90-102 KENDİNE ÖZGÜ KOOPERATİF BİR MODEL OLARAK
advertisement
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 KENDİNE ÖZGÜ KOOPERATİF BİR MODEL OLARAK İSRAİL KİBUTZLARI Süleyman SIDAL* Özet: İbranicede “birlik” veya “topluluk” anlamına gelen ve kolektif üretim yapan çiftlikler olarak faaliyet gösteren kibutzları konu edinen bu çalışmada, öncelikle kibutzların tarihsel gelişimleri ele alınacak, ardından ideolojik yapısı ve ekonomik işleyiş biçimi incelenecek, son olarak kibutzların yönetsel ve organizasyonel yapısı incelenecektir. Osmanlı Devleti’nin çöküş sürecinde ve Orta Doğu’da İngiliz hâkimiyetinin gelişiminde ve nihayet İsrail Devleti’nin kuruluşunda önemli rol oynayan kibutzların yapısı ve işleyişi açıklanmaya çalışılacaktır. Anahtar Sözcükler: Kibutz, Kolektif Üretim Çiftlikleri, Kooperatif Model, İsrail, Yahudi milliyetçiliği. ISRAEL’S KIBBUTZS AS A SUI GENERIS COOPERATIVE MODEL Abstract: In this study we deal with the kibbutz which means “union” or “society” in Hebrew language, functions as collective farms. First of all we start with the historical development of kibbutz, then ideological structure and economical mode of production, after that we try to explain the administrative and organizational structure of kibbutz. The aim of this paper is to show the kibbutz’s structure and function which has been playing a key role in the process of the demolition of Ottoman Empire, the seizure of Great Britain rule in Middle East and finally the establishment of Israel State. Keywords: Kibbutz, Collective Farming, Cooperative Model, Israel, Jewish Nationalism. GİRİŞ Kibutz, İbranicede “birlik” veya “topluluk” manasına gelmekte, günümüzde İsrail’deki farklı alanlarda mal ve hizmet üreten ve kooperatif bir yapıya sahip olan kolektif üretim çiftliklerini ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nin son * Araştırma Görevlisi, Gazi Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, (slymnsdl@hotmail.com). 90 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 dönemlerinde Arapların yoğunlukla yaşadığı Orta Doğu’da kurulmaya başlamış ve zamanla yayılarak genişlemiş ve sonunda İngiltere’nin de desteği ile kurulan İsrail Devleti’nin oluşumunda önemli bir rol oynamıştır. Kuruluş hikayesi, genişlemesi, büyümesi, İsrail Devleti ile ilişkisi, içsel örgütlenmesi ve ürettiği ekonomik ve toplumsal model açısından ilginç, kendine özgü ve dünyada bir benzeri olmayan Kibutzlar, İsrail Devleti’nin kuruluşundan bu yana Arap-İsrail Savaşı, petrol ve enerji krizleri, İsrail-ABD ilişkisi gibi konularda sürekli gündeme gelmiş ve varlığı, etkisi tartışılmıştır. Bu çalışmada kibutzların kısaca tarihsel, ideolojik, ekonomik ve toplumsal bir çerçevesini çizmek ve çok tartışılmasına karşın hakkında Türkçede hem akademik ve akademik olmayan yazında pek bir şey yazılmamış bu kooperatif modelin biraz olsun anlaşılmasına katkıda bulunmak amaçlanmaktadır. KİBUTZLARIN TARİHSEL GELİŞİMİ Bilinen şekliyle ilk kibutz, 1909 yılında “Degania Alef” ismiyle kurulmuştur. Bu bölgeye gelen ilk Yahudi yerleşimciler, bugünkü Ürdün civarında yerleşip tarıma başlamışlar ve kolektif bir şekilde çalışıp, yaşamayı tercih etmişlerdir (Barkhai, 1977: 1). Bu dönemde bölgedeki siyasal açıdan hâkim güç Osmanlı Devleti olmasına karşın Osmanlı İmparatorluğu’nun etkisi düşüşe geçmiş ve fiili bir otorite boşluğu oluşmakta idi. Bölgede bu otorite boşluğu nedeniyle güvenlik yeterince güçlü değildi, bunun yanı sıra bölgenin toprakları çoğunlukla çöllerle kaplıydı ve az miktarda tarım yapılabilir durumda olan topraklar da genellikle sert, kayalık ve çöl tozları nedeniyle tarıma elverişli değildi. Dahası gelişmiş bir sulama sistemi mevcut değildi. Bu sebepler ve zorunlu koşullar nedeniyle Yahudiler, bireysel tarım yapmak yerine birlikte, kolektif biçimde çalışma, üretme, paylaşma ve yaşama yoluna gitmişlerdir (Ruffle ve Sosis, 2003: 5). 1909 yılında Yahudilerden oluşan bir cemiyet önderliğinde ilk toprak satın almaları gerçekleştirilmiş ve kendi tarım alanlarının inşası için çalışmalara başlanmıştır. Çok geçmeden kurulan kibutzlar “Kolektif Tahıl Topluluğu” (Kvutzat Degania) adı altında birleşerek birlikte hareket etmeye başlamışlar ve 1914’e gelindiğinde halen oldukça az sayıda olmalarına rağmen bölgede tutunmayı başarmışlardır. Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılmasıyla birlikte bölgedeki siyasi hakimiyet İngiltere’nin eline geçmiştir. Bu iktidar değişimi, kibutzlar açısından olumlu bir değişim olarak görülmüş ve kibutzların gelişmesi ve yayılması açısından yeni bir dönemin başlangıcı olarak görülmüştür. Çünkü her şeye rağmen Osmanlı Devleti idaresi altındayken kibutzların gelişmesi ve yayılması, devlet politikası 91 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 olarak sınırlandırılmak ve kontrol altında tutulmak istenmiştir. Çünkü Osmanlı makamları, bu dönemde bölgeye dışarıdan gelen Yahudi göçünü sınırlandırmaya ve Arapların Yahudilere arazi satışını zorlaştırmaya çalışırken İngilizlerin gelmesi ile birlikte bu sınırlamalar ve zorlaştırmalar kaldırılmıştır (Rayman, 1981: 12). Bu dönemde Avrupa ve Rusya’dan büyük miktarlarda göç eden Yahudi nüfusu bu bölgeye yerleşmiştir. İlk gelen görece maceraperest ve idealist ama tarım ve kolektif yaşamla ilgili bilgisi, tecrübesi olmayan gençlerin yerini bu dönemde tarımsal konularda eğitimli ve tecrübeli kişiler ve topluluklar almaya başlamıştır. Yine aynı dönemde kibutzların sayıları ve genişlikleri de artarken kibutzlardaki politik ayrımlar da keskinleşmiş ve sağ-sol fikirleri esas alan kibutzlar kendi içlerinde farklılaşırken komünal yaşam pratikleri (birlikte yemek yemek, dans etmek, kitap okumak gibi) de bu dönemde gelişerek çeşitlenmiştir. 1927 yılında ilk “Birleşik Kibutz Hareketi” kurulmuş, 1928’de Kibutzlar bir araya gelerek federatif bir çatı altında birleşmek suretiyle belli bir dayanışma ağı inşa etmek yoluna gitmişlerdir. 1936’da sosyalist topluluklarla ittifak kuran kibutzlar, 1948 yılına gelindiğinde sol Mapam Partisi bayrağı altında Siyonist ve sosyalist-işçi örgütlenmeleriyle birleşmiştir. İsrail Devleti’nin kuruluş sürecinde de etkin bir rol oynayan kibutzlar, 1917 Balfour Deklarasyonu ile başlayan süreçte giderek tırmanan Yahudi-Arap geriliminde de yer almıştır. Dönemin İngiltere dışişleri Bakanı Arthur James Balfour’un Siyonist Hereketin öncüsü konumundaki Lord Rothschild’e Filistin topraklarında kurulacak bir Yahudi Devletini İngiltere Devleti olarak destekleyeceklerini belirtmesi ile bölgede gerginlik tırmanışa geçmiş, Araplar, bölgede bir Yahudi devletinin varlığını istemediklerini belirtirken İngilizlerin desteklediği Yahudi yerleşimciler giderek daha fazla arazi satın almak suretiyle bölgeye yayılmışlardır. Bu durum Arapların öfkesini arttırmış ve mücadele kısa bir süre içerisinde kanlı bir savaşa dönüşmüştür. Bu süreçte kibutzlar, bir yandan silah ve cephane üretimi yaparak, öte yandan üyelerine sürekli askeri talim yaptırarak mücadelenin önemli bir aktörü konumuna gelmişlerdir (Gavron, 2000: 45). 1917 Ekim Devrimi sonrasında SSCB’den ve 1930’lar boyunca Almanya’da Hitler iktidarıyla birlikte Almanya ve Doğu Avrupa ülkelerinden akan Yahudi göçüyle birlikte kibutzların da sayısı ve büyüklüğü artış gösterirken İngiltere, Arapların tepkisinden çekinerek Yahudi göçüne bir sınırlandırma getirmek isteyince Siyonist örgütler, terör eylemleri dahil olmak üzere silahlı mücadeleye girişmişlerdir. ABD’nin desteğiyle birlikte Birleşmiş Milletler 1947 yılında Filistin toprakları üzerinde Yahudi ve Araplardan oluşan iki devlet biçiminde bir paylaşımda bulunulması kararı vermiştir. Bunun üzerine 1948 yılında İsrail Devleti’nin kurulduğu ilan edilince Mısır, Ürdün, Suriye, Lübnan ve Irak, İsrail’e savaş ilan etmiştir (Ruffle ve Sosis, 2003: 5). 92 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 Kibutzların sayısı ve işgal ettikleri bölgeler, Birleşmiş Milletler tarafından İsrail Devleti’nin sınırlarını belirlemekte esas alınmıştır. Kibutzlar 1948 Arap-İsrail Savaşı esnasında bizzat İsrail ordusu saflarında mücadele ettikleri gibi yaptıkları ev yapımı bombalar ve silahlarla Arap tanklarının ilerlemesine engel olmuş ve İsrail’in askeri başarısında söz sahibi olmuşlardır. İsrail Devleti kurulduktan sonra ve savaşı kazandıktan sonra kibutzlar, İsrail Devleti’nin güvenliği açısından önemli bir pozisyona yükselmiş, sınırlar boyunca birçok kibutz bizzat İsrail Devleti’nin isteği ve himayesiyle kurulurken 1967 yılındaki Altı Gün Savaşları’nda da mühimmat, insan gücü ve sınır güvenliği adına önemli görevler üstlenmiştir. İsrail’in kesin bir zaferle ayrıldığı savaştaki toplam askeri zayiat olan 800 askerin 200’ü yani ölen her dört askerden biri kibutzlardan gelmiştir. Bu ve bunun gibi sebepler, kibutzların, İsrail Devleti ve toplumu nezdinde büyük itibar görmesine neden olmuş ve kibutzlar, 1960’lı yıllarda İsrail toplumunun % 4’ü kibutzlarda yaşamasına karşılık ulusal meclis olan Knesset’teki milletvekillerinin % 15’i kibutzlardan seçilen adaylardan oluşmaktaydı (Bettelheim, 2001: 15) Tablo-1 Yıllara gore İsrail Nüfusu’nun Değişimi 1952 - 2004 Yıl Kibutz Nüfusu Kırsaldaki Yahudi Nüfusu Yahudi Nüfusu Genel Nüfus 2591 950295 1120921 201920129 209150122 2592 990291 1920922 205110122 102950922 2591 950922 1910922 109990922 102190922 2591 2290922 1150222 101920222 102190922 2551 2110922 1110222 101120222 901920922 2559 2290522 1110222 109110122 909210122 2559 2290922 1120222 109290222 909990522 2559 2290922 1190122 109220922 905220222 2559 2290922 1190522 109990222 902120122 2555 2290922 1990122 109910922 901250222 1222 2290122 1950522 105990122 901950122 1222 2290922 1990922 901920122 909290922 2002 2290922 1990222 901990122 909120222 1221 2290122 1920522 901190922 909910122 1221 2290122 1910122 909150122 909950922 Kaynak: (Pavin, 2006: 7-8). 1970’lere gelindiğinde yaşanan petrol krizleri tüm dünyayı olduğu gibi İsrail ekonomisini ve kibutzları da etkilemiştir. Bu döneme değin çoğunlukla 93 tarımsal üretime yoğunlaşan kibutzlar, artık sadece tarımsal üretimle ayakta kalamayacakları gerçeğini idrak etmiş ve sınaî ve teknolojik üretimle de ilgilenmeye başlamışlardır. Bu dönemde baş gösteren enerji kıtlığı ve siyasal Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 1970’lere gelindiğinde yaşanan petrol krizleri tüm dünyayı olduğu gibi İsrail ekonomisini ve kibutzları da etkilemiştir. Bu döneme değin çoğunlukla tarımsal üretime yoğunlaşan kibutzlar, artık sadece tarımsal üretimle ayakta kalamayacakları gerçeğini idrak etmiş ve sınaî ve teknolojik üretimle de ilgilenmeye başlamışlardır. Bu dönemde baş gösteren enerji kıtlığı ve siyasal istikrarsızlık kibutzları olumsuz yönde etkilemiş, ardından 1980’lerde İsrail ekonomisinde yaşanan ekonomik krizle birlikte ortaya çıkan hiper-enflasyon olgusuyla birlikte krizden çıkmak için yeni bir strateji aramaya başlanmıştır (Ruffle ve Sosis, 2003: 6). 1980 sonrasında klasik eşit ücrete ve komünal yaşama dayanan ve Yahudi kimliği üstünden ortaklaşa bir kültürel ve İsrail Devleti üzerinden bir politik kimliğe dayalı kibutz yapılanması değişim göstermiş ve piyasalaşma, özelleştirme ve ücret farklılaştırılması gibi olgularla yüzleşmiştir. Eski yapı tamamen ortadan kalkmamakla birlikte yeni bazı modeller ortaya çıkmış ve kibutzların geleneksel işleyiş biçiminde önemli değişikliklere neden olmuştur. Özelleştirme süreci sonunda ortaya üç farklı model çıkmıştır: Birincisi geleneksel yapıya dayanan, herkesin kolektif biçimde üretime katıldığı ve eşit ücret aldığı, kolektif bir yaşamın hüküm sürdüğü ve genellikle dışa kapalı daha dindar ya da grupla sınırlı bir sosyalleşmenin yaşandığı “Geleneksel Model” olmuştur. İkincisi, farklı işlere farklı ücretlerin ödenebildiği, üretim açısından olmamakla birlikte tüketilen bazı ürünlerde kişisel mülkiyete (radyo, televizyon, kitap v.s.) izin verilen buna karşılık komünal yaşamın ve kolektif kimliğin halen güçlü olduğu “Karma Model” olmuştur. Üçüncü ve son modelse tamamen farklı ücretlerin ödendiği, kişisel gelir ve birikime sahip olunabildiği, özel mülkiyete cevaz veren ve üretim sürecinde Yahudi olmayan grup-dışı emeğe de müsaade eden “Yeni Model” olmuştur (Davidman, 2015). Günümüze geldiğimizde kibutzların halen ayakta olduğu (1922’de 700 kişiye ve 12 kibutza karşılık bugün yaklaşık 129.000 kişi ve 270 adet kibutz)1 , güçlü ve İsrail Devleti’nin ekonomik ve toplumsal anlamda önemli bir unsuru olduğunu ancak ciddi dönüşümler geçirdiğini ve geleneksel yapısını hızla kaybederek yeni bir üretim, birikim ve toplumsallaşma biçimine doğru evrildiğini görmek mümkündür. 1) Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php, Erişim Tarihi: 13.12.2015. 94 olduğunu ancak ciddi dönüşümler geçirdiğini ve geleneksel yapısını hızla kaybederek yeni bir üretim, birikim ve toplumsallaşma biçimine doğru evrildiğini görmek mümkündür. Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 Tablo-2 3 Farklı Kibutz Modelinin Yıllara göre Sayısal Dağılımı Tablo-2 3 Farklı Kibutz Modelinin Yıllara göre Sayısal Dağılımı Yıl 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kibutz Sayısı 152 152 151 122 122 122 162 162 162 162 122 112 121 282 222 226 221 226 26 82 2. Karma Model 6 25 12 18 22 22 21 22 21 12 3. Yeni Model 2 2 22 12 21 66 211 222 225 256 1.Geleneksel Model Kaynak: (Pavin, 2006: 21). 1 Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php, Erişim Tarihi: 13.12.2015. KİBUTZLARIN İDEOLOJİK KONUMLANIŞI Kibutzların ideolojik olarak kendine özgü ve dünyada başka bir benzeri olmayan bir özgüllüğe sahip olduğunu söylemek mümkündür. Temelde sosyalist fikirlerle Yahudi milliyetçiliğinin ve Siyonist ütopyanın bir tür bileşimi gibi gözükmektedir. Ancak sosyalist yaklaşımları genel olarak Marx ve Engels’in bilimsel sosyalizminden veya Lenin ve Troçki’nin sosyalist fikirlerinden farklı gözükmekte, daha çok Saint-Simon, Fourier ve Robert Owen gibi düşünürlerin öncülük ettiği ve Engels ile Marx tarafından “ütopik veya romantik” olmakla itham edilen fikirlere yakın durmaktadır (Barkhai, 1977: 1). Kibutzların bu anlamda var olan ekonomik sistem içerisinde (kapitalizm) kalmak suretiyle, herhangi bir siyasal devrim hayali kurmaksızın üretim sürecini, çalışma koşullarını iyileştirmek ve özel mülkiyeti sınırlandırmak veya ortadan kaldırmak suretiyle çatışmaya, sömürüye ve insan emeğinin köleleşmesine yol açan bencillik, bireysel çıkar ve sahip olmak gibi “zararlı dürtüleri” bastırmak yoluna gittiklerini söylemek mümkündür (Segev, 2000: 255). Kibutzlar için Yahudi kimliği önemli olmuştur. Kibutzların kurucularının bu anlamda oldukça dindar olduğu ve halen kibutzlar içerisinde Yahudi kimliğine yapılan “ayrıcalıklı” vurgu ve kibutz için çalışmanın aynı zamanda İsrail Devleti’ne 95 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 ve Yahudi dinine hizmet etmek olduğu fikrinin halen çok önemli olduğunu vurgulamak gereklidir. Bu sebeple kibutzların, sosyalistlerin öngördüğü bir enternasyonalizm fikrine sıcak bakmadıklarını ve Yahudi dinsel kimliği üzerinden seçkinci ve milliyetçi bir tavır geliştirdikleri söylemek mümkündür. Bu anlamda Eski Ahit-Tevrat’ta “vaat edilmiş topraklar” olarak belirtilen Filistin toprakları üzerinde hak iddia etmeleri ve burayı ellerinde tutma arzusu da Araplar ile mücadele etmeleri ve mücadele esnasında oldukça sert yöntemlere başvurmaktan kaçınmamaları bahsedilen ideolojik formasyonun tezahürleri olarak okunmaya müsaittir (Ruffle ve Sosis, 2003: 2). Kibutzlar, bunun yanı sıra SSCB pratiğini de desteklememiş, özellikle Lenin ve Stalin’in liderliğini despotik olduğu gerekçesiyle eleştirmişlerdir. Bu noktada grup-içi üyelerle sınırlı bir seçkincilikle kol kola işleyen demokratik bir yapıdan söz edilebilir2. Kibutzların iç işleyişlerinde üyelerin eşit söz ve oy hakkına sahip olması ve her türlü yönetsel işe katılım sağlaması demokratik bir yapının varlığına işaret etmektedir. Bunun yanı sıra kibutzların serbest piyasa ekonomisi ile kurdukları ilişki de sosyalist yapıları gibi ilginç ve kendine özgü nitelikler sergilemektedir. Kibutz içerisinde farklı ücretlere, özel mülkiyete ya da bireyselci düşüncelere ve davranışlara izin vermeyen yapı, ürettiği birçok ürünü piyasa koşullarında satmakta ve bu anlamda ABD ve İngiltere başta olmak üzere önde gelen kapitalist ülkelerle sıkı ekonomik ve sosyal ilişkiler kurmaktan çekinmemektedirler. 1980 sonrası SSCB’nin çöküşü ve ABD’nin artan gücüyle şekillenen koşulları da göz önünde bulundurmak gerekirse bunların bir sonucu olarak görülebilecek İsrail’deki artan özelleştirme dalgasıyla birlikte kapitalizmle bütünleşme sürecinin de artış göstermesi; geleneksel modelin düşüşüne koşut olarak yeni modelin popülerlik kazanmasıyla kibutzların ideolojik konumlanışının da kapitalizm ve liberalizm lehine dönüşmesi beklenmektedir (Abramitzky, 2008: 1111). KİBUTZLARIN EKONOMİK YAPISI 20. yüzyılın başında kurulan kibutzlar, daha evvel zikredilen koşulların zorunluluğunun da bir sonucu olarak tarımsal üretimle sınırlı ve kendi kendine yeterli, dışa kapalı bir yapı olarak ortaya çıkmıştır. Ancak bu durum uzun sürmemiş ve tek başlarına ayakta kalamayacakları ve ekonomik olarak sürdürülebilir bir yapıya sahip olmadıklarını anlayınca dış desteğe ihtiyaç duymuşlardır. 1948’e değin Ulusal Yahudi Fonu adı altında dünyanın dört bir yanındaki Yahudi işadamları ve hayırseverlerin yardımlarıyla hayatta kalan kibutzlar, İsrail Devleti’nin kurulmasının ardından devlet yardımlarıyla hayatını sürdürmeye devam etmiştir. 2) Kibutzlarda yaşayan herkes üye olarak kabul edilmemektedir. Üyelerin yanı sıra adaylar bulunmakta ve son zamanlarda bazı zorunluluklar nedeniyle Yahudi olmayan, çoğunlukla Arap ve Hıristiyan olan yabancı işçiler de istihdam edildiği için yabancı işçiler de bu çatı altında yer almasına karşın üye sayılmadıkları için yönetsel konularda söz sahibi değillerdir ve oy kullanamamaktadırlar. Bkz. (Barkhai, 1977: 7). 96 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 1960’lı yıllara değin sadece tarımsal üretimle meşgul olan kibutzlar, bu zamanla hizmet sektöründe de faaliyet göstermeye başlayan kibutzlar bugün tarihten sonra 3sınai ve teknolojik üretime de başlamış, özellikle İsrail Devleti’nin turizm de dâhil pek çok sektörde bulunmakta özellikle yurtdışındaki firmalarla savunmasında önemli rol oynayan askeri ekipman ve teknoloji üretimine bilfiil ve ABDbulunmuştur. ile güçlü ticariBugün ilişkileriİsrail’in sayesinde İsrail’inüretiminin ihracatından% önemli payaüretiminin % katkıda tarımsal 50’si,birsınaî 4 sahip olmaktadır. 9’u kibutzlarca sağlanmaktadır (Davidman, 2015). Bunun yanı sıra zamanla hizmet sektöründe de faaliyet göstermeye başlayan kibutzlar bugün turizm de dâhil 3 pek çok sektörde bulunmakta özellikle yurtdışındaki firmalarla ve ABD ile güçlü ticari ilişkileri sayesinde İsrail’in ihracatından önemli bir paya sahip olmaktadır. 4 Tablo-3 Sektörlere göre Kibutz Ekonomisi 1995 – 2003 (yüzdesel) Ekonomik Etkinlik Tarım Manifaktür Elektrik ve Su Tedariki Yapı-İnşaat Toptan ve Perakende Konaklama Hizmetleri Ulaşım ve İletişim Bankacılık, Sigorta ve Finans İşletmecilik Kamu Yönetimi Eğitim Sağlık Hizmetleri Topluluk Hizmetleri Ev-içi Hizmetler Toplam 5991 5991 2961 1165 162 169 969 165 262 969 261 2162 969 161 269 2165 1162 261 162 961 962 161 261 961 261 2261 969 962 261 50000 50000 2000 2001 2002 2162 1169 161 962 961 261 969 201 2261 969 961 - 2161 1169 161 969 961 269 961 265 2269 969 961 - 2161 1169 169 569 961 162 961 265 2262 969 169 - 50000 50000 100.0 2002 10.6 31.9 3.6 9.9 6.9 2.3 7.5 1.6 11.3 7.6 5.5 - 50000 Kaynak: (Pavin, 2006: 13). Kaynak: (Pavin, 2006: 13). 3 Bkz.http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Pages/ The%20Kibbutz.aspx, Erişim Tarihi: 13.12.2015. 3) Bkz.http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Pages/The%20Kibbutz.aspx, Tarihi: 13.12.2015. 4 Erişim Bkz. http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015. 4) Bkz. http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015. 97 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 2000’lere gelindikçe 1980’lerdeki krizin ve çöküşün ardından 2000’lere gelindikçe 1980’lerdeki krizin vebazı çöküşün ardından toparlanmave yaş toparlanma mücadelesi veren kibutzlar, açılardan küçülmekte mücadelesi veren kibutzlar, bazı açılardan küçülmekte ve yaş ortalaması ortalaması olarak yaşlanmakta olduğu için istihdam edilecek olarak emek açığı yaşlanmakta olduğu için istihdam edilecek emek açığı yaşamakta ve bu sebeple pek yaşamakta ve bu sebeple pek hoş karşılanmamasına karşın yoğun dönemlerde ve hoş karşılanmamasına karşın yoğun dönemlerde ve yaz mevsimlerinde çoğunlukla yaz mevsimlerinde çoğunlukla Arap ve son zamanlarda Çin ve Tayland’dan Arap ve son zamanlarda Çin ve Tayland’dan gelen geçici işçileri istihdam etmektedir. gelen geçici işçileri istihdam etmektedir. KİBUTZLARDA TOPLUMSAL YAŞAM KİBUTZLARDA TOPLUMSAL YAŞAM Kibutzlarda, yaşam, ortak değerler, semboller üzerinden kolektif pratiklere Kibutzlarda, yaşam, ortak değerler, semboller üzerinden kolektif dayalı bir yapı arz etmektedir. Bu ortak değerler Yahudi dini olabileceği gibi sosyalist, pratiklere dayalıda bir yapırolarz etmektedir. Bu ortak değerler Yahudi dini anarşist fikirler, ütopyalar önemli oynamaktadır. olabileceği gibi sosyalist, anarşist fikirler, ütopyalar da önemli rol oynamaktadır. Kolektif çalışma kadar kolektif yaşamak, eğlenmek kibutzlarda çok çalışma kolektif eğlenmek kibutzlarda önemlidir. BirlikteKolektif çalıştıktan sonrakadar birlikte ortakyaşamak, yemekhanede yemek içmek, çok önemlidir. Birlikte çalıştıktan sonra birlikte ortak yemekhanede yemek birlikte kitap okumak veya toplantı salonunda fikir tartışmaları yapmak ya da ortakiçmek, birlikte kitap veyakatılmak toplantı ya salonunda fikir tartışmaları gösteri salonunda müzikokumak dinletisine da bir tiyatro uyarlaması yapmak izlemek ya da ortak gösteri salonunda önemsenmektedir (Spiro, 1963). müzik dinletisine katılmak ya da bir tiyatro uyarlaması izlemek önemsenmektedir (Spiro, 1963). Yapılan iş ve alınan ücretten başlamak suretiyle mutlak bir eşitlikten söz Yapılan iş ve alınan ücretten başlamak suretiyle mutlak beklendiği bir eşitlikten söz etmek mümkündür. Herkesten eşit ölçüde kibutzun işlerine katılması gibi kolektif aktivitelere de iştirak etmesieşit beklenmekte, bu anlamda zaman etmek mümkündür. Herkesten ölçüde kibutzun işlerinebireysel katılması beklendiği geçirmek gibi yasak olmamakla birlikte yalnız kalmak veya sosyalleşmekten kasıtlı kolektif aktivitelere de iştirak etmesi beklenmekte, bu anlamda bireysel biçimde kaçınmak hoş görülmemektedir. zaman geçirmek yasak olmamakla birlikte yalnız kalmak veya sosyalleşmekten kasıtlı biçimde kaçınmak hoş görülmemektedir. Birlikte yemek yiyen kibutz üyeleri Birlikte yemek yiyen kibutz üyeleri 98 Üçüncü Sektör Sosyal kadar Ekonomi, 2016, 51, (1)eğlenmek : 90-102 ve ibadet Bu anlamda birlikte çalışmak birlikte yemek, etmek kibutzun geleceği ve birliği adına önemsenmektedir. Evlilik yasak olmamakla birlikte izne tabidir ve iki kişinin evlenmesine engel bulunmamakla bireyciliği körükleyeceği ve yemek, üyelerineğlenmek herkesi değil bazı kişileri Bubirlikte anlamdabubirlikte çalışmak kadar birlikte ve ibadet sahiplenip fazla önemseyeceği gerekçesiyle zararlı bulunmaktadır. etmek kibutzun geleceğidaha ve birliği adına önemsenmektedir. Evlilik yasak olmamakla birlikte izne tabidir ve iki kişinin evlenmesine engel bulunmamakla birlikte bu Bunun yanı sıraherkesi çocuklar, ebeveynlerine ait görülmemekte, çoğunlukla bireyciliği körükleyeceği ve üyelerin değil bazı kişileri sahiplenip daha fazla önemseyeceğiküçük gerekçesiyle zararlı bulunmaktadır. yaşlarda kibutzun yönetimindeki ortak kreşlerde bakımı gerçekleştirilmektedir. Çocuklar, kibutzun ortak çocukları olarak görülmekle Bunun yanı sıra çocuklar, ebeveynlerine ait görülmemekte, birlikte çocuklar, ebeveynlerinin kim olduğunu bilmekte ve çoğunlukla günde ortalama 3-4 küçük yaşlarda kibutzun yönetimindeki ortak kreşlerde bakımı gerçekleştirilmektedir. saat onlarla zaman geçirebilmektedir. 1970’lere değin çocukların anne Çocuklar, kibutzun ortak çocukları olarak görülmekle birlikte çocuklar, ebeveynlerinin babalarıyla aynı evde uyumasına sıcak bakılmazken ve çocuklar ortak kim olduğunu bilmekte ve günde ortalama 3-4 saat onlarla zaman geçirebilmektedir. yatakhanelerde uyurken zamanla bu uygulamadan vazgeçilmiştir (Sagi ve 1970’lere değin çocukların anne babalarıyla aynı evde uyumasına sıcak bakılmazken Donnel, 1994: 94). Çocuklara küçük bu yaştan itibaren eğitimli öğretmenler ve ve çocuklar ortak yatakhanelerde uyurken zamanla uygulamadan vazgeçilmiştir uzman bakıcılar tarafından kapsamlı bir eğitim verilmekte ve kibutzun ortak (Sagi ve Donnel, 1994: 94). Çocuklara küçük yaştan itibaren eğitimli öğretmenler ve değerleri, kolektif yaşamın önemi ve erdemi kadar fedakârlık, çalışkanlık ve uzman bakıcılar tarafından kapsamlı bir eğitim verilmekte ve kibutzun ortak değerleri, kanaatkârlık duygular Bu konuda bir çalışmagibi kibutzlarda kolektif yaşamın önemi vegibi erdemi kadar aşılanmaktadır. fedakârlık, çalışkanlık ve kanaatkârlık duygular aşılanmaktadır. Bu konuda bir çalışma doğup büyüyen çocukların doğup büyüyen çocukların büyükkibutzlarda çoğunluğunun kolektif projelerde yer aldığını büyük çoğunluğunun kolektif projelerde aldığını işlerinde daha fazla hayırseverlik işlerinde dahayerfazla rol hayırseverlik aldığı ve İsrail ordusunda gönüllü asker rol aldığı ve İsrail ordusunda gönüllü asker olmaya daha fazla istekli olduğunu olmaya daha fazla istekli olduğunu ortaya koymuştur (Avrahamiortaya ve Dar, 1994: koymuştur (Avrahami ve Dar, 1994: 697). 697). Bu sayede Bu hemsayede ebeveynlerin kendi kişiliklerini çocuklara dayatmaları hem ebeveynlerin kendi kişiliklerini çocuklara ve dayatmaları çocukların ailelerin maddi-manevi eksikliklerinden zarar görmeleri engellenmeye ve çocukların ailelerin maddi-manevi eksikliklerinden zarar görmeleri çalışırken kibutzlardaki yaşama daha kolay uyum sağlayabilmeleri için küçük engellenmeye çalışırken kibutzlardaki yaşama daha kolay uyum sağlayabilmeleri yaşlardan itibaren bu şekilde yetiştirilmeleri sağlanmaktadır (Oppenheim ve Sagi, için küçük yaşlardan itibaren bu şekilde yetiştirilmeleri sağlanmaktadır 1988: 428). Bu anlamda kız ve erkek çocukları arasında bir ayrım gözetilmemekte Sagi, 1988:duygusal 428). Bubağlar anlamda kız ve erkek çocukları arasında bir birlikte eğitim(Oppenheim görmeleri vevesosyalleşip, kurmaları önemsenmektedir. ayrım gözetilmemekte birlikte eğitim görmeleri ve sosyalleşip, duygusal bağlar kurmaları önemsenmektedir. Kreşte eğitim gören çocuklar Kreşte eğitim gören çocuklar 99 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 Uzun süre eğitim, kibutzlar için çok önem arz etmemekle birlikte ilk ve orta dereceli eğitim kibutzlar ortak bütçeden karşılanmak Uzun süre eğitim, kibutzlariçerisinde için çok önem arz etmemekle birliktesuretiyle ilk ve tüm orta dereceli eğitim eşit kibutzlar içerisinde ortak bütçeden karşılanmak çocuklara biçimde sağlanmıştır. Bu eğitim genelliklesuretiyle tarımsaltümüretim çocuklaratekniklerinin eşit biçimde sağlanmıştır. tarımsal üretim 1960’larla tekniklerinin geliştirilmesiBu ileeğitim sınırlıgenellikle bir eğitim idi. Ancak birlikte geliştirilmesi ile sınırlı bir eğitim idi. Ancak 1960’larla birlikte sınaî ve teknolojik sınaî ve teknolojik üretime geçilmesiyle eğitimin önemi anlaşılmış ve kibutzlar, üretime geçilmesiyle eğitimin önemi giderlerinin anlaşılmış ve kibutzlar, yetenekli gençleri üniversite tamamı ortakyetenekli bütçedengençleri karşılanmak üniversite giderlerinin tamamı ortak bütçeden karşılanmak suretiyle yüksek öğretim suretiyle yüksek öğretim alması için üniversitelere yollamaya başlamıştır. alması için üniversitelere yollamaya başlamıştır. Çocuk meselesi ile kadın meselesi bir anlamda birbiriyle bağlantılıdır. Çocuk meselesi ile kadın meselesi bir anlamda birbiriyle bağlantılıdır. İlk İlk kurulan kibutzlarda kadınlar klasik yemek pişirme, bulaşık, temizlik, çocuk kurulan kibutzlarda kadınlar klasik yemek pişirme, bulaşık, temizlik, çocuk bakımı bakımı gibi görevleri karşılık yüklenmelerine karşılık kısa sürede bu durum gibi görevleri yüklenmelerine kısa sürede bu durum değişmiş ve hemdeğişmiş kadın ve hem kadın emeğine de üretim sürecinde ihtiyaç duyulduğu hem de kadını eve emeğine de üretim sürecinde ihtiyaç duyulduğu hem de kadını eve kapatmanın eşitlik kapatmanın eşitlik özgürleşmesi fikrini olduğumeselesini kadar kadının özgürleşmesi meselesini de fikrini olduğu kadar kadının de zorlaştıracağı düşünüldüğü zorlaştıracağı düşünüldüğü için kadınların da üretim sürecinde erkek gibi yer için kadınların da üretim sürecinde erkek gibi yer alması kararlaştırılmıştır. Ancak bununla birlikte emeğinin özellikle bakımı-eğitim) hizmet sektöründe alması kadın kararlaştırılmıştır. Ancak(çocuk bununla birlikte kadın emeğinin özellikle yoğunlaştığını karşılık erkeklerin çok tarımsal ve sınaî üretim alanındaerkeklerin yer (çocukbuna bakımı-eğitim) hizmetdaha sektöründe yoğunlaştığını buna karşılık aldığını söylemek mümkündür. Bu anlamda cinsiyetler arası eşitlikçi bir yapıdan söz daha çok tarımsal ve sınaî üretim alanında yer aldığını söylemek mümkündür. etmek mümkündür. Bunu sağlamak içineşitlikçi ilk kibutzlardan itibaren ortak yemekhane ve Bunu Bu anlamda cinsiyetler arası bir yapıdan söz etmek mümkündür. çamaşırhane bulunması fikri önemsenmiş ve pratiğe geçirilmiştir. sağlamak için ilk kibutzlardan itibaren ortak yemekhane ve çamaşırhane bulunması fikri önemsenmiş ve pratiğe geçirilmiştir. Tarımsal Üretimde çalışan Kadınlar Tarımsal Üretimde çalışan Kadınlar KİBUTZLARDA YÖNETİM VE ORGANİZASYON KİBUTZLARDA YÖNETİM VE ORGANİZASYON Kibutzlar, daha önce bahsedildiği gibi doğrudan demokratik bir yönetim modeline Herbahsedildiği üye, eşit oy ve demokratik yönetime doğrudan katılma Kibutzlar,sahiptir. daha önce gibihakkına doğrudan bir yönetim ortak kararların alınması için katılma toplanılmakta modelinehakkına sahiptir.sahiptir. Her üye,Genellikle eşit oy hakkına ve yönetime doğrudan hakkınave bir sahiptir. Genellikle ortak alınması için toplanılmakta ve bir konuda ortak bir konuda ortak birkararların karara varılmadan önce hararetli tartışmalar yaşanabilmektedir. Tartışmalar özellikle bütçe yetersizliği sebebiyle ekonomik veya toplumsal 100 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 karara varılmadan önce hararetli tartışmalar yaşanabilmektedir. Tartışmalar özellikle bütçe yetersizliği sebebiyle ekonomik veya toplumsal konularda verilecek kararlarda ya da yapılacak seçimlerde (örneğin kaç adet traktör alınabileceği veya kimin yüksek öğrenim görmesi için üniversiteye gönderileceği gibi) yoğunlaşmaktadır (Davidman, 2015). Kararlar, oy çokluğuyla Genel Meclis’te alınmaktadır. Her üye, Genel Meclis’e katılma ve oy kullanma hakkına sahiptir. Genel konularda meclis karar almasına karşılık süreklilik isteyen ve uzmanlık bilgisi gerektiren konularda karar almak için meclis tarafından seçilen bir Konsey bulunmaktadır. Konseyin görev ve yetki alanı içerisinde kalan faaliyetleri yürütmek için Konseye bağlı ve koordinasyonu sağlamakla görevli bir sekreterlik, ona bağlı eğitim, sağlık, kültür, istihdam konularında görevli komiteler bulunmakta; bu komiteler de kendi içerisinde şubeler veya ofislere ayrılmak suretiyle faaliyet göstermektedirler (Barkhai, 1977: 5). Seçilen kişiler, çoğunlukla bir veya iki yıl için görevlendirilmekte, yeniden seçilmesine engel bulunmamakla birlikte tıpkı üretim alanında olduğu gibi yönetsel alanda da genellikle herkesin belli bir dönem görev almasına imkân sağlayan bir rotasyon izlenmektedir. SONUÇ Osmanlı Devleti’nin çöküş dönemindeki otorite boşluğundan da faydalanarak genişleyen ve İngiliz mandası döneminde büyüyen ve bölgede bir Yahudi devleti kurulmasında önemli rol oynayan kibutzlar, İsrail’in Orta Doğu’da Arap devletleri arasında hayatta kalma mücadelesinin de önemli bir aktörü olmuştur. Sosyalist, eşitlikçi ve kolektif bir hayat tarzı ile Yahudi milliyetçiliğini birleştiren karma bir ideolojik yapıya sahip kibutzlar, hem tarımsal üretim hem de güvenlik açısından İsrail Devleti’nin varlığı için vazgeçilmez olagelmişler ve İsrail toplumu içerisinde imtiyazlı ve saygı gören bir konuma sahip olmuşlardır. Ancak 1973 petrol krizinden etkilenen kibutzlar, yeni koşullara uyum sağlamak zorunda kalmışlar ve krize karşı farklı stratejiler izleyen yeni modeller geliştirmişlerdir. Bugün üç farklı modele sahip kibutzlar, zamanın ve mevcut ekonomik, sosyal gereksinimlerin meydan okumasına karşılık vermeye çalışmakta, tarımsal üretimin yanı sıra sınai ve teknolojik üretim alanlarında da faaliyet göstermektedirler. Belli tarihsel ihtiyaçların ve zorunlulukların ürünü olarak ortaya çıkan kibutzlar, kooperatif örgütlenmenin kendine özgü bir modeli olarak İsrail Devleti’nin kuruluşu ve ayakta kalması sürecinde önemli roller üstlenmiş ve bugün tüm dünyadaki neoliberal dönüşümün de etkisiyle önemli değişimler geçirmek zorunda kalmış bir yapı olmasına rağmen halen İsrail için ekonomik, toplumsal ve sembolik açıdan önemli bir kurum olarak varlığını sürdürmektedir. 101 Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102 KAYNAKÇA Abramitzky, Ran (2008). “The Limits of the Equality: Insights from the Israeli Kibbutz”, The Quarterly Journal of Economics, August, pp. 1111-1159. Avrahami, Arza ve Dar, Yechzekel (1994). “Collectivistic and Individualistic Motives among Kibbutz Youth Volunteering for Community Service”, Journal of Youth and Adolescence, December 22/6, pp. 697-714. Barkhai, Haim (1977). Growth Patterns of the Kibbutz Economy, Oxford: North-Holland Co. Bettelheim, Bruno (2001). The Children of the Dream, London: Simon & Schuster Co. Gavron, Daniel (2000). The Kibbutz: Awekening from the Utopia, Lanham: Rowman&Littlefield. Oppenheim, David ve Sagi, Abraham (1988). “Infant-Adult Attachments on the Kibbutz and their Relation to Socio-emotional Development” Journal of Developmental Psychology, 24/3, pp. 427-433. Pavin, Avraham (2006). The Kibbutz Movement: Facts and Figures, Research and Documentation Center of Kibbutz Movement. Rayman, Paula (1981). The Kibbutz Community and Nation-Building, Princeton: Princeton University Press. Ruffle, Bradley J. ve Sosis, Richard H. (2003). “Cooperation and in-Group, Out-Group Bias: A Field Test on Israeli Kibbutz Members and City Residents”, JEL, June 2003, pp. 1-28. Sagi, Abraham ve Donnell, Frank (1994). “Sleeping out of Home in a Kibbutz Communal Arrangment”, Journal of Child Development , Number: 65, pp. 992-1004. Segev, Tom (2000). One Palestine Complete: Jews and Arabs under the British Mandate, New York: Metropolitan Books. Spiro, Melford (1963). Kibbutz Venture in Utopia, New York: Schöcken. ELEKTRONİK KAYNAKLAR Davidman, Manfred, “Kibutizm”, http://www.solhaam.org/articles/kibbut. html, Erişim Tarihi: 13.12.2015. Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php, Erişim Tarihi: 13.12.2015. http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20 Israel/Pages/The%20Kibbutz.aspx, Erişim Tarihi: 13.12.2015. http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015. 102
