2 – Fiillerin Gramer Kategorileri

FİİLLERİN GRAMER
KATEGORİLERİ
FİİLLERİN GRAMER
KATEGORİLERİ
• Gramer kategorisi nedir?
• Fiillerin üç gramer kategorisi vardır:
I. Çatı;
II. Çekimlilik;
III. Kişi.
• Bu gramer kategorileri, fiilin cümledeki
anlamı ve görevini daha iyi algılamak için
incelenmektedir.
I. FİİLLERDE ÇATI
• Fiillerin cümlede diğer cümle unsurlarıyla
çeşitli ilişkileri olur.
• Bazı fiiller işi yapanı ister, bazıları fiilden
etkilenen bir nesneyi ister, bazıları
kendinde hem yapanı hem de nesneyi
birleştirir, bazı fiiller ise işin en az iki veya
fazla kişi tarafından yapıldığını ifade
ederler.
• Tanımı: Fiilin gösterdiği işin nesne ve
özneyle olan ilişkisine fiil çatısı denir.
I. FİİLLERDE ÇATI
• Çatı gramer kategorisine göre, diğer
sözlerle sentaktik-semantik ilişkilerine göre
fiiller şöyle ayrılır:
1. Fiil-nesne ilişkisine göre fiiller:
a) Geçişli fiiller – Bu fiiller cümlede
nesne ister. Fiilin gösterdiği ve özne
tarafından gerçekleştirilen iş, nesne
aracılığıyla yapılır. Örneğin:
aç-, at-, biç-, boz-, çağır-, ısıt-, kaz-, kırp-,
sağ-, tanı-, tıka-, yat-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
b) Geçişsiz fiiller – Bu fiiller, sadece işi
yapana ihtiyaç duyarlar ve nesne
istemezler. Örneğin:
acık-, art-, bağır-, bin-, dol-, imren-,
kana-, kork-, parla-, piş-, uyan-, yürü-, vb.
- Çok az sayıda duruma göre hem geçişli
hem geçişsiz olan fiiller vardır:
oku-, yaz-, ver-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
2. Fiil-özne ilişkisine göre fiiller:
a) Etken çatılı (aktif) fiiller – Bu fiiller,
cümlede özne isteyen tüm geçişli veya
geçişsiz fiil kök veya gövdeleridir. Hiçbir
çatı eki almazlar:
ak-, bak-, belir-, değ-, duy-, sev-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
b) Edilgen çatılı (pasif, pssv) fiiller – Öznesi
veya işi yapanı belli olmayan fiillere edilgen
çatılı fiiller denir.
Edilgen çatı, geçişli fiilleri geçişsiz yapar.
Etken çatılı fiillere /-İl/ veya /-n/ eki getirilerek
yapılır.
Aslında edilgen çatı eki /-İl/’dir, ancak bu ek
ünlüyle ve ”l” ile biten fiillere gelmez. O
durumlarda /-n/ eki kullanılır:
aç-ıl-, al-(ı)n-, başla-n-, bil-(i)n-, kes-il-, korun-, oku-n-, oyna-n-, sev-il-, yıka-n-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
c) Meçhul (öznesiz, pasif, pssv) çatılı fiiller –
Edilgen çatılı fiillere benzerdir, ancak
onlardan tek farkı, bu fiillerin gerçekten de
kimin tarafından yapıldığı belli değildir.
Edilgen çatı geçişli fiillerden yapılıyordu,
oysa meçhul çatı geçişsiz fiillere /-İl/ ve /-n/
eklerinden biri getirilerek yapılır.
ağla-n-, başla-n-, bık-ıl-, dön-ül-, gel-(i)n-, giril-, öl-(ü)n-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
ç) Dönüşlü (edingen, refleksif, refl) çatılı
fiiller – Yapılan işin tekrar yapana
döndüğünü veya işin kendiliğinden
yapıldığını bildiren fiil çatısıdır.
Bu çatının kullanış alanı çok geniştir.
Fiil kök veya gövdelerine /-n/ eki getirilerek
yapılır:
ara-n-, besle-n-, boşa-n-, bul-(u)n-,
geç-(i)n-, giy-(i)n-, sev-(i)n-, tanı-n-,
tara-n-, zehirle-n-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
d) İşteş çatılı (resiprosif, recp) fiiller – Bu
çatı, fiilin gösterdiği işin en az iki özne
tarafından yapıldığını bildirir.
Fiil kök veya gövdelerine /-ş/ eki getirilerek
yapılır:
bak-(ı)ş-, çek-(i)ş-, döv-(ü)ş, kokla-ş-, kon(u)ş-, sözle-ş-, tanı-ş-, yaz-(ı)ş-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
e) Ettirgen çatılı (kauzatif, caus) fiiller – Bu
çatı, fiilin gösterdiği işin konuşmacı
tarafından değil de başka birinin tarafından
yapıldığını bildirir.
/-Dİr/, /-t/, /-r/, /-Ar/, /-DAr/ ve /-z/ ekleriyle
yapılır:
al-dır-, oku-t-, bat-(ı)r-, çık-ar-, gön-der-,
em-(i)z-(i)r- > emzirmek, vb.
ÇATI EKLERİNİN ÜST ÜSTE
GELMESİ
• Bazen çatı ekleri art arda gelir. Böyle
gruplaşma, ifadeye canlılık katar.
a) /-n/ edingen çatı ekinden sonra /-İl/
edilgen çatı eki veya /-Dİr/ ettirgen çatı eki
gelir:
de-n-il-, giy-(i)n-il-, ye-n-il-, vb.
b) /-İl/ edilgen çatı ekinden sonra başka
çatı eki gelmez.
ÇATI EKLERİNİN ÜST ÜSTE
GELMESİ
c) /-ş/ işteşlik çatı ekinden sonra /-İl/ edilgen
çatı eki veya /-Dİr/ ettirgen çatı eki gelir:
anla-ş-ıl-, gör-(ü)ş-ül-, kon-(u)ş-ul-, karşıla-ştır-, öp-(ü)ş-tür-, vur-(u)ş-tur-, vb.
ç) /-Dİr/ ettirgen çatı ekinden sonra /-İl/ edilgen
çatı eki veya /-t/ ettirgen çatı eki gelir:
al-dır-ıl-, bil-dir-t-, giy-dir-t-, yaz-dır-ıl-, ye-diril-, vb.
TEŞEKKÜR
EDERİM
