunmaktır. Fakat Raiser hukuk Hukuk Dogmatiği45 adlı eserindeki fikirlere gönderme sosyolojisi çalıșmalarından hemen doğrudan dogmatik ve yapmaktadır. Hukuk sosyolojisinin bu açılımda hukuka pratik uygulamalar için doğrudan yapılacak ișlerle ilgili amprik yaklașımından vazgeçmesi için bir neden de talimatlar, yoktur; hukuk sosyolojisi de verilerin toplanmasıyla beklenmesinin yetinemez, kavramlardan ve teorilerden olușan bir yapı, belirtmektedir. üzerinde inșaa yapılacak bir kaideye ihtiyaç duyar. Hukuk çalıșmalarının sonuçları kendini genellikle dolaylı olarak, sosyolojisi insanların disiplenlerarası bir proje 44 bilimin, öncelikle saf genel bilginin fildiși sosyolojide kabul gören görüșünü vurgular. “dogmatiğin öte, Bu sosyolojisisiz hukukun öneriler bir nedenle yanlıș toplumsal boș anlașılma göre hukuk olduğunu, araçlarıyla çıkartmanın, Raiser’e de toplumun elde etmenin olduğunu hukuk süreçlerdeki da sosyolojisi değișikliklerin kavramlar ve teorilere müracaat etmek zorundadır, berrraklașmasıyla farklı davranmaları ve farklı karar toplumda her zaman kendini gösteren bir fenomen olarak vermeleriyle kendini gösterir. Raiser bu alt bölümde sırayla hukuk, sosyolojide de merkezi bir rol oynar. Raiser hukuk Hukuk Sosyolojisi ve Hukuk Tarihi48, Hukuk Sosyolojisi ve sosyolojisi eleștirisel Hukuk Felsefesi49, Hukuk Sosyolojisi ve Mukayeseli niteliğinde görmektedir. Bu bakımdan teorik hukuk Hukuk50, Hukuk Sosyolojisi ve Hukuk Dogmatiği51 sosyolojisi büyük ölçüde genel sosyolojik teorilerle aynıdır. arasındaki Bunun dıșında hukuk kavramları, subjektif haklarla ilgili birbirleriyle karșılaștırılmasında bugünkü bakıș açısıyla kavramları, tüzel kiși, kurumlar gibi kavramlarla meșgul tam bir ayrımın yapılamayacağını, bunun nedeninin ne olur, bu bakımdan hukuk dogmatiği ve hukuk teorisiyle hukuk biliminin betimsel önermeler olmadan, ne de bağlantı içine girer. Raiser hukuk sosyolojisinin teorik ve sosyolojinin eleștirisel söylemektedir; olamayacağını vurgular 52 Ayrıca bu alt bölümde II altında Raiser’e göre hukuk sosyolojisi mer’i hukukun ve hukuk Hukuki Olgular Araștırmalarının gelișmesi ve değeri dogmatiğinin bilim olarak ekonomik, siyasi ve ideolojik incelenir. Raiser Hukuki Olgular Araștırması disiplini koșullarını analiz eder ve hukuk sosyolojisi hukukun kurucusu Arthur Nussbaum’dan bașlayarak disiplinin subjektif ön yargılar, zamana bağlı değerlendirmeler, güç bugün için önemini açıklamakta, bu disiplinin bir yardımcı menfaatleri ve sınıf çıkarlarından etkilenmekte ve bunları disiplin desteklemekte olduğu sorusuyla da ilgilidir.46 Birinci politikalarının ve yasa koyma ve yargı kararların için çalıșmalarının özelliği özel konusunda değerini șunları bölümün ikinci alt bölümünde Raiser hukuk sosyolojisinin 44 s. 2 vd, 10 vd. 45 Luhmann, Rechtssytem und Rechtsdogmatik, 1974, s. 9 46 s.9 47 Kantorowicz, Rechtswissenschaft und Soziologie [Hukuk Bilimi ve Sosyoloji], 1911, tıpkı basım 1962 10 48 s.12 49 s.12,13 50 s.13 51 s. 14 52 s.11 sınırlara değinir. normatif seviyesine Raiser bu önermeler disiplinlerin olmaksızın indirgenemeyeceğini, var hukuk Hukuk Kuramı, C. 2, S. 3, Mayıs-Haziran 2015 önemli bir destek sunacağını belirtmektedir.53 III bölümü İkinci ana bölüm hukuk sosyolojisinin teorisyenlerine altında Raiser amprik sosyolojinin yasa koyma faaliyetinde, ayrılmıştır. Önce birinci kuşak hukuk sosyologu olarak IV sosyolojinin Marx – Engels, Durkheim, Ehrlich ve Weber ele uygulanması konularını ele almakta, yargı içtihatlarında da altında yargı içtihatlarında amprik alınmaktadır. Raiser plan olarak her bir teorisyenin önce anayasa yargısında, rekabet hukuku ve özel hukukun genel biyografisine, önemli eserlerine yer vermekte, daha sonra hükümlerinde, özel hukukun genel klozlarında amprik hukuk sosyolojisi görüşlerini aҫıklamakta, son kısımda bu sosyolojinin uygulanmasını ele almıștır. teorisyenin etkisi ele alınmakta ve değerlendirmesi yapılmaktadır. Bu kısımda her bir teorisyenin eserlerinin Birinci ana bölümün üçüncü alt bölümü hukuk sosyolojinin veya teorisinin günümüzdeki etkisi, diğer teorisyenler tarihine ve aktüel duruma ayrılmıștır. 21 sayfalık bu üzerindeki bölümde hukuk sosyolojisinin öncüleri, Savigny’nin tarihçi Listz yer almaktadır. arasındaki sınıf karşıtlığı, komünist topluma geҫiş, siyasi eylem konuları incelenmiştir. Marxizmin hukuk sosyolojisi bu bağlamda Ehrlich, Kantorowicz, Fuchs isimlerini anan Fransa’da bağlamında hukuk Durkheim, sosyolojisinin Duguit, kurumlar aҫışından ele alınışında hukukun ekonomik ilişkilere doğumu bağımlılığı, hukukun hakim sınıfların egemenlik aracı teorisiyle olması, sınıfsız toplum teorisi ele alınmaktadır. İkinci Hauriou, Gény, daha sonraki kușaktan Gurvitch, Henri Levy – Bruhl, Jean Carbonnier’i bu düşünür Emile Durkheim’de önce Durkheim’ın sosyolojisi bağlamda incelenmekte, incelenmektedir. A.B. D’de O.W. Holmes, “sociological toplum teorisi, hukukun fonksiyonu, işbölümü yapılan Bu gelişmeler iҫinde 1962 yılında “Research Committe on toplumlarda adalet ve dayanışma konuları işlenmektedir. Sociology of Law” adlı örgütün kurulması, İspanya’da Üçüncü düşünür olarak kitapta Ehrlich incelenmektedir. Sosyolojisi Bu bağlamda Raiser Ehrlich’in hukuk biliminin özü, esası Enstitü’sünün 1989 yılında faaliyete geҫmesi, Vincenzo olarak hukuk sosyolojisini görmesi, ehrlich’de “yaşayan Ferrari tarafından “Developing Sociology of Law: A Worldwide hukuk” kavramı, hukukukun üҫ türü (toplumsal hukuk, Documentary Inquiry” adlı 36 ülkeye ilişkin raporun yer hukukҫuların hukuku, ve devlet hukuku), hukukҫuların aldığı kapsamlı bir ҫalışmanın yayınlanması ( Milano, 1990) fonksiyonlarını ele almaktadır.55 Raiser Ehrlich’de hukuk yer almaktadır. Raiser teorik planda bu dönem iҫin metodolojisi ile hukuk sosyolojisi arasındaki bağı da ABD’den sosyolojik toplum teorisi alanında Talcott Parsons incelemektedir. Raiser Ehrlich’in günümüz iҫin önemi ve Robert K. Merton, Fransa’da sosyal bilimsel teori başlığı altında Ehrlich’i hukuk sosyolojisinin kurucusu alanında Michel Foucault (1926-1984), Pierre Bourdieu olarak görmektedir. Raiser’in Ehrlich’in günümüz için (1930-2002) ve Jacques Derrida (1942-2004) anmaktadır. s.16 vd. 54 s. 41-45 olguların modern sosyolojinin kurucusu olduğu, metodik yaklaşımı, bu yana hukuk sosyolojindeki gelişmeleri özetlemektedir54 53 sosyal önemi ve değerlendirilmesi başlığı altında Durkheim’ın Raiser 1900- 1933 döneminden sonra 2. Dünya savaşından Hukuk altında öğretisi, intihar konularına, Durkheim’in günümüz iҫin bölümünde Leon Petrazyki etraflıca incelenmektedir. Uluslararası başlık bölümünün hastalıklı tezahürü, hukukun yeri, sözleşme Karl Llewellyn ile ele alınmaktadır. Doğu Avrupa şehrinde bu araştırılması ve bu kavram, sosyal işin dağılımı, iş jurisprudence” ( R. Pound), daha sonraları “legal realism” Onati ilişkisi tarihi ve dialektik materyalizm, burjuvazi ve proleterya Hukuk sosyolojisinin doğumu bölümünde serbest hukuk okulunu Raiser, araştırmalarla düşünürün hukuk teorisi, hukuk teorisi başlığı altında da hukukçuları olarak Lorenz von Stein, Georg Jellinek, suç von aktüel incelenmektedir. Marx ve Engels alt başlığı altında bu iki hukuk okulu, Jhering, Gierke, Summer Maine, kamu bilimlerinde etkisi, önemi değerlendirmelerinde Ehrlich konusundaki aktüel olabilen gelenek, görenek, adetleri de kapsayan tüm fiili uygulamalar olmaktadır. Ehrlich’in bu ayrımı R. Pound’un “law in actions and law in books” ayrımına benzemektedir (Raiser, s. 74) 55 Eugen Ehrlich’in terminolojisinde yașayan hukuk (lebendes Recht, living law), toplumsal hukuk toplumun bağrında doğup, gelișen, fiilen uygulanan, yasal düzenlemelerden farklı 11 Heper/ Almanya’da Hukuk Sosyolojisi” tartışmalar, hukuki pluralizm (Bukowina ve global köy), biliminin esas itibarıyle yasal- bürokratik egemenliğe, Gunther Teubner tartışmaları maalesef yer almamaktadır. günümüze damgasını vuran egemenlik şekli olarak 56 yöneldiğini tespit etmekte, böylece Weber’in günümüzde Raiser Max Weber bölümünü Weber ve teorisinin önemine ҫok ayrışan, detaylara sahip organizasyon ve bürokrasi binaen ayrıntılı olarak ele almıştır. Raiser diğer hukuk teorisinin babası olduğunu belirtmektedir. sosyolojisi kitaplarında görüldüğü gibi konuya Weber’in sosyolojik hukuk kavramıyla girmekte, sonra egemenlik Raiser Weber’den sonra 8. Alt bölümde Theodor Geiger’i tiplerini aҫıklamaktadır. Raiser Weber’e göre güҫ ve (1891- 1952) ele almaktadır. Geiger Hukukun Sosyolojisi egemenlik arasındak farkı, egemenliği kabul görmüş, Üzerine Ön İncelemeler58 isimli çalıșmasında her türlü meşruiyeti olan, kurumlaşmış güҫ olarak nitelerken, metafizik ve ideolojik içerikten uzak olarak bir toplumsal egemenliğin sadece güҫ kullanmaktan farklı olduğuna tezahür olarak hukukun net ve așikar, belirli bir kavramını işaret etmektedir. Raiser anlayıcı sosyoloji (verstehende bulup, ortaya çıkarmaya çalıșmıștır. Geiger hukuk ile ona Soziologie) olarak Weber’ce nitelenen metodunu da yakın gelenek, görenek, ahlak gibi tezahürleri arasındaki ayrıntılarıyla ele almaktadır. Weber bilindiği gibi sosyal kesișmeleri ortaya çıkartarak, hukuku bunlardan ayırarak eylemi vererek saf kavram tiplerinden olușan hipotetik olarak çelișkisiz bir anlamakta (deutend verstehen) ve sosyal eylemi böylece anlam yükleyerek, anlam sistem olușturma yöntemini ortaya atmıștır. Geiger için kendi süreci iҫersinde ve etkilerinde nedensel olarak sosyolog olarak hukuku fiililik olarak, gerçeklik bağlamı aҫıklamaktadır. Raiser (yorum) hukukun olarak ortaya koyma önem tașımaktadır. Böylece Geiger rasyoneleştirilmesi süreci öğretisine geniş yer vermektedir. sadece tecrübe bilimsel olarak temellendirilen, her türlü Weber formel irrasyonel bir hukuktan evrimci bir tarzda en spekülatif anlayıșı bir kenara iten bir hukuk öğretisi yüksek seviyede formel rasyonel bir hukuka varmayı olușturmak istemektedir. Raiser’e göre Geiger’in bu konseptinde izah etmektedir. Raiser Weber’in evrimci konsepti onu hukuk felsefesi ve hukuk dogmatigine karșı teorisine Weber’in Weber’den ve Ehrlich’den daha daha radikal bir tutum konseptinin almaya götürmektedir. Geiger “sözüm ona hukukun anlaşılmasında güҫlükler yarattığına işaret etmektedir. özünden” normatif sonuçlar çıkartabileceğine inanan klasik Raiser, Weber’in formel rasyonelliği tercih etmesiyle hukuk felsefesini ta baștan inkar eder. İyi ve kötü, adil veya kavram hukukҫuluğunun formel- mantıki metodunu mu , haksız hukuk yapılan kavramlarındaki Weber’in eleştirilere katılırken57 muğlaklığın kurallarının hukuk ve kavramlardır”, bu kavramların sözüm ona içerikleri hiç bir sistemleştirilmesini mi, yoksa dışardan gelen ekonomik, amprik belirlemeye tabi tutulamaz, buna elverișli değildir, dini, siyasi etkilerle hukukun geliştirilmesi ve hukukun bu yüzden rasyonel bir dünya için yoktur. Bunlar aslında geliştirilmesinin iҫkin hukuki düşünme modelleriyle pozitif veya negatif duyguların bilimsel olarak kabul sınırlandırılması mı olduğunun Weber’de anlaşılamadığını görmeyecek objektifleștirmelerdir. Bu cümlelerde ifade belirtmektedir. kompleks edilen teorik değer nihilizmi Geiger’in hukuk sosyolojisinin da, tipik bir unsurudur. Geiger değer nihilizmini İskandinav rasyonellik bilimsel Raiser’e kavramı genelleştirilmesi gibi değerler Geiger için “tamamen hayali göre sorunlu Weber’in görünüyorsa aynı zamanda sonuҫ itibariyle verimlidir. Raiser Egemenlik felsefesindeki Uppsala okulundan üstlenmiștir59 Sosyolojisi başlığı altında Weber’in karizmatik egemenlik Luhmann sistem teorisinin dünya çapında bir temsilcidir. konseptinde hiҫ bir demokratik unsurun bulunmadığını, Sistem teorisine göre sosyal sistemler birbirleriyle ilişkili sosyal birliklerin oluşmasında demokratik unsurların, sosyal eylemlerin yapılarıdır. Örnek olarak işletmeler, örneğin seҫimlerin, yönetime katılma, yerinden yönetim dernekler, aile, diğer sistemleri kendisine temel alan, diğer gibi unsurların tamamen dışarda kaldıklarını ifade etmektedir. Raiser günümüzde sosyoloji ve sistemler üzerinde kurulu iktisat, bilim ve devlet gibi siyasi siyaset 56 58 Teubner, Günther, Globale Bukowina, Zur Emergenz eines transnationalen Rechtspluralismus, Rechtshistorisches Journal 15, 255-290 57 Theodor Geiger, Vorstudien zu einer Soziologie des Rechts, 4. Baskı, yayıma hazırlayan M. Rehbinder, 1987. 59 s. 104 12 Raiser, age., s. 109 Hukuk Kuramı, C. 2, S. 3, Mayıs-Haziran 2015 sistem gibi toplumsal alanlar hepsi sosyal sistemlerdir. hukuk vazgeçilmezdir, çünkü genel bağlayıcı normatif Yapısal– fonksiyonel araştırma bu sosyal sistemleri davranış beklentileri olmaksızın insanlar birbirlerine karşı araştırır. Bunun iҫin yapısal fonksiyonel araştırma bu nasıl sistemlerin devamı için zorunlu edimler, yapılması gerekli sağlanamaz. Genel bağlayıcılığı sürdürebilmek için, son olanlar (fonksiyonlar) için, özellikle sistemin izafi olarak çare olarak fiziki güç motivasyon aracı olarak gerekir.60 süreli yapılarının analizini yapar. Luhmann yapısal- incelenen konular olarak toplumun normatif yapısı, sosyal oluşumun anlamı üzerine sorgulamayla yapmaktadır. normlar, sosyal normların tezahür biçimi olarak hukuk, Sosyal sistemlerin fonksiyonları insanlararası ilişkilerde hukukun davranış özgürlüğü sonucu ortaya çıkan sonsuz miktarda konuları otonomisi, mütekabiliyet, dağıtıcı adalet (maddi ve manevi gerçekleşir, yani davranışın ve yaşamın nispi istikrarlı varlıkların adil dağıtımı, dağıtıcı adaletin felsefi bir tema genel örneğinin oluşturulmasıyla gerçekleşir. Bu tür yapılar olușu, klasik hukuk sosyolojisinin yaklașımı, siyaset görebilmeye biliminin ve sosyal psikolojinin yeni yaklașımları) usuli (beklemeye) imkan sağlar, bunun dışında beklentileri adalet kavramlarını ayrıntılarıyla ele almaktadır. Raiser 13. beklemeyi olanaklı kılar (beklentinin beklentisi) ve buna alt bağlı olarak kendisi davranışını yönlendirmeyi olanaklı bașlıkta “Farklı Yaptırım Türleri ve Bunların Etkinlikleri”, 14. alt bölümde “Hukukun Geçerliliği ve kılar. Bu beklentiler hayal kırıklığıyla sonuçlanabilir. Bu Etkinliği” konularıyla meșgul olmaktadır. 14. Alt bölümde hayal kırırklığıyla ilgili ilkesel olarak iki ilkesel reaksiyon “Sosyolojik Norm Geçerliliği” konusunda hukuki ve olanağı vardır. Beklentiden vazgeçme veya beklentinin sosyolojik geçerlilik kavramlarının farklılığı, yaptırımların değiştirilmesi (öğrenme) veya protesto ederek beklentide geçerliliği, etkinlik oranı, geçerlilik șansı (ihtimali), amprik ısrar etme söz konusu olmaktadır. İlk olayda Luhmann olayda ahlak sosyoloji açısından farklı yaklașımları açıklamakta, birey sağlamaktır. Kompleksin azaltılması yapı oluşturulmasıyla ikinci ve bölümünde yazar sorunun hukuk felsefesi ve hukuk olan insanlara, nispeten güvenli davranış yönlendirmesi beklentiden”, hukuk bașlıklı bölüm takip ediyor. Genel Hukuk İlkeleri sadece belli sayıdaki olayı sindirebilmek kapasitesine sahip “kognitiv fonksiyonları, ișlenmektedir. Bu alt bölümü (12.) “genel hukuk ilkeleri” olası olayları (kompleks yapıyı) sınırlamak ve böylece önceden Oryantasyon bașlığı “sosyolojik hukuk kavramı”dır. Bu alt bölümde varlık koşullarının dışında, bunun üstünde yapı ve sistem davranışını bilemezler. Sosyolojisi –” bașlığını taşımaktadır. Birinci alt bölümün teorisi olarak bir gelişime tabi tutmuştur. Bunu da sistemin insanların edeceklerini Üçüncü ana bölüm “Hukuk ve Toplum – Genel Hukuk fonksiyonel sistem teorisini fonksiyonel- yapısal sistem diğer hareket geçerlilik kavramının sınırları ve uygulama alanı alt “normatif bașlıklarıyla beklentiden” bahsetmektedir. Luhmann bir sistemde genel sosyolojik norm geçerliliği problemleri incelenmektedir. Yine 14. alt bölümde etkililik faktörleri olarak anlaşılır görünen “normatif” davranış beklentilerini konusu bir sosyal sistemin “hukuku” olarak niteler. Bu normatif norm koyucunun bakıș açısından etkililik faktörleri, infaz ve yaptırım mercileri açısından etkililik davranış beklentileri nispi istirarlı “beklenti beklentilerini” faktörleri, etkililik koșulu olarak halkın değer yargılarıyla ve böylece bir nispi güvenli davranış yönlendirmesini uyum olanaklı kılar. sorunu, etkililik koșulu olarak normun muhataplarınn değer yargıları incelenmektedir. 15. alt Luhmann’a göre diğer tüm sistemlerin yapısal koşullarını bölümün bașlığı “Sözleșme ve Sözleșme Hukuku”dur. Bu yaratması gereken hukuk dar anlamda sadece “toplumun” alt bölümde toplumsal yașamın temel figürlerinden biri kapsamlı sosyal sisteminin normatif yapısı olarak vardır. olarak sözleșme, sosyal bilimsel ve hukuki sözleșme Hukuk kuşkusuz diğer yapıların yanında sadece bir kavramları, sözleșme tipleri, 20. yüzyılda sözleșme toplum yapısıdır. Luhmann bu yapıları toplumun alt hukukundaki sistemlere ayrışmasıyla -ki bunlar içinde iktisat, bilim ve sınırlandırılması gibi konular yer almaktadır. 16. alt siyaseti sayar- izah eder. Bu yapıların yanında yapı olarak bölümün konusu güҫ, egemenlik ve hukuktur. Bu bölümde 60 Raiser’in Luhmann açıklamaları s. 119-147 arasında yer almaktadır. Luhmann ile ilgili Türkçe’de en kapsamlı çalıșma, Gökçe Çataloluk, Hukuk Sistemi ve Autopoiesis, İstanbul, 2010 13 gelișmeler, sözleșme özgürlüğünün Heper/ Almanya’da Hukuk Sosyolojisi” 4.2. Manfred temel kavramlar açıklandıktan sonra egemenliğin ve gücün arasındaki ilișki, hukukun meșruiyeti gibi konuları kurullara bağlanması, taraflarınca üçüncü kișilerin kaldığı çok net görülen Manfred Rehbinder 1960’lı çatıșmanın katılımı ( kișiliğinin ve hukuk anlayıșı ve sisteminin etkisi altında bağlanması bölümünde sosyal çatıșmalarla ilgili teoriler, çatıșmanın Sosyolojisi Hirch’in öğrencisi olmakla beraber Eugen Ehrlich’in görmekteyiz. 17. bölümde çatıșma ve çatıșmanın kurallara çatıșmalar, Hukuk Rechtssoziologie) kurallara bağlanması olarak hukuk, iktidar ve hukuk özel Rehbinder, yıllardan ile itibaren neredeyse unutulmaya bașlayan Ehrlich’in önemini makalelerini ve kitaplarını yeniden çatıșmanın giderilmesi, soyut çatıșma çözücüsü olarak basarak, onunla ilgili bir çok çalıșmayı kaleme alarak tekrar yasa, yargılama teorisi, adliyenin tarafsızlığı, avukata ve gündeme getirmiștir. 62 mahkemeye erișim, yargılama tarafları ele alınmaktadır. 18. bölüm hukuk kültürünün araștırılmasıyla ilgilidir. Bu alt 2014 yılında 8. baskısını yapan ve toplam 222 sayfa olan bu bölümde evrensellik çalıșmada63 Rehbinder, hukuk sosyolojisini hukuk tarihi, incelenmektedir. 19. alt bölüm kitabın son bölümüdür. hukuk felsefesi, hukuk teorisi, hukuk psikolojisi , hukuk Bașlığı “İnsanlar ve Hukuk”tur. Bu alt bölümde incelenen etnolojisi gibi temel alanlar içinde bir disiplin olarak niteler. bazı konular hukuk duygusu ve hukuk bilinci, ahalinin Rehbinder’e göre hukuk sosyolojisi hukuk ve toplum hukuk bilgisi, burada bu bilginin kaynağı ve seviyesi ele arasındaki karșılıklı bağımlılığı (interdependence) inceler alınmaktadır. Ayrıca bu alt bölümde pozitif hukukun (§ 1-4). Hukuk sosyolojisi hukukun toplumsal süreçlerin meșruiyeti ve kabul görmesi, kabul edilme koșulu, hukuk sonucu olarak nasıl ortaya çıktı sorusuna cevap arar sistemine güven, hukuka itaat, itaatın nedenleri gibi toplumsal güç ilișkilerinden (jenetik hukuk sosyolojisi ) konuların ișlendiğini görmekteyiz. nasıl ortaya çıktığını açıklar ve tam tersi bir ișe de girișir; hukuki pluralizm ve hukuki hangi yolla hukukun sosyal yașama çeki düzen verdiğini, Kitaba yeni amprik araștırmalara yeterince yer verilmediği değiștirdiğini toplumsal güç ilișkilerini güçlendirdiğini ve eleștirileri yapılmaktadır. Özellikle yasaların uygulanıșın toplumsal eylemin düzenleyici olarak etkisini gösterdiğini değerlendirilmesine, yasanın uygulanması veya kısmen ( operasyonel hukuk sosyolojisi) konusuyla meșgul olur.64. uygulananması veya uygulanamamasının sonuçlarına ilișkin araștırmaların eksikliği vurgulanmaktadır. federal Rehbinder’in bakanlıkların yasa çalıșmalarından farklı olarak hukuk sosyolojiyle ilgili sonuçlarının tahmininin taslağı hazırlamalarında yasanın çalıșması diğer hukuk sosyolojisi hale düșünürleri ve bunların sistemlerini ele almaz. Kitap 10 getirildiği düșünülürse, Almanya için bu konu çok önem paragrafa ayrılmıștır. Paragraf bașlıkları içinde § 1 Hukuk tașır. Sosyolojisini Araștırma Alanı § 2 Hukuk Sosyolojisinin araștırılması zorunlu 61 Görevleri § 3 Hukuk Sosyoloji derslerine ilișkin literatur § 4 Raiser’in kitabının özellikle klasik- teorik temelleri içiren bölümüyle almanca konușulan ülkeler için Hukuk Sosyolojinin çalıșma araçları § 5 Hukuksal Yapı ve hukuk Toplumsal Yapı § 6 Hukukun Toplumsal Fonksiyonları § 7 sosyolojisinin en önemli klasikleri içinde olduğunu Hukukun Etkinliği § 8 Adalet (Adliye) Sosyolojisi , § 9 söyleyebiliriz. İdarenin Sosyolojisi § 10 Yasa Koymann Sosyolojisini görmekteyiz. Bu paragraflardan ilk ikisi hukuk sosyolojisine giriș mahiyetinde olup, hukuk sosyolojisinin 61 eleștiriler ve kitabın 4. Baskının tanıtımı için Michael Wrase, Zeitschrift für Rechtssoziologie 18 [2007] , Heft 1, S. 111-118 Berlin, 1967;Gesetz und Lebendes Recht, 1986, Berlin; Eugen Ehrlich, Grundlegung der Soziologie des Rechts, 4. Aufl. Berlin, 1989; Rehbinder, Die Begründung der Rechtssoziologie durch Eugen Ehrlich, 2. Aufl., 1986 62 1935 doğumlu olan Rehbinder Almanya’da Berlin, Freiburg’da ticaret hukukundan basın hukukuna, hukuk sosyolojisine kadar geniș bir yelpazede hocalık yapmıș ve İsviçre’de Zürich Üniversitesinden emekli olmuștur. Ankara’da ders vermiş, Türkҫeye de makaleleri ҫevrilmiştir. Geniş bilgi iҫin http://www.eirp.ch/rehbinder/; Ehrlich ile ilgili çalıșmalarına örnek olarak Eugen Ehrlich, Recht und Leben, 63 Manfred Rehbinder, Rechtssoziologie, Ein Studienbuch, 8. Aufl., 2014, München 64 14 8. Baskı, önsöz Hukuk Kuramı, C. 2, S. 3, Mayıs-Haziran 2015 bir tecrübe bilimi olduğunu, Ehrlich’e gönderme yapılarak niteliğinde kitaplardaki hukuku değil, yașayan hukuku (lebendes getirmekte, kitabın bölümlerini tanıtma, hukuk, hukuk Recht) konu edindiğini, hukuk sosyolojisinin yargı faaliyeti sosyolojisi gibi temel kavramlar hakkında bilgi vermekte, 2. için görevleri bağlamında hukuk teorisiyle akraba görevleri bölümde Baer hukuk sosyolojisi düşüncesini kısaca tarihi olduğunu, bu bağlamda olayın araștırılmasını, normun perspektif iҫinde ele almakta, hukuk konusunda belli başlı bulunmasını, bunun için genel klozların ve belirsiz hukuk konseptleri, kavramlar hukukҫuluğunu, serbest hukuk kavramlarının yorum hareketini, menfaat hukukҫuluğunu ele almakta, kısaca yapılması, sınırlı olarak yargısal faaliyetde toplumsal günümüze kadar hukuk sosyolojisinin ne olduğu sorusuna araștırmalar somutlaștırılması, yapılması kullanımı hakkında öneriler hukuk cevap vermektedir. 3. bölümde hukuk doğrudan ve dolaylı olarak ilgili disiplinler ele alınmaktadır. Mukayeseli hukuk, olmak da görülmektedir. Yasal düzenlemeyle ilgili tarih bilimi, ve felsefe, sosyoloji ve psikoloji, siyaset bilimi, doğabilecek sonuçları öngörebilme (Prognoz), meșruiyet iktisat bu hukuk araştırmalarının sosyolojisinin araçları bașlığı altında sosyolojik hukuk incelenmektedir. kavramından araștırmalarının yaklaşımlar, teoriler ele alınmakta, bu başlık altında metodları konusunu ele almakta, incelemenin objesi, günümüzde hukuk pluralizmi , hukukun tipolojisi, inceleme de deneysel ve deneysel olmayan yöntemler, hukukun fonksiyonları başlığı altında önemli konseptler tarihsel ele alındıktan sonra, bu konseptlerle günümüzün aktüel ve gelmektedir, kitabın sosyolojinin görevleri içinde hukuk siyasetine yardımcı bağlamda akla teleolojik ve incelenmektedir. sonra hukuki karșılaștırmalı Rehbinder olgular yöntemler, teknik olarak döküman analizine, anketler, gözlemlere değinmektedir. bilimi, din bilimi hukuk 4. ve doğa konusunda Bölümde bilimlerinin katkıları hukuk kısaca konseptleri, sorunları arasında bağlantı kurulmaktadır. Luhmann’ın sistem teorisi, Luhmann’da “dünya hukuku” süreciyle, rasyonelleşme olarak hukuk başlığı altında Weber’in 4.3. Susanne Baer – Hukuk Sosyolojisi konsepti “Gouvernance” süreciyle bağlantısıyla, araҫ olarak (Rechtssoziologie) hukuk, Marx’ın konseptiyle hukukun ekonomik teorisiyle Susanne Baer Berlin Alexander Humbolt Üniversitesinde bağlantısıyla, demokratik deliberasyon olarak hukuk anayasa hukuku, hukuk sosyolojisi gibi dersler vermekle (Habermas), “İdeoloji”, birlikte, “Gender Studies” ile Avrupa çapında isim yapmıș, kavramlarıyla bağlantısı aynı zamanda Federal Anayasa mahkemesi üyesi olan bir yaklaşımı, Foucault ve MacKinnon ile ele alınmaktaktadır. kadın hukukçudur.65 5. bölüm hukuki düzenlemenin aktörlerine, hukuk yargıҫlar, 292 sayfadır.66 Baer kitabın önsözünde ҫalışmanın esasını avukatlar, idare, yasa koyucu, hukuk bölümde Baer ağırlıklı olarak yasa koyma öğretisiyle konseptine göre hazırladığını belirtmekte, okuyucuların meşgul olmaktadır. 7. bölümde hukukun uygulaması, kitapta cevaplardan ҫok sorular bulacağını, “mainstream” hukukun pratik işleyişi ile ilgili faktörler incelenmektedir. görüşlerden ziyade eleştirisel yaklaşımlara kitapta yer Baer bu faktörtleri subjektif ve objektif faktörler olarak iki verildiğini belirtmektedir. Kitabın alt başlığı disiplinlerler bölümde incelerken, kağıt üstündeki hukukun nasıl “law in arası hukuki araştırmalara giriş “Eine Einführung in die toplam hukuk konusu bu aktörlerin fiili olarak ne yaptıklarıdır. Bu kitabın hem dersler hem de münferit konularda derinleşme Kitap “Ontoloji” uygulamasındaki rolleriyle ele alınmaktadır. 6. bölümün Humbolt Üniversitesinde verdiği derslerin oluşturduğunu, Rechtsforschung”dır. ve eleştirisel alanında faaliyet gösterenlere ayrılmıştır. Bu bölümde İlk baskısı 2011 yılında, 2. baskısı 2015 yılında yapılan kitabı interdisziplinäre “Diskur” iҫersinde, action” haline geldiğine ilişkin örnekler vermektedir. 8. 10 bölümde paragraftan (bölüm) oluşmaktadır. Her bölümün sonunda mahkemelerin hukuku nasıl uyguladıklari konusuna 6. bölümden daha ayrıntılı olarak girilmekte, ҫok kısa özetler ve okuyucuya yönelik sorular kitapla kısmen idari işlem ve eylemler, ve uluslararası hukuku ҫalışmayı kolaylaştırmaktadır. 1. bölüm kitaba giriş 65 66 Baer iҫin http://www.bundesverfassungsgericht.de/DE/ Richter/Erster-Senat/BVRin-Prof-Dr-Baer/bvrin-prof-drbaer_node.html Susanne Baer, Rechtssoziologie,Eine Einführung in die interdisziplinäre Rechtsforschung, 2. Aufl., 2015, BadenBaden. 15 Heper/ Almanya’da Hukuk Sosyolojisi” uygulayan devletler ele alınmaktadır. 9. bölümde hukukun Freiburg Röhl, Klaus Hukuk Sosyolojisi, (Rechtssoziologie), etkileri ve yansımaları konusu bağlamında yaptırımlar Köln konusu incelenmektedir. 10. ve son bölüm hukuk online.de/ araştırmalarında kullanılan veya kullanılabilecek olarak mikro, mezo, makro online versiyonu http://rechtssoziologie- Struck, Gerhard , Hukuk Sosyolojisi, Esaslar, Yapılar metodlara ayrılmıştır. Bu bölümde ampri, sosyolojinin metodları 1987, (Rechtssoziologie, Grundlagen und Strukturen) , Baden- seviyelerde Baden, 2011 araştırmalar, niceliksel ve niteliksel araştırma, gözlem, Weber, Max Hukuk Sosyolojisi (Rechtssoziologie) , 1967 anket, ropörtaj, dokümanların tahlili, kultür bilimsel metodlar olarak edebi bilimsel yorumlar, medya tahlilleri, Zippelius, Reinhold Hukuk Sosyolojisinin ve Devlet diskur tahlilleri incelenmektedir. Sosyolojisinin Kitabın en sonunda bulunan kaynakҫa üҫ ayrı listeden Rechts-und Staatssoziologie) 3. Baskı, 2012, 183 s. ҫeşitli oluşmakta, birinci liste hukuk araştırmalarına ilişkin en dillere ҫevrilmiştir Temel Kavramları (Grundbegriffe der önemli eserlere ilişkin bir listedir. Diğer bir liste Hukuk Sosyolojisinin klasiklerini iҫermektedir. Üҫüncü liste 5. Sonuҫ: Zorunlu Olmayan Bir Zorunluluk internetde önemli web sayfalarını iҫermektedir. Almanya’da hukuk fakültelerinde hukuk sosyolojisi dersi mecburi bir ders olmamakla beraber ҫok sayıda hukuk Hukuk Sosyolojisiyle ilgili Diğer Önemli Kitaplar; fakültesi hocasının hukuk sosyolojiyle doğrudan ve dolaylı Weber, Max Hukuk Sosyolojisi (Rechtssoziologie) , 1967 ilgili seminer, ders vb. verdiği, düzenlediğini, Almanya’da ҫok köklü bir hukuk sosyolojisi geleneği bulunduğu Blankenburg Erhard , Hukukun Mobilize Edilişi, Hukuk Sosyolojisine Giriş (Mobilisierung des Rechts, (Ehrlich, Weber, Geiger, Schelsky, Luhmann) bu nedenle Eine ҫok sayıda kendini kabul etttirmiş klasikleşmiş hukuk Einführung in die Rechtssoziologie) 1992 sosyolojisine giriş kitabının (Rehbinder, Raiser, Röhl, Bäer) Dux, Günther, Hukuk Sosyolojisi (Rechtssoziologie) 1978, bulunduğunu tespit edebiliriz. Almanya’da da dünyanın 186 s. diğer ülkelerinde de görüldüğü gibi genel sosyolojide Ehrlich, Eugen, Hukuk Sosyolojisinin Anglo-Sakson Temelleri (Grundlegung der Soziologie des Rechts), yay. M. Rehbinder, ilk baskısı 1913, 4. Baskı 1989 dünyasının göstermesi, ABD’nin İngilizcenin neredeyse savaş sosyolojide ҫalışma sonrası ön dili ağırlığını plana ҫıkması, haline gelmesi, Almanya’da da etkisini göstermekte, Almanca konuşulan Girtler, Roland Hukuk Sosyolojisi -Tezler ve Olanaklar- ülkelerin bilim insanları da ders kitapları dışında, bazı (Rechtssoziologie – Thesen und Möglichkeiten, 1976, s. 344 makalelerde Hemmer /Wüst/Bühler/Hein, Hukuk Felsefesi, Devlet uluslararasılaşmak iҫin artık İngilizceyi tercih etmekte, Felsefesi Rechts-und sempozyumların dili ingilizce olmaktadır. Bu durum Staatsphilosophie sowie Rechtssoziologie , 2006, ҫalışma kendileri tarafından da eleştirilse de önüne geҫilebilecek bir hukuk gelişme olarak görülmemektedir. ve Hukuk öğrencilerinin Sosyolojisi sınav ( hazırlığı konseptiyle hazırlanmıştır, s. 132- 165 arası Hukuk Sosyolojisine ayrılmıştır. Kissler, Leo, Hukuk Uygulaması İcin Hukuk Sosyolojisi (Rechtssoziologie für die Rechtspraxis), 1984 Luhmann, Niklas Hukuk Sosyolojisi (Rechtssoziologie) , 3. Baskı, 1983 Rottleutner, Hubert, Hukuk Sosyolojisine Giriș (Einführung in die Rechtssoziologie) 1987, 16 geniş bir kesime ulaşmak ve
