sular

SU KAYNAKLARI
Yeryüzündeki tüm canlılar için su hayati önem taşımaktadır. Yeryüzünün yaklaşık %71'i sularla, %29'u da karalarla kaplıdır. Dünya sularının yaklaşık %97'sini tuzlu sular %3 ünü de tatlı sular oluşturur.
Dünya üzerindeki su kaynaklarını okyanuslar, denizler, akarsular, göller ve yeraltı suları oluşturur. Tüm bu su
kaynakları hava olayları ile sürekli katı, sıvı ve gaz halleri arasında değişime uğramaktadır. Buharlaşma ile yükselip
gaz haline geçen su, soğumayla yoğunlaşarak sıvı veya katı halde yeryüzüne düşer ve tekrar su kaynaklarına
karışır. Suyun yeryüzündeki bu dönüşüm hareketine su döngüsü adı verilir.
Su kaynakları genel olarak yer üstü ve yer altı suları olmak üzere iki grupta incelenebilir.
YER ÜSTÜ SULARI
1.OKYANUS VE DENİZLER
Okyanuslar yeryüzündeki en büyük su kütleleridir. Kuzey Yarımküre'de karalar, Güney Yarımküre'de ise sular daha
fazla yer kaplar. Deniz ve okyanus suları bulunduğu enleme göre farklı özellikler gösterir. Örneğin kutuplardan
ekvatora doğru gidildikçe deniz suyunun sıcaklığı buna bağlı olarak buharlaşma arttığı için denizlerin tuzluluk oranı
artış gösterir. Okyanus ve deniz suları tuzlu olduklarından dolayı içme suyu olarak kullanıma uygun değildir ;
ancak atmosferin en önemli nem ve yağış kaynağı olması okyanus ve denizlerin önemli bir yaşam kaynağı
olduğunu kanıtlar.
2. GÖLLER
Karalar üzerinde çeşitli nedenlerle oluşan çanaklarda biriken durgun su kütlelerine göl adı verilir. Göller yer altı ve
yer üstü suları ile beslenir. Göllerin suları acı, tatlı, sodalı, tuzlu olabilir. Bu durumun nedenleri iklim koşulları,
beslenme kaynakları, gölün bulunduğu arazi yapısı, gölün derinliği, büyüklüğü ve göl ayağının(gideğen) olup
olmamasıdır. Göller sularını bir gideğen yardımıyla denizlere boşaltırlar. Sularını dışarıya boşaltan göllerin suyu
tatlı, sularını dışarıya boşaltamayan göllerin suları ise tatlı değildir.
Göller Doğal Göller ve Yapay Göller olmak üzere iki bölümde incelenebilir.
A.
Doğal Göller
İç ve dış kuvvetlerin etkisi ile oluşan çukur alanlarda su kütlelerinin birikmesiyle oluşan göllere doğal göller denir.
Doğal göller oluşum nedenlerine göre gruplara ayrılır.
1.Tektonik Göller:
Tektonik hareketler(Yer kabuğu hareketleri) sonucu oluşan çukurlara suların dolmasıyla meydana gelen göllerdir.
Genellikle yeryüzündeki büyük göllerin çanakları bu şekilde oluşmuştur. Örnek: Hazar Denizi, Aral, Baykal, gölleri
gibi
2. Karstik Göller:
Kolay eriyebilen kayaçların (kalker, jips gibi) bulunduğu yerlerdeki çukurlukların su ile dolması sonucu oluşmuş
göllerdir. Ülkemizde Akdeniz bölgesi Karstik arazi ve göllerin yaygın olduğu bir bölgedir.
3. Buzul Gölleri:
Buzul aşındırması sonucu oluşan çukurlara suların birikmesi ile meydana gelen göllerdir. Bu göllere sirk gölü de
denir. Norveç, Finlandiya, Kanada, gibi ülkelerde bulunur.
1
4.Volkanik Göller:
Volkanik faaliyetler sonucu oluşan çanaklarda biriken sular volkanik gölleri oluşturur. Göl yanardağın zirvesindeki
baca ağzında oluşmuşsa krater gölü , kraterin patlama ya da çökmesiyle oluşan geniş çukurlar içinde oluşmuşsa
kaldera gölü ve yer kabuğunda sıkışan volkanik gazların patlamasıyla açılan çukurlukta oluşmuşsa maar gölü
adını alır. Dünyada volkanik arazilerin yaygın olduğu Endonezya ,Japonya , İzlanda ve Türkiye gibi ülkelerde bu
tür göller yaygın olarak görülür.
5.Set Gölleri:
Uzunca bir çukurluğun önünün herhangi bir kütle ile kapanması ve gerideki çukurluğun suyla dolması sonucu
oluşan göllerdir. Oluşumlarına göre dörde ayrılırlar.
a)
Heyelan Set Gölü
Heyelan sonucunda göçen kütlelerin bir çukurluğun önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir.
b)
Volkanik Set Gölü
Volkanlardan çıkan malzemelerin vadilerin ya da benzer çukurların önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir.
c)
Kıyı Set Gölü
Deniz kıyılarında koy önlerinin kıyı setleri veya kıyı kordonlarıyla kapatılmasıyla oluşan göllerdir. Bu göllere lagün
veya deniz kulağı da denir.
d)
Alüvyal Set Gölü
Akarsu vadilerinin önünün alüvyonlarla kapanması sonucu oluşan göllerdir.
B – YAPAY GÖLLER
İnsanların elektrik enerjisi elde etmek, sulama, kullanma ve içme suyu sağlamak amacıyla akarsuların önünü bir
setle kapatmaları sonucu oluşan göllerdir.
3. AKARSULAR
Eğime bağlı olarak bir yatak içinde akan su kütlelerine akarsu adı verilir. Akarsular çeşitli kaynaklarla beslenir.
Yağmur suları , eriyen kar ve buz suları , yeraltı suları bu kaynakların başlıcalarıdır. Akarsular çeşitli özelliklerine
göre gruplara ayrılır.
1.
Rejimlerine Göre Akarsular
Akarsuların yataklarından geçen su miktarı(akım) bütün yıl aynı değildir. İşte akarsuyun yıl içinde taşıdığı su
miktarındaki bu değişimler akarsu rejimi olarak ifade edilir. Akarsuyun su miktarında yıl içinde fazla değişim
olmuyorsa düzenli rejimli , fazla değişme oluyorsa düzensiz rejimlidir.
Düzenli Rejimli Akarsular
Yıl içerisinde su miktarında fazla değişiklik göstermeyen akarsulardır. Yağışın mevsimlere düzenli dağıldığı
Ekvatoral ve Ilıman Okyanusal iklimlerde görülür. Örnek: Amazon , Kongo nehirleri...
Düzensiz Rejimli Akarsular
2
Yıl içerisinde su miktarında belirgin değişimler gösteren akarsulardır. Yağışın mevsimlere düzenli dağılmadığı
iklimlerde görülürler. Örnek: Ganj, İndus....
Karma Rejimli Akarsular
Yıl içerisinde birden fazla alçalma ve yükselme gösteren, birden fazla iklimden geçen, boyları uzun akarsulardır.
Örnek, Nil, Fırat...
2.Döküldüğü Yere Göre Akarsular
Akarsuların kollarıyla beraber sularını topladığı alana akarsuyun havzası denir. Sularını deniz ya da okyanuslara
ulaştırabilen akarsuların havzasına açık havza , ulaştıramayanlarınkine kapalı havza denir. Kapalı havza oluşturan
akarsuların büyük çoğunluğu sularını göllere boşaltmaktadır.
YER ALTI SULARI VE KAYNAK ÇEŞİTLERİ
Yağışlarla yeryüzüne inen suların bir kısmı geçirimli tabakalardan geçerek yer altındaki geçirimsiz tabakaların
üzerinde birikerek yeraltı sularını oluşturur. Yeraltı sularının içinde bulunduğu tabakaya akifer denir. Yeraltı
sularının kendiliğinden veya insanların müdahalesiyle yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir. Kaynaklar oluştukları
yerlere ve çıkış özelliklerine göre çeşitli gruplara ayrılır.
a) Vadi (Yamaç) Kaynağı
Yer altına sızan suların bulunduğu tabakanın bir vadi tarafından kesilmesi ile oluşan kaynaktır. Genellikle vadi
yamaçlarında görülür.
b) Karstik Kaynak
Kalker ve jips gibi çözünebilen kayaçların bulunduğu yerlerdeki kaya boşluklarında biriken suların tekrar yeryüzüne
çıkması ile oluşan kaynaklardır. Karstik kaynakların önemli özelliklerinden biri de çözünmenin etkisi ile bolca kireç
içermeleridir.
3
c)
Fay Kaynağı
Fay hatlarının bulunduğu arazilerde fayları izleyerek yeryüzüne çıkan suların oluşturduğu kaynaklardır. Bu
kaynaklar yerin derinliklerinden geldikleri için genellikle sıcaktır. Fay kaynaklarına kaplıca , çermik gibi isimler
verilir. Fay kaynaklarından çıkan sular çoğu zaman geçtikleri tabakalardan çeşitli mineralleri eriterek bünyelerine
kattıklarından mineralce zengindirler. Bazı ülkelerde fay kaynaklarından ısınma ve enerji üretiminde de
yararlanılmaktadır.
d)
Gayzerler
Volkanik bölgelerde ısınan yer altı sularının basınç altında kalarak belirli aralıklarla fışkırması sonucu oluşan
kaynaklardır.
e) Artezyen
İki geçirimsiz tabaka arasında sıkışmış olan yer altı sularının genellikle tekne biçimindeki ovalardan yeryüzüne
çıkması ile oluşan kaynaklardır. İnsanlar tarafından kuyu açmak suretiyle sularının yeryüzüne çıkarıldığı da olur.
Açılan kuyu yer altı su seviyesinin altında ise artezyen kaynağın suları yeryüzüne fışkırarak çıkar.
4
5