KAY 361 Türk İdare Tarihi

KAY 361 Türk İdare Tarihi
Ders 3
Konu: Ortaçağlarda Akdeniz Dünyası ve
İtalyan Denizci Devletleri
Okuma: Ortaylı, 2007: 75-93
KAY 361 VİZE SINAVI
11 KASIM ÇARŞAMBA
13:00-14:25
D13,D14
Batı Roma Sonrası İtalya

M.S. 5. Yüzyıl




Kavimler göçü
İtalya (Batı Roma) çöküş döneminde girdi
İmparatorluk kurumları Doğu’da yaşadı
M.S. 9. ve 10. Yüzyıl’lar



Batı Avrupa’da Roma’nın halefi olduğunu iddia
eden Büyük Karl’ın (Carolus Magnus)
imparatorluğu
Tarım ve ticarette atılımlar
Kuzey ve Orta İtalya’nın denizci devletlerinin
ortaya çıkışı
Kavimler Göçü: Barbarlar

Roma İmparatorluğu’nun idaresi ve
kültürünün dışında kalan göçebe, yarı göçebe
ve savaşçı kavimler



Roma’nın sınırı Tuna nehri
Bu kavimlerin bilinen tarihi Roma tarihçiliği ile
başlar
Alışveriş alanları



Din- Roma Kilisesi
Dil- Latince
Roma Hukuku ve kültürü
Barbarlar

Kanbağı (Klanlar)


Kan davaları
Germenlerde “comitatus”: savaşçı gruplar


Feodal düzenin hiyerarşik bağlarının temellerinden biri
Kavimler Göçü


Hunlar’ın Vizigot ve Ostrogotlar’ı yerinden edip sürmesi
MS 378’de İmparator Valens Gotlar’a yenildi



İmparatorluğun bölünmeye başlaması
MS 493’te Ostrogotlar Roma’yı işgal etti
MS 6. YY’da Bizans İtalya’nın önemli bir bölümünü yeniden
fethetti

Burada Avrupa’nın Batı ve Kuzey’inden farklı bir sosyal, iktisadi
ve kültürel yapılanma oluştu
Batı Roma’dan Sonra İtalya


Artık siyasi değil, coğrafi ve kültürel bir birlik
İtalya’nın işlevleri





Doğu Akdeniz uygarlığının (Bizans, İslam...) Batı’ya
taşınması
Batı Avrupa’nın hammadde kaynağı olması
Kilise adına mültezimlik
Madenlerin işletilmesi
Bu bölgelerin pazara açılması
Feodalizm

Germenlerin otoriter savaşçı şeflik düzeninden
gelir, bir hizmet bağımlılığı



Eşitsizlik üzerine kurulu


Herkes bir üstüne olduğu kadar astına yani
vasalına karşı da yükümlü ve bağımlı
Vasallık ve dirlik kurumları
Sosyal hareketlilik çok az
Üretim toprağa bağlı, geniş köylü yığınları

Bu üretimin rantını yönetici bir sınıf alır
Feodalizm-2

Ulaşım kısıtlı


Para ve değerli madenler kıt, dolaşımları sınırlı


Ticaret değerli lüks mallar üzerine
Ödemeler büyük ölçüde eşya ve ürün ile
Kilise Doğu’dakinin aksine ayrı bir kurum

Piskoposlar arazi sahibi ve şehir yöneticisi
olabiliyor.
Ortaçağ’da Avrupa

Batı Avrupa 10. YY’a kadar dünya tarihinin
merkezinde değildir



Merkez, Akdeniz ve Ortadoğu’da
Servet, ticarette değil toprak ve kilisede toplanmıştır
Merkeziyetçi iktidar zayıf

10.-13. Asırlar arasında şehirlerdeki tüccar ve zenaatkarlar
bağlı oldukları siyasi otoriteden özerkliklerini elde ettiler




Ağır vergiler ve gümrükten kurtulma çabası
Dış dünya ile bağımsız ilişkiler
Önce İtalyan, sonra Hansa şehirleri
Kilise, Roma etrafında merkezileşiyordu


Latince, yazı dili
Eğitim alanında etkin
Karolenj İmparatorluğu



Frank kralı Klovis ile başlar (481-511)
Büyük Karl (Carolus Magnus) 800’de imparatorluk tacını giydi
İlhak edilen bölgeleri kontrol edebilecek bir hiyerarşik yapı ve
askeri örgütlenme, bürokrasi yoktu


Tarımda gelişmeler




Kilise’nin yetişmiş elemanlarının kullanımı
Demirin kullanımının yaygınlaşması
Atla çekilen ağır saban
Tarımsal üretimin artışı, nakliyenin gelişimi
Çeşitli tarikatlar ormanların tarıma açılmasına ve tarımın islahına
önayak oldu

Zamanla manastırların artan üretimle zengin olmaları
İtalyan Devletleri

Zamana uyum sağlayan bir Klasik Roma örgütlenmesi





Feodal düzene pek uymuyor
Çok ticaret yapılan, çok paranın dolaştığı, kent yönetimine
ticaretin hakim olduğu bir bölge
Batı Avrupa’nın tarımsal zenginliğinden yararlanmıştır
Batı Avrupa’yı klasik dünyaya bağlama
Aracı tüccarlıkla geçinen bir sistem


Doğu’dan gelen malı Kuzey’e satarak komisyon alma
İngiliz ve Hollandalı tüccarlar bu sistemi çökertmiştir
İtalyan Devletleri-2

Batı Avrupa İtalya’dan





İşletme ve ticaret yöntemlerini
Bürokrasinin kayıt ve örgütlenme esaslarını
Daha gelişmiş bir kültürel yaşamı
Bilim yapmayı öğrenmiştir
Doğu-Batı sentezi sanıldığı gibi Haçlı Seferleri
ile olmamıştır

Örneğin Sicilya Krallığı bu sentezin merkezlerinden
biridir
İtalyan Denizci Devletleri

En önemlileri

Amalfi


Pisa





İlk sivrilen, Sicilya’da
Bir süre sonra Floransa tarafından ilhak edildi
Cenova
Venedik
Doğu Akdeniz, Ege ve Karadeniz’de ticaret kolonileri
Cenova ve Venedik rekabeti

1204 Latin istilasından ve Osmanlı’nın İstanbul ve Balkanlar’ı
fethinden sonra bu rekabeti körüklemesi
Tarihsel Gelişim

Bazı devletler özerkliklerini Bizans’tan
almışlardır




Venedik, bir Bizans şehri olarak 5. ve 6. YY’da
başladı
7. Asır’da özerkliğini elde etti
Başlangıçta monarşik, sonra oligarşik
olmuşlardır
Paralı askerlere güvenilememesi, diplomasinin
gelişmesine neden oldu


Denizaşırı ticaret nedeniyle ilk konsolosluklar kuruldu
Bunların raporları günümüz tarihçiliği için çok değerli
Venedik Cumhuriyeti


En önemli örnek
Paralı zümre hakimiyetinin olduğu oligarşik bir
Cumhuriyet



Venedik tüccarı aynı zamanda diplomattı
11. Asra kadar Bizans himayesinde kaldı



697’de ilk doç seçildi
Bizans donanmasının asayişi sağladığı sularda
ticaret yaparak zenginleşti
Sonra kendi deniz gücünü sağlamlaştırdı
Bizans kültür ve sanatından etkilendi
Venedik Cumhuriyeti-2

12. Asır başında ilk Haçlı seferine yardım etti



Lübnan ve Kudüs’te ticari koloniler ve ayrıcalıklar
İstanbul’da ticaret yapma ve antrepo kurma hakkı
4. Haçlı seferi sonunda 1204’te
Konstantinopolis Latinler tarafından
yağmalanınca


Venedik yeni imtiyazlar elde etti ve çok güçlendi
Batı ve İtalya Bizans’ta sevilmemeye başlandı
İtalyan Denizci Devletlerinde Yönetim

Oligarşi

Seçim ve yönetim hakları zengin tüccar ailelerinin elinde




Sınıfsal geçişkenlik pek yok
“Podesta”/ “Doç” denen bir yönetici
Tüccar ve lonca temsilcileri zamanla Venedik Senatosu’nu
oluşturdu



Yöneticiler bu ailelere danışarak karar alırdı
Altı mahallenin her birinde bir konsey
Denizaşırı kolonilerde o yöreden veya atanmış bir yönetici ve
koloni meclisi
Anaşehir ve kolonilerde düzgün bir bürokrasi ve
adaletli bir yönetim, kolonilerde kötü yönetim, baskı
ve yolsuzluk
Yönetim

Kavşak noktadaki şehirler pazar yeriydi



Tüccarların olduğu yerlerde bu devletlerin
temsilcileri ve mahkemeleri de vardı
İlk devlet bankalarının kuruluşu


İyi bir yol ve posta sistemi
Faizle kredi dağıtımı
Sorunlar



Artan nüfus ve yetersiz altyapı
Açlık, pislik, salgın hastalık ve suçta artış
Şehirlerin beslenmesi sorun oldu
Loncalar ve Zenaat Hayatı

Sıkı bir devlet denetimi



Lonca erbabı, yönetici, tüccar, asker ve diplomata göre
daha düşük statüde


Çalışan sayısı, terfiler, hammadde ve üretimin kalitesi
Yünlü ve ipekli dokumalar, cam sanayii, barutçuluk, gemi
yapımı işlerinde çalışanlar seyahat edemezlerdi
Üretim ve ticaret ağını ören tüccar ise en makbul kişidir
Eğitimli bir sınıf

Kuzey Avrupa’dan İtalya’ya iş idaresi öğrenmeye gelinirdi
Ticaret ve Ekonomik Yapı

Yollar emniyetsiz olduğundan ticaret toplu halde
yapılır







Ticareti devlet organize eder
Seferleri aristokrat yönetici grubun üyeleri yönetir
Vergi geliri az, asıl gelirler gümrük, tuz tekeli, civar
köyler ve denizaşırı kolonilerin vergisinden gelir
Geniş sermayeli, çok ortaklı şirket değil, aile şirketi
tipi egemen
13.YY’dan itibaren Floransa florini ve Venedik dükası
her yerde geçerli paralar
İtalyanca Akdeniz’de Lingua Franca
Güney Almanya’daki Hansa şehirleri ile rekabet
Sosyal Yapı



Kölelik ve harem kurumları var
Yabancılar gözlem altında ve ayrı
mahallelerde yaşıyordu
Yahudiler gibi gruplar sosyal haklardan
mahrumdu
HANSA BİRLİĞİNİN ÖNEMLİ ŞEHİRLERİ
Hansa Şehirleri ve Novgorod

13. ve 14. Asırlarda Alman İmparatorluğu’nda
tarım ve ticaretin zenginlik yaratması ile
kurulan ticari ve siyasi bir şehirler birliği



Kuzey Avrupa’nın İtalya’nın etkisinden kurtulup
ona rakip olması
Kültürel etkileşim
Feodal düzen çözülürken başladı; merkezi
devlet ve milli ekonomik sistemler oluşunca
Hansa Birliği de dağıldı
Hansa Şehirleri ve Novgorod-2

Oligarşik bir yönetim



Zengin tüccarlar şehir meclislerine hakim oldu
Hansa Birliği Meclisi oluştu
İngiltere, Baltık Bölgesi, Danimarka ve
Rusya’da ticari imtiyazlı bölgeler


Ticari anlaşmalar ve çıkar birliği ile kolonileştirme
Slav-Germen çatışması
Hansa Şehirleri ve Novgorod-3



İtalyan şehirlerinin aksine lüks eşya,
kumaş ve baharattan çok balmumu,
kürk, tuz, balık ve kıymetli ağaç gibi
malların ticareti
Askeri donanma ve ordu yönünden
zayıftı
Nüfusları azdı ve çevredeki bölge
üzerinde bir hakimiyet kuramadılar
KAY 361 Türk İdare Tarihi
Ders 4
Konu: 12. ve 13. Yüzyılda Anadolu
Selçuklu Devleti
Okuma: Ortaylı, 2007, sf. 95-110.
Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı

İslamiyet öncesi Türk kavimleri Orta
Asya ve Maveraünnehir
(Amuderya/Seyhun ve Siriderya/Ceyhun
nehirleri arası), Kafkasya, Volga boyları
ve Yakındoğu’da etkili

Türkler, 10. Asır’dan itibaren İslamiyet’i
kabul etmeye başlayıp, Ortadoğu tarihinde
önemli bir güç haline gelmişlerdir

“İslam’ın kılıcı” olma misyonu
Selçuklular Öncesi İslam
Dünyası

9. Asır sonunda Müslümanlar Akdeniz’i hakimiyetleri
altına almışlardı



Aynı dönemde Bizans yeniden güçlenip fetihlere girişmişti
Sicilya’da İslam ve Bizans’ın kaynaştığı kültürel bir ortam
kurulmuştu
İslam fetihleri 10. Asır’da durakladı ve Abbasiler’le iktidar
parçalanması dönemine girdi


Endülüs (Emevi Halifeliği), Kuzey Afrika, Suriye ve Mısır’da yerel
hanedanlar bağımsızlıklarını ilan ettiler
945’te Şii Buveyhiler Bağdat’taki Abbasi halifesini velayetleri
altına aldılar
Selçuklular Öncesi İslam
Dünyası

Hıristiyan dünyasında toparlanma

9. ve 10.Asır’da Bizans yeniden güçlendi



Normanlar, Güney İtalya ve Sicilya’yı Araplardan aldı
Haçlılar Kudüs ve Filistin’e kadar gitti



Girit, Kıbrıs ve Suriye’de fetihler
1099’da Kudüs düştü
Endülüs’te Hıristiyan fetihleri
İslam dininin yayılması durdu


Kuzey ve Doğu Avrupa’nın putperest kavimleri arasında
Hıristiyanlık yayıldı
Bizans da Slavlar üzerinde etkili oldu ve güç kazandı
Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi

Türklerin siyaset sahnesine çıkmasıyla İslam
tarihinde yeni bir atılım dönemi başladı

İlk Türk İslam Devleti Gazneliler değil



Hükümdar, komutan ve ordu Türk ama halk ve idare
farklı etnik yapıda
İlk Türk İslam Devleti Karahanlılar
Maveraünnehir ve bugünkü Türkistan’da OğuzUygur hakimiyeti



Göçebeliğe dayanan siyasi konfederasyonlar
Başkent, çadır-ordugah bir şehir
Yüksek bir örgütlenme düzeyi ve hareket yeteneği
Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi

Oğuzlar’ın Maveraünnehir’den devlet olarak çıkmaları
Selçuk Bey ve torunları Tuğrul ve Çağrı beylerin İslam
dinini (Sünni kolunu) kabul etmeleri ile


İslam Devleti’nde meşruiyet kazanmışlardır
Selçuklular ilk olarak Karahanlı Devleti’nin kapıkulu
askeriydiler


1040’da Gazneli Sultan Mahmud’un oğlu Sultan Mesud’u
Dandanakan’da yenerek İran hakimiyetini elde ettiler
1055’de Tuğrul Bey İran fethini tamamlayıp Bağdat’a girdi



Abbasi halifesinin koruyucusu oldu
1071’de Doğu Anadolu’da (Malazgirt) Bizans’ı yendiler
Mısır’daki Şii Fatimiler’in Suriye’deki nüfuzunu kırdılar
Selçukluların Tarih Sahnesine Girişi

İran Büyük Selçukluları halifeliği
almadan imamet (yöneticilik) görevini
alan sultanlar


Meşruiyeti hilafet çerçevesinde
tartışılmayan yeni bir kurum: sultanlık
İlk defa Arap olmayan bir imparatorluk

Arap hükümdarlarının köle olarak kullandığı
Türk unsuru, bu dünyanın hakimi olmuştur
Selçuklu İkta Sistemi

İkta, Selçuklu’lardan çok önce İslam
devletlerinde ortaya çıkan bir vergileme ve
vazife (maaş) sistemidir


İkta sahibi, ya bazı gelir ve vergileri toplar, ya da
yaptığı iş gereği bazı vergilerden muaftır
Selçuklu ikta’sında sadece askeri değil, idari
kadrolar da bu sisteme dahildir

Sadece asayiş, savunma ve din konusunda görev
yapan devlet görevlilerine değil, kanaat
önderlerine de verilir
Selçuklular’ da Dil ve Din

Diller




Bürokrasi ve edebiyat dili Farsça
Günlük hayatta, sözlü edebiyatta ve orduda Türkçe
Medrese, yargı ve hukukta Arapça
Dinler


Türkler, Şamanizm’den başka Budizm, Maniheizm
ve Ortadoğu’dan çıkan tüm tektanrılı dinlerden
etkilenmişlerdir
Hıristiyan ve Yahudiler, zımmi statüsünde
yaşıyorlardı
Selçuklular’da Bürokrasi

İşlevsel olarak bölünmüş büyük
memurlar





İçinden eyalet amirlerinin seçildiği yüksek
memurlara “amid”,
Ulaşım ve haberleşme işlerine “barid”,
Maliyeye “müstavfi” bakar
Asayiş amiri, polis şefi (Emir-i Dad)
Başvezir ve divan sistemi
Anadolu (Rum) Selçukluları

İran’daki Büyük Selçuklu Devleti’nin Anadolu’daki uzantısı


Anadolu’nun etnik, kültürel ve ekonomik bir değişim geçirmesi



Tam bir vasallık ilişkisi yok
Ülkede Hellenlerle birlikte çeşitli etnik grupların (Ermeniler,
Süryaniler, Gürcüler, Kaldeliler, Yahudiler, Kürtler ve Araplar)
bulunması Türkçe’nin ortak dil olabilmesini;
Din ve mezhep birliği olmaması da İslam’ın yayılmasını
kolaylaştırmıştır
İran, Arap ve Türkmen akınları ülkeyi zayıflatmıştır

İç karışıklık ve savaşlar, idari otorite ve düzeni özlenir hale
getirmiştir
Anadolu (Rum) Selçukluları

Anadolu’nun Türkçe’nin ve Türk’lüğün hakim
olduğu bir alan olması zamanla olmuştur



11. Asır’dan beri yoğun bir Oğuz Türkmen aşiretleri
göçü
Göçebe hayattan yerleşikliğe geçerek yeni bir sentez
1071 Malazgirt zaferi ile Roma Kilisesi ilk kez
Türkler’e karşı bir ittifak misyonu yüklendi


Haçlı Orduları bazen sadece yıpratıldı ve bazen de
kılıçtan geçirildi
Bizans, Selçuklular ve Haçlılar arasında ittifak ve
savaş kombinasyonları
Anadolu (Rum) Selçukluları



Selçuklu Sultanı, Türkmen beylerine
fethettikleri yerlerin hakimiyet fermanını
veriyordu
1176 Myriokefalon Savaşı Bizans karşısındaki
nihai zafer
Parlak devirleri 13. Asır başı ile 1243 Kösedağ
Savaşı arası


İtalyanlar aracılığı ile ticaret
Göçebelerin toprağa yerleştirilmesi
Selçuklu Toprak Sistemi

Arazi çeşitleri
1.
2.
3.
Vergileri hükümdara giden “has”lar
Gelirleri idareci ve askerlere maaş olan veya
işleyenin vergiden muaf olduğu “ikta” sistemi
toprakları
Eski sahiplerine “mülk” olarak bırakılan miras ve
alım satıma konu olabilen topraklar

4.
Genelde şehirler ve çevresinde
Vakıf statüsündeki topraklar

Köylü öşürünü mal olarak vakıf yönetimine verir
Selçuklu Ordusu

Geleneksel imparatorluğun başlıca görevi
orduyu donatmak ve beslemek; asayişi
sağlamaktır

Yaya ve süvarilerden oluşan bir kapıkulu ordusu



Harp esirleri ve satın alınan kölelerden
Merkezde, üç ayda bir maaş
İkta sahibi askerler bölgesel önderlere tabii idi

Bu hiyerarşinin en başında da melik-ül-ümera (beylerbeyi
gibi) vardı
Selçuklu’da Vergiler





Ana vergi “öşür”
Malların pazara naklinde alınan resimler
Sınırlardaki göçebe ve köylüler askeri
hizmetlerinden dolayı vergiden bağışık
Hıristiyan köylülerden baş vergisi (cizye)
Aşiretlerden “muharrerat” adında yıllık
bir vergi alınırdı
Selçuklu’da Merkez Örgütü

Büyük Selçuklu idare sisteminin bir benzeri




Bürokratlar İran’dan gelme
İran, Osmanlı ve Bizans saraylarında bulunan
memurlarla aynı işlevler, benzer görevliler
Sultan tüm Müslümanlar’ın olduğu kadar
gayrimüslimlerin de lideri
Saltanat, hükümdar ailesinin ortak malı

Kanlı taht kavgaları
Selçuklu’da Merkez Örgütü

Divan (ofisler) sistemi


Başvezir ve vezirler sistemi


Başvezir aynı zamanda hükümdar vekili ve
ordunun kumandanı
Kadı-ül-Kudat


Maliye, arazi ve ikta kayıtları, levazım, resmi
yazışmalar, idari işler hakkında divanlar
Kadıların tayin ve terfii ile görevli
Hizmetlerin çoğu (sağlık, su, kanalizasyon,
imaret, eğitim...) vakıflar tarafından
veriliyordu
Selçuklu’da Eyalet Örgütü

Hanedana mensup prensler ön planda




Yanlarında atabegler bulunurdu
Her vilayetin kadısı ve mali görevlisi vardı
Vilayetlerin idari ve askeri işleri “emir
sipahsalar” denen, beylerbeyi benzeri bir
görevliye bırakılmıştı
İlhanlı istilası sonunda Anadolu
Selçukluları’nın eyalet örgütü beylikler haline
geldi
Anadolu Beylikleri Dönemi

1243 Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu,
İran’daki İlhanlı Moğol Devleti’nin yönetimine
girdi

Özellikle Batı’da Menteşoğulları, Aydınoğulları,
Germiyan ve Osmanoğulları bağımsız hareket etme
olanağı buldular


İtalyan denizci devletleri ile ticari ve kültürel ilişkilerini
geliştirdiler
Türklerin Akdeniz medeniyeti ve dünyası ile
bütünleşmesi ve benzeşmesi başladı

Denizcilik ile tanışma ve deniz kuvvetlerinin kurulması
Anadolu Beylikleri Dönemi

Bürokratik kadroların Selçuklu’lardan kalması
yönetim geleneğinde devamlılık sağlamıştır



Yetişen ilmi ve idari kadrolar, Osmanlı Devleti
bürokrasisinin temellerinden birini oluşturdu
Karamanlılar başta olmak üzere devlet dilinin
Türkçe olması
Beylikler döneminde Anadolu’nun altyapısı
iyileştirildi
Osmanlı Öncesi Balkanlar ve
Doğu Avrupa

7. ve 10. Asırlar arası Bizans Rönesansı


11. Asır’dan itibaren Bizans’ta gerileme
Bulgarlar

9. Asır’dan itibaren Hıristiyanlığı kabul eden,
Balkanlar’a hakim olan Bulgar Çarlığı (1.)





Slav/ Kiril alfabesinin kullanılmaya başlanması
Bulgar Ortodoks Kilisesi’nin kurulması
Feodal beylerin (Boyarlar) nüfuzunun kırılması ve merkezi
devletin güçlenmesi
1. Bulgar Çarlığı 1018’de Bizans tarafından yıkıldı
1185’te Bulgar Çarlığı tekrar kuruldu (2.)

13. Asır sonunda ayaklanmalar yaşadı, zayıfladı ve bölündü
Osmanlı Öncesi Balkanlar ve
Doğu Avrupa



Stefan Duşan zamanındaki güçlü
Sırbistan, 14. Asır sonunda parçalandı
ve beyliklere bölündü
14. Asır’da genişleyen ve güçlenen bir
Rusya
Osmanlı fetihleri öncesi Balkanlar ve
Doğu Avrupa bölünmüş ve huzursuz