KUR POLiTiKASININ DIŞ TiCARET DENGESiNi

48
KUR POLiTiKASININ
DIŞ TiCARET DENGESiNi
SAGLAMADAKi ETKiNLiGi :
TÜRKiYE UYGULAMASI*
Harun TERZi[* *] Ahmet ZENGiN[* * *]
1.
Giriş
karşılaştığı
Türk ekonomisinin
en önemli
sorunlardan biri "döviz darboğazı" sorunudur. Ödemeler bilançoları tablolarında da
görülebileceği gibi bu sorunun temel kaynaklarından biri dış ticaret dengesinin
sağlanamamasıdır. Bu dengenin başarılması, ülkenin içinde bulunduğu döviz darboğazı
sorununu çözecek veya en azında sorun olmaktan çıkaracak ve kalkınma yolunda olan
ekonomiye büyük bir ivme kazandıracaktır.
1980 sonrası yukarıda ifade edilen sorunun çözümüne yönelik olarak, uygulamaya
konan istikrar politikalarının hemen hemen tamamında 1980 öncesinin aksine "dış denge"
birinci amaç olarak ön plana çıkmıştır. Bu kapsamda döviz kuru politikasının dış ticaret
dengesizliklerinin giderilmesinde etkin bir araç olarak kullanılıp kullanılamayacağı görüşü
literatürde yaygın olarak tartışılan konuların başında gelmiştir.
Döviz kuru, ihracat ve ithalat arasındaki karşılıklı dinamik etkileşimierin belirlenmesi
dış dengeye yönelik uygun kur politikalarının belirlenmesi bakımından
önemlidir.
Kapsamlı ve tutarlı bir analize dayanmayan ekonomi politikalarının başarı şansı, tamamen
öngörünün tesadüfen de olsa doğru çıkmasına bağlıdır. Oysa bir ülke için oluşturulacak
ekonomi politikalarının böyle tesadüfiliğe terk edilmesi rasyonel bir politika oluşturma
anlayışıyla bağdaşmaz. Eğer, döviz kurlarındaki değişimler dış ticaret kalemleri olan ihracat
ve ithalatı etkilemiyorsa, büyük ticaret açıklarını azaltmaya yönelik bir döviz kuru politikası
problemi çözmeyecek hatta daha uygun ve daha acil ihtiyaç gösteren politikalardan
dikkatleri uzaklaştıracaktır.
Bu makale, 9-12 Eylül 1998 tarihleri arasında düzenlenen ODTÜ Uluslararası Iktisat
Kongresinde bildiri olarak sunulmuştur.
**Yrd. Doç. Dr., KTÜ Iktisat Bölümü
*** Araş. Gör., KTÜ SBE,
Ekonomik Yaklaşım, Cilt 10, Sayı 33, Yaz 1999
EKONOMİK YAKLAŞlM
49
Döviz kuru değişimlerinin dış ticaret, ya da dış ticaretteki değişimierin döviz kuru
üzerindeki etkinliğinin belidenebilmesi için analizin sadece toplam dış ticaret kalemleri ve
döviz kuru arasında yapılması yeterli değildir. Böyle bir analiz ancak çok genel eğilimlerin
belidenebilmesi için yararlı olabilir. Döviz kuru ile sektörel alt kalemler arasındaki
nedensellik ilişkilerinin belirlenmesi toplam bazda görülemeyen bazı ilişkilerin açığa
çıkarılması bakımından önem taşır. Yani toplamlar arasında görülemeyen bazı ilişkiler alt
kalemler incelendiğinde açığa çıkarılabilir. Böylece döviz kuru ve dış ticaret kalemleri
arasındaki nedensel ilişkiler daha net bir şekilde belirlenebilir. Örneğin bir kur değişiminin
toplam ihracat üzerinde etkili olması bu değişimin tarım sektörü ihracatı üzerinde de etkili
olacağı anlamına gelmez. Böyle bir etkinin olup olmayacağı ancak kur hareketleriyle bu
sektör arasındaki ilişkinin analiziyle belirlenebilir. Hatta kur değişimleri karşısında toplam
dış ticaret kalemlerinden farklı duyarlılığa sahip olan alt sektörler bu bakımdan kendi
aralarında da farklılık gösterecekleri açıktır. ifade edilen bu farklılıkların belidenebilmesi
işlemin ancak alt sektörler itibarıyla yapılmasma bağlıdır.
Farklı yöntemler kullanılarak döviz kuru ve dış ticaret kalemleri
arasındaki
nedensellik ilişkilerini inceleyen çok sayıda araştırma olmasına rağmen, literatürele söz
konusu bu nedenselliğin yönü ve derecesi konusunda henüz genel kabul gören bir görüş
oluşturulabilmiş değildir. Birçok ülkede dış dengeye yönelik kur politikalarının sıkça
kullanıldığı görülmektedir. 1980 sonrası dönemde Türkiye'de uygulanan istikrar tedbirleri
çerçevesinde benimsenen programlardan biri de ihracatın özendirilmesinde kur
politikasının esas alınmasıdır. Özellikle IMF tarafından benimsenen esneklikler yaklaşımı
kur politikasının bir ülkenin ihracatmda anahtar role sahip olduğunu ve bu nedenle kur
politikasını ülkenin ihraç maliarına olan talebi ve ihraç ürünlerinin arzını artırmada rol
oynayan en önemli araç olarak kabul etmektedir. Fakat esnekliklere dayalı yaklaşım diğer
faktörlerin sabit kaldığı varsayımına ve karşılaştırmalı statik analize dayalı kısmi bir
yaklaşım olup, eksik istihdamcia olan bir ekonomi için düşünülmüştür.
Bu nedenle
yaklaşımın başarısı da ifade edilen bu varsayımiara bağlı olup, ekonominin mevcut üretim
yapısı altında nispi fiyat bozulmalarından kaynaklanan bir ihracat tıkanıklığı durumunda
geçerli olacaktır.
Devalüasyon ile birlikte uygulanan geleneksel ekonomik istikrar programları ithalat
ve ihracatın özellikle gelişmekte olan ülkeler için fiyat ve kur değişimlerine karşı duyarsız
olması nedeniyle bir çok iktisatçı tarafından eleştirilmiştir. Bunlar arasında Nunnenkamp Schweickert (1990) özellikle ithalat ve ihracat fiyat esnekliklerinin düşük olmasının, dış
ticaret dengesini olumsuz etkileyeceğini ileri sürmüştür. Grubel (1976) dış ticaret
dengesizliğini yanlış para politikalarından kaynaklandığını kur politikası veya maliye
politikası ile düzeltilemeyeceğini ileri sürmektedir. Bahmani-Oskooee (1995) gelişmekte
olan Yunanistan, Hindistan ve Tayland ekonomileri için Tayland hariç devalüasyonun dış
ticaret dengesini olumsuz etkilediğini belirlemiştir. Rose ve Yellen (1989) ABD ve G-7
Harun TERZi, Ahmet ZENGiN
50
ülkelerini kapsayan çalışmalarında döviz kurları ile dış ticaret dengesi arasında kısa ve uzun
dönernde herhangi bir ilişki bulamamışlardır. Rose (1991) OECD ülkeleri için yaptığı
çalışmada 1974-1986 dönemi aylık verilerini kullanarak kur politikasının dış ticaret dengesi
üzerinde önemli bir etkiye sahip olmadığını belirlemiştir.
Literatürde kur politikası aracılığıyla dış ticaret dengesinin düzeltilebileceği yönünde
sahip çok az çalışma vardır. Hasan ve Khan (1994) Pakistan ekonomisiyle ilgili
çalışmalarında kur politikasının dış ticaret dengesini olumlu yönde etkileyebileceğine dair
bazı bulgular elde etmişlerdir. Upadhyaya ve Dhakal (1997) Asya, Avrupa, Afrika ve Latin
Amerika'dan sekiz ülkeyi içeren çalışmalarında devalüasyonun dış ticaı·et dengesi
üzerindeki uzun dönemli etkilerinin ülkeden ülkeye farklılık gösterdiğini ileri
sürmektedirler. Bahmani-Oskooee'nin aksine Himorios (1989) gelişmekte olan 15 ülke için
devalüasyonun dış ticaret dengesini uzun dönemde olumlu yönde etkilediğini belirlemiştir.
ABD ekonomisi için reel döviz kuru ve ticaret dengesi ilişkisini oluşturduğu çok değişkenli
bir VAR sistemi kapsarmuda inceleyen Bhattacharya (1997) çalışmasmda ifade edilen bu
iki değişken arasmda kısa dönemli bir ilişki olduğunu belirlemiştir. Goldstein ve Khan
(1985) o/olO'luk bir devalüasyonun sanayileşmiş bir ülkede dış ticaret dengesi üzerinde %410 oranında pozitif bir etkiye sahip olacağı hipotezini savunmaktadırlar. Devalüasyonun
ardından ihracatta meydana gelecek artışın devalüasyondan dolayı meydana gelip
gelmediğini belirlemek de güçtür. Buna rağmen yalnız başına devalüasyonun ihracatın
geliştirilmesinde geçici de olsa pozitif bir etki yaratabileceği, ancak ekonomide bir arz
hareketi başiatacak derecede güçlü bir araç olmadığı kabul edilmektedir. Bazı araştırmalaı·
kurdaki değişmenin ihracat fiyatlan üzerindeki etkisinin devalüasyon oranından daha küçük
olduğunu ve bu etkinin yavaş çalıştığını göstermektedir (Spitaller, 1980).
kanıtlaı·a
Türkiye'de 1980 sonrası uygulanmakta olan kur politikasının ekonomik etkilerini
inceleyen birçok araştırma yapılmıştır. Edwards (1988) çalışmasında Türkiye'nin 19651980 döneminde ihracatta %5.5 artış hızının 1980-1985 döneminde %25.2 ile 119 ülke
masmda en üst sırada yer aldığını belirlemiştir. Dombusch (1988) 1978-1980'de %3 olan
ihracat aı-tış hızının 1981'de %62.2, 1982'de %36.1 1983'de %8.4 ve l984'de %20.6
olmasında kur politikasının yaı·aı·ı olmakla birlikte, bunun tek başına etkili olmadığını ileri
sürmüştür.
Baysan ve Blitzer (1990) ampirik çalışmalarında sektörel ihracat ile kur
değişkeni arasında istatistiksel yönden anlamlı bir ilişki bulamamışlaı·dır.
amaç toplam ve sektörel alt kalemler itibaı-ıyla dış ticaı·et ile döviz
nedensel ilişkilerin VAR yöntemiyle analiz edilmesidir. Bu amaç
doğrultusunda toplam ve alt sektörler için oluşturulan 3x3 ve 7x7 'lik VAR sistemlerinde
birbiriyle alakah zaman serisi değişkenleri arasındaki karşılıklı ilişkiler sisteminin
kurulması, kurulan bu sistemin tahmini, beklenen ve beklenmeyen şokların karşılıklı
dinamik etkilerinin belirlenmesi işlemleri yapılacaktır.
Bu
kuru
çalışmadaki
arasındaki karşılıklı
EKONOMİK YAKLAŞlM
51
ll. Yöntem ve Veri Seti
Aralarındaki
gerçek yapısal ilişkinin bilinmemesinden dolayı sisteme katılan
için oluşturulan makroekonomik modellernede VAR tekniği kullanılmıştır.
Burada VAR tekniğinin kullanılmasının nedeni, bu tekniğin yapısal modellerin aksine
modelde yer alan değişkenierin tümünü içsel kabul etmesi ve teoriye dayanılarak
oluşturulan sınırlayıcı şartları içermemesidir. Ayrıca değişkenler arası çift yönlü
nedenselliğin olması durumunda ortaya çıkabilecek olan eş-anlılık probleminin olumsuz
etkilerini girlerınede daha etkin ve tutarlı sonuçlara sahiptir. Oluşturulan V AR sistemlerinde
kullanılan ve 1989:1-1996:12 dönemini kapsayan aylık veri seti için gerekli açıklamalar Ek
Tablo 1'de verilmiştir. Modeldeki her değişken kendi ve modelde bulunan diğer
değişkenierin geçmiş değerlerinin bir fonksiyonudur. Sistemdeki değişkenlere uygulanan
transformasyonlar ve gecikme uzunluğunun belirlenmesi nedensellik sonuçlarının
doğruluğu açısından önemlidir. Bu çalışmada Sims (1980, 1982) ve Doan (1992)' m
önerdiği şekilde VAR sistemindeki değişkenler
seviyesindedir. Analizde kullanılan
değişkenler toplam ihracaat (x), toplam ithalat (M), tartılyı efektif reel kur (KUR) olup,
ithalat ve ihracatın alt kalemler itibariyle kullanılan değişkenler ise tarım ve hayvancılık
ihracatı (Xl), maden ve taşocakcılığı ihracatı (X2), Sanayi ihracatı (X3), tarım ve
hayvancılık ithalatİ (Ml), maden ve taşocakcılığı ithalatı (M2) ile sanayi ithalatıdır (M3).
Tüm değişkenler T.C. Merkez Bankası bültenlerinden derlenmiştir. Uygun gecikme
uzunluğu, toplam dış ticaret ve döviz kuru serileri için oluşturulan
3X3 'lük V AR
sisteminde 2, sektörel dış ticaret ve döviz kuru serileri için oluşturulan 7X7'lik V AR
sisteminde ise 1 seçilmiştir. Gecikme uzunluğunun derecesi Schwartz kriterine göre
belirlenmiştir. Değişkenler reel hale getirilmiş olup, mevsimsel dalgalanmalardan
değişkenler
arındırılmıştır.
lll. Ampirik Bulgular
Toplam ve sektörel dış ticaret kalemleri ile döviz kurunu içeren VAR modellerinden
elde edilen F - istatistikleri Tablo 1 ve 2'de verilmiştir. Toplam bazda incelendiğinde
görülemeyen bazı nedensel ilişkilerin analizin ancak sektörel baza indirgenmesiyle
görülebildiği bu tablolardaki istatistikler kısaca şöyle özetlenebilir:
Tablo 1: Toplam
Dış
Ticaret Kalemleri ve Döviz Kuru için F-Testleri4
X
M
KUR
X
5.24a
5.95a
3.73a
M
1.76
36.67a
1.86
2.72 b
0.31
103.17a
KUR
52
Harun TERZi, Ahmet ZENGiN
Tablo 1 ve 2'deki F istatistiklerinden, toplam ihracat ve ithalat arasında, ithalattan
ihracata doğru tek yönlü olan nedensellik ilişkisi sektörel alt kalemler arasında karşılıklıdır.
Döviz kuru ile ihracat arasındaki nedensellik ilişkisi hem toplam hem de sektörel seviyede
çift yönlüdür. Sektörel bazdaki çift yönlülük tarım sektörü ihracatı sayesinde olmaktadır.
Döviz kuru ile ithalat arasında ne toplam ne de sektörel bazda nedenselliğe işaret eden
herhangi bir kanıt bulunamamıştır. Döviz kurunun etkisi ihracat aracılığıyla sisteme
girmekte ve dış ticaret alt kalemleri arasında var olan çift yönlü nedensel ilişikler sayesinde
tüm dış ticaret sektörüne yayılmaktadır.
Tablo 2: Sektörel
Dış
Ticaret Kalemleri ve Döviz Kuru için F - Testleri
Xl
X2
X3
Ml
M2
M3
KUR
Xl
18.94 a
0.12
3.92 a
0.81
1.50
6.11 a
8.30 a
X2
0.04
10.06 a
0.06
3.2lb
0.00
1.90
3.63 b
X3
4.12 a
2.91 b
8.98 a
0.04
0.02
20.45 a
35.40 a
Ml
10.16 a
0.66
3.51 b
82.23 a
6.27 a
0.35
o.m
M2
0.02
0.00
0.05
0.00
13.10 a
0.64
0.67
M3
4.93 a
3.04b
3.57 b
1.30
55.47 a
0.08
KUR
6.02 a
o.m
0.35
o.m
o.sı
0.97
1.14
228.96 a
F - test istatistiklerinden elde edilen bulgulardan hareketle sisteme katılan değişkenler
arası nedensellik akışları Şekili ve 2'de gösterilmiştir. İthalat değişkenini hem toplam hem
de sektörel bazda kurdan bağımsız hareket etmesi, özellikle sanayi malları ithalatının hiç bir
değişkenden etkilenmemesi, ekonominin ithalata olan yüksek bağımlılığını ortaya
koyarken, aynı zamanda, kur politikasının dış ticaret dengesinin kurulmasındaki etkinliğini
azaltıcı bir nitelik göstermektedir.
IV. Dinamik
Etkileşimler
Sistemdeki değişkenler arasındaki karşılıklı dinamik etkileşimler VAR analizinin
araçları olan Granger nedensellik, etki-tepki analizleri ve varyans ayrıştırmaları ile
belirlenmiştir. VAR'ın hareketli ortalamalar bölümü değişkenler arasındaki dinamik
etkileşimleri belirlemek için kullanılan en önemli araçtır. Bu bölümden elde edilen etkitepki fonksiyonları değişkenierin beklenmeyen şoklar karşısındaki hareketlerini gösterir.
Yani, bir değişkende meydana gelecek rastgele bir şokun sistemdeki diğer değişkenler
EKONOMiK YAKLAŞlM
53
Şekil 1: Döviz Kuru ve Sektörel Dtş Ticaret Ilişkisi
Şekil 2: Döviz Kuru ve Sektörel Dtş Ticaret Ilişkisi
üzerindeki etkisini analiz eder. Bu bakımdan ekonomik politikalara yön verınede etki- tepki
analizleri önem taşımaktadır.
Etki- tepki analizlerinden elde edilen bulgular özedenerek Tablo 4 ve 5'de verilmiştir.
Tablodaki ilk satır şokun meydana geldiği, ilk sütün ise şoktan etkilenen değişkenleri
göstermektedir.
Harun TERZi, Ahmet ZENGiN
54
Tablo 4 : Dış Ticaret ve Döviz Kuru için Etki - Tepki Fonksiyonları Özeti
X
M
KUR
X
+12
+12
?
M
+12
+12
?
KUR
-12
?
+7
Tablo içindeki rakamları Xij formunda düşünülürse burada X, j değişkeninde
meydana gelecek rastgele bir şokun i değişkeni üzerindeki etkisinin kaç dönem süreceğini,
işareti ise etkinin yönünü göstermektedir. Şokların etkisi, Xij ve simetriği (Xji) sayısal
değer içeren değişkenler arasında çift yönlü, sadece birinde (simetriği veya kendisi) sayısal
değer içeren değişkenler arasında tek yönlü, (Xij'de j'den i'ye doğru), her ikisinde de (hem
Xij hem de simetriği Xji) soru işareti olan değişkenler arasında ise belirsizdir. Örneğin
Tablo 4'de birinci satır ikinci sütunda bulunan (Xij = Xl,2 = +12) ifadesinin anlamı; ikinci
sütundaki değişkende (M) meydana gelecek olan "bir" birim standart sapmalık şokun
birinci satırdaki değişken (X) üzerindeki etkisinin 12 dönem süreceği ve bu etkinin pozitif
olacağı şeklindedir. Ayrıca bu ifadenin simetriğinin de (Xji = X2,1 = + 12) sayı içermesi
şokun etkisinin değişkenler arası karşılıklı olarak çift yönlü olduğunun bir göstergesidir.
Yukarıdaki açıklama
çerçevesinde Tablo 4 incelenirse, şokların etkisi, kendisi ve
içeren Xl ,2, kendisi sayı simetriği soru işareti içeren X3 ,1 ve hem
kendisi hem de simetriği soru işareti içeren Xl ,3, X2,3 ve X3 ,2 ifadelerinin temsil ettiği
değişkenler arasında sırasıyla çift yönlü, tek yönlü ve belirsizdir. Burada etki-tepki
fonksiyonlarında etkisi çift yönlü olan şoklara ait grafiklerin metinde gösterilmesi uygun
görülmüştür. Grafik 1 ve 2 'de ifade edilen, ithalat ve ihracatın kendilerinde meydana gelen
"bir" standart hata kadarlık şokların karşılıklı olarak birbirleri üzerine meydana getirdiği
değişimi göstermektedir. Monte Carlo simülasyon tekniği kullanılarak etki- tepki
fonksiyonlarındaki nokta tahminler için ayrıca 1000 iterasyonla
güven sınırları
hesaplanmıştır. Etki - tepki fonksiyonlarının istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığının
tespiti için güven sınırlarının da oluşturulması gerekliliği savunulmaktadır (Runkle, 1987).
Grafiklerdeki kesik çizgiler "bir" standart hatalık güven sınırlarını, düz çizgiler ise nokta
tahminlerini göstermektedir.
simetriği sayısal değer
Grafik 1, X'de meydana gelen "bir" standart hata kadarlık şokun M'yi nasıl
etkilediğini göstermektedir. Burada etkinin tüm dönem boyunca sürdüğü hatta olasılık
sınırlarının dikkate alınması durumunda bile sonuçta önemli bir değişme olmadığı
görülmektedir.
EKONOMiK YAKLAŞlM
55
0.10
0.08
0.06
.- ~-~-'------------------------·--
--~--------------­
0.04
0.02
.... , _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ w _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
0.00
-0.02
-0.04
1
2
4
3
5
6
8
7
10
9
11
12
Grafik 1: X'deki "Bir" Birimlik Şoku n M Üzerine Etkisi
Grafik 2 M' de meydana gelen "bir'' standart hatalık şok karşısında X' in göstereceği
tepkinin seyrini vermektedir. Grafik ı' dekine benzer şekilde burada da uzun bir dönem
boyunca etki önemini korumaktadır.
0.12
0.08
/ . ' .......,
0.04
~-/
,1/
,,....
__ ,
0.00
,...
- -----.,. ----- ------- ---- --~- --------- --- ---------- --·
---------------------------------....
....- ----- ___ ... __,..__ ----.... __ ... -----...______ ---- -- ----------
-0.04
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Grafik 2: M'deki "Bir" Birimlik Şokun X Üzerine Etkisi
Toplam dış ticaret kalemleri arasında görülen bu uzun dönemli ilişki Grafik ı ve
2'den çıkarılabilecek en önemli sonuçtur. Bu sonuç ilgili değişkenler için F
istatistiklerinden elde edilen sonuçları da destekler niteliktedir.
Harun TERZi, Ahmet ZENGiN
56
Grafik 3, ihracattaki şoklar karşısında döviz kurunda meydana gelen değişmeleri
göstermektedir. İhracattaki şok karşısında döviz kuru ilk ll aylık dönemde negatif ve güçlü
bir tepki vermektedir. Hatta güven sınırları dikkate alınmadığı takdirde bu tepki tüm dönem
boyunca önemini korumaktadır.
0.04
0.02
0.00
~----------~-~--~-~-~-~-~----
-0.02
........
....
-0.04
-- --- ...-, ___ _----- --------
1
'---------------~-------------2
3
4
5
6
--~-----~---~-----~------~-------·
7
8
9
10
11
12
Grafik 3: X'deki "Bir" Birimlik Şokun KUR Üzerine Etkisi
Toplam dış ticaret değişkenleri ve döviz kurunun oluşturduğu VAR sisteminden elde
edilen etki - tepki fonksiyonlarından özellikle vurgulanması gereken bir diğer grafik de
döviz kurunda meydana gelen "bir" birimlik standart hata kadarlık şokun ihracatı nasıl
etkilediğidir. Grafik 4 'de görülen bu etkinin belirsiz olması ithalat - ihracat ve kur arasındaki
karşılıklı ilişkiler sistemi içinde en fazla göze çarpanıdır.
0.12
0.08
0.04
~~~~~- ------ - --- -~-~ --~ -~-~ --- ~----~----~ -~-~ -~-~-~- --- , ____, _, ___ -- ,.
0.00
-0.04
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Grafik 4: KUR'daki "Bir" Birimlik Şdkun X Üzerine Etkisi
11
12
EKONOMiK YAKLAŞlM
57
Döviz kurunda meydana gelen "bir" standart hata kadarlık şokun inceleme dönemi
boyunca ihracat üzerindeki etkisinin genel olarak beklenenin aksine belirsiz olması
yukarıdaki Grafik 1 ve 2' den çıkarılan genel sonuç ile yakından ilişkilidir. Sektörel alt
kalemler arasında şokların etkisini özetleyen Tablo 5'de şokların etkileri X6,1 X7 ,1. X4,3
ve X6,3 değerleri hem kendileri hem de simetrikleri sayısal bir değere sahip oldukları için
bunların temsil ettiği değişkenler (Xl- M3, Xl- KUR, X3- Ml, X3- M3) arasında çift
yönlü; X6,4, X3,7, X2,7, X3,1, X4, 2 ve X4, 5 konumları sadece kendileri bir sayı içerdiği
için bunların temsil ettiği değişkenler arası tek yönlü olan şokların etkileri diğer Xij
konumlarının temsil ettiği değişkenler arasında belirsizdir.
Tablo 5: Sektörel Dış Ticaret ve Döviz Kuru için Etki- Tepki Fonksiyonları Özeti
Xl
X2
X3
Ml
M2
M3
KUR
Xl
+4
?
'?
?
'?
+3
-4
X2
'?
+3
'?
'?
'?
'?
-4
X3
-2
?
+12
+3
'?
+10
-8
Ml
?
+1
+12
+7
+5
'?
'?
M2
'?
?
?
'?
+3
'?
'?
M3
+2
'?
+ll
+3
'?
+8
'?
KUR
-8
'?
'?
?
'?
?
+lO
Çift yönlü etkilere sahip olan Ml-X3, M3-X3 değişkenlerinin etki-tepki fonksiyonları
Grafik 5, 6, 7 ve 8'de verilmiştir. Grafik 5-6 Ml ve X3'deki bir standart hatalık şok
karşısında karşılıklı olarak birbirlerinde meydana gelen değişimin seyrini göstermektedir.
Grafik 5'de Ml 'de meydana gelen "bir" birimlik standart hata kadarlık şokun X3
değişkenini 3 aylık dönemde pozitif yönde etkilediği, daha sonraki dönemde ise bu etkinin
belirsizleştiği görülmektedir. Güven sınırlarının dikkate alınmaması durumunda ise bu etki
gecikme dönemi boyunca varlığını sürdürebilmektedir.
Grafik 5 'de ifade edilen duıumun simetriğini gösteren Grafikte 6' da X3 'de meydana
gelen "bir" standart hata kadarlık şokun Ml 'i pozitif yönde etkilediği görülmektedir.
M3 ve X3 'ün birbirierindeki bir standart hata kadarlık şoklara olan karşılıklı dinamik
tepkilerinin seyrinin verildiği Grafik 7 ve 8'de, bu tepkilerin güven sınırları dikkate
alınmazsa tüm dönem boyunca, bu sınırlar dikkate alınırsa 10-12 ay anlamlılığını koruduğu
görülmektedir.
Harun TERZi, Ahmet ZENGiN
58
0.12
0.08
0.04
/-- -- ~- --- ----------- ~~--- --------------------------- -~ -- ---
0.00
~~~-----------------------
-0.04
-0.08
2
4
3
5
7
6
8
9
10
11
12
Grafik 5: M1 deki "Bir" Birimlik Şokun X3 Üzerine Etkisi
Grafik 5, 6, 7 ve 8' de ihracat ve ithalat alt sektörleri arasında şokların etkilerinin
olarak önemli olması, bu sektörler arasında uzun dönemli önemli bir ilişkinin
varlığını göstermektedir.
karşılıklı
0.25
0.20
0.15
0.10
-~
0.05
0.00
-~,,-~-----------------'----------'------------------------·
~--~------------------------------------------------
-0.05
-0.10
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Grafik 6: X3'deki "Bir" Birimlik Şokun M1 Üzerine Etkisi
Grafik 9 ve lO'da KUR ve Xl 'in birbirierindeki şoklar karşısında negatif olan
dinamik tepkilerinin gecikme dönemi boyunca önemini koruduğu, güven
sınırlarının dikkate alınması durumunda ise bu tepkilerin sırasıyla 4 ve 9 dönem sürdüğü
daha sonra da belirsizleştiği görülmektedir. Sektörel bazlı seriler için elde edilen bu ilişki
toplam bazlı serilerden elde edilen ilişkiyi destekler niteliktedir.
karşılıklı
EKONOMİK YAKLAŞlM
59
0.12
0.08
0.04
0.00
-~~---~~--~---~-~----------~-~-~--------
------ ,_ ---- -- .
/---~-
1%--~--~-- -------------------------------------
-0.04
-0.08
2
5
4
3
6
7
8
9
10
11
12
Grafik 7: M3'deki "Bir" Birimlik Şokun X3 Üzerine Etkisi
0.12
0.08
..,,"
0.04
.....
,
___ , __ , _______________
,~----------------------------------~
~-------------------.. .,...------- -- ------- ... _-- --- -- -- -----...._..._...____ -- ...._...._ __ ---- ..._
"_
....,
0.00
-0.04
-0.08
2
5
4
3
7
6
8
9
10
11
12
Grafik 8: X3'deki "Bir" Birimlik Şokun M3 Üzerine Etkisi
0.15
0.10
0.05
0.00
1
1
___, __________________________________ _
~~~~~~~~~~-----~---~--------------------~----------~----------
-0.05
1
-0.10
1
1
l
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Grafik 9: KUR'daki "Bir" Birimlik Şokun x1 Üzerine Etkisi
12
Harun TERZi, Ahmet ZENGiN
60
0.02
0.01
--------- -------"""-
0.00
-0.01
.,
'·-
-0.02
~',,,
____________________________________ _
---..--------
-0.03
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Grafik 10: X1 'deki "Bir" Birimlik Şoku n KUR Üzerine Etkisi
VAR'ın
hareketli ortalamalar bölümünden elde edilen varyans aynştırmaları ise
kendilerinde ve diğer değişkenlerde meydana gelen şokların kaynaklarını
yüzde olarak ifade eder. Sistemde kullanılan değişkenlerden birinde meydana gelecek olan
bir değişmenin yüzde kaçı'nın kendisinden, yüzde kaçının da diğer değişkenlerden
kaynaklandığını gösterir. Bir değişkende meydana gelen değİşınelerin büyük
bölümü
kendisindeki şoklardan kaynaklanıyorsa bu, söz konusu değişkenin dışsal olarak hareket
ettiğini gösterir. Ayrıca varyans ayrıştırmaları, değişkenler arası nedensellik ilişkilerinin
derecesi konusunda da bilgi verir.
değişkenierin
Sisteme katılan değişkenlerden birinde meydana gelecek rastgele bir şokun kaynağı,
kendisi ve diğer değişkenler arasında nispi olarak daha büyük paya sahip üç değişken
seçilerek oluşturulan varyans ayrıştırması tablolarında özetlenmiştir. Tablolarda ilk sütün
"değişim" ilk satır ise "kaynak" değişkenlerini temsil etmektedir. Buradaki ifadelerin
yorumunda etki - tepki özet tablolarındaki yöntem kullanılırsa; Xij ifadesinde i. satırdaki
rakamlar i. satırdaki değişkende meydana gelecek değişimin kaynağını açıklamada
bulundukları sütundaki değişkenin nispi konumunu gösterir. Bu konumun varyans
aynştırmasındaki sıralamaya karşı duyarlılığının tespiti için toplam ve sektörel bazdaki
değişkenler için dört alternatif sıralama denenmiş ve bu sıralama sonuçları Si şeklinde
tablolara ilave edilmiştir. Herhangi bir kaynak değişkenine ait her bir Si 'nin aynı sayıya (1,
2 veya 3) sahip olması bu değişkene ait bulguların sıralamaya karşı duyarsız olduğu
anlamına gelir. Diyagonal kısımdaki değerler değişkenierin kendilerinde meydana gelen
değişimin kaynağını açıklamada kendi nispi önem derecelerini gösterir. Bu değerin 1, 2 veya
3 olması kendilerindeki değişimi açıklamadaki kendi önem derecelerinin 1., 2. veya 3.
olması demektir.
EKONOMiK YAKLAŞlM
61
Tablo 6: Toplam Dış Ticaret ve Döviz Kuru için Varyans Ayrıştırması Özet
K.
M
X
KUR
D.
sı
S2
S3
S4
sı
S2
S3
S4
sı
S2
S3
S4
X
ı
2
ı
2
2
ı
3
ı
3
3
2
3
M
2
3
2
3
ı
ı
ı
ı
3
2
3
2
KUR 2
2
2
2
3
3
3
3
ı
ı
ı
ı
Tablo 7: Sektörel Dış Ticaret ve Döviz Kuru için Varyans Ayrıştırması Özeti
K.
D.
Xl
i
i
ı
11 1:
~2 31
ı
:
i
'
1
1
!
i
j
i : !
i
i
1
1
1
2 ; 3
j
~33!,
ı
1
KUR
i
3
ı
!
1
'
r
:
:
]
ıiı! ı ı
ı
X3
1
sıl szi S3 ~ S4 S ı] S2 i S3ı S4 i SI i S21
i
Xl
X2
i
!
1
1
Ml
S31 S4 i
Sı i szl S31 S41 SI
1
i
ı
1
1
i
i
1
1
:
1
i
1
1
1
!ı
1
:
i
j
:
li
;
i
:
\ıl
•
i
3
2
;
2 :
iı'131
ı i
i
j
1
i
M2
1
i'
1
t
1
!
ı
ı
ı\
ı
i ~
1
1
1
1
3 :
2
M3
S2 i S3 i
S4~ S 1 ! szi S3 i S4
ı
2! 3 ] 3
!
i
31
!
! : ı
ı
i
i
!
ı
i
1
1
,2,ı:
\
1
il
'
ı
!
1
1
1
i
\
i2
1
!
1
3
1
ı
3
3
1
1
:
i
3 \ 2
2
2
~
i2
i : 2i
!
i
ı
,3\
i
1
ı
1
ı
i
~
SI S2: S3: S4
!
lı3ı
2
1
ı
ı
1
,ıl'
i,
KUR
ı
2
1
' 2; 2
\ 1 : 1 1 11 1
Varyans ayrıştırması tablolarında sistemdeki tüm değişkenler (Tablo 6'da X ve Tablo
7'de X3 hariç) kendilerinde meydana gelen değişimin kaynağını açıklamada birinci sırada
yer alırken, sıralamadaki diğer değişkenierin nispi önemlerinin varyans ayrıştım1asındaki
sıralamaya bağlı olarak değiştiği görülmüştür. Alternatif sıralamaların bazılarında M ve
M2'nin sırasıyla X ve X3'seki değişimi açıklamada birinci sırada yer almaları, ihracatın ve
ithalatın sektörel alt kalemlerinin birbirierindeki değişimi açıklamada kendilerinden sonra
karşılıklı olarak ikinci derecede ağırlığa sahip olmaları, ithalattaki değişimi açıklamada
döviz kurunun payının en fazla %9'a kadar çıkabilmesi, varyans ayrıştırmasının özet
bulgularıdır. Burada ifade edilen bulgular F istatistikleri ve etki-tepki fonksiyonlarındaki
bulgularla paralellik göstermektedir.
İthalat ve ihracat sektörel alt kalemleri arasında görülen bu yüksek ilişkinin döviz kuru
ile ithalat arasında görülmemesi, döviz kurunun dış ticaret dengesinin düzeltilme~inc
yönelik etkisini zayıflatmaktadır. Döviz kuru ile ithalat arasında ilişkinin çok zayıf olması
ekonominin ithalata olan bağımlılığının bir göstergesi olarak düşünülebilir.
Harun TERZi, Ahmet ZENGiN
62
V. Sonuç
VAR yöntemi kullanılarak 1989:1 - 1996:12 dönemi için döviz kuru, toplam ve
sektörel dış ticaret değişkenleri arasındaki karşılıklı dinamik ilişkiler ve kur politikasının dış
ticaret dengesini sağlamadaki rolünün incelendiği bu çalışmadan elde edilen sonuçlar döviz
kuru hareketlerinin dış ticaret dengesini pozitif yönde etkileyebilmesi için gerekli olan
koşulları Türk ekonomisinin henüz taşımadığı, yani, döviz kurunun dış ticaret dengesini
sağlamada ve ithalatı etkilemede etkin bir araç olarak kullanılamayacağı hipotezini
desteklemektedir.
Hem toplam hem de sektörel alt kalemler bakımından ithalat ile döviz kuru arasında
herhangi bir nedensel ilişkinin bulunmaması, ithalatın döviz kurunda meydana gelen
beklenmeyen şoklara karşı dinamik bir tepkiye sahip olmaması, ithalattaki değişimi
açıklamada döviz kurunun payının en fazla %9'a kadar çıkabilmesi, ithalat değişkeninin
döviz kuru değişimlerine karşı duyarsızlığınlll bir göstergesidir.
F istatistiklerinde, özellikle sektörel seviyede ihracat ile ithalatın çift yönlü
nedensellik ilişkisi içinde olmaları, varyans ayrıştırmalarında birbirierindeki değişimi
açıklamada kendilerinden sonra karşılıklı olarak ikinci derecede ağırlığa sahip olmaları,
etki-tepki fonksiyonlarında birbirierindeki şoklara karşı olan duyarlılıklarının uzun dönem
önemini koruması, bu değişkenler arasındaki karşılıklı ilişkilerin sıkı ve önemli olduğu
şeklinde yorumlanabilir.
Türkiye gibi gelişmekte olan bir ülkede döviz kuru değişimlerinin dış ticaret dengesini
etkisinin çok fazla olmaması beklenen bir sonuçtur. Çünkü, gelişen bir ülkede
ihracatın veya döviz kazandırıcı tüm faaliyetlerin kur değişimlerine vereceği cevap, daha
çok fiyat ve maliyet seviyesi, dış talep, üretim kapasitesi, verimlilik, ihracat piyasalarının
yapısı gibi diğer faktörlere bağımlıdır. Örneğin; ihracatın artırılması, hemen ortaya çıkacak
gelişme olmaktan ziyade, ekonomide yapısal bir değİşıneyi şart koşar. İthalat açısından ise
kur değişimlerine duyarlılık düşüktür. Bunun bir nedeni ithalatın büyük kısmının zorunlu
ithalat olması, diğer bir nedeni de içerde üretilen malların çok sınırlı biçimde ithalatı ikame
edebilmeleridir. Ayrıca kur politikasının dış ticaret üzerindeki etkinliğini azaltan bir diğer
faktör de yansıma konusundaki kayıplardır. Kur yükselmeleriyle ortaya çıkan fiyat
gelişmeleri ihracat üreticisine kadar yansıyacak olursa üreticiler üretimi artırma yolunda
teşvik edilmiş olacaklardır. Yansıma konusundaki kayıplar oranında bu politikanın etkinliği
sağlamadaki
azalacaktır.
ithalatın kur değişimlerine karşı yeterli duyarlılığa sahip olmamasının nedeni olarak
ithalat yönünden, Türkiye'de ithalatın çok büyük bir kısmı enerji, hammadde, ara ve yatırım
mallarından oluşmasıdır. Bunun anlamı ithalat talep esnekliğinin oldukça düşük olmasıdır.
Yani devalüasyonun ithalatı yavaşlatıcı etkisi oldukça sınırlıdır. İhracat yönünden ise,
devalüasyonun yaratacağı maliyet - fiyat döngüsü de unutulmamalıdır. Bu döngü kur
EKONOMiK YAKLAŞlM
63
artışlarının
ihracat üzerindeki uyarıcı etkisini kısa sürede aşındırmaktadır. Bu ve benzeri
faktörler kur politikasının dış ticaret dengesini iyileştirmedeki etkinliğini azaltmaktadır.
Kaynakça
BAHMANI-OSKOOEE, M., (1995), "The Long-run Relation between Imports and Exports
ina LDC: Evidence from Turkey", METU Studies in Development, 22, ss. 177-89.
BAYSAN, T. VE RODRIK, D., (1990) "Turkey's Trade Liberalisation in the 1980's and
Prospects for its Sustainability", Editör: Arıcanlı, T ve Rodrik, D., The Political
Economy of Turkey: Debt Adjustment and Sustainability içinde, London,
Mcmillian.
BHATTACHARYA, R., (1997), "The Trade Balance and the Real Exchange Rate:
Evidence from a VAR for the United States", The Journal of Economics, 23, ss. 5971.
CELASUN, M., VE RODRIK, D., (1989) "Debt, Adjustment and Growth: Turkey,
Editör:Sachs, J. Developing Countries' Debt, Chicago, University of Chicago Press
andNBER.
DOAN, T., (1992) "RATS User's Manual ", Evanston, Estima.
DORNBUSCH, R., (1988) "Overvaluation and Trade Balance", Editör: Dornbusch, R. ve
Helmers, F., The Open Economy: Tools for Policymakers in Developing
Oxford University Press.
Countıies
içinde,
EDWARDS, S., (1988) Exchange Rate Misalignment in Developing Countries, Baltimore,
the John Hopkins University Press.
GOLDSTEIN, M. VE KHAN, S. M., (1985) Ineome and Price Effects in Foreign Trade,
Editör: Jones, R. W. ve Kenen, P. B., Handbook of International Economics, NorthHolland, Amsterdam.
GRUBEL, H. G., (1976) Domestic Origins of the Monetary Approach of the Balance of
Payments, Princeton, Princeton University. (Essays in International Finance,
no:117).
HASAN, M. A. VE KHAN, A. H., (1994),"Impact of Development on Pakistan's External
Trade: An Econometric Approach", The Pakistan Development Review, 33, ss.
1205-15.
HIMARIOS, D., (1989) "Do Devaluation Improve the Trade Balance? The Evidence
Revisited", Economic Inquiry, ss.l43-68.
64
Harun TERZi, Ahmet ZENGiN
KUMCU, M. E. VE KUMCU, E., (1991), "Exchange Rate Policy Impact on Export
Peıformance: what we can Learn from the Turkish Experience", .Journal of Business
Research, 23, ss.l29-43.
NUNNENKAMP, P. VE SCHWEICKERT, R., (1990), "Adjustment Policies and
Economic Growth in Developing Countries-Is Devaluali on Contractionary",
Weltwirtschaftliches Arehive, 126:3.
ROSE, A.K., (1991), "The Role of Exchange Rates in a Popular Model of Intemational
Trade: Does the "Marshall-Lemer" Condition Hold?", .Journal of International
Economics, 30, ss. 301-16.
ROSE, A. K. VE YELLEN J. L., (1989), "Is there a J-curve?", Journal of
Economics, 24, ss. 53-68.
Monetaıy
RUNKLE, D. E., (1987) "Vector Autoregression and Reality", .Journal of Business and
Economic Statistics, 5, ss.437-42.
SIMS, C. A., (1980) "Macroeconomics and Reality", Econometıka, 48, ss.l-46.
SIMS, C. A., (1982) "Policy Analysis with Econometric Models", Brookings Papers on
Economic Activity, 1, ss.107-52.
SPITALLER, E., (1 980) "Short-run Effects of Exchange Rate Changes on Terms of Trade
and Trade Balance", IMF Staff Papers, 27. ss.320-48.
UPADHYAYA, K. P. VE DHAKAL, D., (1997), "Devaluation and the Trade Balance:
Estimating the Long run Effect", Applied Economics Letters, 4, ss. 343-45.
EKONOMiK YAKLAŞlM
65
Ek Tablo 1: Veri Seti*
X
Toplam İhracat
KUR
Tartılı
M
Toplam İthalat
Ml
Tarım
Xl Tarım ve Hayvancılık İhracatı
M3
Sanayi ithalatı
X2 Madencilik ve Taşocakçılığı İhracatı
M2
Madencilik ve Taşocakçılığı ithalatı
Efektif Reel Kur
ve Hayvancılık ithalatı
X3 Sanayi İhracatı
*Tüm veriler T.C. Merkez Bankasının
değişik
bültenlerinden
derlenmiştir.
ABSTRACT
THE ROLE OF EXCHANGE RATE POLICY IN THE ESTABLISHMENT OF TRADE
BALANCE : AN APPLICA TION TO TURKEY
The last 15 years has seen an increase in focus on exchange rate policy, and effects of
exchange rates on foreign trade in Turkish economy. A vector autoregression (V AR) model
is used to analyse the intenelationships between the exchange rate, exports and imports in
both aggregate and sectoral levels during the period 1989:1-1996:12. By the use of VAR,
empirical evidences indicate that there is bi-directional causality between exchange rates
and exports. Even though there is a close relationship between exports and imports,
however, the fact that imports is not responsive to the exchange rate policy. The major
conclusion is that there is no strong empirical evidence that exchange rate policy is an
effective tool to eliminate the trade imbalances.
Key words: Exchange rate policy, exports, imports and VAR.
.
.
'