TOPOĞRAFYA ve KAYAÇLAR TOPOĞRAFYA ve KAYAÇLAR 1. Ünite

İçindekiler
1. Ünite
TOPOĞRAFYA ve KAYAÇLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2. Ünite
LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
3. Ünite
DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK ve BİTKİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
4. Ünite
NÜFUSUN GELİŞİMİ, DAĞILIŞI ve NİTELİKLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
5. Ünite
GÖÇLERİN NEDENLERİ ve SONUÇLARI
6. Ünite
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMİK FAALİYETLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
7. Ünite
TÜRKİYE’NİN FİZİKİ ÖZELLİKLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
69
8. Ünite
NEREDE VE NASIL YAŞIYORUZ?
9. Ünite
TÜRKİYE’NİN NÜFUS ÖZELLİKLERİ ve NÜFUS HAREKETLERİ . . . . . . . . . . .
119
10. Ünite
KITALARIN KEŞFİ ve KÜÇÜLEN DÜNYA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
11. Ünite
DOĞAL AFETLER ve TOPLUM
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
1. Ünite
TOPOĞRAFYA ve
KAYAÇLAR
KAYAÇLAR
Yer kabuğunun ana malzemesi olan kayaçlar, bir ya da birkaç mineralin bir araya gelerek oluşturdukları katı cisimlerdir. Mineraller, belli bir kimyasal bileşimi ve atomik düzeni olan, çoğunlukla katı hâlde bulunan homojen cisimlerdir.
Kaya tuzu, elmas, kuvars ve jips doğadaki minerallerden bazılarıdır.
OLUŞUMLARINA GÖRE KAYAÇ TÜRLERİ
A. PÜSKÜRÜK(MAGMATİK) KAYAÇLAR
1. İç Püskürük Kayaçlar
2. Dış Püskürük Kayaçlar
10. Sınıf Coğrafya
Kolay Öğrenme Kılavuzu
5
1. Ünite
Topoğrafya ve Kayaçlar
B. TORTUL(SEDİMENTER) KAYAÇLAR
Jeolojik zamanlarda yaşamış olan canlıların, tortul kayaçlar içinde taşlaşmış olarak bulunan her
çeşit kalıntı ve izine fosil adı verilir. Daha çok kum taşı, kireç taşı ve çakıl taşı gibi tortul kayaçlarda bulunurlar. Kayaçların oluştukları dönemlerle ilgili önemli ipuçları verirler.
Tortul kayaçlarda bulunan çeşitli fosil örnekleri
1. Fiziksel(Kırıntılı) Tortul Kayaçlar
2. Kimyasal Tortul Kayaçlar
3. Organik Tortul Kayaçlar
B. BAŞKALAŞIM(METAMORFİK) KAYAÇLARI
6
Kolay Öğrenme Kılavuzu
1. Ünite
Topoğrafya ve Kayaçlar
Yeryüzündeki kayaçlar derinlere doğru inerek eriyip magma hâline gelir. Sonra bu magma yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşım kayaçlarını oluşturur. Çözülme ve erozyonla yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar hâlinde biriktirilerek tortul kayaçları oluşturur. Tortul ya da
katılaşım kayaçları, yüksek basınç ve sıcaklığın etkisiyle başkalaşım kayaçlarına dönüşmektedir.
Aktivite .. 1
Milyonlarca yıldan beri devam eden bu olaya kayaç döngüsü denir.
Aþaðýda verilen cümlelerdeki boþluklarý uygun þekilde doldurunuz.
1. Kayaçlar bir ya da birkaç
bir araya gelerek oluşturdukları katı cisimlerdir.
2. İç püskürük kayaçlar, yeryüzüne doğru hareket eden
, yer kabuğunun yüzeyine çıkamadan iç
kesimlerdeki boşluklarda soğumasıyla oluşurlar.
3. Kütle hâlindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür. Granit bloklarından oluşan bu tür şekillere
adı verilir.
4. Jeolojik zamanlarda yaşamış olan canlıların, tortul kayaçlar içinde taşlaşmış olarak bulunan her çeşit kalıntı ve
izine
5.
adı verilir.
tortul kayaçlar, suların içinde erimiş hâlde bulunan minerallerin çökelmesiyle oluşurlar.
6. Ülkemizde, Nevşehir(Ürgüp - Göreme) Yöresi’ndeki volkanik tüflü eğimli yamaçların selinti suları tarafından aşındırılmasıyla
adı verilen doğal güzellikler oluşmuştur.
7. Dış püskürük kayaçlar, püskürme sırasında magmanın yer kabuğunu geçip, yer kabuğunun üzerine çıkarak hızlı bir şe-
Aktivite .. 2
kilde soğumasıyla oluştuklarından
taneli malzemelerden oluşurlar.
Aþaðýda verilen bilgileri doðru (D) veya yanlýþ (Y) olarak iþaretleyiniz.
1. Genel olarak aşınmaya karşı dirençli olan kayaçların bulunduğu araziler çevresine göre yüksek ve belirgin yer şekillerini oluşturur.
2. Andezit, bazalt, obsidiyen ve
volkanik tüf en tanınmış organik tortul kayaçlardır.
3. Dünya’da tor topoğrafyasının en güzel örnekleri Kuzey İskoçya’da görülür.
4. Fiziksel tortul kayaçlar; akarsular, rüzgârlar ve buzullar tarafından aşındırılarak taşınan kırıntılı malzemelerin çukur
sahalarda tortulanması ve doğal çimento ile birbirlerine yapışmasıyla oluşurlar.
5. Kömür, bitki ve hayvan kalıntılarının kapalı ortam ve sıcaklık koşulları altında değişime uğramasıyla oluşmuş sıvı organik tortuldur.
6. Ýnsanlar, ilk çaðlardan beri kayaçların farklı sertlikte olduklarını görmüşler ve kayaçlardan kesici alet yapımı, yemek
kabı ile su kabı yapımı, süs eşyası yapımı ve barınak inşa etme gibi birçok alanda yararlanmýþlardýr.
7. Tortul ya da püskürük kayaçların yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle başka bir kayaca dönüşmesiyle oluşurlar. Bu
olaya metamorfizma, oluşan kayaçlara da metamorfik kayaç adı verilir.
10. Sınıf Coğrafya
Kolay Öğrenme Kılavuzu
7
Aktivite .. 3
1. Ünite
Topoğrafya ve Kayaçlar
Aþaðýda verilen kavram haritasındaki boşluklara uygun kavramları yazınız.
KAYAÇLAR
PÜSKÜRÜK(
)
(SEDİMENTER)
KAYAÇLAR
KAYAÇLAR
İÇ PÜSKÜRÜK
FİZİKSEL(KIRINTILI)
KAYAÇLAR
TORTUL KAYAÇLAR
(METAMORFİK)
KAYAÇLARI
MERMER
GRANİT
(KONGLOMERA)
(GRE)
DİYORİT
ŞİST
MERCAN
KALKERİ
KİMYASAL
DIŞ PÜSKÜRÜK
TORTUL KAYAÇLAR
KAYAÇLAR
(KALKER)
BAZALT
VOLKANİK TÜF
8
Kolay Öğrenme Kılavuzu
(JİPS)
KAYATUZU
Yazılıya Hazırlık Soruları
TOPOĞRAFYA ve KAYAÇLAR
Soru .. 1
Aþaðýda verilen cümlelerdeki boþluklarý uygun þekilde doldurunuz. (Her bir seçenek 2 puandır.)
a. Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar oluşumlarına göre
Soru .. 4
Fiziksel kayaçların tanımını yazınız. (4 puan) Fiziksel kayaçlara üç örnek veriniz. (Her örnek 2 puan)
Cevap
ayrılır.
b. Kayaçları oluşturan
, belli bir kimyasal bileşimi ve atomik düzeni olan, çoğunlukla katı hâlde
bulunan homojen cisimlerdir.
c. Günümüzde
enerji kaynağı olarak kullanılan ve oluşumu
kömüre benzeyen
, organik tortulların sıvılaşmış hâlidir.
d. Ülkemizde tor topoğrafyası örnekleri
Yöresi’nde görülür.
e.
, kömürün başkalaşmasıyla oluşmuş metamorfik bir kayaçtır.
Soru .. 2
Aþaðýda verilen bilgileri doðru (D) veya yanlýþ (Y) olarak
iþaretleyiniz. (Her bir seçenek 2 puandır.)
Soru .. 5
Başkalaşım kayaçlara beş örnek veriniz. ( Her örnek 2 puan)
Cevap
a. Jips(alçı taşı), suların içindeki eriyik minerallerin çökelmesiyle oluşmuş, kimyasal tortul kayaçtır.
b. Nevşehir - Ürgüp - Göreme Yöresi’nde peri bacalarının
yaygın olduğu alanlardaki volkanik tüfler, yumuşak kayaçlar olduklarından, insanlar tarafından oyularak doğal barınak olarak kullanılmıştır.
c. Tortul kayaçlar oluşumlarına göre ikiye ayrılır.
d. Jeolojik zamanlarda yaşamış olan canlıların her türlü
kalıntı ve izi olan fosillere en fazla püskürük kayaçlarda
rastlanır.
e. Kolay
Soru .. 6
Kayaç döngüsünü kısaca anlatınız. ( 10 puan)
Cevap
aşınan dirençsiz kayaçların bulunduğu arazilerde, alçak ve belirgin olmayan yer şekilleri meydana
gelir.
Soru .. 3
Peri bacalarının oluşumunu kısaca anlatınız. ( 10 puan)
Cevap
10. Sınıf Coğrafya
Kolay Öğrenme Kılavuzu
9
Yazılıya Hazırlık Soruları
1. Ünite
Soru .. 7
Soru .. 12
I. Kömür
I. Mermer
II. Bazalt
II. Bazalt
III. Tebeşir
III. Kireç taşı
IV. Traverten
IV. Volkanik tüf
Yukarıdaki kayaç türlerinden hangileri organik tortul kayaçlar arasında yer alır? (4 puan)
Nevşehir - Ürgüp - Göreme çevresinde peri bacalarının oluştuğu alanda, yukarıdaki kayaç türlerinden hangileri yaygındır? (4 puan)
A) I ve II B) I ve III D) II ve IV C) II ve III
E) III ve IV B) I ve III A) I ve II Soru .. 8
Aşağıda verilen kayaçlar ve bu kayaçların başkalaşmasıyla oluşan kayaç eşlemelerinden hangisi yanlıştır? (4 puan)
A) Kil taşı  Şist
B) Granit  Gnays
D) II ve IV C) II ve III
E) III ve IV Soru .. 13
Püskürük kayaçların Dünya’nın iç yapısı hakkında bilgiler
veren kanıtlar arasında gösterilmesi, bu kayaçların hangi
özelliğiyle açıklanabilir? (4 puan)
A) İçlerinde fosil bulunmamasıyla
C) Kömür  Elmas
B) Farklı büyüklüklerde olmalarıyla
D) Kum taşı  Andezit
C) Farklı renklerde bulunabilmeleriyle
E) Kireç taşı  Mermer
D) Çeşitli yer şekillerini oluşturmalarıyla
E) Magmanın soğuması sonucu oluşmalarıyla
Soru .. 9
Soru .. 14
Aşağıdakilerden hangisi, tortul kayaçların ortak özelliklerinden biri değildir? (4 puan)
Aşağıdaki kayaç gruplarından hangisi, bitki ve hayvan kalıntılarından oluşmuştur? (4 puan)
A) Siyah renkli olmaları
B) Tabakalı yapıda olmaları
A) İç püskürük kayaçlar
B) Kimyasal tortul kayaçlar
D) Püskürük kayaçlardan daha dayanıksız olmaları
C) Başkalaşım kayaçları
D) Dış püskürük kayaçlar
E) Çeşitli malzemelerin çökelmesi sonucu oluşmaları
C) İçlerinde fosillere rastlanması
E) Organik tortul kayaçlar Soru .. 10
Soru .. 15
Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumu, ancak kimyasal tortul kayaçların yaygın olduğu arazilerde olanaklıdır? (4 puan)
Kil taşının başkalaşarak şist adı verilen yeni bir kayaç türüne dönüşmesinde;
A) Peri bacaları
B) Volkan konileri
II. magmatik sıcaklık,
C) Travertenler
D) Kum tepeleri
E) Delta ovaları I. yağış,
III. kayaçların ağırlığından kaynaklanan basınç,
IV. rüzgâr
gibi faktörlerden hangileri etkilidir? (4 puan)
A) I ve II Soru .. 11
B) I ve III D) II ve IV C) II ve III
E) III ve IV Granit, magmanın yer kabuğunun derinliklerinde kalması ve
ağır ağır soğumasıyla oluşmuş bir kayaçtır.
Buna göre, granit aşağıdaki kayaç türlerinden hangisine
bir örnektir? (4 puan)
A) İç püskürük kayaçlar
B) Kimyasal tortul kayaçlar
C) Dış püskürük kayaçları
D) Başkalaşım kayaçları
E) Fiziksel(kırıntılı) tortul kayaçlar 10
Kolay Öğrenme Kılavuzu
Soru .. 16
Aşağıdakilerden hangisi, dış püskürük kayaçlardan biri değildir? (4 puan)
A) Andezit B) Jips D) Volkan tüfü C) Bazalt
E) Obsidiyen 2. Ünite
LEVHA HAREKETLERİNİN
ETKİLERİ
1. Bölüm : Volkanların ve Depremlerin Dağılışı
Karaları meydana getiren ve aynı zamanda okyanuslar altında devam eden yer kabuğu bütün değildir. Yer kabuğunu
meydana getiren parçalara levha ya da plaka denir.
Levhaların başlıcaları şunlardır:
ATLAS
OKYANUSU
BÜYÜK
OKYANUS
BÜYÜK
OKYANUS
HİNT
OKYANUSU
Levha Sınırları
Uzaklaşan Levhalar
Yakınlaşan Levhalar
Dünya’daki başlıca levhalar
Levhalar, hamurumsu kıvamdaki mantonun üzerinde insanı şaşırtacak hızda hareket etmektedir. Bu da yaklaşık yılda 1
ile 10 cm arasında değiştirmektedir. Örneğin, Kuzey Amerika ve Avrupa levhaları yılda 2 cm kadar birbirinden uzaklaşmaktadır. Levhaların manto üzerindeki hareketi ise şu şekilde açıklanmaktadır:
Mantodaki konveksiyonel akıntıların yer kabuğunu
hareket ettirmesi
10. Sınıf Coğrafya
Ocak üzerinde kaynayan suda konveksiyonel akımlarının oluşumunu görebiliriz.
Kolay Öğrenme Kılavuzu
11
2. Ünite
1. Bölüm : Volkanların ve Depremlerin Dağılışı
Yer kabuğunun hareketlerini açıklamak için ilk ortaya atılan teori, Alman bilimadamı Alfred Wegener’in Kıtaların Kayması Teorisi’dir. Alfred Wegener’in teorisi daha sonra geliştirilerek Levha Tektoniği Teorisi ortaya atılmıştır.
Okyanus ortası sırtlar :
Dalma batma alanı:
Deprem bölgelerinin yeryüzünde levha sınırları boyunca uzun ve dar kuşaklar boyunca uzandığı görülür. Üç önemli deprem kuşağı vardır.
1. Pasifik Deprem Kuşağı:
2. Alp Himalaya Deprem Kuşağı:
3. Atlas Okyanusu Deprem Kuşağı:
Volkanların en yaygın olduğu kuşak Pasifik Ateş Çemberi adı verilen Büyük Okyanus çevresindeki kuşaktır. İkinci en belirgin kuşak ise Atlas Okyanusu’nu baştan başa geçen kuşaktır. Ayrıca Akdeniz çevresi ile Doğu Afrika’da da önemli volkanlar bulunmaktadır.
12
Kolay Öğrenme Kılavuzu
2. Ünite
1. Bölüm : Volkanların ve Depremlerin Dağılışı
Aktivite .. 1
Dünya’da depremlerin sık görüldüğü bölgeler ile volkanların dağılışı
Aþaðýda verilen bilgileri doðru (D) veya yanlýþ (Y) olarak iþaretleyiniz.
1. Kıtasal levhaların yoğunluğu okyanusal levhalara göre fazladır.
2. Levhalar yılda 1 ile 10 cm arasındaki bir hızla hareket etmektedir.
3. Dünya’daki depremlerin yarıdan fazlası Alp Himalaya Deprem Kuşağı’nda görülmektedir.
4. Hindistan Levhası ile Avrasya Levhası birbirine doğru hareket etmektedir.
Aktivite .. 2
5. Volkanların çoğu okyanus ortası sırtlarda ya da okyanusların kenarlarındaki dalma - batma alanlarında oluşur.
Aşağıdaki şekillerde üç farklı levha hareketi numaralandırılarak gösterilmiştir. Bu levha hareketlerinin görüldüğü yerleri harita üzerindeki kutucuklara numaraları yazarak belirleyiniz.
1
2
3
10. Sınıf Coğrafya
Kolay Öğrenme Kılavuzu
13
2. Bölüm
2. Ünite
Yeryüzünde Sıcak Suların Dağılışı
Yağışlarla yeryüzüne inen suların bir bölümünün yer altına sızmasıyla
kınındaki bir magma kütlesi tarafından ısıtılmasıyla
oluşur. Yer altı suyunun, yaoluşmaktadır. Yer altında kaynayıp buharlaşan
sıcak sular fay kırıklarını takip ederek yeryüzüne ulaşıp sıcak su kaynaklarını oluşturmuştur.
kanların
Depremler
ve
vol-
yaygın olarak oluştuğu alanlar, aynı zamanda sıcak su kaynaklarının da yaygın olarak oluştuğu alanlardır.
Sıcak su kaynakları temiz ve güvenilir bir enerji kaynağı olan
enerjiyi oluşturmaktadır. Dünya genelin-
de jeotermal enerji potansiyeli fazla olan bölgeler levha sınırlarına yakın alanlardır. Örneğin, İzlanda, ABD, Japonya
ve Yeni Zelanda’da elektrik enerjisi üretimi ve ısıtmada sıcak su kaynakları yaygın olarak kullanılmaktadır.
AVRASYA LEVHASI
KUZEY
AMERİKA
LEVHASI
ATLAS
OKYANUSU
PASİFİK
LEVHASI
BÜYÜK
OKYANUS
PASİFİK
LEVHASI
ARAP
LEVHASI
BÜYÜK
OKYANUS
HİNDİSTAN
LEVHASI
KOKOS
LEVHASI
NAZKA
LEVHASI
AFRİKA
LEVHASI
GÜNEY
AMERİKA
LEVHASI
HİNT
OKYANUSU
AVUSTRALYA
LEVHASI
ANTARKTİKA
LEVHASI
Levha Sınırları
Sıcak Su Kaynakları
ANTARKTİKA LEVHASI
Aktivite .. 3
Dünya’daki sıcak su kaynaklarının dağılışı
Aþaðýdaki şekilden yararlanılarak sıcak su kaynaklarının oluşumu üç aşamada anlatılacaktır. Oluşumun ikinci aşaması yazıldığına göre birinci ve üçüncü aşamaları yazınız.
1
2
3
14
Kolay Öğrenme Kılavuzu
Magma tarafından ısıtılan sular kaynayıp buharlaşır.
Yazılıya Hazırlık Soruları
Levha Hareketlerinin Etkileri
Soru .. 1
Aşağıdaki levha sınırları haritasında belirlenen alanlara levhaların adını yazınız. (8 puan)
ATLAS
OKYANUSU
BÜYÜK
OKYANUS
BÜYÜK
OKYANUS
HİNT
OKYANUSU
Levha Sınırları
Uzaklaşan Levhalar
Yakınlaşan Levhalar
Soru .. 2
Dünya’daki deprem kuşaklarını yazınız. (6 puan)
Cevap
Soru .. 4
Kıtaların önceleri bitişik olduğu sonradan birbirinden ayrıldığı görüşünü içeren Kıtaların Kayması Teorisi’ni destekleyen kanıtları yazınız. (8 puan)
Cevap
Soru .. 3
Aşağıdaki kavramları kısaca tanımlayınız. (20 puan)
Levha:
Soru .. 5
Konveksiyonel akıntılar:
Aþaðýda verilen cümlelerdeki boþluklarý uygun þekilde doldurunuz. (10 puan)
1. Levhaların
hareketini sağlayan konveksiyonel akıntılar
gerçekleşir.
2. Dünya’daki deprem bölgeleri, volkanik alanlar, sıradağlar
Dalma batma alanı:
ve sıcak su kaynakları genellikle
paralellik gösterir.
3. Okyanus ortası sırtlar
ile
birbirin-
den uzaklaştığı okyanuslarda görülür.
Okyanus ortası sırt:
10. Sınıf Coğrafya
4. Yoğunluğu
aynı olan levhaların birbirine doğru hareketi,
levhalar arasındaki tortulların sıkışıp kıvrılarak yeryüzünde
oluşmasına yol açmıştır.
Kolay Öğrenme Kılavuzu
15
Yazılıya Hazırlık Soruları
2. Ünite
Soru .. 6
Soru .. 9
Aşağıdaki tabloda verilen ülkelerden aktif volkanlara sahip
olanları işaretleyerek belirleyiniz. (9 puan)
Levha Tektoniği Teorisi’ne göre yer kabuğu levha adı verilen
irili ufaklı parçalardan oluşmuştur. Levhalar birbirine doğru hareket etmekte ya da birbirinden uzaklaşmaktadır.
İngiltere
Buna göre, aşağıdaki yer şekillerinden hangisi birbirinden
uzaklaşan levha sınırlarında görülür? (4 puan)
Japonya
A) Sıradağlar
B) Okyanus çukurları C) Volkanik ada yayları
D) Okyanus ortası sırtlar Türkiye
E) Peri bacaları Endonezya
Soru .. 10
Mısır
Norveç
Yer kabuğunu oluşturan levhaların hareketi üzerinde aşağıdakilerden hangisi etkilidir? (4 puan)
Filipinler
A) Mantodaki konveksiyonel akıntılar
B) Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları
İzlanda
C) Yer kabuğunda yayılan deprem dalgaları
D) Dünya’nın ekseni etrafındaki hareketinden doğan güç
Rusya
E) Kıtasal kabuk ile okyanusal kabuk arasındaki yoğunluk farkı
Soru .. 7
Soru .. 11
Sıcak su kaynağını tanımlayıp, sıcak su kaynakları yönüyle zengin üç ülke yazınız. (15 puan)
Aşağıdaki ülkelerin hangisinde şiddetli deprem görülme
olasılığı azdır? (4 puan)
A) ABD Cevap
B) Pakistan D) İtalya C) Almanya
E) Japonya Soru .. 12
Büyük Okyanus kıyılarının Pasifik Ateş Çemberi olarak isimlerindirilmesinde, bu kıyıların aşağıdaki özelliklerinden hangisi etkili olmuştur? (4 puan)
A) Yıllık yağış miktarlarının fazla olması
Soru .. 8
B) Asya ile Amerika kıtalarının arasında olması
Şiddetli depremler ve aktif volkanların çoğu levha sınırlarında
veya yakınlarında görülür.
C) Şiddetli depremlerin ve tsunamilerin görülmesi
D) Sıcak ve soğuk okyanus akıntılarının karşılaşması
E) Dünya’daki aktif volkanların büyük bölümünün bulunması
Soru .. 13
Yeryüzünde deprem bölgeleri, aktif volkanlar ve sıcak su kaynakları hemen hemen aynı bölgelerde toplanmıştır.
Bu durum, bu bölgelerin aşağıdakilerden hangisi yönüyle
ortak olduğunu gösterir? (4 puan)
A) Yükseltilerinin az olması
Buna göre, haritada numaralandırılan bölgelerden hangisinin levha sınırında veya yakınında olduğu söylenemez?
(4 puan)
B) Levha sınırlarında yer almaları
A) I E) Okyanusal kabuk üzerinde oluşmaları
16
B) II C) III Kolay Öğrenme Kılavuzu
D) IV E) V
C) Yer şekillerinin az engebeli olması
D) Karasal iklim özelliklerinin görülmesi
3. Ünite
DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR:
SU, TOPRAK ve BİTKİ
1. Bölüm : Su Kaynakları
Dünya’daki suların % 97’sini tuzlu sular(okyanuslar ve denizler), % 3’ünü tatlı sular(akarsular, göller ve yer altı suları) oluşturur. Yeryüzündeki bu sulardan buharlaşma yoluyla atmosfere su buharı karışır. Karalar üzerine düşen yağış
sularının bir kısmı canlılar tarafından kullanılır. Bir kısmı yer altına sızar. Bir kısmı da buharlaşarak tekrar atmosfere
geri döner. Yüzey sularının bir kısmı akarsular tarafından deniz ve okyanuslara ulaştırılır. Suların atmosfer, denizler
ve karalar arasındaki bu dolaşıma su döngüsü(hidrolojik çevrim) denir.
YER ÜSTÜ SULARI
A. DENİZLER ve OKYANUSLAR
Yeryüzünün % 71’i deniz ve okyanuslarla, % 29’u karalarla kaplıdır. Güney Yarım Küre’de okyanusların kapladığı oran
Kuzey Yarım Küre’ye göre daha fazladır. Yüz ölçümü en geniş olan okyanus
ra
ve en küçük okyanus
, daha son’dur.
Denizlerdeki tuzluluk oranını belirleyen en önemli faktör buharlaşmadır. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe sıcaklıkların azalmasına bağlı olarak buharlaşma azaldığı için tuzluluk azalmaktadır.
Dünya’nın en tuzlu denizi olan Kızıldeniz’in tuzluluk oranı ‰ 43 iken, Dünya’nın en az tuzlu denizi olan Baltık Denizi’nin tuzluluk oranı ‰ 7’dir.
B.GÖLLER
Karalar üzerinde çanaklaşmış alanlarda biriken su kütlelerine göl denir. Gölün fazla sularını deniz ve okyanuslara ulaştıran akarsulara gideğen(göl ayağı) denir.
Göl suları acı, tatlı, tuzlu ve sodalı olabilmektedir. Fazla sularını bir gideğen yardımıyla denizlere ulaştırabilen göllerin suları tatlıdır. Sularını denizlere ulaştıramayan göllerin suları acı, tuzlu ya da sodalıdır. Göl sularının özelliği üzerinde etkili olan faktörler şunlardır:
10. Sınıf Coğrafya
Kolay Öğrenme Kılavuzu
17
3. Ünite
1. Bölüm : Su Kaynakları
1. Doğal Göller
a) Çanaklarda Oluşan Göller
Yer kabuğu hareketleri sonucunda çanaklaşan sahalarda tektonik göller oluşmuştur.
Bu göllerin başlıcaları; Aral, Baykal, Hazar, Lût ve Afrika Kıtası’nın doğusundaki fay hattı üzerinde oluşan göller(Victoria,
Tanganika, Nyasa, Rudolf)dir.
Çözünebilen kayaçların (kireç taşı, alçı taşı ve kaya tuzu gibi) bulunduğu arazilerdeki uvala, polye veya obruk gibi erime çukurlarında
oluşmuştur.
Dağların yüksek kesimlerinde buzulların aşındırmasıyla oluşan sirk çukurlarında
oluş-
muştur. Daha çok kutuplara yakın bölgelerde(Kanada, Finlandiya, Norveç ve İsveç) yaygındır.
Volkanın zirvesindeki baca ağzında oluşan
gölleri, krater kısmında patlamayla ya da çökmeyle oluşan
daha büyük çukurluklarda oluşmuş
gölleri ve volkanik patlama çanaklarında oluşan
gölleri volkanik göllerdir. Endonezya, İtalya, Japonya ve Türkiye gibi ülkelerde volkanik göllere rastlanmaktadır.
b) Doğal Setlerin Gerisinde Oluşan Göller
Volkanizma sırasında çıkan lavların bu çukurluğun önünü kapatmasıyla
Akarsu vadilerinin önünün heyelan sonucu kapanmasıyla oluşan
Akarsu vadilerinin önünün akarsuyun taşıdığı alüvyonlarla kapatılması sonucu oluşan
gölleri oluşmuştur.
gölleri gölleri oluşmuştur.
gölle-
ri oluşmuştur.
Dalga ve akıntıların getirdiği malzemelerin kıyıda oluşturduğu kıyı setlerinin zamanla büyüyerek bir koyun ağzını kapatmasıyla oluşan
gölleri oluşmuştur.
Buzullardan çıkan suların önünün buzulun süreklediği malzemelerden oluşan moren setleriyle kapanması sonucu oluşan
gölleri oluşmuştur.
c) Karma Yapılı Göller
Oluşumunda birden fazla faktörün etkili olduğu göllerdir.
2. Baraj Gölleri
İnsanların, çeşitli amaçlar için akarsu vadilerinin önüne set inşa etmeleri sonucu suların setin gerisinde toplanmasıyla oluşan göllerdir.
Barajların yapılış amaçları şunlardır:
C.AKARSULAR
Çeşitli kaynaklarla beslenen ve belirli bir yatak içinde eğime bağlı olarak akan sulara
adı veri-
lir. Akarsuların küçüklerine dere, su, çay büyüklerine ırmak ya da nehir adı verilir. Akarsular çeşitli özelliklerine göre üç gruba ayrılır.
18
Kolay Öğrenme Kılavuzu
3. Ünite
1. Bölüm : Su Kaynakları
1. Rejimlerine Göre Akarsular
Bir akarsuyun herhangi bir kesiminden, bir saniyede geçen su miktarına akarsuyun
denir.
Akarsuların akımlarının yıl içinde gösterdiği değişikliklere akarsuyun
Düzenli rejime sahip akarsuyun akım grafiği
denir.
Düzensiz rejime sahip akarsuyun akım grafiği
2. Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular
Akarsular kaynaklarla beslenme durumuna göre akarsular şu şekilde adlandırılır:
Birden fazla kaynaktan beslenen akarsulara ve çok uzun yol kateden akarsulara
denir.
3. Döküldüğü Yere Göre Akarsular
Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alana havza adı verilir. Sularını denizlere ulaştırabilen akarsu havzalarına açık havza adı verilir. Sularını denizlere ulaştıramayan akarsu havzalarına kapalı havza adı verilir.
YER ALTI SULARI ve KAYNAKLAR
Yağışlarla yeryüzüne düşen sular ile eriyen kar ve buzulların erimesiyle oluşan suların bir bölümü, yer altına sızarak geçirimsiz tabakalar üzerindeki boşluklarda birikir. Çeşitli derinliklerde biriken bu sulara
adı verilir.
Bir bölgenin yer altı suyu potansiyeli üzerinde şu faktörler etkilidir:
10. Sınıf Coğrafya
Kolay Öğrenme Kılavuzu
19
3. Ünite
1. Bölüm : Su Kaynakları
Yer altı sularının yüzeye çıktığı yerlere
adı verilir. Kaynaklar oluşumularına göre çeşitli şekil-
lerde adlandırılır.
Kaynak
Su
Kaynak
Su
Geçirimsiz tabaka
Kaynak
VADİ(YAMAÇ) KAYNAĞI
Kaynak
KARSTİK KAYNAK
Yer altý suyu
Artezyen
kuyusu
Geçirimsiz tabaka
FAY
FAY KAYNAĞI
GAYZER(KAYNAÇ)
20
Kolay Öğrenme Kılavuzu
ARTEZYEN KAYNAĞI