90-102 KENDİNE ÖZGÜ KOOPERATİF BİR MODEL OLARAK

advertisement
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
KENDİNE ÖZGÜ KOOPERATİF BİR MODEL OLARAK
İSRAİL KİBUTZLARI
Süleyman SIDAL*
Özet: İbranicede “birlik” veya “topluluk” anlamına gelen ve kolektif
üretim yapan çiftlikler olarak faaliyet gösteren kibutzları konu edinen bu çalışmada,
öncelikle kibutzların tarihsel gelişimleri ele alınacak, ardından ideolojik yapısı ve
ekonomik işleyiş biçimi incelenecek, son olarak kibutzların yönetsel ve organizasyonel
yapısı incelenecektir. Osmanlı Devleti’nin çöküş sürecinde ve Orta Doğu’da İngiliz
hâkimiyetinin gelişiminde ve nihayet İsrail Devleti’nin kuruluşunda önemli rol
oynayan kibutzların yapısı ve işleyişi açıklanmaya çalışılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Kibutz, Kolektif Üretim Çiftlikleri, Kooperatif Model,
İsrail, Yahudi milliyetçiliği.
ISRAEL’S KIBBUTZS AS A SUI GENERIS
COOPERATIVE MODEL
Abstract: In this study we deal with the kibbutz which means “union” or
“society” in Hebrew language, functions as collective farms. First of all we start
with the historical development of kibbutz, then ideological structure and economical
mode of production, after that we try to explain the administrative and organizational
structure of kibbutz. The aim of this paper is to show the kibbutz’s structure and
function which has been playing a key role in the process of the demolition of Ottoman
Empire, the seizure of Great Britain rule in Middle East and finally the establishment
of Israel State.
Keywords: Kibbutz, Collective Farming, Cooperative Model, Israel,
Jewish Nationalism.
GİRİŞ
Kibutz, İbranicede “birlik” veya “topluluk” manasına gelmekte,
günümüzde İsrail’deki farklı alanlarda mal ve hizmet üreten ve kooperatif bir yapıya
sahip olan kolektif üretim çiftliklerini ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nin son
* Araştırma Görevlisi, Gazi Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu
Yönetimi Bölümü, (slymnsdl@hotmail.com).
90
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
dönemlerinde Arapların yoğunlukla yaşadığı Orta Doğu’da kurulmaya başlamış ve
zamanla yayılarak genişlemiş ve sonunda İngiltere’nin de desteği ile kurulan İsrail
Devleti’nin oluşumunda önemli bir rol oynamıştır.
Kuruluş hikayesi, genişlemesi, büyümesi, İsrail Devleti ile ilişkisi, içsel
örgütlenmesi ve ürettiği ekonomik ve toplumsal model açısından ilginç, kendine özgü
ve dünyada bir benzeri olmayan Kibutzlar, İsrail Devleti’nin kuruluşundan bu yana
Arap-İsrail Savaşı, petrol ve enerji krizleri, İsrail-ABD ilişkisi gibi konularda sürekli
gündeme gelmiş ve varlığı, etkisi tartışılmıştır.
Bu çalışmada kibutzların kısaca tarihsel, ideolojik, ekonomik ve toplumsal
bir çerçevesini çizmek ve çok tartışılmasına karşın hakkında Türkçede hem akademik
ve akademik olmayan yazında pek bir şey yazılmamış bu kooperatif modelin biraz
olsun anlaşılmasına katkıda bulunmak amaçlanmaktadır.
KİBUTZLARIN TARİHSEL GELİŞİMİ
Bilinen şekliyle ilk kibutz, 1909 yılında “Degania Alef” ismiyle
kurulmuştur. Bu bölgeye gelen ilk Yahudi yerleşimciler, bugünkü Ürdün civarında
yerleşip tarıma başlamışlar ve kolektif bir şekilde çalışıp, yaşamayı tercih etmişlerdir
(Barkhai, 1977: 1).
Bu dönemde bölgedeki siyasal açıdan hâkim güç Osmanlı Devleti olmasına
karşın Osmanlı İmparatorluğu’nun etkisi düşüşe geçmiş ve fiili bir otorite boşluğu
oluşmakta idi. Bölgede bu otorite boşluğu nedeniyle güvenlik yeterince güçlü değildi,
bunun yanı sıra bölgenin toprakları çoğunlukla çöllerle kaplıydı ve az miktarda
tarım yapılabilir durumda olan topraklar da genellikle sert, kayalık ve çöl tozları
nedeniyle tarıma elverişli değildi. Dahası gelişmiş bir sulama sistemi mevcut değildi.
Bu sebepler ve zorunlu koşullar nedeniyle Yahudiler, bireysel tarım yapmak yerine
birlikte, kolektif biçimde çalışma, üretme, paylaşma ve yaşama yoluna gitmişlerdir
(Ruffle ve Sosis, 2003: 5).
1909 yılında Yahudilerden oluşan bir cemiyet önderliğinde ilk toprak satın
almaları gerçekleştirilmiş ve kendi tarım alanlarının inşası için çalışmalara başlanmıştır.
Çok geçmeden kurulan kibutzlar “Kolektif Tahıl Topluluğu” (Kvutzat Degania) adı
altında birleşerek birlikte hareket etmeye başlamışlar ve 1914’e gelindiğinde halen
oldukça az sayıda olmalarına rağmen bölgede tutunmayı başarmışlardır.
Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılmasıyla birlikte
bölgedeki siyasi hakimiyet İngiltere’nin eline geçmiştir. Bu iktidar değişimi, kibutzlar
açısından olumlu bir değişim olarak görülmüş ve kibutzların gelişmesi ve yayılması
açısından yeni bir dönemin başlangıcı olarak görülmüştür. Çünkü her şeye rağmen
Osmanlı Devleti idaresi altındayken kibutzların gelişmesi ve yayılması, devlet politikası
91
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
olarak sınırlandırılmak ve kontrol altında tutulmak istenmiştir. Çünkü Osmanlı
makamları, bu dönemde bölgeye dışarıdan gelen Yahudi göçünü sınırlandırmaya ve
Arapların Yahudilere arazi satışını zorlaştırmaya çalışırken İngilizlerin gelmesi ile
birlikte bu sınırlamalar ve zorlaştırmalar kaldırılmıştır (Rayman, 1981: 12).
Bu dönemde Avrupa ve Rusya’dan büyük miktarlarda göç eden Yahudi
nüfusu bu bölgeye yerleşmiştir. İlk gelen görece maceraperest ve idealist ama tarım ve
kolektif yaşamla ilgili bilgisi, tecrübesi olmayan gençlerin yerini bu dönemde tarımsal
konularda eğitimli ve tecrübeli kişiler ve topluluklar almaya başlamıştır. Yine aynı
dönemde kibutzların sayıları ve genişlikleri de artarken kibutzlardaki politik ayrımlar
da keskinleşmiş ve sağ-sol fikirleri esas alan kibutzlar kendi içlerinde farklılaşırken
komünal yaşam pratikleri (birlikte yemek yemek, dans etmek, kitap okumak gibi) de
bu dönemde gelişerek çeşitlenmiştir.
1927 yılında ilk “Birleşik Kibutz Hareketi” kurulmuş, 1928’de Kibutzlar
bir araya gelerek federatif bir çatı altında birleşmek suretiyle belli bir dayanışma ağı
inşa etmek yoluna gitmişlerdir. 1936’da sosyalist topluluklarla ittifak kuran kibutzlar,
1948 yılına gelindiğinde sol Mapam Partisi bayrağı altında Siyonist ve sosyalist-işçi
örgütlenmeleriyle birleşmiştir.
İsrail Devleti’nin kuruluş sürecinde de etkin bir rol oynayan kibutzlar, 1917
Balfour Deklarasyonu ile başlayan süreçte giderek tırmanan Yahudi-Arap geriliminde
de yer almıştır. Dönemin İngiltere dışişleri Bakanı Arthur James Balfour’un Siyonist
Hereketin öncüsü konumundaki Lord Rothschild’e Filistin topraklarında kurulacak
bir Yahudi Devletini İngiltere Devleti olarak destekleyeceklerini belirtmesi ile
bölgede gerginlik tırmanışa geçmiş, Araplar, bölgede bir Yahudi devletinin varlığını
istemediklerini belirtirken İngilizlerin desteklediği Yahudi yerleşimciler giderek daha
fazla arazi satın almak suretiyle bölgeye yayılmışlardır. Bu durum Arapların öfkesini
arttırmış ve mücadele kısa bir süre içerisinde kanlı bir savaşa dönüşmüştür. Bu
süreçte kibutzlar, bir yandan silah ve cephane üretimi yaparak, öte yandan üyelerine
sürekli askeri talim yaptırarak mücadelenin önemli bir aktörü konumuna gelmişlerdir
(Gavron, 2000: 45).
1917 Ekim Devrimi sonrasında SSCB’den ve 1930’lar boyunca Almanya’da
Hitler iktidarıyla birlikte Almanya ve Doğu Avrupa ülkelerinden akan Yahudi göçüyle
birlikte kibutzların da sayısı ve büyüklüğü artış gösterirken İngiltere, Arapların
tepkisinden çekinerek Yahudi göçüne bir sınırlandırma getirmek isteyince Siyonist
örgütler, terör eylemleri dahil olmak üzere silahlı mücadeleye girişmişlerdir. ABD’nin
desteğiyle birlikte Birleşmiş Milletler 1947 yılında Filistin toprakları üzerinde Yahudi
ve Araplardan oluşan iki devlet biçiminde bir paylaşımda bulunulması kararı vermiştir.
Bunun üzerine 1948 yılında İsrail Devleti’nin kurulduğu ilan edilince Mısır, Ürdün,
Suriye, Lübnan ve Irak, İsrail’e savaş ilan etmiştir (Ruffle ve Sosis, 2003: 5).
92
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
Kibutzların sayısı ve işgal ettikleri bölgeler, Birleşmiş Milletler tarafından
İsrail Devleti’nin sınırlarını belirlemekte esas alınmıştır. Kibutzlar 1948 Arap-İsrail
Savaşı esnasında bizzat İsrail ordusu saflarında mücadele ettikleri gibi yaptıkları ev
yapımı bombalar ve silahlarla Arap tanklarının ilerlemesine engel olmuş ve İsrail’in
askeri başarısında söz sahibi olmuşlardır.
İsrail Devleti kurulduktan sonra ve savaşı kazandıktan sonra kibutzlar, İsrail
Devleti’nin güvenliği açısından önemli bir pozisyona yükselmiş, sınırlar boyunca
birçok kibutz bizzat İsrail Devleti’nin isteği ve himayesiyle kurulurken 1967 yılındaki
Altı Gün Savaşları’nda da mühimmat, insan gücü ve sınır güvenliği adına önemli
görevler üstlenmiştir. İsrail’in kesin bir zaferle ayrıldığı savaştaki toplam askeri
zayiat olan 800 askerin 200’ü yani ölen her dört askerden biri kibutzlardan gelmiştir.
Bu ve bunun gibi sebepler, kibutzların, İsrail Devleti ve toplumu nezdinde büyük
itibar görmesine neden olmuş ve kibutzlar, 1960’lı yıllarda İsrail toplumunun % 4’ü
kibutzlarda yaşamasına karşılık ulusal meclis olan Knesset’teki milletvekillerinin %
15’i kibutzlardan seçilen adaylardan oluşmaktaydı (Bettelheim, 2001: 15)
Tablo-1
Yıllara gore İsrail Nüfusu’nun Değişimi 1952 - 2004
Yıl
Kibutz Nüfusu
Kırsaldaki
Yahudi Nüfusu
Yahudi Nüfusu
Genel
Nüfus
2591
950295
1120921
201920129
209150122
2592
990291
1920922
205110122
102950922
2591
950922
1910922
109990922
102190922
2591
2290922
1150222
101920222
102190922
2551
2110922
1110222
101120222
901920922
2559
2290522
1110222
109110122
909210122
2559
2290922
1120222
109290222
909990522
2559
2290922
1190122
109220922
905220222
2559
2290922
1190522
109990222
902120122
2555
2290922
1990122
109910922
901250222
1222
2290122
1950522
105990122
901950122
1222
2290922
1990922
901920122
909290922
2002
2290922
1990222
901990122
909120222
1221
2290122
1920522
901190922
909910122
1221
2290122
1910122
909150122
909950922
Kaynak: (Pavin, 2006: 7-8).
1970’lere gelindiğinde yaşanan petrol krizleri tüm dünyayı olduğu gibi
İsrail ekonomisini ve kibutzları da etkilemiştir. Bu döneme değin çoğunlukla
93
tarımsal üretime yoğunlaşan kibutzlar, artık sadece tarımsal üretimle ayakta
kalamayacakları gerçeğini idrak etmiş ve sınaî ve teknolojik üretimle de
ilgilenmeye başlamışlardır. Bu dönemde baş gösteren enerji kıtlığı ve siyasal
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
1970’lere gelindiğinde yaşanan petrol krizleri tüm dünyayı olduğu gibi
İsrail ekonomisini ve kibutzları da etkilemiştir.
Bu döneme değin çoğunlukla tarımsal üretime yoğunlaşan kibutzlar, artık
sadece tarımsal üretimle ayakta kalamayacakları gerçeğini idrak etmiş ve sınaî ve
teknolojik üretimle de ilgilenmeye başlamışlardır.
Bu dönemde baş gösteren enerji kıtlığı ve siyasal istikrarsızlık kibutzları
olumsuz yönde etkilemiş, ardından 1980’lerde İsrail ekonomisinde yaşanan ekonomik
krizle birlikte ortaya çıkan hiper-enflasyon olgusuyla birlikte krizden çıkmak için yeni
bir strateji aramaya başlanmıştır (Ruffle ve Sosis, 2003: 6).
1980 sonrasında klasik eşit ücrete ve komünal yaşama dayanan ve Yahudi
kimliği üstünden ortaklaşa bir kültürel ve İsrail Devleti üzerinden bir politik kimliğe
dayalı kibutz yapılanması değişim göstermiş ve piyasalaşma, özelleştirme ve ücret
farklılaştırılması gibi olgularla yüzleşmiştir. Eski yapı tamamen ortadan kalkmamakla
birlikte yeni bazı modeller ortaya çıkmış ve kibutzların geleneksel işleyiş biçiminde
önemli değişikliklere neden olmuştur.
Özelleştirme süreci sonunda ortaya üç farklı model çıkmıştır:
Birincisi geleneksel yapıya dayanan, herkesin kolektif biçimde üretime
katıldığı ve eşit ücret aldığı, kolektif bir yaşamın hüküm sürdüğü ve genellikle dışa
kapalı daha dindar ya da grupla sınırlı bir sosyalleşmenin yaşandığı “Geleneksel
Model” olmuştur.
İkincisi, farklı işlere farklı ücretlerin ödenebildiği, üretim açısından
olmamakla birlikte tüketilen bazı ürünlerde kişisel mülkiyete (radyo, televizyon,
kitap v.s.) izin verilen buna karşılık komünal yaşamın ve kolektif kimliğin halen güçlü
olduğu “Karma Model” olmuştur.
Üçüncü ve son modelse tamamen farklı ücretlerin ödendiği, kişisel gelir ve
birikime sahip olunabildiği, özel mülkiyete cevaz veren ve üretim sürecinde Yahudi
olmayan grup-dışı emeğe de müsaade eden “Yeni Model” olmuştur (Davidman, 2015).
Günümüze geldiğimizde kibutzların halen ayakta olduğu (1922’de 700
kişiye ve 12 kibutza karşılık bugün yaklaşık 129.000 kişi ve 270 adet kibutz)1 , güçlü
ve İsrail Devleti’nin ekonomik ve toplumsal anlamda önemli bir unsuru olduğunu
ancak ciddi dönüşümler geçirdiğini ve geleneksel yapısını hızla kaybederek yeni bir
üretim, birikim ve toplumsallaşma biçimine doğru evrildiğini görmek mümkündür.
1) Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php, Erişim Tarihi: 13.12.2015.
94
olduğunu ancak ciddi dönüşümler geçirdiğini ve geleneksel yapısını hızla
kaybederek yeni bir üretim, birikim ve toplumsallaşma biçimine doğru
evrildiğini görmek mümkündür.
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
Tablo-2
3 Farklı Kibutz Modelinin Yıllara göre Sayısal Dağılımı
Tablo-2
3 Farklı Kibutz Modelinin Yıllara göre Sayısal Dağılımı
Yıl
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Kibutz
Sayısı
152
152
151
122
122
122
162
162
162
162
122
112
121
282
222
226
221
226
26
82
2. Karma
Model
6
25
12
18
22
22
21
22
21
12
3. Yeni
Model
2
2
22
12
21
66
211
222
225
256
1.Geleneksel
Model
Kaynak:
(Pavin, 2006: 21).
1
Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php, Erişim Tarihi:
13.12.2015.
KİBUTZLARIN İDEOLOJİK KONUMLANIŞI
Kibutzların ideolojik olarak kendine özgü ve dünyada başka bir benzeri
olmayan bir özgüllüğe sahip olduğunu söylemek mümkündür. Temelde sosyalist
fikirlerle Yahudi milliyetçiliğinin ve Siyonist ütopyanın bir tür bileşimi gibi
gözükmektedir. Ancak sosyalist yaklaşımları genel olarak Marx ve Engels’in bilimsel
sosyalizminden veya Lenin ve Troçki’nin sosyalist fikirlerinden farklı gözükmekte,
daha çok Saint-Simon, Fourier ve Robert Owen gibi düşünürlerin öncülük ettiği ve
Engels ile Marx tarafından “ütopik veya romantik” olmakla itham edilen fikirlere
yakın durmaktadır (Barkhai, 1977: 1).
Kibutzların bu anlamda var olan ekonomik sistem içerisinde (kapitalizm)
kalmak suretiyle, herhangi bir siyasal devrim hayali kurmaksızın üretim sürecini,
çalışma koşullarını iyileştirmek ve özel mülkiyeti sınırlandırmak veya ortadan
kaldırmak suretiyle çatışmaya, sömürüye ve insan emeğinin köleleşmesine yol açan
bencillik, bireysel çıkar ve sahip olmak gibi “zararlı dürtüleri” bastırmak yoluna
gittiklerini söylemek mümkündür (Segev, 2000: 255).
Kibutzlar için Yahudi kimliği önemli olmuştur. Kibutzların kurucularının
bu anlamda oldukça dindar olduğu ve halen kibutzlar içerisinde Yahudi kimliğine
yapılan “ayrıcalıklı” vurgu ve kibutz için çalışmanın aynı zamanda İsrail Devleti’ne
95
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
ve Yahudi dinine hizmet etmek olduğu fikrinin halen çok önemli olduğunu vurgulamak
gereklidir. Bu sebeple kibutzların, sosyalistlerin öngördüğü bir enternasyonalizm
fikrine sıcak bakmadıklarını ve Yahudi dinsel kimliği üzerinden seçkinci ve milliyetçi
bir tavır geliştirdikleri söylemek mümkündür. Bu anlamda Eski Ahit-Tevrat’ta “vaat
edilmiş topraklar” olarak belirtilen Filistin toprakları üzerinde hak iddia etmeleri
ve burayı ellerinde tutma arzusu da Araplar ile mücadele etmeleri ve mücadele
esnasında oldukça sert yöntemlere başvurmaktan kaçınmamaları bahsedilen ideolojik
formasyonun tezahürleri olarak okunmaya müsaittir (Ruffle ve Sosis, 2003: 2).
Kibutzlar, bunun yanı sıra SSCB pratiğini de desteklememiş, özellikle
Lenin ve Stalin’in liderliğini despotik olduğu gerekçesiyle eleştirmişlerdir. Bu noktada
grup-içi üyelerle sınırlı bir seçkincilikle kol kola işleyen demokratik bir yapıdan söz
edilebilir2. Kibutzların iç işleyişlerinde üyelerin eşit söz ve oy hakkına sahip olması
ve her türlü yönetsel işe katılım sağlaması demokratik bir yapının varlığına işaret
etmektedir.
Bunun yanı sıra kibutzların serbest piyasa ekonomisi ile kurdukları ilişki
de sosyalist yapıları gibi ilginç ve kendine özgü nitelikler sergilemektedir. Kibutz
içerisinde farklı ücretlere, özel mülkiyete ya da bireyselci düşüncelere ve davranışlara
izin vermeyen yapı, ürettiği birçok ürünü piyasa koşullarında satmakta ve bu anlamda
ABD ve İngiltere başta olmak üzere önde gelen kapitalist ülkelerle sıkı ekonomik
ve sosyal ilişkiler kurmaktan çekinmemektedirler. 1980 sonrası SSCB’nin çöküşü ve
ABD’nin artan gücüyle şekillenen koşulları da göz önünde bulundurmak gerekirse
bunların bir sonucu olarak görülebilecek İsrail’deki artan özelleştirme dalgasıyla
birlikte kapitalizmle bütünleşme sürecinin de artış göstermesi; geleneksel modelin
düşüşüne koşut olarak yeni modelin popülerlik kazanmasıyla kibutzların ideolojik
konumlanışının da kapitalizm ve liberalizm lehine dönüşmesi beklenmektedir
(Abramitzky, 2008: 1111).
KİBUTZLARIN EKONOMİK YAPISI
20. yüzyılın başında kurulan kibutzlar, daha evvel zikredilen koşulların
zorunluluğunun da bir sonucu olarak tarımsal üretimle sınırlı ve kendi kendine yeterli,
dışa kapalı bir yapı olarak ortaya çıkmıştır. Ancak bu durum uzun sürmemiş ve tek
başlarına ayakta kalamayacakları ve ekonomik olarak sürdürülebilir bir yapıya sahip
olmadıklarını anlayınca dış desteğe ihtiyaç duymuşlardır. 1948’e değin Ulusal Yahudi
Fonu adı altında dünyanın dört bir yanındaki Yahudi işadamları ve hayırseverlerin
yardımlarıyla hayatta kalan kibutzlar, İsrail Devleti’nin kurulmasının ardından devlet
yardımlarıyla hayatını sürdürmeye devam etmiştir.
2) Kibutzlarda yaşayan herkes üye olarak kabul edilmemektedir. Üyelerin yanı sıra adaylar bulunmakta ve son
zamanlarda bazı zorunluluklar nedeniyle Yahudi olmayan, çoğunlukla Arap ve Hıristiyan olan yabancı işçiler de istihdam
edildiği için yabancı işçiler de bu çatı altında yer almasına karşın üye sayılmadıkları için yönetsel konularda söz sahibi
değillerdir ve oy kullanamamaktadırlar. Bkz. (Barkhai, 1977: 7).
96
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
1960’lı yıllara değin sadece tarımsal üretimle meşgul olan kibutzlar, bu
zamanla hizmet sektöründe de faaliyet göstermeye başlayan kibutzlar bugün
tarihten sonra 3sınai ve teknolojik üretime de başlamış, özellikle İsrail Devleti’nin
turizm de dâhil pek çok sektörde bulunmakta özellikle yurtdışındaki firmalarla
savunmasında
önemli rol oynayan askeri ekipman ve teknoloji üretimine bilfiil
ve
ABDbulunmuştur.
ile güçlü ticariBugün
ilişkileriİsrail’in
sayesinde
İsrail’inüretiminin
ihracatından%
önemli
payaüretiminin %
katkıda
tarımsal
50’si,birsınaî
4
sahip
olmaktadır.
9’u kibutzlarca sağlanmaktadır (Davidman, 2015). Bunun yanı sıra zamanla hizmet
sektöründe de faaliyet göstermeye başlayan kibutzlar bugün turizm de dâhil 3 pek
çok sektörde bulunmakta özellikle yurtdışındaki firmalarla ve ABD ile güçlü ticari
ilişkileri sayesinde İsrail’in ihracatından önemli bir paya sahip olmaktadır. 4
Tablo-3
Sektörlere göre Kibutz Ekonomisi 1995 – 2003 (yüzdesel)
Ekonomik
Etkinlik
Tarım
Manifaktür
Elektrik ve Su
Tedariki
Yapı-İnşaat
Toptan ve
Perakende
Konaklama
Hizmetleri
Ulaşım ve İletişim
Bankacılık,
Sigorta ve Finans
İşletmecilik
Kamu Yönetimi
Eğitim
Sağlık Hizmetleri
Topluluk
Hizmetleri
Ev-içi Hizmetler
Toplam
5991
5991
2961
1165
162
169
969
165
262
969
261
2162
969
161
269
2165
1162
261
162
961
962
161
261
961
261
2261
969
962
261
50000
50000
2000
2001
2002
2162
1169
161
962
961
261
969
201
2261
969
961
-
2161
1169
161
969
961
269
961
265
2269
969
961
-
2161
1169
169
569
961
162
961
265
2262
969
169
-
50000
50000
100.0
2002
10.6
31.9
3.6
9.9
6.9
2.3
7.5
1.6
11.3
7.6
5.5
-
50000
Kaynak: (Pavin, 2006: 13).
Kaynak: (Pavin, 2006: 13).
3
Bkz.http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Pages/
The%20Kibbutz.aspx,
Erişim Tarihi: 13.12.2015.
3)
Bkz.http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Pages/The%20Kibbutz.aspx,
Tarihi: 13.12.2015.
4 Erişim
Bkz. http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015.
4) Bkz. http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015.
97
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
2000’lere gelindikçe 1980’lerdeki krizin ve çöküşün ardından
2000’lere gelindikçe
1980’lerdeki
krizin vebazı
çöküşün
ardından
toparlanmave yaş
toparlanma
mücadelesi
veren kibutzlar,
açılardan
küçülmekte
mücadelesi
veren
kibutzlar,
bazı
açılardan
küçülmekte
ve
yaş
ortalaması
ortalaması olarak yaşlanmakta olduğu için istihdam edilecek olarak
emek açığı
yaşlanmakta olduğu için istihdam edilecek emek açığı yaşamakta ve bu sebeple pek
yaşamakta ve bu sebeple pek hoş karşılanmamasına karşın yoğun dönemlerde ve
hoş karşılanmamasına karşın yoğun dönemlerde ve yaz mevsimlerinde çoğunlukla
yaz mevsimlerinde çoğunlukla Arap ve son zamanlarda Çin ve Tayland’dan
Arap ve son zamanlarda Çin ve Tayland’dan gelen geçici işçileri istihdam etmektedir.
gelen geçici işçileri istihdam etmektedir.
KİBUTZLARDA TOPLUMSAL YAŞAM
KİBUTZLARDA TOPLUMSAL YAŞAM
Kibutzlarda, yaşam, ortak değerler, semboller üzerinden kolektif pratiklere
Kibutzlarda, yaşam, ortak değerler, semboller üzerinden kolektif
dayalı bir yapı arz etmektedir. Bu ortak değerler Yahudi dini olabileceği gibi sosyalist,
pratiklere
dayalıda bir
yapırolarz
etmektedir. Bu ortak değerler Yahudi dini
anarşist fikirler, ütopyalar
önemli
oynamaktadır.
olabileceği gibi sosyalist, anarşist fikirler, ütopyalar da önemli rol oynamaktadır.
Kolektif çalışma kadar kolektif yaşamak, eğlenmek kibutzlarda çok
çalışma
kolektif
eğlenmek
kibutzlarda
önemlidir. BirlikteKolektif
çalıştıktan
sonrakadar
birlikte
ortakyaşamak,
yemekhanede
yemek
içmek, çok
önemlidir.
Birlikte
çalıştıktan
sonra
birlikte
ortak
yemekhanede
yemek
birlikte kitap okumak veya toplantı salonunda fikir tartışmaları yapmak ya da ortakiçmek,
birlikte kitap
veyakatılmak
toplantı ya
salonunda
fikir tartışmaları
gösteri salonunda
müzikokumak
dinletisine
da bir tiyatro
uyarlaması yapmak
izlemek ya da
ortak gösteri
salonunda
önemsenmektedir
(Spiro,
1963). müzik dinletisine katılmak ya da bir tiyatro uyarlaması
izlemek önemsenmektedir (Spiro, 1963).
Yapılan iş ve alınan ücretten başlamak suretiyle mutlak bir eşitlikten söz
Yapılan
iş ve alınan
ücretten
başlamak
suretiyle
mutlak beklendiği
bir eşitlikten söz
etmek mümkündür.
Herkesten
eşit ölçüde
kibutzun
işlerine
katılması
gibi kolektif
aktivitelere
de iştirak
etmesieşit
beklenmekte,
bu anlamda
zaman
etmek
mümkündür.
Herkesten
ölçüde kibutzun
işlerinebireysel
katılması
beklendiği
geçirmek gibi
yasak
olmamakla
birlikte
yalnız
kalmak
veya
sosyalleşmekten
kasıtlı
kolektif aktivitelere de iştirak etmesi beklenmekte, bu anlamda bireysel
biçimde kaçınmak
hoş görülmemektedir.
zaman geçirmek
yasak olmamakla birlikte yalnız kalmak veya sosyalleşmekten
kasıtlı biçimde kaçınmak hoş görülmemektedir.
Birlikte yemek yiyen kibutz üyeleri
Birlikte yemek yiyen kibutz üyeleri
98
Üçüncü
Sektör
Sosyal kadar
Ekonomi,
2016,
51, (1)eğlenmek
: 90-102 ve ibadet
Bu anlamda
birlikte
çalışmak
birlikte
yemek,
etmek kibutzun geleceği ve birliği adına önemsenmektedir. Evlilik yasak
olmamakla birlikte izne tabidir ve iki kişinin evlenmesine engel bulunmamakla
bireyciliği
körükleyeceği
ve yemek,
üyelerineğlenmek
herkesi değil
bazı kişileri
Bubirlikte
anlamdabubirlikte
çalışmak
kadar birlikte
ve ibadet
sahiplenip
fazla önemseyeceği
gerekçesiyle
zararlı
bulunmaktadır.
etmek kibutzun
geleceğidaha
ve birliği
adına önemsenmektedir.
Evlilik
yasak
olmamakla
birlikte izne tabidir ve iki kişinin evlenmesine engel bulunmamakla birlikte bu
Bunun
yanı sıraherkesi
çocuklar,
ebeveynlerine
ait görülmemekte,
çoğunlukla
bireyciliği körükleyeceği
ve üyelerin
değil
bazı kişileri sahiplenip
daha fazla
önemseyeceğiküçük
gerekçesiyle
zararlı bulunmaktadır.
yaşlarda
kibutzun
yönetimindeki
ortak
kreşlerde
bakımı
gerçekleştirilmektedir. Çocuklar, kibutzun ortak çocukları olarak görülmekle
Bunun
yanı
sıra çocuklar,
ebeveynlerine
ait görülmemekte,
birlikte
çocuklar,
ebeveynlerinin
kim olduğunu
bilmekte ve çoğunlukla
günde ortalama 3-4
küçük yaşlarda
kibutzun
yönetimindeki
ortak
kreşlerde
bakımı
gerçekleştirilmektedir.
saat onlarla zaman geçirebilmektedir. 1970’lere
değin çocukların anne
Çocuklar, kibutzun ortak çocukları olarak görülmekle birlikte çocuklar, ebeveynlerinin
babalarıyla aynı evde uyumasına sıcak bakılmazken ve çocuklar ortak
kim olduğunu bilmekte ve günde ortalama 3-4 saat onlarla zaman geçirebilmektedir.
yatakhanelerde uyurken zamanla bu uygulamadan vazgeçilmiştir (Sagi ve
1970’lere değin çocukların anne babalarıyla aynı evde uyumasına sıcak bakılmazken
Donnel,
1994: 94). Çocuklara
küçük bu
yaştan
itibaren eğitimli
öğretmenler ve
ve çocuklar ortak yatakhanelerde
uyurken zamanla
uygulamadan
vazgeçilmiştir
uzman
bakıcılar
tarafından
kapsamlı
bir
eğitim
verilmekte
ve
kibutzun
ortak
(Sagi ve Donnel, 1994: 94). Çocuklara küçük yaştan itibaren eğitimli öğretmenler
ve
değerleri,
kolektif
yaşamın
önemi
ve erdemi
kadar fedakârlık,
çalışkanlık ve
uzman bakıcılar
tarafından
kapsamlı
bir eğitim
verilmekte
ve kibutzun
ortak değerleri,
kanaatkârlık
duygular
Bu konuda
bir çalışmagibi
kibutzlarda
kolektif yaşamın
önemi vegibi
erdemi
kadar aşılanmaktadır.
fedakârlık, çalışkanlık
ve kanaatkârlık
duygular aşılanmaktadır.
Bu konuda
bir çalışma
doğup
büyüyen
çocukların
doğup büyüyen
çocukların
büyükkibutzlarda
çoğunluğunun
kolektif
projelerde
yer aldığını
büyük çoğunluğunun
kolektif
projelerde
aldığını
işlerinde
daha fazla
hayırseverlik
işlerinde
dahayerfazla
rol hayırseverlik
aldığı ve İsrail
ordusunda
gönüllü asker
rol aldığı ve İsrail
ordusunda
gönüllü
asker
olmaya
daha
fazla
istekli
olduğunu
olmaya daha fazla istekli olduğunu ortaya koymuştur (Avrahamiortaya
ve Dar, 1994:
koymuştur (Avrahami
ve Dar, 1994: 697).
697).
Bu sayede Bu
hemsayede
ebeveynlerin
kendi kişiliklerini
çocuklara dayatmaları
hem ebeveynlerin
kendi kişiliklerini
çocuklara ve
dayatmaları
çocukların ailelerin
maddi-manevi
eksikliklerinden
zarar
görmeleri
engellenmeye
ve çocukların ailelerin maddi-manevi eksikliklerinden zarar görmeleri
çalışırken kibutzlardaki yaşama daha kolay uyum sağlayabilmeleri için küçük
engellenmeye çalışırken kibutzlardaki yaşama daha kolay uyum sağlayabilmeleri
yaşlardan itibaren bu şekilde yetiştirilmeleri sağlanmaktadır (Oppenheim ve Sagi,
için küçük yaşlardan itibaren bu şekilde yetiştirilmeleri sağlanmaktadır
1988: 428). Bu anlamda kız ve erkek çocukları arasında bir ayrım gözetilmemekte
Sagi, 1988:duygusal
428). Bubağlar
anlamda
kız ve erkek
çocukları arasında bir
birlikte eğitim(Oppenheim
görmeleri vevesosyalleşip,
kurmaları
önemsenmektedir.
ayrım gözetilmemekte birlikte eğitim görmeleri ve sosyalleşip, duygusal bağlar
kurmaları önemsenmektedir.
Kreşte eğitim gören çocuklar
Kreşte eğitim gören çocuklar
99
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
Uzun süre eğitim, kibutzlar için çok önem arz etmemekle birlikte ilk ve
orta
dereceli
eğitim kibutzlar
ortak bütçeden
karşılanmak
Uzun
süre eğitim,
kibutzlariçerisinde
için çok önem
arz etmemekle
birliktesuretiyle
ilk ve tüm
orta dereceli
eğitim eşit
kibutzlar
içerisinde
ortak bütçeden
karşılanmak
çocuklara
biçimde
sağlanmıştır.
Bu eğitim
genelliklesuretiyle
tarımsaltümüretim
çocuklaratekniklerinin
eşit biçimde sağlanmıştır.
tarımsal
üretim 1960’larla
tekniklerinin
geliştirilmesiBu
ileeğitim
sınırlıgenellikle
bir eğitim
idi. Ancak
birlikte
geliştirilmesi
ile
sınırlı
bir
eğitim
idi.
Ancak
1960’larla
birlikte
sınaî
ve
teknolojik
sınaî ve teknolojik üretime geçilmesiyle eğitimin önemi anlaşılmış
ve kibutzlar,
üretime geçilmesiyle
eğitimin
önemi giderlerinin
anlaşılmış ve
kibutzlar,
yetenekli gençleri
üniversite
tamamı
ortakyetenekli
bütçedengençleri
karşılanmak
üniversite giderlerinin tamamı ortak bütçeden karşılanmak suretiyle yüksek öğretim
suretiyle yüksek öğretim alması için üniversitelere yollamaya başlamıştır.
alması için üniversitelere yollamaya başlamıştır.
Çocuk meselesi ile kadın meselesi bir anlamda birbiriyle bağlantılıdır.
Çocuk meselesi ile kadın meselesi bir anlamda birbiriyle bağlantılıdır. İlk
İlk kurulan kibutzlarda kadınlar klasik yemek pişirme, bulaşık, temizlik, çocuk
kurulan kibutzlarda kadınlar klasik yemek pişirme, bulaşık, temizlik, çocuk bakımı
bakımı
gibi görevleri karşılık
yüklenmelerine
karşılık
kısa sürede
bu durum
gibi görevleri
yüklenmelerine
kısa sürede
bu durum
değişmiş
ve hemdeğişmiş
kadın ve
hem
kadın
emeğine
de
üretim
sürecinde
ihtiyaç
duyulduğu
hem
de
kadını eve
emeğine de üretim sürecinde ihtiyaç duyulduğu hem de kadını eve kapatmanın eşitlik
kapatmanın
eşitlik özgürleşmesi
fikrini olduğumeselesini
kadar kadının
özgürleşmesi
meselesini de
fikrini olduğu
kadar kadının
de zorlaştıracağı
düşünüldüğü
zorlaştıracağı
düşünüldüğü
için kadınların
da üretim
sürecinde erkek
gibi yer
için kadınların
da üretim
sürecinde erkek
gibi yer alması
kararlaştırılmıştır.
Ancak
bununla birlikte
emeğinin özellikle
bakımı-eğitim)
hizmet
sektöründe
alması kadın
kararlaştırılmıştır.
Ancak(çocuk
bununla
birlikte kadın
emeğinin
özellikle
yoğunlaştığını
karşılık erkeklerin
çok tarımsal
ve sınaî üretim
alanındaerkeklerin
yer
(çocukbuna
bakımı-eğitim)
hizmetdaha
sektöründe
yoğunlaştığını
buna karşılık
aldığını söylemek
mümkündür.
Bu
anlamda
cinsiyetler
arası
eşitlikçi
bir
yapıdan
söz
daha çok tarımsal ve sınaî üretim alanında yer aldığını söylemek mümkündür.
etmek mümkündür.
Bunu
sağlamak
içineşitlikçi
ilk kibutzlardan
itibaren
ortak yemekhane
ve Bunu
Bu anlamda
cinsiyetler
arası
bir yapıdan
söz etmek
mümkündür.
çamaşırhane bulunması fikri önemsenmiş ve pratiğe geçirilmiştir.
sağlamak için ilk kibutzlardan itibaren ortak yemekhane ve çamaşırhane
bulunması fikri önemsenmiş ve pratiğe geçirilmiştir.
Tarımsal Üretimde çalışan Kadınlar
Tarımsal Üretimde çalışan Kadınlar
KİBUTZLARDA YÖNETİM VE ORGANİZASYON
KİBUTZLARDA YÖNETİM VE ORGANİZASYON
Kibutzlar, daha önce bahsedildiği gibi doğrudan demokratik bir yönetim
modeline
Herbahsedildiği
üye, eşit oy
ve demokratik
yönetime doğrudan
katılma
Kibutzlar,sahiptir.
daha önce
gibihakkına
doğrudan
bir yönetim
ortak kararların
alınması
için katılma
toplanılmakta
modelinehakkına
sahiptir.sahiptir.
Her üye,Genellikle
eşit oy hakkına
ve yönetime
doğrudan
hakkınave bir
sahiptir. Genellikle
ortak
alınması için
toplanılmakta
ve bir konuda
ortak bir
konuda ortak
birkararların
karara varılmadan
önce
hararetli tartışmalar
yaşanabilmektedir.
Tartışmalar özellikle bütçe yetersizliği sebebiyle ekonomik veya toplumsal
100
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
karara varılmadan önce hararetli tartışmalar yaşanabilmektedir. Tartışmalar özellikle
bütçe yetersizliği sebebiyle ekonomik veya toplumsal konularda verilecek kararlarda
ya da yapılacak seçimlerde (örneğin kaç adet traktör alınabileceği veya kimin yüksek
öğrenim görmesi için üniversiteye gönderileceği gibi) yoğunlaşmaktadır (Davidman,
2015).
Kararlar, oy çokluğuyla Genel Meclis’te alınmaktadır. Her üye, Genel
Meclis’e katılma ve oy kullanma hakkına sahiptir. Genel konularda meclis karar
almasına karşılık süreklilik isteyen ve uzmanlık bilgisi gerektiren konularda karar
almak için meclis tarafından seçilen bir Konsey bulunmaktadır. Konseyin görev ve
yetki alanı içerisinde kalan faaliyetleri yürütmek için Konseye bağlı ve koordinasyonu
sağlamakla görevli bir sekreterlik, ona bağlı eğitim, sağlık, kültür, istihdam konularında
görevli komiteler bulunmakta; bu komiteler de kendi içerisinde şubeler veya ofislere
ayrılmak suretiyle faaliyet göstermektedirler (Barkhai, 1977: 5).
Seçilen kişiler, çoğunlukla bir veya iki yıl için görevlendirilmekte, yeniden
seçilmesine engel bulunmamakla birlikte tıpkı üretim alanında olduğu gibi yönetsel
alanda da genellikle herkesin belli bir dönem görev almasına imkân sağlayan bir
rotasyon izlenmektedir.
SONUÇ
Osmanlı Devleti’nin çöküş dönemindeki otorite boşluğundan da
faydalanarak genişleyen ve İngiliz mandası döneminde büyüyen ve bölgede bir
Yahudi devleti kurulmasında önemli rol oynayan kibutzlar, İsrail’in Orta Doğu’da
Arap devletleri arasında hayatta kalma mücadelesinin de önemli bir aktörü olmuştur.
Sosyalist, eşitlikçi ve kolektif bir hayat tarzı ile Yahudi milliyetçiliğini
birleştiren karma bir ideolojik yapıya sahip kibutzlar, hem tarımsal üretim hem de
güvenlik açısından İsrail Devleti’nin varlığı için vazgeçilmez olagelmişler ve İsrail
toplumu içerisinde imtiyazlı ve saygı gören bir konuma sahip olmuşlardır.
Ancak 1973 petrol krizinden etkilenen kibutzlar, yeni koşullara uyum
sağlamak zorunda kalmışlar ve krize karşı farklı stratejiler izleyen yeni modeller
geliştirmişlerdir. Bugün üç farklı modele sahip kibutzlar, zamanın ve mevcut ekonomik,
sosyal gereksinimlerin meydan okumasına karşılık vermeye çalışmakta, tarımsal
üretimin yanı sıra sınai ve teknolojik üretim alanlarında da faaliyet göstermektedirler.
Belli tarihsel ihtiyaçların ve zorunlulukların ürünü olarak ortaya çıkan
kibutzlar, kooperatif örgütlenmenin kendine özgü bir modeli olarak İsrail Devleti’nin
kuruluşu ve ayakta kalması sürecinde önemli roller üstlenmiş ve bugün tüm dünyadaki
neoliberal dönüşümün de etkisiyle önemli değişimler geçirmek zorunda kalmış bir
yapı olmasına rağmen halen İsrail için ekonomik, toplumsal ve sembolik açıdan
önemli bir kurum olarak varlığını sürdürmektedir.
101
Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 2016, 51, (1) : 90-102
KAYNAKÇA
Abramitzky, Ran (2008). “The Limits of the Equality: Insights from the
Israeli Kibbutz”, The Quarterly Journal of Economics, August, pp. 1111-1159.
Avrahami, Arza ve Dar, Yechzekel (1994). “Collectivistic and Individualistic
Motives among Kibbutz Youth Volunteering for Community Service”, Journal of
Youth and Adolescence, December 22/6, pp. 697-714.
Barkhai, Haim (1977). Growth Patterns of the Kibbutz Economy, Oxford:
North-Holland Co.
Bettelheim, Bruno (2001). The Children of the Dream, London: Simon &
Schuster Co.
Gavron, Daniel (2000). The Kibbutz: Awekening from the Utopia, Lanham:
Rowman&Littlefield.
Oppenheim, David ve Sagi, Abraham (1988). “Infant-Adult Attachments
on the Kibbutz and their Relation to Socio-emotional Development” Journal of
Developmental Psychology, 24/3, pp. 427-433.
Pavin, Avraham (2006). The Kibbutz Movement: Facts and Figures,
Research and Documentation Center of Kibbutz Movement.
Rayman, Paula (1981). The Kibbutz Community and Nation-Building,
Princeton: Princeton University Press.
Ruffle, Bradley J. ve Sosis, Richard H. (2003). “Cooperation and in-Group,
Out-Group Bias: A Field Test on Israeli Kibbutz Members and City Residents”, JEL,
June 2003, pp. 1-28.
Sagi, Abraham ve Donnell, Frank (1994). “Sleeping out of Home in a
Kibbutz Communal Arrangment”, Journal of Child Development , Number: 65, pp.
992-1004.
Segev, Tom (2000). One Palestine Complete: Jews and Arabs under the
British Mandate, New York: Metropolitan Books.
Spiro, Melford (1963). Kibbutz Venture in Utopia, New York: Schöcken.
ELEKTRONİK KAYNAKLAR
Davidman, Manfred, “Kibutizm”, http://www.solhaam.org/articles/kibbut.
html, Erişim Tarihi: 13.12.2015.
Kibutzların tam listesi için bkz. http://www.kibbutzim.net/kibbutzim.php,
Erişim Tarihi: 13.12.2015.
http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20
Israel/Pages/The%20Kibbutz.aspx, Erişim Tarihi: 13.12.2015.
http://www.kia.co.il/matz07/Kia-Invest.html, Erişim Tarihi: 13.12.2015.
102
Download