mustaga_cagrici_islam_ahlak_felsefesi

[İSLAM AHLAK ESASLARI VE FELSEFESİ]



Mustafa Çağrıcı
İnsan hayatı kurallı bir hayattır. Ahlak’ında belirli ilkeleri ve kuralları vardır
İnsan dışı varlıkların düzeni mekaniktir, irade dışındadır tek çizgilidir. Yalnız insanda iradeli
düzen, alternatifli hayat vardır. İnsan farklı seçenekleri seçebilme kapasitesindedir, kendi
seçebilir
İnsan bu üç normatif alan dahilinde iradesini kullanır ve bir seçimde bulunur
DİN
HUKUK
AHLAK
NORMATİF ALANLAR
Emr-i bi'l ma'rûf ve nehy-i anil münker ‫األمر بالمعروف و النهي عن المنكر‬
 Buradaki ma’ruf normatif alana tekabül etmektedir
 Hukuk’un alanı dar, ahlakın geniş: mesela: bir ağma yoldan karşıya geçmek istediğinde
hukukun bu yönde herhangi bir müdahalesi yok. Ahlak kurallarına göre ise o ağmaya yardım
etmemiz gerekir. İbn Hazm’e göre bir kişi yardım edebildiği halde yardıma muhtaç olan
birisine yardım etmez, o kişi ölürse, şer’an ölümünde sorumlu tutulur ve cezalandırılır
 Bütün ahlakî görevler aynı zamanda dinî görevlerdir (bir inanan için)
ÖZGÜRLÜK/HÜRRİYET ZORLUKTUR aslında- seçme işlemi kolay değildir. İyiyi kötüden ayırmak zordur
Ahzab 72:
ِ ‫ضنَا ْاْلَمانَةَ َعلَى ال ا‬
ِ َ‫ض وا ْْلِب‬
ِْ ‫ْي أَن ََْي ِملْنَ َها َوأَ ْش َف ْق َن ِم ْن َها َو ََحَلَ َها‬
‫اما َُ ِهاج‬
َْ َ‫ال فَأَب‬
‫نسا ِن إِناكِ َنا َن َُلِ ج‬
َ ْ ‫إِ اَّن َع َر‬
َ ِ ‫س َم َاوات َو ْاْل َْر‬
َ ‫ال‬
“Biz emaneti, göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler,
(sorumluluğundan) korktular. Onu insan yüklendi. Doğrusu o çok zalim, çok cahildir”

İnsan burada zor karar verdi. Büyük sorumluluklar altına girdi
Rağib el-İsfehani “ ez-zerîa ila mekaribi’ş-şeria” adlı eserinde müslğmanın şu 3 şey için yaratıldığını
söyler:
1. İbadetullah: Allaha ibadet etmek için
2. Hilafetullah: Allah’ın yeryüzündeki kurallarına uygun yaşamak için
3. İmaretu’l arz: yeryüzünü şenlendirmek için
 Özgürlük varsa ahlak vardır, özgürlük yoksa ahlak da yoktur. Kant, felsefesinde buna işaret
eder: (“Saf aklın eleştirisi” adlı eserinde): tanrının varlığı, insanın özgürlüğü, ahiret hayatı,
yani ruhun ölümsüzlüğü
 İnsanın mükellef sayılması onun için onurdur. İlahî emirlere muhatap kabul edildiği için.
 İnsanın özgürlüğünü kullanması sorumluluk ve yükümlülüktür
 İnsanı insan yapan alamet-i fârikası ÖZGÜRLÜĞÜDÜR
 Kant “kategorik imperatif’inde bundan bahsetmektedir:” Hiç bir koşula bağlı olmayan, salt
olan; bir eylemi başka herhangi bir erekle bağlılık kurmadan, yalnızca kendisi için, nesnel
zorunlu olarak buyuran, anlamı doğrudan doğruya kendisinde olan buyruk”
 Bir iş çıkar üzerine yapılırsa ahlak biter
 Post-modern dünyanın en büyük sıkıntısı “KÜRESEL AHLAKSIZLIKTIR”
 Pluralist bir toplumu oluşturmak ve bir arada tutmaya ancak islam dini ehildir. (Bernard
Lewis)
www.ti-entertainment.com
Sayfa 1
[İSLAM AHLAK ESASLARI VE FELSEFESİ]
Mustafa Çağrıcı
 DAHA HZ. MUHAMMED MEDİNEYE AYAK BASMADAN İLK OLARAK TATİHDE İLK ÇOĞULCU
ANAYASA DİYE ADLANDIRABİLECEĞİMİZ “MEDİNE VESİKASINI” İMZALAR.
ِ
‫ْي‬
َ َ‫“ َوَما أ َْر َسلْن‬Seni küresel ahlak modeli olarak gönderdim”
َ ‫اك إِا َر َْحَةج لل َْعال َِم‬
Hz Muhammed KÜRESEL AHLAK MODELİdir
Özgürlük:
1) İnsan önce kendi nefsi karşısında özgür/hür olması lazım (İÇ ÖZGÜRLÜK)
2) Sonra dışa yönelik hür olmalı
İç köleliğe karşı – iç özgürlük
Dış köleliğe karşı – dış özgürlük
30/09/13
Ahlak tanımı: Gazzali:
‫االخالق هي هيئة راسخة يف النفس تصدر عنها االفعال بسهولة و يسر من غري فكر و روية‬
 Ahlak bizim eylemlerimizle ilgili, rumuzun bir yapısıdır. Fiilerimiz sonucudur
 İnsanlık tarihinde en önemli şey, insanın ahlakıdır. Ahlaka göre bir insan değer kazanır.
 Ahlak en temel insanlık ölçüsüdür
 Ahlaksız insan yoktur, iyi veya kötü ahlaklı insan vardır
 Ahlak, insan fıtratında SÜREKLİ varolan bir özelliktir.
‫احب االعمال الى هللا تعالى ادومها و ان قل‬
 Ahlak, alışkanlıklarla kazanılır. Sürekli tekrar ede de
 Erdemli, faziletli, ahlaklı insan, bir ödevi yerine getirmekten zorluk çekmez, memnuniyet ve
sürürla yapar
 En önemli ahlak ölçütlerinden birisi Cömertlik ve Doğru Sözlülüktür
 Ahlak dinin esasatlarındandır. Din 3 boyutludur:
İman
DİN
İbadet
Ahlak
 Ahlakı olmayan din, din değildir, muhakkak her dinin ahlakı vardır
 İnsanoğlu daima ahlak üzere düşünmüş ve yazmıştır (ETİK- Moral)
 Ahlak Felsefesinde 2500 yıl öncesine kadar gidebiliyoruz. Sokrat ve sonrasında ilgilenmiştir bu
konuyla (Ahlak konusuyla). Pre-Sokrat feylosofları daha çok tabiatla ilgilenmiştir. Sokratla
birlikte insanın kendini konu edinmesini ön plana almıştır
İnsanın antropolojik özellikleri:
1) Bilgi vardır. Hakikat arayan varlıktır
2) İnsan iyiyi arayan varlıktır
3) İnsan estetik, güzellik peşinde/arayışındadır
www.ti-entertainment.com
Sayfa 2
[İSLAM AHLAK ESASLARI VE FELSEFESİ]
Mustafa Çağrıcı
 Kindî Risaletü fi’l felsefetü’l Ula adlı eserinde filozofun hedefiyle peygamberin hedefi aynıdır
demiştir. İkiside gerçeğin, güzelliğin ve iyiliğin peşinde
 İnsan fıtratında iyiliğe ve güzelliğe meyili vardır. İyi huylar fıtratta cevher, kötü huylar ise
arazidir
 Denilir ki: “Eşkiyanın bile ahlakı vardır”- hırsızlığı yaparken birbirlerine güvenerek plan
yaparlar. Güven ahlakın temellerindendir
 En ilkel insanın bile ahlakı vardır
 Ahlakın hem psikolojik, hem sosyolojik, hem de antropolojik boyutu vardır
 Ahlak dediğimizde örf ve adeti kastederiz aynı zamanda
 İyi ve kötü ayrımı insana ilahî, peygamber aracılığıyla verilir
toplum
din
Ahlak
çevre




Ahlakî bir eylem ne kadar ferdî görünse de, onun muhakkak sosyal boyutu vardır
Ahlak toplumsal kurallara dönüşür, buna da gelenek, örf ve adet deriz
Ahlak’ın en önemli boyutu sosyolojik boyututdur
Aşırı bireycilik ve aşiri özgürlük ahlakî çöküşe yol açabilir (Avrupa’da olduğu gibi)
Din- Ahlak ilişkisi:

Her dinin mutlaka ahlakı vardır. Mesela Tevrattaki 10 emir’de ahlakî öğütler gibidir:
1) Karşımda başka ilahların olmayacak.
2) Kendin için oyma put, yukarda göklerde olanın, yahut aşağıda yerde olanın, yahut yerin
altında sularda olanın hiç suretini yapmayacaksın, onlara eğilmeyeceksin ve onlara ibadet
etmeyeceksin.
3) Yehova'nın, Rab'ın ismini boş yere ağıza almayacaksın.
4) Sebt gününü takdis etmek için onu hatırında tutacaksın. Altı gün işleyeceksin ve bütün işini
yapacaksın, fakat yedinci gün efendin Rab'e Sebttir. Sen ve oğlun ve kızın, kölen ve cariyen ve
hayvanların ve kapılarında olan garibin hiçbir iş yapmayacaksınız. Çünkü Rab gökleri, yeri ve
denizi ve onlarda olan bütün şeyleri altı günde yarattı.
5) Babana ve anana hürmet edeceksin.
6) Öldürmeyeceksin.
7) Zina etmeyeceksin.
8) Çalmayacaksın.
9) Komşuna karşı yalan şahitlik yapmayacaksın.
10) Komşunun evine tamah etmeyeceksin, komşunun karısına, yahut kölesine, yahut cariyesine,
yahut öküzüne, yahut eşeğine, yahut komşunun hiçbir şeyine tamah etmeyeceksin.
www.ti-entertainment.com
Sayfa 3
[İSLAM AHLAK ESASLARI VE FELSEFESİ]

Mustafa Çağrıcı
Batı’da ahlak sorunu, evrensel ahlak bozukluğu mevcuttur. En büyük sorunları…
A. HEDONİZM:
- yani HAZCILIK: Zevk alma herşeyin önüne geçiyor. Gençler zevk, eğlence ve şehvetleri
peşince koşar ve ahlakî ilkeleri kenarı atar
B. SEKÜLERİZM:
- Dinin dışarda bırakıldığı bir hayat, dünya düzeni
C. MATERYALİZM:
- Herşeyde para, maddi menfaat gözetilir
 Ahlak gücünü dinden almıyorsa içi boşalır, evrenselliğini kaybeder. Batı’da bu böyle olmuştur.
Dinin insanların hayatlarından, ahlakî öğütlerden çıkarılmasıyla büyük ahlakî çöküş meydana
gelmiştir
 Otoritesiz ahlak olmaz
Ahlak
Ahlak bir toplumsal duyarlılık meydana getirir. Ahlak ne kadar ferdî gözükse de toplumla
bağlantılıdır. Bu yüzden toplum ferd üzerinde yaptırım gücüne sahiptir (onu dışlar, kale
almaz)
Ahlak'ın hukukî sonucu vardır
Ahlak'ın Dinî sonucu vardır
2. Bölüm: İslam Ahlakının Kaynakları:



Ahlak’ın kaynakları nelerdir? Bu tarih boyunca tartışılmıştır
Aslında ahlak bir ödevler bilimidir! Başta Allah’a karşı, sonra diğer insanlara karşı belirli vazife
ve ödevlerimiz vardır (kendimize karşı da sorumluluklarımız ve vazifemiz vardır. Bundan
dolayı intihar asla ahlakla bağdaştırılamaz)
İnsanın doğası iyilik vardır, iyilik cevheridir. Kötülük ona sonradan ârız olmuştur. İyilik
cevher, kötülük ise arazdır!!!
Ayetlerde bu açıkca bildirilir:
 ‫(فألهمها فجورها وتقواها‬Şems 8-9)
 ‫س ِن ت َ ْق ِويم‬
َ ‫سانَ فِي أ َ ْح‬
َ ‫اْلن‬
ِ ْ ‫( لَقَدْ َخلَ ْقنَا‬Tin Suresi)

Gazzali ihyasında der ki: “Her insanın içinde ene rabbikumu’l ala – ‫ انا ربكم االعلى‬- diyen
firavun vardır”
 Kant’a göre bizim ahlak dediğimiz şey PRATİK AKILDIR
 Rağıb el İsfehani’nin ifadesine göre akıl ahlak için çok önemlidir. Aklı olmayan ahlaklı olamaz!
 Ahlak’ın kaynağı İLAHÎ VAHİY’dir. Kur’an indiğinde, o zamanki cahil topluma düzen vermiştir
ve onlara en üstün ahlakî öğütler vermiştir. Adalet, huzur ve bariş vermiştir
 İman ve ahlaka dayalı erdemli toplum temelini atmıştır KURAN/VAHİY
Kaynaklar:
I.
KURAN:
II.
SÜNNET:
III.
MÜSLÜMAN TOPLUMLARIN OLUŞTURDUĞU ÖRF VE ADET
www.ti-entertainment.com
Sayfa 4
[İSLAM AHLAK ESASLARI VE FELSEFESİ]
IV.
I.










Mustafa Çağrıcı
ÇEŞİTLİ KİTAPLAR:
İslam Ahlakının temel ilke ve değerleri:
İLKE:
Batıda prensip, Osmanlı Türkçesinde Mebde)
İlke kelimesinin kurala yakın manası vardır
İlke: “Ahlaklı olmak için gerekli olan şartlar”
Her kural ilke değil, ilke daha ahlakidir, değer verdiğimiz şeyler; kurallar saçma ve vicdansız
olabilir, ilkeler değil
İlke X anarşi (düzensizlik, disipsizlinlik)
Bütün normatif (kuralcı, buyrucu) olanlar, ilkeli olanlardır. Ahlak’ın ve Dinin kuralları
buyurucudur. “Adam öldürmeyeceksin” hem Kur’an’da hem de Tevratta bir buyruktur!
Bütün normatif alanları, insanı hür kabul eder, HÜR OLMA insanın temel ihtiyacıdır. HÜR
OLMAK BİR İLKEDİR!
İlke bizim özgürlüklerimizi doğru kullanmayı sağlayan kural, prensiptir
İnsan HÜR ve AKILLIdır. Hayvanlarda akıl ve hürriyet yoktur, bundan dolayı normatif alanlar
sadece insanlar için geçerlidir
Din, Ahlak ve Hukuk, hepsi insan içindir
ِ
ِ
ِ
ِ ِْ ‫ض و‬
ِ
ِ
 ‫وما َج ُه ًوال‬
ْ ‫إِ اَّن َعَر‬
َ ْ َ‫اْلبَال فَأَب‬
ً ُ‫نسا ُن إناهُ َكا َن ظَل‬
َ ِ ‫ضنَا ْاْل ََمانَةَ َعلَى ال اس َم َاوات َو ْاْل َْر‬
َ ‫ْي أَن ََْيم ْلنَ َها َوأَ ْش َف ْق َن مْن َها َو ََحَلَ َها ْاْل‬
“Şüphesiz biz emaneti göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar onu yüklenmek istemediler, ondan
çekindiler. Onu insan yüklendi. Çünkü o çok zalimdir, çok cahildir.” Ahzap 72




İlke, hayat disiplinidir!
İlkeli insan düzenli, sistemli
hayata sahip olan insan/ferddir. Bunun
karşısında anarşizm vardır
Ahlakın amacı: prensipli, ilkeli
insan yetiştirmek! Her prensipli insan
ahlaklı değildir, ancak her ahlaklı
insan ilkelidir
[
Kur’an kuralsızlık ve ilkesizlikle
mücadele eder. Cahiliye toplumun
B
özelliği düzensiz ve kuralsız
olmasıydı. Şeriatları yok, putlara ataları
taptıkları için taparlardı. Kur’an’a
karşı çıkmaların sebebi, Kur’an düzen ve
sistem getirmiştir, cahiliyye arapları
düzene karşılar, düzeni istemedikleri için
Kur’an’ı istememişlerdir. Kur’an adaleti, iyiliği, empatiyi ve tebliğ (emri’l bi’l ma’ruf ve nehy-i
ani’l münker) getirmiştir!
II.
DEĞERLER:
o İnsan bilgi ve eylem alanıyla ilgilidir 3 çeşit DEĞER KATEGORİSİ vardır:
Bilimsel; Estetik ve Ahlakî değerler! Bu üç değer kategorisi hayatımızda temeldir
www.ti-entertainment.com
Sayfa 5
[İSLAM AHLAK ESASLARI VE FELSEFESİ]
• "doğru- yanlış" ile ifade edilir
• mesela: "Su 0 dercede donar" bu ifade bilimseldir,
kanıtlanabilir DOĞRDUR
• objektif değerlerdir;tartışılmazdır(yani deney ve
gözlem doğru ise sonuçta doğru olur, zra eskiden
dünyanın düz olduğu Batlamyusa dayandırılarak
bilimsel olarak ispatlandığı söylenirdi, bu yanlış gözlem
ve deney sonucunda ortaya çıkmıştır. Yanlış gözlem
yanlış sonuca varırı. Yöntemi doğru olan deney ve
gözlemin sonucu doğrudur)
Bilimsel
değerler
• "güzel-çirkin" ile ifade edilir
• sübjektif ifadelerdir, izafîdir.
• Gazzali der ki: Estetik duygu antropolojiktir, insanın
doğasında vardır
• insan sadece doğru-yanlış değil, güzel-çirkin ifadesini
kullanır, eşyalara buna göre bakar
• estetik ayrım yapmadan insan kamil olamaz
• Ancak estetik duygusu (sanatı) gelişmiş olan toplumlar
yüksek toplumlardır
• Bizim İslam Medeniyetinde ahlak ile sanat o kadar
içiçedir ki şöyle denir:"ahlakı olmayanın sanat ruhu,
sanat ruhu olmayanın ahlakı yoktur"
• Allah güzeldir, güzeli sever
Estetik
değerler
Mustafa Çağrıcı
• "iyi-kötü" (husun-kubuh)ile ifade edilir
• insanlar en baştan beri muhakkak bir şekilde iyi-kötü
ayrımı yapmıştır. Akıl buna tek başına kadirdir
• Ahlak ne sanat gibi izafî, ne de bilimsel değerler gibi
katî ve tartışılmazdır!
• İnsanların benimsedikleri ve bun agöre hayatlarını
düzenlediği değerleri ve ilkeleri ahlak verir
• Her dinin muhakkak ahlakı vardır!
Ahlakî
değerler
Hadis:
Esma binti Yezîd (r.anha)’dan rivâyete göre, şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Yalan
söylemek üç yerde caizdir; Bir kimse hanımını memnun etmek için yalan konuşabilir, Savaşta
İslam ordusunun güç ve kuvvetini büyük göstermek konusunda yalan söylenebilir, İnsanların
arasını bulmakta da yalan söylenebilir.” Mahmûd b. Gaylân kendi rivâyetinde: “Yalan üç yerde
elverişlidir” demektedir.1
Kant:
-




1
İlahî buyruklar “Kategorik Emperatif” gibidir, nettir, tartışma götürmezdir. Araç
değildir
“Ahlak hiçbir amca araç olamayacak kadar büyük bir amaçtır”
Bütün amaçların arkasında “sevgili-ben” vardır. Bundan dolayı Kant’a göre sonucu ne
olursa olsun, hadis’de (ki ne derece sahih tartışılır) ifade edilen yalan için istisnalar
söz konusu değildir. Ahlak sabittir, istisnalar olamaz der!
Kant: “Ahlak’ı merkeze alacaksın” der
Ahlak’ta bilginin yeri tartışılmazdır. Bir şeyin iyi veya kötü olduğu hakkında hükme aklımızla
varırırz. Allah ve O’nun elçisi Hz. Peygamber bize bilgi verir, sonuç itibariyle bunu biz akılla
uygularız.
Kant’ın pratik akıl dediğine Gazzali amelî akıl demiştir, buna İRADE de denir
Özgürlüğün olmadığı yerde Ahlak yoktur
Allah’ın sıfatlarından bu üçü en önemlisidir ve bunlar insanlarda da bulunur, ahlakın hedefleri
bu çerçevededir
Müslim, Birr ve Sıla: 27; Ebû Dâvûd, Edeb: 79
www.ti-entertainment.com
Sayfa 6
[İSLAM AHLAK ESASLARI VE FELSEFESİ]
Mustafa Çağrıcı
d
www.ti-entertainment.com
Sayfa 7