cuma`nın toplumsal boyutu - TC DİB. Trabzon Dini Yüksek İhtisas
advertisement
T.C. DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI TRABZON-AKÇAABAT-DARICA EĞİTİM MERKEZİ MÜDÜRLÜĞÜ HADİSLERE GÖRE CUMA VE TOPLUMSAL BOYUTU BİTİRME TEZİ Hazırlayan: Cemil ALICI Danışman: Hayati DOKSANOĞLU TRABZON–2006 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ......................................................................................................................................... II KISALTMALAR ..................................................................................................................................... IV ÖNSÖZ .......................................................................................................................................................V GİRİŞ .......................................................................................................................................................... 1 İLAHİ DİNLERDE İBADET GELENEĞİ ............................................................................................. 1 A-DİNLERİN TOPLU İBADET BOYUTU ........................................................................................... 1 B- YAHUDİLİK VE HIRİSTİYANLIKTA İNANÇ VE İBADET ......................................................... 3 1- Yahudilikte Toplu İbadet ................................................................................................................ 3 2- Hıristiyanlıkta Toplu İbadet ........................................................................................................... 5 BİRİNCİ BÖLÜM ..................................................................................................................................... 7 İSLAM KÜLTÜRÜNDE CUMA.............................................................................................................. 7 A-CUMA GÜNÜ ADINI NEREDEN ALMIŞTIR? ............................................................................... 7 B-İLK CUMA UYGULAMASI .............................................................................................................. 9 C- KUR’AN-I KERİM’DE CUM’A ..................................................................................................... 12 D-CUMA’NIN ÖNCEKİ UYGULAMALARLA ALAKASI ............................................................... 14 İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................................................... 17 HADİS RİVAYETLERİNE GÖRE CUMA .......................................................................................... 17 A- CUMA GÜNÜYLE İLGİLİ HADİS RİVAYETLERİ ................................................................................... 17 1- Diğer Günlerden Üstün Olması ................................................................................................... 17 2- Cuma’nın Bizden Öncekilere de Farz Kılınmış Olması ............................................................... 20 3- Hz. Peygamberin Cuma Sabahında Okuduğu Sureler ................................................................. 21 4- Cuma Gününde Salatü Selam Getirmek ....................................................................................... 22 5- Cuma Günü Duaların Kabul Gördüğü Saat ................................................................................ 23 B- CUMA’YI ANLATAN RİVAYETLER ..................................................................................................... 24 1- İbadet Olarak Cuma ve İçeriği .................................................................................................... 24 a-Cuma’nın Müslümanlara Farz Kılınması ............................................................................................ 24 b-Müslümanların Cuma’ya Teşvik Edilmesi ........................................................................................... 26 c-Bu İbadete Hazırlık Yapmak ................................................................................................................. 26 d-Cuma Namazı’nın Vakti ........................................................................................................................ 28 e-Cuma’nın Ezanı ...................................................................................................................................... 29 2- Cuma Hutbesinin Şekli ................................................................................................................. 30 a-Hutbenin Ayakta Ve İkiye Ayrılarak Yapılması .................................................................................. 30 b-Hutbede Dua Yapılırken Ellerin Konumu............................................................................................ 30 c-Hutbenin Kısa Tutulması ....................................................................................................................... 31 d-Hatibin Hutbede iken Kur’an Okuması ............................................................................................... 31 e-Hatibin Hutbesini Zorunlu Durumlarda Kesmesi ............................................................................... 32 f- Hutbe Esnasında Hiç Kimsenin Rahatsız Edilmemesi ........................................................................ 32 g-Hutbe Okunurken Konuşmamak .......................................................................................................... 33 h-Hutbe Okunurken Namaz Kılınması .................................................................................................... 33 3- Cuma Namazının Mahiyeti........................................................................................................... 33 a-Cuma Namazı Kimlere Gereklidir? ...................................................................................................... 33 b-Cuma’nın Terkinin Caiz Olduğu Özürler ............................................................................................ 33 c-Cuma’dan Önce Kılınan Sünnet Namazı .............................................................................................. 34 d-Cuma’dan Sonra Kılınan Sünnet Namazı ............................................................................................ 35 e-Cuma Namazında Özellikle Okunan Bazı Sureler ............................................................................... 35 f- Bayram İle Cuma’nın Aynı Güne Denk Gelmesi ................................................................................. 35 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .................................................................................................................................. 36 CUMA’NIN TOPLUMSAL BOYUTU .................................................................................................. 36 II A-CUMA’NIN KUTSALLIĞI.............................................................................................................. 36 B-CUMA’NIN SOSYAL BOYUTUNUN İNCELENMESİ ................................................................. 39 1- Sosyal Yönü İtibariyle Cuma ................................................................................................................ 40 2- Birey Üzerindeki Olumlu Etkisi ........................................................................................................... 40 C-CUMA’NIN SOSYAL AÇIDAN FONKSİYONU ........................................................................... 41 1-Cuma’nın Bireysel Ve Toplumsal Olarak Oto Kontrol Yönü ........................................................ 41 2-Cuma’nın Bireyi Sosyalleştirmesi ................................................................................................. 42 3-Cuma İbadetinin Sosyal Bütünlüğü Sağlaması ............................................................................. 43 D-CUMA’NIN İLETİŞİM VE EĞİTİM YÖNÜ ................................................................................... 43 1-İletişim Yönünün Olması ............................................................................................................... 44 2-Eğitim Yönünün Olması ................................................................................................................ 45 SONUÇ ..................................................................................................................................................... 47 KAYNAKÇA ............................................................................................................................................ 49 III KISALTMALAR A.e :Aynı eser. A.y : Aynı yer. A.g.e : Adı geçen eser. A.s : Aynı sayfa. C : Cilt. H.z : Hazreti. R.a : Radıyallahu anh. S : Sayfa. S.a.v : Sallallahu aleyhi vesellem. No : Numara. Yay : Yayınevi. IV ÖNSÖZ İslam dini bizlere insan’ın iki unsurdan meydana geldiğini gerek yüce kitabımız kanalı ile gerekse hadisler vasıtası ile haber vermiştir. Bu iki unsurdan biri beden diğeri ise ruhtur. Bu bağlamda her ikisi de gıdaya ihtiyaç duyar. Beden gıdasını yediğimiz veya içtiğimiz şeylerle almaktadır. Ruh ise yaptığımız ibadetler ve taatlarla gıdasını karşılamaktadır. Her ikisinin de mahiyetleri farklı olmakla birlikte gıdaya ihtiyaç duydukları aşikârdır. Bu sebeple ruhun gıda yönü ihmal edilmemeli, onun manevi değerlerle desteklenmesi gerekmektedir. İşte bu sebeple, Hz Âdem ile başlayıp Hz. Peygamberle son bulan bütün peygamberlerin getirdiği mesaj bu çerçeve içersinde değerlendirilir. İnsanoğlunun geçici olan dünya hayatında ona yol göstermek, kendisinde bir emanet olarak bulunan ruhunun bir gün asli vatanına döneceğini ona haber vermek, bedeni gibi ruhunun da gıdaya ihtiyacı olduğunu bildirmek, asli görevlerinin ne olduğunu ona izah etmek maksadıyla peygamberler gönderilmiştir. Ayrıca Peygamberler, bu hususlarda insanlara örnek olmuşlardır. İnsanoğlunun ruhi yönden açlığı, özde Allah’a ibadet olmakla birlikte, bazen sevgi-saygı ile bazen şefkat-rahmetle bazen de kutsal değerlerle giderilir. Yüce dinimizin şiarlarından olan Cuma ibadeti, gerek ibadet yönüyle gerekse sosyal bir olgu yönüyle bu açlığı ve ruhsal ihtiyacı giderecek sembollerimizden biridir. İslam dini toplumsal bir kaynaşma, haftalık muhasebe ve Müslümanların gerek kendi aralarındaki, gerek çevrelerindeki insanlarla olan sıkıntılarına merhem olarak gördüğü Cuma günü ibadetine büyük önem vermiş, bu ibadete devam edilmesinin gerekliliğini hadislerle vurgulanmış, özürsüz terk edilemeyeceğini bildirmiştir. Bu çalışmanın temel maksadı, özellikle hadis rivayetleri ile çok yönlü olarak bizlere aktarılan Cuma ibadetini sahih bir şekilde ortaya koymak, sosyal yönü olması nedeniyle, bizlere sağladığı kazanımlarına ve bugüne değişik boyuttaki yansımalarına dikkat çekmektir. Çalışmamız dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümünde; Toplu olarak yapılan ibadetlerin, toplumlara etkisi ile Yahudi ve Hıristiyanların toplu olarak yaptıkları ibadet şekline temas edilmiştir. İkinci bölümde, özellikle Cuma’nın etimolojik V tahlili ele alınmış, sonra bu kelimenin bir günün özel adı olarak kullanılmasındaki iddiaları tarihi bilgiler ışığında ele alınmıştır. Daha sonra da İslam geleneğinde Cuma, Kur’anda Cuma, ilk Cuma nerede kılınmıştır? Cuma’nın daha önceki uygulamalarla bağlantısı gibi konulara temas edilmiştir. Üçüncü bölümde ise konunun aslı olan hadis rivayetleri ile Cuma ve Cuma namazı işlenmiştir. Bu bölüm, Cuma günü ile ilgili rivayetler ve Cuma namazı ile ilgili rivayetler olmak üzere iki ana konu çerçevesinde ele alınmıştır. Yine bu başlıkların alt bölümlerinde Cuma ibadetinin mahiyeti, Cuma’nın vakti ve ezanı, Cuma’nın hutbesi, Cuma namazının mahiyeti işlenmiştir. Dördüncü ve son bölümde ise; Cuma’nın kutsallık boyutu, iletişim ve eğitim boyutu ve sosyal yönü ele alınmış, konu ile ilgili rivayetlerle din eğitimi, din sosyolojisi, din psikolojisi ile ilişkilendirilerek anlatılmıştır. Asıl konusu hadis rivayetleriyle Cuma ve Cuma ibadeti olan bu konuyu biz, biraz daha geniş bir pencereden bakmak suretiyle incelemeye alarak; konuya zenginlik katması açısından, diğer semavi dinlerdeki ibadet şekillerini ve Cuma’nın toplumsal yönünü de ele alarak Cuma geleneğinin, tarihten günümüze kadar bu yönünü de ortaya koymaya çalıştık. Eğitim Merkezi süresince maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen Müdürümüz Sayın Zeki YAVUZYILMAZ Bey’e, bu çalışmaya danışmanlık yaparak yardımlarını esirgemeyen Değerli Hocam Hayati DOKSANOĞLU Bey’e, bilgi ve tecrübelerinden faydalandığım Eğitim Merkezi Hocalarıma teşekkür ederim. Tevfik ve İnayet ancak Allah’tandır. TRABZON–2006 Cemil ALICI VI GİRİŞ İLAHİ DİNLERDE İBADET GELENEĞİ A-DİNLERİN TOPLU İBADET BOYUTU İnsanlık tarihi kadar eski olan din anlayışı sadece metafizik boyutla alakalı bir takım öğretilerden ibaret olmayıp, ibadet şekilleri ve biçimlerini, ayin çeşitlerini de bünyesinde taşımaktadır. Tarih boyunca dinlerin içersindeki inanç, tecrübe, ibadet, bilgi ve sosyal içerikler, birbirinden tamamen farklı değildir. Ancak bir takım farklılık gösterseler ise de, insanları, sosyal açıdan, bireysel açıdan etkilemişlerdir. Özelliklede bir takım dini olgular toplumları sosyal hayatın tüm alanlarında etkilemesi açısından önemli bir unsur olmuştur. Bu duruma göre, ilahi bir kaynağa bağlı olan din, yaşanan bir gerçek olması hasebiyle bir toplum olayı, sosyal bir realite ve tecrübe olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira her din toplum içersinde ortaya çıkar ve gelişir. Ancak topluma mal olmuş dinler fonksiyonunu devam ettirebilir ve bu işlevini yüzyıllar boyunca devam ettirebilme imkânına sahip olur. 1 Dolayısıyla dinin gerek sosyal açıdan gerekse ferdi açıdan toplumları etkilemesi, onlar var olduğu müddetçe devam edecektir. İnsanlık tarihinde ne kadar geriye gidilirse gidilsin, dini etkileşimden uzak bir topluluğa rastlanmamaktadır. İşte bütün bunlar, bir milleti tarih süreci içersinde en fazla etkileyen unsurların başında dinin geldiğini ortaya koymaktadır. Üstelik bunun yanında felsefe, hukuk, ahlak gibi bazı insan ilimlerinin kaynağının da din olduğu ve her şeyin din çerçevesinde meydana geldiği kabul edilmektedir.2 1 2 Ünver Günay; Din sosyolojisi, İnsan Yay. İstanbul, 2000, s. 211. Günay Tümer - Abdurrahman Küçük; Dinler Tarihi, Ocak Yay. Ankara.1997, s.1. Kendi müntesiplerine ilk önce tam bir teslimiyeti telkin eden ilahi dinler, fevkalade yüksek olan ibadet ve törenleri en üst seviyede kullanarak, müntesiplerine günlük, haftalık, aylık ve hatta yıllık bazı toplu ibadet ve kutlamaları vazetmişlerdir. Bu açıdan İlahi dinler literatüründe, Yahudilikte Cumartesi, Hıristiyanlıkta Pazar, İslam’da ise, Cuma günü kutsal gün olarak kabul edilerek, toplu ibadet uygulamaları ortaya çıkmıştır.3 Nitekim din sosyal hayat içersinden doğmuştur ve toplumsal sevgiyi, saygıyı ve neşeyi yansıtır. Bu nedenle tarih boyunca kavimler dinin bu yönüne büyük önem vermişlerdir. İnsanlık, dini vecibelerini yerine getirirken, bunu cemaat bilinci içersinde yerine getirmeye çalışmış ve dolayısıyla toplu halde yerine getirilen kutlamaların sosyal bütünleşmeyi sağladığını kabul ederek, bu ibadetleri kutsamışlardır. Genel olarak dinleri tarih akışı içersindeki seyrine bakıldığında, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam gibi ilahi dinlerin kutsallaştırma faaliyetlerinin, toplu olarak icra edilen ibadetlerde olduğunu müşahede edebiliriz. Bununla birlikte tarih süreci içinde bu kutsiyet iki unsurdan meydana gelme, şeklini almıştır. Bunlardan birincisi ki doğru olanı budur, yukarıdan aşağıya doğru (Allah’tan) ve insan için bir anlam ifade eden ‘kutsallık’, diğeri ise insanın kendi iç âleminden tezahür ettirdiği ‘kutsallık’ tır. Dini sembollere karşı olarak böyle bir kutsama faaliyeti, gerçekte yanlış bir bilinç olarak insanın kendini vahye dayanan içerikten uzaklaştırmasını sağlar.4 Din ve toplum arasındaki karşılıklı etkileşim doğrultusunda, üzerinde önemle durulması gereken bir konu da dinin çeşitli ferdi ve toplumsal eğilimler, ihtiyaçlar ve kurumlarla olan ilişkilerinin incelenmesidir. Gerçekte sosyal yaşantı içersinde üç temel faaliyet alanı vardır. Bunlar; toplum, kültür ve kişiliktir. Kişinin toplum tarafından oluşturulan çevresi demek olan kültür, sosyal bir çevrenin onsuz olamayacağı bir yapıdır. Kültürsüz bir toplum olamayacağı gibi, insan kültürünün en önemli yönlerinden biri de inançlar, normlar, değerler, düşünce ve davranışlardır.5 3 4 5 Mehmet Akif Demir; Hadislere Göre Cuma ve Toplumsal boyutu, Samsun, 2002, s. 9. İlhami Güler; Kutsallık ve Dini Metinlerin Dogmalaştırılması, I. Kur’an Sempozyumu, Bilgi Vakfı, Ankara, 1994, s. 297. Ünver, Günay; Din Sosyolojisi s. 373. 2 Bu nedenle, özellikle günümüzün modern toplumlarının karmaşık sosyokültürel organizasyonu içinde dinin yeri eskinin geleneksel toplumlarının yapısına oranla köklü bir değişime uğradığını söyleyebiliriz. Ancak, modern diye nitelediğimiz sanayisi gelişmiş ülkelerde bile, kişileri kutsalla karşı karşıya getirerek insanların birliğini ve bütünlüğünü sağlayan, onları parçalanma, dağılma tehlikesine karşı koruyan din olmuştur.6 B- YAHUDİLİK VE HIRİSTİYANLIKTA İNANÇ VE İBADET Yahudilikte, bütün Yahudilerce kabul görmüş dogmatik iman esaslarını içeren bir şablon yoktur. Kur’an’da olduğu gibi Tevrat’ta ve diğer Yahudi Kutsal Kitaplarında nelere iman edilmesi gerekliliği hususunda sistematik bilgi mevcut değildir. Tevrat’ta (Çıkış 20. Bab ile Tensiye 6. Bab’da) bulunan On emir’de sadece Allah’a iman konusu üzerinde durulmaktadır. Peygamberlere, kitaplara, kaza kadere, hayır ve şerrin Allah’tan olduğuna ve hatta ahiret hayatına inanmakla ilgili kesin ifadeler yoktur. 7 Hıristiyanlık ise; vahiy ve kutsal kitaba dayanan, özde tektanrılı olmakla beraber, sonradan teslise yer vermiş ilahi kaynaklı bir dindir. Bu dinde peygamber, melek, ahiret, kader gibi dini kavramlar yer almakta olup, bu kavramların açıklanışı İslam’dakinden farklılık göstermektedir. Bugünkü Hıristiyanlık, Yahudiliğin inanç, ibadet ve gelenekleriyle Yunan-Roma kültürlerini birleştiren bir din konumundadır.8 1- Yahudilikte Toplu İbadet Yahudiler, ibadetlerini ‘Sinagog’larda yaparlar. Sinagog, Kudüs’teki Ma’bed’in yıkılmasından sonra Yahudilerin ibadet için kullandıkları yapıtlara verilen isimdir.9 Yahudilerde ibadet, günlük ve haftalık olmak üzere iki kısımdır. Günlük ibadet; sabah, öğle ve akşam yapılır. Haftalık ibadet ise, Cumartesi günü sinagogda yapılır. Haftalık Cumartesi ibadeti (şabat), Cuma akşamı Güneş’in batışıyla başlar, Cumartesi Günay, a.g.e. s. 374. Günay Tümer & Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 248. 8 Tümer- Küçük, a.g.e. s. 260. 9 Tümer- Küçük, a.g.e, s. 254. 6 7 3 akşamı sona erer. Yahudilere göre, Tanrı âlemi altı günde yaratmış, yedinci günü dinlenmiştir. Bunun için yedinci gün olan şabat’ı (Cumartesi) dinlenme ve ibadet günü olarak belirlemişlerdir. 10 Yahudi inanç sisteminde Şabat, Mısır’dan çıkan İsrailoğulları’na Sina Dağı’ında Rab Elohim tarafından Musa peygamber aracılığı ile verilen on emir’in dördüncüsünde yer alan ifade biçimiyle kurumsallaşmıştır. 11 İsrailoğulları’na kesin bir ifadeyle emredilen ve ibadet, dinlenme gününün düzenlendiği On Emir, bugün elimizde bulunan Eski Ahit’te iki yerde geçmektedir. Tesniye Kitabı’nda halen mevcut bulunan ibaresi şu şekilde yer almaktadır: ‘Sebt gününü takdis etmek için Allah’ın Rab sana emrettiği gibi onu tut. Altı gün işleyeceksin ve bütün işini yapacaksın; fakat yedinci gün Allah’ın rabbe Sebttir. Sen ve oğlun ve kızın ve kölen ve cariyen ve öksüzün ve eşeğin ve hiçbir hayvanın ve kapılarında olan garibin, hiçbir iş yapmayacaksınız. Ta ki kölen ve cariyen senin gibi istirahat etsinler. Ve Mısır diyarında köle olduğunu ve Allah’ın Rabbin seni oradan kudretli elle ve uzanmış kolla çıkardığını hatırlayacaksın, bunun için Allah’ın Rab Sebt gününü tutmayı sana emretti.’12 Çıkış Kitabı’nda geçen ifadeye göre, İsrailoğulları Mısır’dan çıktıktan sonra, ikinci ayın on beşinci gününde Elim ile Sina arasında çok sıkıntı çekmişler ve bu durumdan dolayı, Hz. Musa’ya karşı hoş olmayan ifadeler kullanarak, Allah’ın onları bir imtihana tabi tutmasına sebep olmuşlardır. 13 Bunun üzerine Rab, Musa’ya İsrailoğulları’nı denemek için gökten ekmek yağdıracağını, onların bu ekmekten haftanın beş günü günlük ihtiyaçları kadar, altıncı günü ise iki günlük ihtiyaçları kadar, toplayıp o gün tüketmeleri gerektiğini, yedinci günü Rabbe sebt olup hiçbir şey toplamayıp altıncı günde topladıklarından yemek suretiyle dinlenmeleri gerektiğini ve bunun Rabbin bir emri olduğunu onlara bildirmesini emretmiştir.14 Ancak İsrailoğulları bu emre karşılık, günlük tüketim kurallarına uymadıkları gibi, haftalık dinlenme emrine Tümer- Küçük, a.g.e, s. 255. Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Samsun 2000, s. 248. 12 Tensiye, 5: 15. 13 Çıkış, 16: 1–3. 14 Çıkış, 16: 4 -26. 10 11 4 de aykırı davranarak, ilahi buyruğa karşı gelmişler ve bu sebeple de sert bir şekilde uyarılmışlardır.15 Yahudilerde ibadet esnasında en önemli zaman Tevrat rulolarının bohçalardan çıkarılması ve haham tarafından okunmasıdır. Sinagog’da Yahidiler sesli olarak Tevrat parçalarını okurlar. Bu ayinler sadece Sinagoglarda değil evlerde de yapılmaktadır. İbadetleri Müslümanların camideki yaptıkları gibi belirli bir disiplin ve huşu içersinde yapılmaz. Herkes istediği bir düzen ve şekil içersinde ibadetini yerine getirir. Sinagog’un içinde cemaat gezebilir, birbiriyle konuşabilir. Onlara göre Sinagog bir toplantı yeridir. İlahiler, Yahudi ibadetinin özünü teşkil eder.16 2- Hıristiyanlıkta Toplu İbadet Hıristiyanlıkta inanç esasları, Yahudilik ve İslam’a göre farklılık arz eder. Peygamberler vahyin güncel yorumcularıdır. Vahiy ve kelam İsa’nın ete ve kemiğe dönüşmüş şeklidir. İsa’nın kendisi vahiy ve kelamdır. O, tanrının emirlerini yaşayarak, hal ve davranışlarıyla insanlığa aktarmıştır. İsa’nın oluşumu, doğumu, hayatı, çarmıha gerilmesi, daha sonra da ölüler âleminden dirilip kaldırılması, tekrar dünyaya geri dönmek üzere Tanrı’nın yanına çıkarılması; Hıristiyanların yanında en büyük vaaz kabul edilmiştir.17 Hıristiyanlar, Yahudi ve Müslümanlar gibi Allah’ın birliğine inanırlar, ancak bu ‘Birlik’ üç varlığın cevher ve mahiyet birliği şeklinde tezahür etmesidir.18 Hıristiyanlar ibadetlerini, kiliselerde toplu olarak ve papazlar gözetiminde yerine getirirler. Bununla beraber ferdi dua ve Oruç ibadetleri de vardır. İbadetleri genel olarak günlük, haftalık, yıllık olmak üzere üç kısma ayrılır. Günlük ibadet sabah akşam olmak üzere iki bölümden oluşur. Toplu ibadet ferdi ibadetten daha üstün görülür. Haftalık ibadet Pazar günü, sabah akşam şeklinde iki vakitte yapılır. Pazar günü, toplu olarak yapılan ibadet Hıristiyanlar için büyük önem taşır.19 Çünkü bu günün önemi, Hz. İsa’nın tekrar dirilişi olarak kabul edilmesi sebebiyledir. Bu günde Kutsal Kitap’tan Çıkış, 16: 26 – 30. Günay Tümer & Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 254. 17 Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 283. 18 Sarıkçıoğlu, a.g.e, s. 284. 19 Tümer- Küçük, Dinler Tarihi, s. 293. 15 16 5 parçalar okunur, ilahiler söylenir, dua edilir, Papazlar tarafından vaaz edilir. Yıllık ibadet ise bayram ve anma günü şeklindedir. Bazı bayramların günü sabittir. Bazıları ise her yıl yeniden tespit edilir. Sabit olana Noel’i, her yıl yeniden tespit edilene ise, Paskalya’yı örnek verebiliriz. Yıllık ibadetlerine birkaç örnek verecek olursak; İsa’nın doğuşunu kutlamak amacıyla yapılan Noel’i 20 , Pazar günü, İsa’nın dirilişini kutladıkları Paskalya’yı21, İsa’nın çarmıha gerilmesi esnasındaki çektiği acılara sembol olarak, kutlanan Haç Yortusunu, Meryem’in günahsızlığını, iffetini lekesizliğini tanıtmak için kutlanan Meryemana Günü’nü örnek verebiliriz.22 Tümer- Küçük, a.g.e, s. 294. Tümer- Küçük, a.g.e, s. 295. 22 Tümer- Küçük, a.g.e, s. 296. 20 21 6 BİRİNCİ BÖLÜM İSLAM KÜLTÜRÜNDE CUMA Cuma ve Cuma namazı’nın İslam kültüründe gerek dini bir ibadet yönü itibariyle, gerek sosyal bir olgu olması nedeniyle ayrı bir yeri vardır. Bu sosyal olgunun tarih süreci içersinde kendisine sürekli bir ilginin olması da bunun açık göstergesidir. Cuma namazı’nın diğer namazlardan farklı yönü, ibadet yönünün yanı sıra onun bir gösteri mahiyetinde olmasıdır. Aynı imanı paylaşan Müslümanların, sadece Allah’ın emrini yerine getirmek için topluca bir çatı altına toplanarak bu ibadeti yerine getirmelerini, kendi dışındaki insanlar açısından böyle de yorumlayabiliriz. A-CUMA GÜNÜ ADINI NEREDEN ALMIŞTIR? Tarihçiler Cuma kelimesinin ne zaman ve hangi sebeple bir ad olduğu noktasında ihtilaf etmişlerdir. Kimileri Cuma’nın İslam’dan önce bilinip kullanıldığını savunurken, kimileri de bunun İslami bir isim olduğunu savunmuştur. Şimdi bunları izah etmeye çalışalım. Cum’a ( cumua, cumaa ) ‘ toplamak, bir araya getirmek’ anlamındaki ‘cem’ kökünden isimdir. İslam’dan önceki dönemlerde haftanın altıncı gününe Arube denirdi. Bu kelimenin Arapça olmadığı belirtilmiş, araştırmacılar da bu kelimenin Arami kökenli olduğunu tespit etmişlerdir. 23 Bugünde cemaatlerin toplanması için bu ismin verildiği söylendiği gibi, namaz için insanların bugünde toplanması dolayısıyla bu ismin verildiği de söylenmiştir."Ey iman edenler! Cuma günü namaz için çağrıda bulunulduğu vakit buyruğundaki: “Cuma" lafzını Abdullah b. ez-Zübeyr, el-A'meş ve başkaları "mim" harfini sakin olarak; okumuşlardır. El-Ferrâ ve Ebu Ubeyd şöyle demişlerdir: Tahfif ile ("mim" harfini sakin okumak) kıyasa daha uygun ve daha güzeldir."Mim" harfini üstün okuyuş ise Akiloğullarının şivesidir. Bunun Peygamber (sav)'in şivesi 23 Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C, 8, s. 85. 7 olduğu da söylenmiştir. Selman’ın nakline göre Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur; "Cuma’ya bu ismin veriliş sebebi yüce Allah'ın bugünde Âdem'in yaratılışını cem etmiş olmasından dolayıdır. Bir diğer görüşe göre bu ismin verilmesine sebep yüce Allah'ın her bir şeyin yaratılışını bugünde bitirmiş olması ve bunun sonucunda da bütün mahlûkat’ın bugünde toplanmış olmasıdır. 24 Çeşitli rivayetlerden de anlaşıldığı gibi haftalık ibadet olan Cuma günü, daha önce Yahudi ve Hıristiyanlar için tayin edilmiş fakat onlar bu konuda ihtilafa düşerek Yahudiler Cumartesiyi, Hıristiyanlar Pazar gününü toplantı ve ibadet olarak seçmişlerdir. Allah da Cuma gününü Müslümanlara ibadet günü olarak bahşetmiştir.25 İslam’dan önce haftanın isimleri bugünkü şekliyle değil Arapların değişik şekilde kullandıkları isimlerdi. Cuma gününe de “Yevmu’l Arube” derlerdi. Ancak bu eski isimlerin ne zaman değiştirildiği hakkındaki rivayetlerden biri de, Peygamberimiz’in dedelerinden olan Ka’b bin Lüeyy’ in bu ismi “Cuma” şeklinde değiştirdiğidir. İbn Sirin’den gelen bir rivayete göre de bu ad, Cuma namazı henüz farz kılınmadan önce Medine’de bulunan Müslümanlar tarafından verilmiştir. 26 İbn Sirin’in rivayetine göre; Peygamber efendimiz (s.a.v ) Medine’ye hicret etmeden ve Cuma Ayeti nazil olmadan önce Medineliler: Yahudilerin bir günü var, her yedi günde bir araya geliyorlar, Hıristiyanlar da öyle, Bizim de bir toplanma günümüz olsun, o günde Allah’ı zikredelim, şükredelim dediler. O halde bunu Arube günü yapalım.”demişlerdi. Daha sonra Es’ad İbn Zurare’nin yanında toplandılar, Es’ad İbn Zurare onlara namaz kıldırdı ve vaaz etti. Akabinde de Cuma Ayeti nazil oldu.27 İbn Hazm ise: “Cum’a ismi, İslami olup, İslam’dan önceki dönemlerde bu isim kullanılmazdı. Cahiliye devrinde o güne Arube denilirdi. İslam döneminde ise, o gün Cuma için toplandıklarında “Cuma” şeklinde isimlendirmişlerdir.28 Cuma aslında İslami bir kavramdır. Çünkü cahiliye döneminde Araplar bu güne “Yevm’ul Arube” diyorlardı. Daha sonra Müslümanlar toplantı için bir gün tespit ederek, bu günü seçmiş ve onu “Cuma günü” diye adlandırmışlardır. Tarihçiler ise, daha önceden Ka’b bin Luvi veya Kusay bin Kilab’ın bu güne özellikle “Cuma” ismini Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, El-Cami’li Ahkami’l Kur’an, XVIII, Cuma, 98, Beyrut,1988. 25 Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, Cilt,8 s. 85. 26 İbn Hacer, Hafız Ahmet b. Ali b. Hacer El-Askalani,Feth’ul Bari Şerhu Sahihi’l Buhari, III, s.3. 27 İbn Hacer, a.g.e, III, 6. 28 İbn Hacer, a.g.e, III, 3. 24 8 kullandıkları görüşündedirler. Çünkü o gün, Kureyşliler bir araya geliyorlardı. Ancak buna rağmen Araplar, bu eski ismi değiştirmemişlerdi. Değişiklik daha sonra İslam dini zuhur edince gerçekleşmiştir.29 İslam’dan önceki dinlerde de (Kitap ehli) haftanın bir gününün ibadete ayrılması âdeti vardı. Yahudiler, bu günü, Allah’ın İsrailoğullarını kölelikten bu gün kurtarması nedeniyle “Sebt” (Cumartesi) günü olarak isimlendirmişlerdi. Hıristiyanlar da, Hz İsa’nın kabirden, Pazar günü göğe çıktığına inandıkları için, kendilerine ibadet günü olarak “Pazar” gününü seçmişlerdi. İslam da bu iki toplumdan kendini ayırmak için Cuma gününü toplu ibadet günü olarak seçmiştir.30 Rivayetlerin ışığında sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Cuma, haftanın malum gününü ifade etmek için kullanılan İslami bir isimdir. İslam’dan önce Araplar, bu gün yerine “Arube” ismini kullanıyorlardı. Daha sonra İslam dininin gelmesiyle “Cuma Günü” şeklinde değiştirilmiştir. B-İLK CUMA UYGULAMASI İslam dininin Müslümanlara farz kıldığı ilk ibadet namazdır. Çünkü namaz kul ve Allah arasında bir köprü, bir bağdır. Hz Peygamberin, vahyin ilk zamanlarından itibaren bu ibadeti yaptığı ve yakınlarına da öğrettiği bilinmektedir. Bununla birlikte Peygamber (s.v.a) efendimiz İslam’ın ilk yıllarında bu ibadeti gizli olarak yapıyordu. Üç yıl kadar devam eden gizli ibadetin sona ermesiyle de Müslümanların en önemli ibadetlerinden biri olan namaz ibadetini açıktan uygulamaya başlamıştır. Bu duruma çok öfkelenen müşriklere karşı Hz. Peygamber ilahi bir emirle nasıl bir tavır içersinde olacağını belirleyerek, Kâbe’de ilk defa topluca bir namaz kıldırmıştır İbn Sirin’den gelen rivayete göre: Medineliler, Peygamber (sav) Medine'ye gelmeden ve Cuma namazı farz olmadan önce Cuma için toplandılar. Bugüne Cuma adını verenler de onlardır. Aralarında şöyle dediler: Yahudilerin yedi günde bir araya gelip toplandıkları bir günleri vardır, o da Cumartesidir. Hıristiyanların da böyle bir günleri vardır, o da pazardır. Gelin biz de kendimiz için bir araya gelip toplanacağımız, 29 30 Mevdudi, Tefhimü’l Kur’an, İnsan Yay, İstanbul, 1997, c.VI, s. 304. Mevdudi, a.g.e. s. 305 9 Allah'ı anıp namaz kılacağımız ve birtakım hatırlatmalar da bulunacağımız bir gün kararlaştıralım. Cumartesi Yahudilerin, pazar günü Hıristiyanların günüdür, Siz de bu günü Arube günü olarak tespit ediniz. Bunun üzerine (Ebu Umame künyeli) Es'ad b. Zürare (r.a)'in etrafında toplandılar. O da o gün onlara iki rekât namaz kıldırdı, onlara öğüt verdi. Bir araya gelip toplandıkları vakit bu güne "Cuma günü" adını verdiler. Es'ad onlara bir koyun kesti, sayıca az oldukları için öğlen ve akşam onu yediler. İşte İslam tarihindeki ilk cuma budur. Yine bir rivayette belirtildiğine göre onları bir araya toplayıp namaz kıldıran kişi, Es'ad b.Zürare'dir. Abdu'r-Rahman b. Ka'b b. Malik'in babası Ka'b'dan rivayet ettiği hadiste aynı şekliyle gelmiştir.31 Beyhakî de şöyle demektedir: Bize Musa b. Ukbe'den, O’da, İbn Şihab ezZühri'den rivayet ettiğine göre Mus'ab b. Umeyr Rasulullah (sav) Medine'ye gelmeden önce Medine'de Müslümanları Cuma namazı için toplayan ilk kişidir. Beyhakî dedi ki: Mus'ab'in Cuma namazı için Müslümanları Es'ad b. Zürare'nin yardımıyla toplamış olması ve bundan dolayı Ka'b'ın bu işi ona (Mus'ab'a) izafe etmiş olması da mümkündür.32 Peygamber (sav)'ın ashabına kıldırdığı ilk Cuma namazı konusu hakkında siyer ve tarih bilginleri şöyle demişlerdir; Rasulullah rebiu'l-evvel ayının pazartesiye rastlayan on ikinci günü kuşluk vakti sıcağın arttığı sırada Kuba'da Amr b. Avfoğullarına gelerek, misafir oldu. İşte o seneden itibaren tarih başlatılmaktadır. Kuba'da perşembe gününe kadar kaldı ve mescit yaptı. Daha sonra Cuma günü Medine'ye çıktı. Salim b. Avfoğulları diyarında Cuma namazı vakti geldi Salim b. Avfoğulları o yeri mescit edindiler. Peygamber onları Cuma vakti topladı ve onlara hutbe okudu. 33 İbn Hacer’e göre Cuma, Mekke’de farz kılınmıştır. Müslümanların sayısının Cuma namazı kılınabilecek güçte olmadığı için burada Cuma kılmak mümkün olmamıştır. Ancak şartlar hazırlanmadan Cuma da farz kılınmamıştır. Rivayet edilen hadislerden anlaşıldığına göre, Medineli Müslümanlar Allah Rasulünün onayı ile kendi Kurtubi, El-Cami’ li Ahkami’l- Kur’an, XVIII, Cuma, 98, Beyrut.1988. Kurtubi, a.g.e, XVIII, 98. 33 Kurtubi, a.g.e, XVIII, 99. 31 32 10 aralarında içtihat ederek, Arube gününü Cuma günü olarak tahsis etmişler ve böylece de ilk Cuma namazını kılmışlardır.34 Hz. Peygamber’in (s.a.v) hicret ettikten sonra ilk icraatlarından biri, Cuma namazını ikame etmek olmuştur. Mekke’den hicret için çıktıktan sonra pazartesi günü, “Kuba” denen yere ulaşmış ve dört gün orada kalarak, beşinci gün ( Cuma günü) Medine’ye hareket etmiştir. Daha sonra yolda Beni Salim bin Avf’ın bölgesinde Cuma vakti girmiş ve ilk Cuma namazını orada eda etmiştir.35 Bu rivayetlerden anlaşıldığı üzere, Müslümanlarda haftada bir gün toplu ibadet etme arzusu vardı. Bu arzu Yahudi ve Hıristiyanlardan farklı olarak gerçekleşmiştir. Bu konuda başlangıçta herhangi bir emir olmamasına rağmen, İslam’ın ruhuna uygun düşünüp davranmaları, Sahabenin İslam’ı doğru anlayışlarının bir sonucudur.36 Diğer taraftan Cuma namazının farz olduğunu bildiren ayet, (Cuma, 62/9–11) bilindiği gibi Medine’de ve hicret’ten sonra nazil olmuştur. Bu durum bizlere abdest’in farziyeti ile ilgili ayeti nüzulünü çağrıştırmaktadır. Namaz için abdest almak Peygamberliğin ilk dönemlerinde farz kılındığı halde, ilgili ayet daha sonraları Medine’de nazil olmuştur. Buradan anlıyoruz ki, bazı hükümler teşri edilirken, ilgili ayet, daha sonra inmiş olabilir. Bu, hükmü pekiştirmek için olabildiği gibi, nüzul için gerektirici bir sebebe kadar bekletilmesi hikmetine de dayalı olabilir.37 Sonuç olarak, İslam dininin haftalık toplu ibadet uygulaması olan Cuma namazı Hz. Peygamber(s.a.v) efendimiz Medine’ye hicret etmeden Medineli Müslümanlar tarafından gelen taleple, Rasulullah’ın formatıyla başlamış olduğunu görmekteyiz. Bu bağlamdaki rivayetler ve tarihi belgeler Allah elçisinin bu ibadetin yapılacağı günü tespit etme noktasında, o dönemdeki imkân ve olasılıklara dikkat ettiğini ortaya koymaktadır. İbn Hacer, III, 6. Mevdudi, Tefhimü’l Kur’an, a.g.e, s. 305. 36 Mevdudi, a.g.e, s. 305. 37 Şamil Ansiklopedisi, a.g.e, s. 324. 34 35 11 C- KUR’AN-I KERİM’DE CUM’A Hz. Peygamber(s.a.v) ‘in formatıyla ve Medineli Müslümanların içtihatlarıyla hicretten önce gerçekleşen Cuma namazını uygulama noktasında, birtakım problemler ortaya çıkmış ve bu bağlamda da Cuma suresinin son üç ayeti inmiştir: “Ey iman edenler, Cuma günü namaz için çağrıldığı (ezan okunduğu) zaman, hemen Allah’ı anmaya koşun ve alış verişi bırakın. Eğer bilmiş olsanız, elbette bu, sizin için daha hayırlıdır. Namaz kılınca artık yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan isteyin. Allah’ı çok zikredin; umulur ki kurtuluşa erersiniz. Onlar bir ticaret ve eğlence gördükleri zaman hemen dağılıp ona giderler ve seni ayakta bırakırlar. De ki: Allah’ın yanında bulunan, eğlenceden ve ticaretten daha hayırlıdır. Allah, rızık verenlerin en hayırlısıdır.”38 Bir bütün olarak ele aldığımız takdirde bu ayetler ilk önce bizlere Cuma ibadetinin farziyetini, daha sonra da Cuma ile ilgili hükümleri bildirmektedir. Aşikârdır ki dokuzuncu ve onuncu ayetler Cuma ile ilgili kuralları içermektedir. On birinci ayet ise, bu hükümlerin nazil olmasına sebep olmuştur. On birinci ayetin nazil olmasına sebep olan olay Cabir b. Abdillah’ın rivayetine göre şöyledir: “ Cuma günü biz Peygamberle beraber iken bir kervan geldi. On iki kişi hariç insanların hepsi çıkıp gitti. Bunu üzerine Allah “Bir ticaret ve eğlence gördüklerinde ona doğru dağılıp giderler…” ayetini indirdi.” 39 Yine Cabir’den gelen rivayete göre Peygamber (s.a.v) efendimiz: “Nefsimin kudreti elinde olan Allah’a yemin olsun ki, şayet siz hepiniz birlikte gitmiş olsaydınız, Allah onlar için vadiyi ateşle doldururdu.40 Ayetin, hicretten hemen sonraki yıllarda inmesi, sahabenin henüz sosyal eğitiminin tamamlamadığı bir döneme rastlaması dikkat çeken bir yöndür. Üstelik bu dönem, Mekkeli müşrikleri ekonomik baskı uyguladığı ve Müslümanların o günlerde açlık çektikleri göz önüne alınırsa, hiçbir kimse onları, bu davranışları sebebiyle Kur’an (62) Cuma, 9–11. Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail el- Buhari, es- Sahih, Çağrı Yay. , İstanbul, 1992, 11 / Cuma, 38, (1, 225). 40 Kurtubi,a.g.e., XVIII, Cuma, 110. 38 39 12 dünyayı Ahiret’e tercih etmekle suçlayamaz. Beklide bu davranışlarının özünde “Namaz bitene kadar her şey satılmış olur” endişesi yatmaktadır. 41 Medine halkının açlık ve sıkıntı çektikleri bir döneme rastlaması, şehre bir ticaret kafilesi geldiğinde onu sevinç ve çığlıklarla karşılama adetlerinin olması, bu davranışın meydana gelmesinde göz önüne alınması gereken etkenlerdendir. 42 Ancak sahabenin bu tutumu da sonra affedilmiş, Allah katında makbul kimseler oldukları da bildirilmiştir.43 Dokuzuncu Ayet, Cuma namazının konumunu ve hükümlerin bizlere açıklandığı ayettir. Cuma namazının, öğle namazı yerine geçtiği, namazın iki rekât olduğu ve namazdan önce hutbe okunduğu Hz. Peygamberin fiiliyle sabittir. Nitekim Hz. Ömer’den gelen bir rivayete göre: “Rasulullah’ın mübarek ağzından çıktığına göre, yolcu namazı iki rekâttır. Sabah namazı iki rekâttır ve Cuma namazı da iki rekâttır. Ayette ki “Zikrullah” ifadesiyle Cuma hutbesi kast edilmektedir. Çünkü ezandan sonra Hz. Peygamber (s.a.v) hutbe okur ve her zaman namazı hutbeden sonra kıldırırdı. Ebu Hureyre (r.a)’in Hz. Peygamber (s.a.v)den yaptığı rivayete göre: Melekler her Cuma, namaza gelen kimselerin isimlerini kaydederler ve imam minbere çıktığında defterlerini kapatıp, hutbeyi dinlemeye başlarlar. Bu hadisten de anlaşılacağı gibi “Zikir” ile hutbe kast edilmektedir. “Allah’ın zikrine koşun” emriyle “namaz kılındıktan sonra yeryüzüne dağılın” denilmektedir. Bu ifade tarzına göre; Önce hutbe’nin sonra da namaz’ın eda edilmesinin gerekliliği anlaşılmaktadır.44 Ayetteki “satışı bırakın” emrine gelince, buradaki emir vücub ifade eder. Artık ezan okununca Cuma’ya koşmak farz, alış-veriş yasaktır. Nehyin zamanı, imamın namazdan çıkmasına kadar devam eder. Ancak bu süre içersinde alış-veriş yapılmış olsa durumu ne olur? Hanefi âlimlerine göre kaide gereği, akitte diğer şartlar yerine getirilmiş olursa, zat ve vasfında herhangi bir eksiklik söz konusu olmadığından dolayı batıl olmayıp sahih fakat tahrimen mekruh olur.45 Onuncu ayetle birlikte Cuma ile ilgili ifade tamamlanmakta olup, artık Cuma’dan önceki yasaklar sona ermiş ve her türlü Mevdudi, Tefhimü’l Kur’an, a.g.e, s. 315. Saffetüt-Tefasir, Muhammed Ali Sabuni, Darus-Sabuni, Kahire 1976, Cilt, III, s. 381. 43 Mevdudi, a.g.e, s. 316. 44 Mevdudi, a.g.e, s. 306. 45 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Cuma, VIII, s. 43. 41 42 13 muamelenin artık serbest olduğu ifade edilmiştir. Ancak buradaki emir, Maide Suresindeki, “İhramdan çıkınca, avlanın” ayeti gibi vucub değil, mubahlık ifade eder.46 D-CUMA’NIN ÖNCEKİ UYGULAMALARLA ALAKASI İslami değerler ve İslam tarihi, Müslümanlar tarafından araştırıldığı gibi aynı ölçüde Batılı ilim adamları tarafından da araştırılmaya konu olmuştur. Ancak Batılıların bu araştırmada İslam’a yaklaşımları ayrı bir din olarak değil de Yahudilik ve Hıristiyanlığın bir uzantısı şeklinde olagelmiştir. 47 Bu bağlamda görüşlerine mesnet olarak şunları söylerler: “ Peygamber(s.a.v) döneminde bazı Mekkeli Araplar içinde Mesihçilik fikrinin yaygın olduğu bilinmektedir. Ancak Araplar, Hıristiyanlık ve Museviliği kabul etmek yerine yeni bir din ortaya koyma düşüncesindeydiler. Kendilerinden önce ki dinlere göre daha iyi ve daha gerçekçi bir konumda olmalarını istiyorlardı.” 48 Yüce Kitabımızdan da anlaşılacağı üzere Hz. Muhammet (s.av) Peygamberliğini ilan ettiği ilk günden vefatına kadar her fırsatta, kendisinden önceki semavi dinlerin ilahi ve aynı kaynaktan olduğunu vurgulamıştır. Bunun içindir ki, İbrahim (a.s)’ı, Musa (a.s)’ ı, İsa (a.s)’ı ve diğer adı geçen bütün peygamberleri kabul ve tasdik etmiştir. O halde batılı araştırmacıların bu görüşleri kesinlikle yanlış ve gerçeğe aykırıdır.49 Yine bu bağlamda batılı İslam araştırmacısı, Snouck Hurgronge bu meseleye şöyle izah tarzı getirmektedir: “ Başlangıçta Muhammed İsa’nın Hıristiyanlara, Musa’nın Yahudilere getirdiği (ilahi mesajın) aynısını Araplara da getirmekte kararlı idi. Müşriklerlere (Araplara ) karşı, öğretilerinin doğruluğunu tasdik etmelerini isteyebileceği Ehl-i ilme güvenle danıştı. Fakat Medine’de hayal kırıklığına uğradı; Ehli Kitap O’nu tanımıyordu. Onun için artık onların da otoritesini aşan, fakat aynı zamanda kendi ilk vahyi ile çelişkiye düşmeyen yeni bir otorite bulmak zorunda kaldı. Bu yüzden kendisine karşı gelmeyecek ümmetlerin peygamberlerine yapıştı.(yani 46 Kurtubi, a.g.e, XVIII, Cuma, 109. Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, Çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara, 1998, s. 240. 48 Fazlur Rahman a.g.e, s. 239. 49 Fazlur Rahman a.g.e, s. 240. 47 14 Medine’de olmayan ümmetlerin veya orada bulunmayan toplumların peygamberlerine, İbrahim, Nuh vs. gibi)”.50 “Tüm bu iddiaların temelinde, batılı yazarların mensup oldukları Yahudilik ve Hıristiyanlıktaki uygulamaları, ilahi emirlere dayanan pratikleri, bozulmamış olarak kabul etmelerinden kaynaklanmaktadır. Onlara göre bu uygulamalardan farklı olan pratikler ya taklit ya da hatalı olmalıdır. Öte yandan iddiaya konu olan uygulamalarla ilgili haberler dikkatle incelendiğinde kurulmaya çalışılan irtibatların ve bunlara dayalı değerlendirmelerin son derece zorlama ve kendi içersinde çelişir olduğu görülecektir.”51 Konuya Cuma özelinde baktığımızda yukarıdaki yargıların doğruluğu görülecektir. İlgili bölümde de ayrıntılarıyla ifade edildiği gibi Sebt, İsrailoğulları’na farz kılınan haftanın bir gününde her türlü işten el çekmek yönündeki ilahi emre dayanmaktadır. Kur’an ayetleri de bu bilgiyi onaylamaktadır. Gerek dinler tarihi kaynaklarının verdiği bilgiler ve gerekse Kur’an’ın konu ile ilgili ayetleri, düzenlemenin sebebinin haftalık toplu ibadet olmadığı, bunun Sebt’e sonradan kazandırılan bir özellik olduğu yönündedir. Kur’an’a göre ceza olarak başlatılan bu düzenleme, zamanla anlam ve uygulama değişikliklerine uğramış, nihayet dönemin Medine toplumunda kutsal bir ibadet günü ve güçlü bir dini sembol olarak karşımıza çıkmıştır.52 Hıristiyanların toplu ibadet uygulaması olarak yaptıkları ibadet günü hususunda bir ihtilaf yoktur. Ne Hz. İsa’nın, ne de ilahi bir emrin gereği olarak uygulanmış olmamakla birlikte, daha sonraları ortaya çıkmış ve Sebt gününü taklit olarak bir “ibadet günü” şeklini almıştır.53 Müslümanların haftalık toplanma günü olan, Cuma gününün uygulamaya konulmasının temelinde, Müsteşriklerin iddiası gibi Yahudilik ve Hıristiyanlıktan esinlendiği söylenemez. Çünkü örnek alındığı iddia edilen örf ve adetlerin örnek alınabilecek niteliğe sahip olmadıkları Hz. Peygamberce bilinmekteydi. Nitekim Sebt gününün içeriği ve kimleri bağladığı daha Mekke döneminde bile bilinmekteydi Hal 50 Fazlur Rahman, a.g.e. s. 201. Mehmet Akif Demir, a.g.e, s. 65. 52 Mehmet Akif Demir, a.g.e s. 66. 53 Mehmet Akif Demir, a.g.e, s. 66. 51 15 böyle olunca İslam Peygamberinin onlardan taklit etme yönüyle böyle bir uygulamaya gitmiş olması kesinlikle mümkün görülmemektedir. Üstelik bu toplu ibadet uygulaması ilk olarak peygamberin emriyle değil Medine’li Müslümanların istişaresi ile başlamıştır. Bu isteğin oluşması da karşı kültürlerde var olan uygulamalara alternatif olabilecek işlevler, aktiviteler ve sosyal kanıt ortaya koyma çabası olsa gerektir. Hz. Peygamber ise bu aktiviteye sadece onaylama yönü itibariyle müdahildir. Yine bu günü Arube olarak seçmesi Yahudilerin Sebt günlerine yakın olduğu için değil, O günkü sosyal aktivitenin Arube gününde en yüksek olabileceğini düşündüğü içindir.54 Netice olarak batılı araştırmacıların dediği gibi, İslam’daki toplu ibadet uygulaması olan “Cuma” , Yahudilik ve Hıristiyanlıktan etkilenerek ihdas edilmiş değildir. Bilakis Müslümanların ortak görüşünden zuhur ederek, Allah Rasulu’nün de onayı ile günümüze kadar uygulanmış ve kıyamete kadar da uygulanacak olan toplu ibadet şeklidir. 54 Mehmet Akif Demir, a.g.e, s. 66. 16 İKİNCİ BÖLÜM HADİS RİVAYETLERİNE GÖRE CUMA Cuma ibadeti ile ilgili bilgilerin tamamı bizlere hadisler vasıtasıyla geldiği için, bu konuyla ilgili yapılacak çalışma hususunda, hadislerin çok yönlü ele alınması gerekmektedir. Bundan dolayı da hadis kaynaklarımızda dağınık olarak bulunan bu hadislerin tasnif edilmesi gerekmektedir. Biz de bu bölümde hadis âlimlerince muteber sayılan hadislere dayalı olarak Cuma Günü ve Cuma ibadetinin özünü içersine alacak şekilde tasnifler yaparak, bu konuyu hadisler ışığında incelemeye çalıştık. A- Cuma Günüyle İlgili Hadis Rivayetleri 1- Diğer Günlerden Üstün Olması Hadis kaynaklarımızda yer alan çeşitli rivayetlere göre Allah Rasulu (s.a.v) efendimiz Cuma gününün Allah katında diğer günlere göre farklı ve önemli olduğunu ifade etmiştir. Yine hadislerden anlaşılacağı üzere bunun sebebinin, Cuma günü insanlığın atasının yaratılmış olması, kıyametin yine bugün kopacak olması gibi yaşanmış ve daha sonra yaşanacak olan olaylara bağlı olduğunu belirtmiştir. Bu konuda Müslim’de yer alan Ebu Hureyre’nin Hz. Peygamber’den rivayeti şöyledir; “ Üzerine güneşin doğduğu günlerin en hayırlısı Cuma’dır. Âdem o gün yaratıldı, o günde cennete koyuldu, o günde oradan çıkarıldı. Kıyamet de ancak Cuma günü kopacaktır”.55 Bir başka rivayette ise Ebu Lübabe, bu günde yapılan duaların kabul edileceği bir zamanın varlığından bahsederek, kâinattaki bütün meleklerin, göklerin, yerin, dağların ve denizlerin bu günde korku duyduklarını ifade etmiştir.56 Bu ve bunlara benzer rivayetlere dayanarak âlimler Cuma gününün faziletli oluşu hakkında farklı yorumlara gitmişlerdir. Bunlardan İmam Nevevi hadislerin zahiri manasından yola çıkarak, Allah’ın bazı yer ve mekânları, zaman dilimlerini diğerlerine 55 56 Müslim, Cuma, 7. İbn Mace, İkameti’s Salât, 1. 17 üstün kıldığını, dolayısıyla Cuma’nın zaman açısından bir üstünlüğü olduğunu kabul etmiştir. Kadı İyaz ve diğer âlimlere göre ise; Cuma gününün zamansal olarak diğer günlerden hiçbir üstünlüğü olmadığını, bunun ancak birtakım belirli işlerin ve eylemlerin bazı günlere has kılınmasıyla mümkün olabileceğini belirtmişlerdir. Dolayısıyla hadislerin Cuma gününün üstünlüğünü belirtmekten ziyade, o günde ne gibi büyük olayların meydana geldiğini veya ileride geleceğini ifade etmek için zikredildiğini kabul etmişlerdir.57 Kurtubi ise, Cuma gününün faziletli ve üstün oluşu Müslümanların bu günde haftalık toplu ibadet için bir araya gelmeleri ve bu günü ihya etmeleri sebebiyledir, diye görüş bildirmiştir.58 Yine Hz. Peygamber (s.a.v)’den şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Allah her Cuma günü altı yüz bin kişiyi ateşten uzaklaştırır.” Ka'b da şu hadisi nakletmiştir: “Allah beldelerden Mekke'yi, aylardan Ramazan'ı, günlerden de Cuma'yı faziletli kılmıştır.” Allah Resulünden başka bir rivayete göre ise; “Cuma günü vefat eden kimseye Allah şehit mükâfatı yazar ve onu kabir fitnesinden korur.” Ebu Lübabe’den Hz. Peygamber (s.a.v)'e dayanan bir hadis’te: “Cuma günü, günlerin efendisidir ve Allah’ın yanında Ramazan ve Kurban bayramlarından daha büyüktür.” İbnü Hibban'ın rivayet ettiği sahih bir hadiste de: “Cuma gününden üstün olan bir gün üzerine güneş ne doğar ne de batar.” diye zikredilmiştir.59 Cuma gecesinin fazileti hakkında bazı hadis ve haberlerden de anlaşıldığına göre haftanın günleri, âlemin ilk yaratılış devirlerinin bir misali gibi düşünülmüştür. Bu sebeple birçok ayette göklerin ve yerin, altı günde yaratılıp sonra Arş üzerinde istiva edildiği zikredilmiştir. Bu altı günün birincisi; maddenin başlangıçta buğu ve duman halinde yaratılması devri; ikincisi; cisimlerin teşekkülü devri; üçüncüsü; yerin gökten ayrılması devri; dördüncüsü; yer kabuğunun oluşum devri; beşincisi; dağlar ve nehirlerin meydana gelmesi devri; altıncısı; hayatın başlangıcı ile nebat, hayvan ve insanların yaratılışına kadar geçen tekâmül devridir. Bu altı devir, birer gün gibi düşünülünce, altıncı devir, yaratılışın en toplu günü, yani Cuma'sı demek olur. Çünkü âlem, bugünde hayatın sırrına kavuşmuş ve insanın yaratılışı ile tekâmül ederek son Nevevi, Kitabü’l Cum’a, 6/455. Nevevi, a.g.e. 6/455. 59 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, Cuma, VIII / 44. 57 58 18 mertebesini bulmuştur. Bundan sonra da Arş üzerinde istiva görünümü meydana çıkıp düzenleme ve hükümleri icra etmek suretiyle âlem, hikmet nizamı dairesinde faaliyet devrine girmiştir.60 Haftanın günlerinin Ehad, İsneyn, Selase, Erbaa, Hamse, Cuma ve Sebt isimleriyle anılması da, her birinin bu devirlerden birinin görüntüsü ve misali ile ilgili olduğunu göstermektedir. Bundan dolayıdır ki, Cuma günü, Müslümanların Rahman’ın Arş'ı altında ilâhî fazilet ve rahmetten naim cennetinin mutluluğuna erdirmek üzere toplantıya davet eden bir görüşme günü, bir bayram demektir.61 Enes'ten gelen hadiste belirtildiğine göre Peygamber (s.a.v) bir gün yanımıza çıkmakta gecikti. Sonra yanımıza çıkıp gelince: Bir süre geç kaldın dedik; şöyle buyurdu: “Çünkü Cebrail bana üzerinde siyah bir nokta bulunan beyaz bir aynayı andıran bir şey ile yanıma geldi. Ben: Bu nedir ey Cebrail, dedim o dedi ki: Bu Cuma’dır. Onda hem senin için, hem de ümmetin için bir hayır vardır. Yahudilerle, Hıristiyanlar bugüne denk gelmek istediler de isabet ettiremediler. Allah sizi bugüne iletti. Ben: Ey Cebrail ya şu siyah nokta nedir? Dedim, şöyle dedi: Bu cuma gününde olup denk düşüren her Müslüman kulun, Allah'tan bir hayır isteyip de mutlaka onu o kimseye verdiği veya onun bir benzerini onun için kıyamet gününe sakladığı ya da onun gibi bir kötülüğü ondan geri çevirdiği o malum andır. Şüphesiz ki o gün Allah katında günlerin en hayırlısıdır ve şüphesiz cennetlikler o güne; “el-mezid” günü adını verirler.”62 Ebu Musa el-Eş'arî'den rivayet ettiğine göre Rasulullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Aziz ve yüce olan Allah kıyamet gününde günleri gerçek şekilleri ile yaratacak, Cuma gününü de aydınlık bir çiçek gibi var edecektir. Cuma’ya devam edenler, etrafını eşine zifaf için hazırlanan gelin gibi saracaklardır. Onların önünü aydınlatacak, onlar da ışığında yürüyeceklerdir. Renkleri kar gibi beyaz, kokuları misk gibi etrafa yayılacaktır. Kâfurdan dağlarda dolaşacaklar, bütün cinler, melekler hayretle Elmalılı, a.g.e, s. 44. Elmalılı, a.g.e, s. 45. 62 Kurtubi, El Cami’u Li Ahkami’l Kur’an, XVIII, Cuma, 118. 60 61 19 onların yol alışlarına bakacaklardır. Onlar, cennete girecekler ve Allah'tan ecir bekleyerek ezan okuyan müezzinler dışında kimse de onlarla birlikte olmayacaktır”.63 2- Cuma’nın Bizden Öncekilere de Farz Kılınmış Olması İslam âlimleri bizden önce Cuma’nın Yahudi ve Hıristiyanlara farz kılınmış olduğu görüşünde iseler de, çeşitli rivayetlerde de geçen, “onların bu güne isabet edemedikleri” konusunda ihtilaf etmişlerdir. Müslim’de yer alan Huzeyfe’nin Hz. Peygamberden yaptığı bir rivayete göre, Peygamber (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Bizden öncekileri Allah Cuma’dan şaşırtmıştır. Bu sebeple (İbadet günü olarak) Yahudiler’ in Cumartesi, Hıristiyanlarınki ise Pazar olmuştur. Daha sonra Allah bizleri yaratmış ve bize Cuma gününü bulmayı sağlamıştır. Bundan dolayı Cuma, Cumartesi ve Pazar günlerini (İbadet günleri olarak) seçmiştir. Böylece onlar( Yahudiler ve Hıristiyanlar) bizlere Kıyamet gününde tabi olacaklardır. 64 Ebu Hureyre’ den gelen bir rivayette ise; Allah Rasulü(s.a.v) şöyle buyurmaktadır: “ Bizler (Ehli kitap’a göre) en son yaratılanlarız. Kıyamet gününde de şu sebepten dolayı en başta olacağız: Bizden önce onlara, daha sonra bize kitap verildi. Sonra bu (Cuma) onlara farz kılınan günleri idi, fakat o gün hususunda ihtilafa düştüler. Allah da bizlere o günü bahşetmiştir. Artık bu hususta insanlar bize tabidirler. Yahudilerinki, yarın (Cumartesi) Hıristiyanlarınki ise, (Pazar) öbür gündür.65 Bu konuda Kadı İyaz şöyle diyor: “Açık olan şudur ki; Cuma gününün fazileti Yahudilere tayin edilmeden farz kılındı. Bu günün hangi gün olduğu hususunda ihtilafa düştüler ve Allah onlara bu günü belirtmedi. Bu ümmete ise, içtihada gerek kalmadan açıkça farz kılarak bu günü onlara belirtmiş oldu. Onlarda faziletine inanarak bu günü ihya ettiler”. Daha sonra şöyle devam etti: “ Musa (a.s) Yahudilere Cuma’yı emretti ve onlara bu günün faziletini bildirdi. Ancak onlar bunu değiştirerek Cumartesi gününün daha faziletli olduğuna inandılar, Musa’ ya onları bırak denildi”.66 İmam Nevevi ise, Bu konuyla ilgili hadis rivayetlerinden ortaya çıkan sonucu şöyle özetlemektedir: “ Cuma 63 Kurtubi, a.ge, 119. Müslim, Cuma, 7. 65 Buhari, Cuma, 11. 66 Nevevi, Kitab’ül Cuma, C, VI, s. 456. 64 20 Hz. Musa tarafından Yahudilere emredilmiştir. Ancak onlar Cumartesi gününü tercih etmişlerdir”.67 Pazar gününün Hz. İsa’dan sonra yerleştirildiği ve Yahudilerin Cumartesi geleneğinin bir taklidi olduğu tarihi gerçeklerle bilinmektedir. Bu sebeple, “Allah’ın Pazar gününü Hıristiyanlara ibadet günü olarak farz kıldığı” ifadesi bu bilgilere ters düşmektedir. Dolayısıyla rivayetlerin Hıristiyanlar ile ilgili bölümünde bir İdrac’ın söz konusu olabileceği düşünülebilir. Kaldı ki Müslim’de geçen Yine Ebu Hureyre’den gelen başka bir rivayette de; Cuma’nın Yahudilere farz kılındığı ve onların da bunda ihtilafa düştüklerine dair bir ifade şekli yer almamaktadır.68 Son olarak bu bilgiler ışığında şöyle bir yargıya gidebiliriz: Cuma’nın Yahudi ve Hıristiyanlara da farz kılındığı sonucu hadisin diğer rivayetinden de anlaşılacağı üzere tartışma götürür bir yargıdır. Bunu “Hz. Peygamber’in o günkü durumu ortaya koyması, Cuma’nın faziletini ve önemini ortaya koyma şekli” diye yorumlayabiliriz. 3- Hz. Peygamberin Cuma Sabahında Okuduğu Sureler Peygamber efendimiz (s.a.v)’ in birçok rivayetlerde Cuma günü sabah namazında bazı sureleri okuduğu rivayet edilmiştir. Ancak rivayetlerin çeşitli olması sebebiyle Cuma günü sabah namazında, hangi surelerin okunacağı hususunda âlimler ihtilafa düşmüşlerdir. Ebu Hureyre İbn Abbas’a dayandırdığı bir hadiste Hz. Peygamber’in şöyle dediğini rivayet etmektedir: “ Hz. Peygamber, Cuma günü sabah namazında “Elif Lam Mim Tenzilu es-Secde” suresini ve “Hel eta ale’l-İnsani hinun mine’d-dehr” suresini okurdu.” 69 Bazı hadis âlimleri bu ve buna benzer hadisleri yorumlayarak çeşitli görüşler öne sürmüşlerdir. Bunlardan İbn Hacer Fethu’l Barisinde : “ Muhitin sahibi bu iki sureyi Cuma günü sabahında okumak müstehabtır,” der. İslam’ı tam bilmeyenler onun haricinde bir kıraat’ın geçersiz olduğunu zannetmemesi için Cuma günü sabah İbn Hacer, Fethu’l Bari Şerhu Sahihi’l Buhari, III, s. 6. Müslim, Cuma, 7. 69 Buhari, Cuma, 11. 67 68 21 namazında bu iki sureyi okumak müstehabtır”. 70 Diğer hadis âlimleri ise; bu görüşü kabul etmeyerek Hz. Peygamberin bu iki sureyi okumayı, bir kısım muhaddislerin savunduğu gibi adet haline getirdiğini de ret etmişlerdir. Allah elçisinin bu iki sureyi bazı kereler okumuş olabileceğini savunmuşlardır. Peygamber’in bunları zaman-zaman okumasını da Hz. Âdem’in Cuma günü yaratılması ve kıyamet’in hallerini içersinde barındırmaları, dolayısıyla insanlara bunları hatırlatmak için okumuş olabileceği görüşünü öne sürmüşlerdir.71 4- Cuma Gününde Salatü Selam Getirmek Cuma günü Allah’ın Rasulüne Salatü Selam getirmekle duada bulunmak duaların en yücesi ve onun şefaatine mazhar olma noktasında birçok rivayetler vardır. Zamehşeri: Rasulullah (s.a.v)'i anmak, onu övmek, Raşit halifelerine, Muttaki Mü’minlere övgülerde bulunmak, öğüt vermek ve hatırlatmak manasını ihtiva eden sözler de Allah'ı zikretmek hükmündedir. Bunun dışında kalan zalimleri, hak etmiş olsalar bile, onların lakaplarını zikretmek, onları övmek, onlara duada bulunmak bunun dışındadır. Bu, şeytanı övmeğe benzer. Böyle bir zikir ise Allah'ı zikretmekten çok-çok uzaktır.72 Yine hadis rivayetlerinden öğrendiğimize göre, Allah Rasulü’ne yapılan bu Salat’ü Selamlar bu günde kendisine ulaşmaktadır. Evs b. Evs’ten nakledilen hadise göre Allah elçisi şöyle burmaktadır: “ Sizin en faziletli günlerinizden biri Cuma’dır. Âdem o günde yaratıldı ve yine o günde canı alındı. Sur’a o gün üflenecektir ve İnsanların bayılıp düşmeleri o gün olacaktır. O günde bana çok salât getirin. Sizin yaptığınız salât bana arz edilir”. Dediler ki: “ Ya Rasulullah, sen parçalandığın (çürümüş olduğun halde) zaman bizim salâtımız sana nasıl sunulur?” Allah Rasulu de şöyle buyurdular: Şüphesiz ki Allah, yere, Peygamberlerin bedenlerini yemeyi haram kılmıştır.73 İbn Hacer Fethu’l Bari III, s. 35. İbn Hacer, a.g.e, s. 36. 72 Kurtubi, El Cami’u Li Ahkami’l Kur’an, Cuma, XVIII/107. 73 Nesai, Cuma, 14. 70 71 22 5- Cuma Günü Duaların Kabul Gördüğü Saat Cuma günü, içinde duaların kabul edileceği bir zaman diliminin olması sebebiyle Müslümanlar arasında mümtaz bir yeri vardır. Buhârî ve diğer kaynaklarda nakledilen sahih bir hadiste de Rasulullah (s.a.v): “Onda öyle bir saat vardır ki, Müslüman bir kul, kalkar namaz kılar ve Allah'tan bir şey dilerken o vakte rastlarsa, herhalde Allah o kimseye dilediği şeyi verir” buyurmuştur. Daha sonra eliyle işaret ederek o saatin azlığını da anlatmıştır. Bu saate, “saat-ı icabet” (duaların kabul edildiği saat) denir. Bu saatin hangi zamana denk geleceği hakkında da çeşitli rivayetler şöyledir: Ebu Bürde (r.a)'den: İmamın namaza duracağı andan bitireceği ana kadarki zaman. Hasan'dan gelen rivayete göre: Güneşin zevali esnasındaki an. Şa’bî'den: Alış verişin haram olduğu zamanla helal olduğu zaman arası, Hz. Aişe'den gelen rivayette: Müezzin’in namaza çağırdığı an, olarak geçmekte, İbnü Ebi Şeybe'nin Kesir b. Abdullah el-Müzeni'den merf’u olarak naklettiği bir hadise göre de: Kametten namazdan çıkılıncaya kadarki andır. Ebu Ümame (r.a)'den: Ümid ederim ki, Cuma'daki saat, şu zamanların birisindedir: “Müezzinin ezan okuduğu yahut İmam’ın minbere oturduğu ya da namaz için kamet getirildiği vakit. Tavus ve Mücahit’ten gelen rivayette ise, İkindiden sonraki vakittir.74 Buhârî'de Enes b. Malik (r.a)'ten rivayet edildiği üzere, "Peygamber (s.a.v) Zamanında bir sene kuraklık olmuştu. Bir Cuma günü Hz. Peygamber hutbe okurken bir A’rabi kalktı: “Ya Resulallah, mal helak oldu, çoluk çocuk aç kaldı. Allah'a bizim için dua ediver” dedi. Bunun üzerine Resulullah iki elini kaldırdı, o esnada gökte bir bulut parçası görünmüyordu. Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki, Peygamber elini indirinceye kadar dağlar gibi bulutlar fırlamaya başladı. Sonra da minberden inmedi. İnerken baktım ki mübarek sakalından yağmur damlıyordu. O gün yağdı, ertesi gün de yağdı, daha ertesi gün de yağdı, ta gelen Cuma’ya kadar. Yine aynı A’rabi (veya başka birisi) kalktı. “Ya Resulallah binalar yıkıldı, mal sular altında kaldı. Allah'a bizim için dua ediver.” dedi. Hz. Peygamber yine iki elini kaldırdı “Allah'ım üzerimize değil, etrafımıza” dedi ve eliyle işaret buyurdu. Ne tarafa işaret ettiyse bulut açılıverdi. 74 Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, Cuma, VIII, 45. 23 Medine bir göl gibi olmuştu. Vadi bir ay ark halinde aktı. Etraftan kim geldiyse kuvvetli yağmur yağdığını söylüyordu.”75 Abdullah b. Amr’ın dedesinden naklettiği hadiste Rasulullah(s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Cuma gününde öyle bir vakit vardır ki, o vakitte kul Allah’tan ne dilerse Allah onu verir.” Ey Allah’ın Resulü, o vakit hangi vakittir?” bunun üzerine Rasulullah şöyle buyurdu: “Namaz için kamet getirilmesinden namazın bitirilmesine kadar olan vakittir. 76 Enes b. Malik’ten, bu zaman diliminin ikindiden güneşin batmasına kadar olan vakit içersindeki andır.77 Görüldüğü üzere zikredilen rivayetler ve onların dışındaki rivayetlerden de anlaşılacağı üzere, bu konuda kesin bir fikir ileri sürülemeyecektir. Çünkü Yüce yaratıcımız kadir gecesinde olduğu gibi, bu mübarek vaktin zamanını ilahi hikmetine binaen gizli tutarak açıklamamıştır. B- Cuma’yı Anlatan Rivayetler 1- İbadet Olarak Cuma ve İçeriği a-Cuma’nın Müslümanlara Farz Kılınması Cuma namazı İslam kaynaklarının aslı olan Kur’an ve Sünnetle sabittir. Daha da ötesi “Ey İman edenler, Cuma günü namaz için çağrıldığınızda, Allah’ın zikrine koşun ve alış verişi bırakın”, 78 İfadesi tek başına Cuma namazının farz oluşunu ispatlamaya yeterlidir. Ayrıca helal olan bir şeyin (alışverişin) Cuma namazı nedeniyle haram kılınması da Cuma’nın farziyetini ortaya koymaktadır. Bunun yanı sıra Cuma namazının kılınmasıyla öğle namazının düşmesi, Cuma’nın Öğle namazının yerine geçmesi bir başka delil olarak zikredilebilir.79 75 Elmalılı, a.g.e, Cuma, 45. Tirmizi, Cuma, 2. 77 Tirmizi, Cuma, 2. 78 Cuma Suresi, 9. 79 Mevdudi, Tefhimu’l Kur’an, VI, 307. 76 24 Cabir b. Abdillah’tan gelen bir rivayette, Hz. Peygamber (s.a.v) şöyle buyurmaktadır: “Bilesiniz ki Allah Teala, Cuma’yı sizlere bu sene, bu ayda, bu günde, benim şu makamımda kıyamete kadar farz kıldı. Şimdi her kim benim hayatımda ve benden sonra bir imamı olduğu halde Cuma’yı hakir görerek veya inkâr ederek kılmazsa Allah onun iki yakasını bir araya getirmesin, işini ona mübarek kılmasın. Dikkat edin tövbe edinceye kadar onun namazı, zekâtı, haccı, orucu, iyiliği makbul değildir.80 Yüce Allah Cuma namazını her Müslüman’a farz kılmıştır. Bu, Cumanın farz-ı kifaye olduğunu söyleyenlerin görüşlerini reddetmektedir. Bu görüş bazı âlimler tarafından nakledilmiştir. Konuyu gereği gibi tahkik etmemiş bazı kimseler Malik'ten onun bu namazın sünnet olduğunu söylediğini nakletmişlerdir. Hâlbuki ümmetin ve imamların çoğunluğu Cuma namazının farz-ı ayn olduğunu kabul etmişlerdir. Çünkü yüce Allah: “Cuma namazı için çağrıda bulunulduğu vakit Allah’ın zikrine koşun ve alışverişi bırakın” diye buyurmuştur.81 Allah Rasulü (s.a.v) efendimizden gelen başka rivayetlerde de Cuma’nın önemi vurgulanmış ve onu özürsüz olarak terk edenlerin kalplerinin mühürlenmesi gibi çeşitli azap’a çarptırılacakları vurgulanmıştır. Bu bağlamda Ebu Hureyre ve İbn Ömer’den gelen rivayete göre Allah Resulü şöyle buyurmaktadır: “ Bazı Kimseler ya Cumaları terk etme işini bırakırlar ya da Allah mutlaka onların kalplerine mühür vurur, sonra da kesin gafillerden olurlar.”82 Tirmizi’de geçen Muhammed b. Amr’ın rivayetinde ise: “ Kim önemsemeyerek üç defa Cuma’yı terk ederse Allah onun kalbini mühürler” buyurmaktadır. 83 Hafsa (r:a)’ın rivayetine göre Hz.Peygamber (s. a.v) : “Cuma’ya gitmek her buluğa ermiş kişiye farzdır buyurmuştur”.84 Abdullah b. Mesud’dan rivayet edilen başka bir hadiste de, Allah Resulü (s.a.v) : “ Andolsun, bir adama insanlara namaz kıldırmasını emretmeyi sonra da Cuma’dan geri kalanların evlerini yakmayı düşündüm”85 buyurarak konunun önemine dikkat çekmiştir. Müslim’de yer alan Semura b. Cündüb’ün rivayetin de ise, Peygamber (s.a.v) efendimiz şöyle buyurmuştur: “ Bir İbn Mace, İkameti’s-Salât, 1 Kurtubi, XVIII/106. 82 Müslim, Cuma, 7. 83 Tirmizi, salât, 2. 84 Nesai, Cuma, 14. 85 Müslim, Mesacid, 1. 80 81 25 özrü olmadığı halde Cuma namazını kılmayan kimse bir dinar tasadduk etsin, bir dinar bulamazsa yarım dinar etsin”.86 Burada dikkat edilmesi gereken husus, Hz. Peygamber bu ifadesini Cuma’ya gitmemeyi adet edinenler için kastetmediği aşikârdır. Bunu yukarıda zikredilen, Cuma namazına mutlaka iştirak edilmesinin gerekliliğini bildiren hadislerden anlamaktayız. b-Müslümanların Cuma’ya Teşvik Edilmesi Cum’a Namazının edası ile ortaya çıkacak sevabı Allah rasülü (s.a.v) efendimiz şöyle ifade etmektedir: “Kim Cum’a günü cünüplükten güsleder gibi güsleder sonra ilk saatte namaza giderse; bir deve kurban etmiş gibi, ikinci saatte giderse; bir inek kurban etmiş gibi, üçüncü saatte giderse; boynuzlu bir koç kurban etmiş gibi, dördüncü saatte giderse; bir tavuk tasadduk etmiş gibi olur. İmam minbere çıktığında artık melekler zikri dinlemek üzere hazır bulunurlar. 87 Allah Rasulu’nün Cum’a namazına katılımı sağlamak hususunda yaptığı beyanların biri de bu ibadeti yerine getirecek kimsenin alacağı sevabı şu şekilde açıklamasıdır: Ebu Hureyre’nin naklettiği hadise göre, Hz. Peygamber: “Beş vakit namaz ve bir sonraki Cuma’ya kadar Cuma namazı büyük günahlar işlemediği sürece aralarındaki günahlara kefarettir.”88 c-Bu İbadete Hazırlık Yapmak Allah elçisi diğer ibadetlerde olduğu gibi yapılacak olan bir ibadetin öncesinde, ona hazırlık mahiyetinde birtakım eylemlerin yerine getirilmesinin faziletli olacağını anlattığı gibi, Cuma namazındaki hazırlayıcı unsurlardan da bahsetmiştir. Bunların başında da namaza gitmeden evvel gusletmek vardır. İbn Ömer’den nakledildiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “ Her biriniz Cuma namazına geldiğinde yıkansın.” 89 Aynı konu ile ilgili Ebu Said’in 86 Nesai, Cuma, 14. Buhari, Cuma, 11. 88 İbn Mace, İkameti’s-Salât, 1. 89 Buhari, Cuma, 11. 87 26 rivayetinde ise; “ Cuma günü yıkanmak ihtilam olan her kimseye vaciptir” şeklinde gelmiştir.90 Hz. Aişe’den gelen bir rivayete göre de; “ İnsanlar yüksek tepelerindeki evlerinden sırtlarında yüklerle Cuma’ya gelirlerdi. Bu yüzden tozlanır, terler, üstlerinde kokular çıkarırlardı. İşte bu vakitlerden birinde ben Rasulullah’ın yanında olduğum bir sırada onlardan bir adam geldi ve Peygamber ona “Keşke şu gününüz için temizlenseydiniz” dedi.91 Semura b. Cündüb’ün rivayeti Cuma günü yıkanmanın hükmü hususunda da bizlere ışık tutmaktadır: “Bir kimse Cuma günü abdest alırsa ne ala, fakat guslederse bu daha faziletlidir.” 92 Allah Rasulu’nden gelen diğer rivayetlerde belirtildiği gibi Cuma namazından önce yapılacak eylemlerden biri de mümkün olduğunca güzel koku sürünmek, en güzel elbiseler giyinmek ve ağız temizliğini yapmak üzere misvak kullanmaktır. Böylece Cuma namazı için hazır hale gelinmiş ve bu günün adeta bir bayram havası içersinde eda edilmesi sağlanmış olacaktır. Hz. Peygamber (s.a.v) efendimiz bu manada bizzat kendisi ümmetine örnek olmuş, söylemiş olduklarını ilk önce kendisi uygulamıştır. Şimdi bu konu ile ilgili birkaç rivayet aktaralım. İbn Abbas ve Ebu Said el-Hudri’den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur. “Baliğ olan her bir kimseye Cuma günü yıkanmak, imkân bulursa misvaklanmak ve hoş koku sürünmek vaciptir.”93 Amr b. As’tan gelen bir rivayette Allah elçisi şöyle buyurmuştur: “Kim Cuma günü yıkanır, eğer hanımının kokusu varsa ondan sürünür, elbiselerinin düzgünlerinden giyer sonra da insanların üzerlerine basmaz, hutbe esnasında lüzumsuz bir şeyle de uğraşmazsa bu, onun bir sonraki Cuma’ya kadar yaptıklarına kefaret olur.” 94 Müslim, Cuma, 7. Müslim, a.g.e, 7. 92 Tirmizi, Cuma, 2. 93 Buhari, , Cuma, 11. 94 Ebu Davut, Salât, 2. 90 91 27 Yahya b. Said de şöyle rivayet etmiştir : “Biriniz işi için kullandığı iki elbisesi dışında Cuma için de iki elbise edinse ne olur ?”. Allah elçisi Cuma günü Müslümanların giyeceği elbisenin vasfını Hz. Ömer’le kendisi arasında geçen şu cümlelerle açıklamıştır; Hz. Ömer mescidin kapısının yanında satılık olarak duran ipeğe benzeyen bir elbise gördü ve “ Ey Allah’ın elçisi, bunu satın alsan da Cuma günü ve sana elçiler geldiği zaman onu giysen” dedi. Rasulullah da: “Bunu ahirette nasibi olmayan giyer” buyurdu.95 Yine Allah elçisi Cuma günü namazdan önce Müslümanların halka oluşturmalarını yasaklamıştır. Bu konuda Amr b. Şuayb’ın rivayeti şöyledir : “Rasulullah Cuma günü namazdan önce halka oluşturmaktan nehyetti.”96 d-Cuma Namazı’nın Vakti Cuma namazı ile ilgili rivayetlerin çoğunluğundan da anlaşılacağı üzere birkaç rivayetin dışında öğlen vaktinde eda edilmesi gerektiğinde ittifak vardır. Hz. Enes b. Malik’ten gelen rivayette “Allah elçisi Cuma’yı güneş batıya doğru meyledince kılardı” dediği nakledilmiştir.97 Yukarıda bahsettiğimiz gibi rivayetlerin çoğunluğu Allah Rasulu döneminde Cuma Namazı’nın öğle vaktinde kılınmış olduğunu göstermektedir. Bu rivayetlerin en belirgin olanı Cabir b. Abdullah’dan gelen rivayettir : “ Biz Cuma namazını Rasulullahla birlikte kılar sonra döner ve su taşıdığımız develerimizi dinlendirirdik” Hadisin ravilerinden olan Hasan, bunun hangi vakitte olduğunu ravi zincirinden olan Cafer’e sormuş, oda ona : “Zeval vaktinde” diye cevap vermiştir.98 95 Buhari, Cuma, 11. Ebu Davut, Salât, 2. 97 Buhari, Cuma, 11. 98 Müslim, Cuma, 7. 96 28 Bu konuyu İbn Hacer el-Askalani şöyle değerlendirmektedir: Enes b. Malik’in rivayetinden açıkça anlaşıldığı gibi Rasulullah Cuma namazlarını sürekli olarak güneşin zevalinden sonra kıldığı anlaşılmaktadır.99 e-Cuma’nın Ezanı Hz. Peygamber dönemi ile Hz. Ebu Bekr ve Hz. Ömer dönemlerinde, ezan hatip hutbeye çıktığında okunmaya başlanıyordu. Daha sonraları Toplumdaki değişiklikler, çoğalmalar vb. gibi etkenlerle ezan okunmasında bazı değişiklikler yapılma ihtiyacı doğmuş ve Hz. Osman tarafından ikamet dâhil, üçüncü bir ezan’ın okunması ihdas edilmiştir. Bu konuda Said b. Yezid’den gelen rivayete göre bu olay şöyle nakledilmektedir : “Hz. Peygamber’in, Ebu Bekir’in ve Ömer’in zamanlarında Cuma günü ilk ezan imam minbere oturduğunda okunuyordu. Hz. Osman döneminde insanlar çoğaldılar ve uzakta olanlar için üçüncü bir ezan ilave edildi.100 Bu konu Kurtubi’de şöyle geçmektedir: Cuma günleri ezan, Rasulullah (s.a.v) döneminde diğer namazlardaki gibi idi. Peygamber (s.a.v) minbere oturduğunda bir kişi ezan okurdu, Ebu Bekir, Ömer ve Kûfe'de Ali de böyle yapıyorlardı. Daha sonra Osman (r.a) insanların Medine'de kalabalıklaşması üzerine “ez-Zev-râ” diye adlandırılan evinin üzerinde okunan üçüncü bir ezan ilave etti. İnsanlar ezanı duyduklarında camiye gelirler, Osman minbere oturduğunda Peygamber (s.a.v) ‘in müezzini ezanı okur, sonra Osman hutbe irad ederdi.101 Saib b. Yezid dedi ki: Rasulullah’ın bir tek müezzini vardı. Kendisi minbere çıktığında müezzini ezan okur, indi mi kamet getirirdi. Ebu Bekir ve Ömer döneminde de böyle idi. Osman halife olup, insanlar çoğalınca pazarda ez-Zevrâ diye adlandırılan İbn Hacer el-Askalani, C, III, s. 47. Buhari, Cuma, 11. 101 Kurtubi, Ahkâm, XVIII/100. 99 100 29 bir evin üzerinde üçüncü bir ezan ilave etti. Sonra Osman minbere çıktığında ezan okur, indiğinde ise, kamet getirirdi.102 Buhari de bu hadisi bu manada değişik yollarla rivayet etmiştir. Bunların birisinde şöyle denilmektedir: Cuma günü okunan ikinci ezanı Osman b. Affan mesaide gelenlerin sayısı çoğalınca emretmişti. Cuma günü imam minbere çıkıp oturduğu zaman okunurdu.103 2- Cuma Hutbesinin Şekli a-Hutbenin Ayakta Ve İkiye Ayrılarak Yapılması Cabir b. Semura bu konuda Simak’a şöyle demiştir : “Allah Rasulu ayakta hutbe okur, sonra oturur, sonra kalkarak ayakta hutbe okurdu. Sana kim onun oturarak hutbe okuduğunu haber verdiyse muhakkak yalan söylemiş. Vallahi ben onunla iki binden fazla namaz kıldım.” demiştir.104 Yine İbn Ömer’den de aynı konuyla ilgili olarak; “Rasulüllah Cuma günü ayakta hutbe okur, sonra oturur, sonra yine kalkardı. Tıpkı bugün sizin yaptığınız gibi.”105 Bir başka rivayette de Ebu Ubade şöyle naklediyor. Ka’b b. Ucre mescide girdi. Bu esnada Abdurrahman b. Hakem oturarak hutbe okuyordu. Bunun üzerine Ka’b şöyle dedi: “Şu çirkine bakın, oturduğu yerden hutbe okuyor. Hâlbuki Allah Azze ve Celle “Onlar bir ticaret ve eğlence görünce seni ayakta bırakıp hemen oraya yönelirler” buyurmuştur.106 b-Hutbede Dua Yapılırken Ellerin Konumu Âlimler hatibin ellerini kaldırıp kaldırmayacağı hususunda ihtilaf etmişlerdir. Enes b. Malikten gelen bir rivayet doğrultusunda Nevevi bunun yapılabileceğini ve Peygamber’in bunu uyguladığını savunmuştur. Enes bu olayı şöyle rivayet etmektedir: 102 Kurtubi, a.g.e, XVIII/100. Kurtubi, Ahkâm, XVIII/100. 104 Müslim, Cuma, 7. 105 Müslim, a.g.e, 7. 106 Nesai, Cuma, 14. 103 30 “Peygamber zamanında insanlara bir kıtlık isabet etti. Bir Cuma günü Peygamber hutbe okurken bir bedevi Arap ayağa kalkarak; “Ey Allah’ın elçisi, mallar helak oldu, çocuklar aç kaldı, bizim için dua et dedi”. Resulullah iki elini kaldırdı ki biz o esnada gökyüzünde hiçbir bulut görmüyorduk. Allah’a yemin olsun ki, bulutlar dağlar misali gökyüzünü kaplamadıkça Rasulullah ellerini indirmedi ve minberden inmedi.”107 Başka bir rivayette ise, Umare b. Ruveybe’nin Bişr’i hutbe esnasında ellerini kaldırdığını ve O’na : “Allah senin iki elinin tenini çirkin kılsın. Ben Rasulullah’ın (Şahadet parmağını kaldırarak) şundan fazlasını yaptığını görmedim”108 Demesini delil alarak bu haraketin hutbe esnasında yapılmamasının gerektiğini savunmuşlardır. İmam Nevevi bu rivayeti delil alarak, sünnet olanın hutbe esnasında ellerin kaldırılmamasıdır. Nevevi gibi düşünen âlimler, normalde hutbe esnasında eller kaldırılmaz, Enes’in hadisini, Peygamber bunu sadece yağmur duası için yapmıştır, şeklinde yorumlamak lazım109 demişlerdir. c-Hutbenin Kısa Tutulması Allah Resulü (s.a.v) ibadet esnasında insanların durumunun gözetilmesini her defasında ashabına telkin etmiştir. Bu onun bir rahmet Peygamberi olmasından kaynaklanmaktadır. Cabir b. Semura O’nun ibadet şeklini tasvir ederken şöyle demiştir: “ Allah elçisiyle namaz kılıyordum. O’nun namazı da dengeli oluyordu hutbesi de”.110 d-Hatibin Hutbede iken Kur’an Okuması Bu konuda Ümmü Hişam şöyle demektedir: “İki sene veya bir sene küsür bizim fırınımızla Rasülüllah’ın fırını birdi. Ben Kaf ve’l Kur’anil Mescid’i, Rasülüllah’ın dilinden öğrenmişimdir. O, bunu her Cuma hutbede insanlara okurdu.111 107 Buhari, Cuma, 11. Tirmizi, Cuma, 2. 109 İbn Hacer, C, III, s. 78. 110 Müslim, Cuma, 7. 111 Müslim, a.g.e. 108 31 Bir başka rivayette ise, Allah Rasulu’nun hutbede “ve nadev ya malikü” okuduğu belirtilmiştir.112 e-Hatibin Hutbesini Zorunlu Durumlarda Kesmesi Bazı özel durumlarda Hz. Peygamber (s.a.v) hutbesini keser sorun neyse onu giderir daha sonra hutbesine kaldığı yerden devam ederdi. Bunun bir örneğini de Ebu Rifa’a şöyle anlatmaktadır: Allah Rasulu hutbe okurken yanına gittik, Ben “Ey Allah’ın elçisi, Bu adam, (kendisini kastederek) dinini sormak üzere gelmiş bir garip adamdır. Dininin ne olduğunu bilmemektedir”.dedim. Bunun üzerine Rasulullah bana yöneldi ve hutbesini bıraktı yanıma kadar geldi. Oturması için bir şey getirildi. Resulullah bunun üzerine oturdu ve Allah’ın kendisine öğrettiklerinden bana da öğretmeye başladı. Sonra tekrar hutbesine döndü ve kalan kısmını tamamladı.113 f- Hutbe Esnasında Hiç Kimsenin Rahatsız Edilmemesi Hutbe okunurken insanların hutbeyi idrak edebilmeleri için insanları rahatsız etmek yasaklanmıştır. Muaz b. Cebel’in rivayetine göre, Allah Rasulu şöyle buyurmuştur. “Kim Cuma günü insanların omuzlarından aşarak ilerlerse bu hareketiyle Cehenneme bir köprü kurmuş olur”114 Nafi, İbn Ömer’den şöyle dediğini işittim: “ Biriniz Cuma günü kardeşini yerinden kaldırıp sonra onun yerine oturmasın”115 Abdullah b. Büsr de Allah Rasulu döneminde şahit olduğu bir olayı şöyle anlatmaktadır: “ Cuma günü bir adam geldi ve insanların omuzlarına basarak ilerlemeye başladı. Peygamber hemen otur, rahatsız ettin buyurdu”116 Müslim, Cuma, 7 Müslim, a.g.e 114 Tirmizi, Cuma, 2. 115 Buhari, Cuma, 11. 116 Nesai, Cuma, 14. 112 113 32 g-Hutbe Okunurken Konuşmamak Ebu Hureyre (r.a) ‘dan dan rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v) efendimiz şöyle buyurmuştur: “Cuma günü imam hutbe okurken arkadaşına “sus” bile desen lağvetmiş olursun”117 h-Hutbe Okunurken Namaz Kılınması Cabir b. Abdillah’tan rivayet edildiğine göre, “Cuma günü Allah elçisi hutbe irad ettiği sırada bir adam çıkageldi. Rasulullah ona “Namaz kıldın mı?” diye sordu. Adam da “hayır” cevabını verince, O da; “Kalk iki rekât kıl” buyurdu.118 3- Cuma Namazının Mahiyeti a-Cuma Namazı Kimlere Gereklidir? Abdullah b. Amr’dan Peygamber (s.a.v)’in şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Cuma, ezanı işiten her kişiye farzdır”.119 b-Cuma’nın Terkinin Caiz Olduğu Özürler Dârakutni rivayet etmiştir, ilim adamlarımız şöyle demişlerdir: Cuma namazına gitmeyi imkânsız kılacak bir mazeret bulunması hali dışında Cuma namazına gitmekle mükellef olan hiçbir kimse Cuma namazına gitmekten geri kalamaz. Gitmeye engel olacak kadar bir hastalık yahut hastalığın artma korkusu hakkında hâkimin haklı bir hükmü bulunmaksızın, Sultanın malında ya da bedeninde kendisine haksızlık edeceğinden korkması gibi. Çamur ile birlikte sağanak yağmur kesilmeyecek olursa bir mazeret teşkil eder. Ancak Malik bunu kişiye bir mazeret görmemiştir. Bu görüşü elMehdevi nakletmiştir. Bir kimse ölüm döşeğinde bulunan oldukça yakın bir kişi dolayısıyla onunla ilgilenecek kimse bulunmadığı takdirde cuma namazına gitmekten geri kalacak olursa, bu haline müsaade edilebilir.120 117 Buhari, Cuma, 11. Buhari, a.g.e. 119 Ebu Davut, Salât, 2. 120 Kurtubi, Ahkâm, XVIII/104. 118 33 Mazeretsiz olarak cuma namazından geri kalıp imamdan önce namaz kılan kimse, sonra iade eder ve imamdan önce namaz kılması onun yükümlülüğünü kaldırmaz. Namaza gitmek imkânı bulunmakla birlikte, bir kimse namazdan geri kalacak olursa, yaptığı bu işi dolayısıyla Allah'a karşı isyan etmiş olur.121 Buharide Abdullah b. Abbas’ın yağmurlu bir Cuma gününde müezzinine şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Eşhedü enne Muhammeden Rasulüllah dedikten sonra Hayye ala’s-salah deme, namazı evlerinizde kılın, de”. Fakat insanlar bunu kabul etmediler. Bunun üzerine Abdullah: “Bunu benden daha hayırlı olan yaptı. Cuma farz bir görevdir ama sizi sıkıntıya sokmak istemedim. Yoksa çamurda, kaygan zemin üzerinde yürüyeceksiniz”.122 c-Cuma’dan Önce Kılınan Sünnet Namazı Bazı âlimler Cumadan önce kılınan sünnet namazının varlığı konusunda, farklı görüşler ileri sürmüşlerse de, böyle bir namazın sünnet oluşu hususunda birçok rivayet vardır. Ebu Hureyre’den gelen bir rivayette; Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kim Cuma günü güsleder, sonra Cuma’ya gelir ve kendisine takdir ettiği kadar namaz kılar, sonra imam hutbesini bitirinceye kadar susar, daha sonra da Cuma’yı kılarsa, O Cuma ile diğer Cuma arasındaki günahları bağışlanır.”123 Tirmizi’de yer alan bir başka rivayette ise, Abdullah b. Mesud’un Cuma’dan önce dört rekât namaz kıldığı rivayet edilmiştir.124 Âlimlerin çoğunluğuna göre bu rivayetler ışığında Cuma namazından evvel namaz kılmak caizdir. 121 Kurtubi, a.g.e, XVIII/104. Buhari, Cuma, 11. 123 Müslim, Cuma, 7. 124 Tirmizi, Cuma, 2. 122 34 d-Cuma’dan Sonra Kılınan Sünnet Namazı Bu konuda İslam âlimleri Hz. Peygamberin Cuma namazından sonra kaç rekât namaz kıldığı hususunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Ebu Hureyre’nin nakline göre, Allah elçisi (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Biriniz Cuma’yı kıldığında ardından dört rekât kılsın”.125 Abdullah b. Ömer de Hz. Peygamber’in Cuma’dan sonra evine dönmedikçe namaz kılmadığını, evine dönünce de iki rekât kıldığını rivayet etmiştir.126 e-Cuma Namazında Özellikle Okunan Bazı Sureler Cuma namazında Hz. Peygamberin Özellikle okumuş olduğu surelerin olduğuna dair rivayetler vardır. Bu konuda daha önce Semura’nın Hz. Peygamber’in Cuma günleri “sebbih’isme rabbike’yi ve insan suresi’ni okuduğuna dair rivayetinden bahsetmiştik. Ebu Hureyre’den gelen bir rivayette ise, birinci rekâtında Cuma suresini, ikinci rekâtında da Münafikun suresini okuduğu, bir Cuma namazından sonra kendisine bu konuda gelen bir soruya “Ben Rasulullah’ın Cuma günleri bu iki sureyi okuduğunu işittim” demiştir.127 f- Bayram İle Cuma’nın Aynı Güne Denk Gelmesi Cuma namazı ile bayram’ın aynı güne rastlaması halinde bir takım rivayetlere dayanılarak Cuma’nın düşeceği hususunda görüş bildirilmiştir. Ebu Ubade bu konuda şöyle demiştir: “Hz Osman’la birlikte bir bayram yaşadım. Geldi namaz kıldı ve gitti. Bu sırada hutbe okudu ve “Sizin şu gününüzde iki bayram bir araya gelmiş bulunuyor. Yüksek yerlerde oturanlardan kim Cuma’yı beklemek isterse beklesin. Kim de dönüp gitmek isterse ona izin verilmiştir”.128 Müslim, Cuma, 7. Buhari, Cuma, 11. 127 Müslim, Cuma, 7. 128 Muvatta, İdeyn, 1. 125 126 35 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CUMA’NIN TOPLUMSAL BOYUTU Bir dinin, herhangi bir toplumda yayılıp yerleştiği ve kökleştiği andan itibaren, orada çeşitli inançlar, müesseseler, normlar, adet ve görgüler yerleştirdiği muhakkaktır. Aynı zamanda toplumun sosyal varlığı ile kaynaşarak, toplum fertlerini dini ve soyokültürel bütünleştirici rolünü de oynamaktadır. Gerçekten de bu olguyu Cuma ve Cuma ibadeti açısından düşünürsek meseleyi biraz daha iyi algılamış oluruz. Özellikle inancı ve sisteminin temelinde “Tevhid” akidesini yerleştirmiş olan İslam dini, insan toplumunu, içinde barındırdığı sosyal içerikli ibadetleriyle sanat, hukuk, ahlak, açısından yönlendiren bir unsur olmuştur.129 A-CUMA’NIN KUTSALLIĞI Dinimiz’de yer alan tevhid kavramı, kutsal ve kutsal olmayan şeklindeki bir kategori ayırımına müsaade etmez. Ancak Kur’an’da bazı şeyler bu şekilde bir ayırımı içermektedir. Kur’an bazı şeyleri kutsaması böyle bir ayrım yaptığı anlamına gelmez. Yeryüzündeki her nokta ve varlık her an, kutsalın bir tecellisidir. Bu gerçeği Rabbimiz Rahman suresi 55/29. ayette, “O (Allah) her an bir iştedir” şeklinde ifade etmiştir. Bu demektir ki, zaman içinde Allah’ın devre dışı kaldığı, olayların gelişiminden bir an bile habersiz kaldığı bir an yoktur. Dolayısıyla Allah-zaman ilişkisi bağlamında bütün zamanlar kutsallığı içermektedir.130 Buna göre, Cuma belli bir günü ve sınırlı bir zaman dilimini ifade etmesi açısından “zamansal kutsallık” kategorisi içinde yer alır. Kur’an’da Cuma’nın kutsallığına ilişkin hiçbir atıf yoktur. Bununla birlikte, Cuma Suresi 62/9.ayette “Ey inananlar! Cuma günü namaza çağrıldığınız zaman hemen Allah’ı anmaya koşun ve alış verişi bırakın. Eğer bilmiş olsanız, elbette bu sizin için daha hayırlıdır” buyrulmuştur. Bu emir Cuma’nın kendisinin metafizik boyutta kutsanmış bir gün ya da zaman dilimi Günay, Din Sosyolojisi, 314. Mehmet Akif Demir, Hadislere göre Cuma ve Toplumsal Boyutu, 19 Mayıs Üniv. Sosyal, Bil. Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2002, s. 130. 129 130 36 olduğunu göstermemekte, aksine o günde yapılan bir ibadetin boyutunu ele alması bakımından Allah katındaki yerini konu etmektedir.131 Allah Rasulu’nün bu konuyla alakalı açıklamaları, Müslümanların en azından haftada bir kez toplanıp kendi aralarında sıkıntılarını ve ihtiyaçlarını konuşup siyasetlerini belirleyecekleri bir toplanmanın, anlam ve önemini belirgin kılmak maksadıyla yapılmış açıklamalardır. Cuma gününe özel bazı dini niteliklileri içersine alan bu beyanların tamamı toplumsal ve sosyal içeriklidir. Boy abdesti almak, bıyıkları kısaltmak, tırnak kesmek vb. bedensel temizlikler yapmak; misvak ve fırça ile dişleri temizlemek; güzel elbise giymek; güzel koku sürünmek; camiye erkenden gitmek; camileri temizleyip kokulandırmak; hutbeleri dikkatlice dinlemek gibi faaliyetler aslında Cuma gününe ya da ibadetine özel işler olmayıp genel eğitim kurallarındandır. Bu işlerin Cuma günü ve ibadetiyle ilgili metinlerde yer alıyor olması, haftalık olarak yapılan bu toplantının belli bir disiplin ve etki içinde en güzel şekilde geçmesi içindir.132 Cuma günü’nün, hikmeti bilinemeyen bir şekilde Allah tarafından seçilen bir zaman dilimi olduğu, buna bağlı olarak insanlık için, Hz. Âdem’in yaratılması gibi önemi büyük bazı olayların bu gün içinde gerçekleştiği, Kıyametin de bu günde kopacağı şeklinde birtakım rivayetler bulunmaktadır. “Güneşin doğduğu en hayırlı günün Cuma olduğu, Âdem’in o gün yaratıldığı, o gün cennete sokulduğu ve yine o gün cennetten çıkartıldığı, kıyametin de Cuma günü kopacağı” mealinde bazı gaybi bilgiler ihtiva eden haberler, Cuma gününün zamansal açıdan kutsal kabul edilmesine delil teşkil etmişlerdir. Yine Cuma günü içersinde seçilmiş bir zaman dilimi olduğundan hareketle bu günü ta’zim ederek onu ibadete tahsis etmenin önceki milletlere de farz kılındığını ama öncekilerin bu günden şaştığını, bu günün Müslümanlara verilen bir armağan olduğu da hadislerde verilen bilgiler arasında yer almaktadır. Ne var ki, sübutları katı olmakla birlikte ihtiva ettikleri bilgiler noktasında ciddi problemler taşıyan bu haberlerin neye delalet ettikleri ve nasıl anlaşılması gerektikleri cevabı güç bir sorudur. Ancak burada hemen ifade edilmelidir ki, gerek Hz.Peygamber’den, 131 132 Demir, s. 130. Demir, a.g.e, a.y. 37 gerekse sonraki nesillerden Cuma ibadetinin kaynağının onun kutsal bir zaman dilimi olduğu yönünde hiçbir rivayet yoktur.133 Diğer açıdan Cuma gününün kutsal bir zaman dilimi olduğu inancını besleyen ana unsurun uydurma hadisler olduğu anlaşılmaktadır. Buradan şu sonucu çıkarmamız mümkündür: Bu konuyla alakalı uydurma hadislerin önemli bir bölümünün, Cuma günü ve hatta gecenin kutsiyetini ortaya koymak maksadıyla üretildiği anlaşılmaktadır. Hz.Peygamber’den sonra ortaya çıkan bu haberlerin Ehl-i Kitap’ın Sebt ve Pazar anlayışının tesiri olması kuvvetle muhtemeldir. Bilindiği gibi her iki geleneğin kaynağında ontolojik kutsallığına inanılan gün anlayışı yer almakta, ibadetler bu anlayışın bir neticesi olarak yerine getirilmektedir. İslam’daki Cuma geleneği ise, bu anlayışların tersine ibadet merkezli olarak ortaya çıkmış ve sosyal boyutlarıyla şekillenmiştir. Cuma’nın Sebt ve Pazar geleneklerinde olduğu gibi zamanın kutsallığına bir kaynağının olmaması Cuma’nın bazı uydurmacılar tarafından tamamlanması gereken bir yönü olarak algılanmış ve bu hedef doğrultusunda hadisler üretilmiştir.134 Sonuç olarak, İslam anlayışında Cuma, haftanın diğer günlerinden oldukça farklı bir anlam ve değere sahiptir. Ancak bu, Cuma gününün bizatihi kutsal olduğu anlamına gelmez. Bununla birlikte, Cuma’nın izafi bir kutsallığa haiz olduğu söylenebilir. Bu izafi kutsallık ise, büyük bir ihtimalle Medine döneminde Müslümanlar ile Ehl-i Kitap arasındaki rekabet ortamında meydana gelen ve sosyallik ilkesine dayanan bir kutsallıktır. Ancak tarihsel süratçe Müslümanlar, bu günün veya Cuma’ya denk düşen zaman kesitinin kutsallığının onun seçilmişliğine ya da tarih ötesine ait olduğunu belirten anlayışlar geliştirmiş ve böyle inanmışlardır.135 133 Demir, s, 131. Demir, a.g.e, s. 132. 135 Demir, a.g.e, a.s. 134 38 B-CUMA’NIN SOSYAL BOYUTUNUN İNCELENMESİ Dindeki birtakım tecrübelerin, ibadetlerin, bilgilerin sosyal aktivitesinin yanında, Cuma gibi toplu olarak yapılan ibadet, bu dinin hem psikolojik hem de sosyal fonksiyonunda en önemli etkenlerden biridir. Bu açıdan dini inanç ve pratiklerin birey üzerindeki psiko- sosyal etkisi aşikârdır. İslam dini ilk önce ferdi temel alarak onun hidayete ermesi için gerekirse, akli ve nakli deliller getirmek suretiyle, onu ikna edip Müslüman olmasını sağlamaktadır. İslamiyet’in öncelikle tek tek fertlere hitap etmesi, onları imana davet etmesi, onların kalplerini iman nuruyla aydınlatmak istemesinin amacı daha sonra bu inanç biçiminin topluma yayılmasını arzu etmesinden kaynaklanmaktadır. Nitekim bu durumu, İslamiyet’in geliş ve yayılış şeklinde de görmek mümkündür. İslamiyet’in başladığı zamanı incelediğimizde ilk önce Allah’la elçisi arasında bu tecrübenin gerçekleştiği daha sonra da kısa bir süre sonra bu gerçeği başkalarına açması şeklinde cereyan etmiştir. Görüldüğü üzere ilk anda Hz. Peygamber’in yaşadığı bir tecrübe iken, daha sonra yayılarak fertler arası bir görünüme bürünmüş İslam toplumunu oluşturmaya başlamıştır.136 Dini inanç ve uygulamalar, dinin sosyal boyutu içersinde kuşkusuz bir tezahürdür. Bununla birlikte dinin pratik boyutuyla teorik boyutu geniş ölçüde birbirlerini tamamlayan unsurlardır. Gerçekte din ve din’in içersindeki uygulamalar, ferdi alakadar ettiği gibi aynı zamanda sosyal bir olay olması sebebiyle de sosyolojik bir kisveye haizdir. Esasen “ferdi din” ve “kolektif din” yâda “subjektif din” ve “objektif din” ayırımı analitik bir ayırım olup, yaşayan bir vakıa olarak dini hayatın bu iki veçhesi bir madalyonun iki yüzü gibi birbirinden ayrılmaz bir bütün teşkil etmektedir. Bu bakımdan, din konusundaki kolektivizm ve subjektivizm ayırımında söz konusu olan bir alternatif değil fakat sadece bir prensip meselesidir. Zira toplumların dini tarihine baktığımızda, ferdi özellik ve tecrübenin en eski uygarlık düzeylerinde bile kendini göstermesine 136 Günay, Din Sosyolojisi, 210. 39 karşılık, kolektif ibadet etmenin de en gelişmiş ve en ileri din, kültür ve medeniyetlerde dahi rol oynadığını görmekteyiz.137 1- Sosyal Yönü İtibariyle Cuma Din İnsanların birlik beraberlik içindeki yaşantılarının bir tezahürü ve sonucudur. İnsanlardaki beraberlik ruhunun ortaya koyduğu bir ilkedir. İnsan’ın yaratılışı gereği yâda sosyal bir varlık olması gereği bu sonuç ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, dini hayat sosyal ortamdan meydana gelir. Sosyal bir hayatın olmadığı bir yerde, dini hayattan söz etmek mümkün değildir. 138 Esasen Cuma ibadeti’nin ilk oraya çıkış sebebi olarak sosyal bir olgunun varlığı gözükmektedir. Bu olguyu destekleyen olay ise, Hz. Peygamber’in henüz Medine’ye hicret etmeden önce orada bulunan Müslümanlar, Ehli Kitap’ın haftalık ibadet günleri bulunduğunu göz önüne alıp, Peygamberden onay aldıktan sonra böyle bir ibadet gününü tahsis etmeleridir. 2- Birey Üzerindeki Olumlu Etkisi Gerçekten yaratılmış olan her mahlûk’un kendisine has özellikleri, huyu, karakteri vardır. İnsan’ın da kendisine has huy ve karakterleri vardır. Ayrıca İnsan’a irade, güç, konuşma, güzel bir vücut gibi, diğer canlılara verilmeyen birtakım özellikler verilmiştir. 139 Dolayısıyla İnsan’ın yaşadığı toplumda sosyal rolünü çok iyi anlaması gerekir. Zira İnsan sosyal bir varlık olması sebebiyle, içinde yaşamış olduğu toplumdan etkilenecek ve davranışlarının büyük bir kısmı bu etkileşim doğrultusunda olacaktır. Bireyi sınırlandıran toplumsal çevrenin unsurlarından birini, dini bir çevrenin üyesi olarak ilişkide bulunduğu diğer insanlar olacaktır. Bu açıdan bireyin davranışlarının oluşmasında sosyal etkileşimin rolü, karşımıza bir gerçek olarak çıkmaktadır. Cuma ve Cuma gibi toplumsal içerikli ibadetlerin, sosyal etkileşim sürecinde bireyin davranışlarını etkileyip yönlendirmesi tabii olacaktır.140 Bunun yanı sıra bireyin Cuma ibadetini yerine getirmede, dini bir zorunluluk ve bağlayıcılık olsa da toplum’un baskısı, Günay, Din Sosyolojisi, 208. Suat Yıldırım. Mevcut Kaynaklara göre Hıristiyanlık, s. 114. 139 Said Havva, El-İslam, s. 318. 140 Çiğdem Kağıtçıbaşı, s. 52. 137 138 40 içinde yaşadığı sosyal aktivitenin teşviki veya yönlendiriciliğinin de etkisi olduğu bir gerçektir. 141 Toplu olarak yapılan ibadet, bireyin içinde yaşadığı toplumun değerlerini kabul etmesinin sonucudur. Dolayısıyla Müslüman bir kişinin Cuma namazına katılma zorunluluğu dini vecibelere uymanın gereği olduğu gibi, toplumun da bunda itici bir güç olduğu söylenebilir. Netice olarak, Cuma’nın toplu bir ibadet olarak, birey üzerindeki etkisinin yanı sıra, toplumun da birey üzerinde, bu ibadeti yerine getirme hususunda bir etkisinin olduğunu söylemek yanlış olamaz. C-CUMA’NIN SOSYAL AÇIDAN FONKSİYONU Hiç şüphesiz ki, İslam dini’nin temel gayesinden biri de yeryüzünde adil ve ahlaki temellere dayanan bir toplum düzeni oluşturmaktır. 142 Dolayısıyla böyle bir düzenin oluşmasında önemli etkenlerden birisi de, toplu olarak yerine getirilen ibadetlerdir. Cuma ibadeti gibi toplu olarak yerine getirilen ibadet şekillerinin, toplum için etkisinin olabilmesi bu ibadetlerin yerine getirilmesiyle doğru orantılıdır. 1-Cuma’nın Bireysel Ve Toplumsal Olarak Oto Kontrol Yönü Cuma veya Cuma gibi sosyal yönü olan ibadet türlerinin, gerek birey açısından, gerekse toplum açısından bir oto kontrol görevinin olduğunu söylemek yanlış olamaz. Öte yandan İslam dininin ibadet boyutu, kişinin ümitsizliğe ve karamsarlığa düşmesini engeller. Böyle bir durumda birey dinin ulvi sekmenlerine sarılarak kendisini teselli etmiş ve belki kendisine zararı dokunabilecek, düşünce yâda fikirlerden arınmış olacaktır. Cuma’nın toplu olarak eda edilen bir ibadet oluşu sosyal bağları güçlendirerek, birlik ve beraberliği, sosyal bütünleşmeyi sağlayan pozitif yaptırımları içermektedir. Cuma günleri gerek namaza hazırlık bağlamında gerekse namaz ibadeti esnasında, camide ve dışarıda, insanları birbirine yaklaştıran bir ortam meydana gelir.143 Kağıtçıbaşı, a.g.e, s. 55. Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, s. 37. 143 Mehmet Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisi, 191. 141 142 41 Toplumda ibadetlerin yerine getirilmesi, toplum içindeki bireylerde bir kontrol mekanizmasını doğurur. İnsanlar bu ülvi göreve bağlı kaldıkları müddetçe, bu böyle devam edecektir. 2-Cuma’nın Bireyi Sosyalleştirmesi İnsan’ın sosyalleşmesinin dini yönü veya dini sosyalleşme olgusu, belli bir dini-sosyo kültürel ortam ile oluşur ve gelişir. Buna göre, Hz. Peygamber’e atfedilen bir rivayette de geçtiği gibi, insanda dine yönelme doğuştan olmakla birlikte, onunla ilgili her şey de sonradan eğitim-öğretim yoluyla ve sosyo-kültürel çevrenin etkisi doğrultusunda şekillenmekte ve gelişmektedir. Şu halde din, insanda hem fıtri ve hem de kesbidir. Sosyal açıdan yapılan araştırmalar, dinin tarihen bilinen tüm toplumlar ve kültürlerde yerini aldığını bize göstermektedir. Öte yandan bu toplumlar, dinin kendi kültür ve birikimini nesillerine aktarma yolunda adeta seferber olmuşlar, bu akışı nesiller boyunca devam ettirmişlerdir.144 Buradan çıkan sonuça göre; her fert tarihin her döneminde belli bir düzen ve sosyo-kültürel ortamda dünyaya gelmekte, eğim-öğretim yoluyla bu kültürü almaktadır. Birey bilinçli veya bilinçsiz olarak, içinde doğduğu, toplumun kültüründen, dilinden, ahlaki değerlerinden, örf ve adetlerinden, inanç sisteminden, ibadet şekillerinden, ayin ve törenlerinden etkilenir. Başka bir tabirle, insan’ın kişiliğinin oluşumu sürecinde, önemli bir yer tutan toplumun dini inançları ve toplu ibadet uygulamaları, kaynağını dinden alan davranış modelleri, birey üzerinde asimile olarak yerleşir ve kişinin karakteristik özelliği haline gelir. Şu halde, bireyin dini yönünün gelişmesinde ve şekillenmesinde, çevrenin, ailenin, okulun yanı sıra, dini ibadet çeşitlerinin de, başka bir değişle sosyal içerikli ibadet türleri de kişiyi etkilemekte, onun sosyalleşmesine yardımcı olmaktadır. 145 Bireyin Cuma gibi, toplu ibadet uygulamalarına katılması, içinde bulunduğu toplumun değerlerine, dini olgularına saygılı olmasını ve kendisinin de topluma adaptasyonunu sağlar. Dolayısıyla bu durum, onun toplum içinde sosyal bir insan olmasında katkı sağlamış olur. 144 145 Günay, a.g.e, s. 382. Günay, a.g.e, s. 383. 42 3-Cuma İbadetinin Sosyal Bütünlüğü Sağlaması İslam dini’nin, Toplum hayatında birçok temel faaliyetleri, bir takım dini hükümleri, ibadetleri ve merasimleri, koymuş olması, toplumda oynadığı bütünleştirici fonksiyonu ile alakalıdır. Müslümanların doğum, ölüm, sünnet, evlenme, toplu ibadet gibi sosyal hayatta önemli yer işgal eden inanç kalıpları, dinin toplum hayatında gördüğü bütünleştirici fonksiyonunun önemli bir parçasıdır. Bu açıdan İslam dinindeki Cuma ibadeti uygulamasının, toplumdaki canlılığın korunması ve sosyal bütünleşmesinin sağlanmasında rolü küçümsenemez derecede büyüktür. Bunun içindir ki, din olgusunun hayata yansıması olmadan, sosyal hayat içinde o dinin etkileşiminin olması mümkün gözükmemektedir.146 Bir dini ayin, tören veya inançlar zaman içinde eski canlılıklarını kaybettikleri takdirde, bunların, eski ve asli usulleri çerçevesinde ifa edilmeleri bunların toplumda birleştirici vasıfları artmaktadır. Bacon’un “Din toplumun en güçlü bağıdır” sözü bu gerçeği ortaya koymaktadır. 147 Cuma ibadetinin, dinin en önemli toplumsal icraatlarından biri olan toplumun katmanlarını bir araya getirmede, onları aynı hamurla yoğurmada, kaynaştırmada ve bütünleştirmede etkin bir rol oynadığı gerçektir. Bu ibadet sayesinde zengin-fakir, yaşlıgenç, patron-işçi, amir-memur, siyah-beyaz gibi her türlü sosyal statü farklılığı bir araya getirmekte onları kendi bünyesin aynı statüye koymaktadır. Allah’a kulluk için bir araya gelmiş bu değişik sınıfların durumu toplumsal kaynaşmaya ve bütünleşmeye verilebilecek en güzel örnektir.148 Cuma ibadeti, Müslümanları manevi atmosfer içinde eriterek, müşterek dini ibadete katılma vesilesiyle, birbirlerine kaynaşmalarını ve kenetlenmelerini sağlar. Böylece de toplumun manevi huzurunun oluşumunu sağlamış olur. D-CUMA’NIN İLETİŞİM VE EĞİTİM YÖNÜ İbadetler, insanoğlu için dünya hayatında bir denge unsurudur. Ayrıca kul ile yaratıcı arasında iletişim görevini görür. Bu ibadetlerin başında da namaz vardır. Günay, a.g.e, s.226. Günay, a.g.e, s. 226. 148 Günay, a.g.e, s. 295. 146 147 43 Namazların içinde de Müslümanlar için, eğitim-öğretim yönü olan ve toplum içinde, ahlaki, dini, sosyal öğretisi bulunan Cuma namazıdır. 1-İletişim Yönünün Olması Her millet, peygamberlerinin getirdiği ve o toplumda uyguladığı ölçüler çerçevesinde değerlendirilir. Kendilerine gelen vahyin öğretilerine göre de sorumlu tutulurlar. Şunu da belirtelim ki, yüce Kitap’ımıza göre Allah’ın birliğine ve O’na ibadet etmeye çağırması bakımından bütün semavi dinler, müntesiplerini hep aynı şeye davet etmişlerdir. Bu anlamda Allah elçisinin veda haccında sürekli olarak, her söylediği sözün arkasında “tebliğ ettim mi- şahit ol ya Rab!” şeklindeki vurgulamasından da anlaşılacağı üzere, her Peygamber’e kendisine bildirileni aktarıp aktarmadığı sorulacaktır. Tabiî ki, kendilerine bildirilenlere amel edip- etmedikleri de sorulacaktır. Ümmetlere Peygamberlerine inanarak yolundan gidip gitmedikleri, Peygamberlere de tebliğ ve iletim görevlerini yapıp yapmadıklarını, Kur’an şöyle anlatıyor: Elbette kendilerine Peygamber gönderilen kimseleri de, gönderilen Peygamberleri de mutlaka sorguya çekeceğiz.(Araf 6–7).149 Hz Peygamber’de hayatı boyunca, bir iletişim ve eğitim aracı olarak gördüğü Cuma ibadetine, büyük önem vermiş, özürsüz olarak asla terk edilmemesi gerektiğini ümmetine bildirmiştir. Hz. Peygamberin tesis etmiş olduğu Cuma ibadeti, gerek hicretten önce gerekse hicretten sonra, Müslümanlar arasında kurulan en önemli iletişim vasıtalarından biri olmuştur.150 Kitle iletişim araçlarının özellikleri ve işlevlerinin rolü düşünüldüğünde, gerçekten de toplumun yönlendirilmesi, eğitilmesi, bilgilendirilmesi yönü itibariyle çok önemli bir etken olduğu aşikârdır. Hz. Peygamber döneminde özelliklede uygulamanın başlamış olduğu Medine’de, Müslümanlar arasında en önemli bir araç olduğu görülmektedir. Bir grup Medinelinin İslam’la tanışmasıyla gelen süreçte, İslam dini bu güzide şehirde hızla yayılmaya başlamış, dinlerini iyi bir şekilde öğrenmek için, Peygamber’den bir öğretmen talep etmişler, Allah Rasulu de Mus’ab. b. Umeyr’i kendilerine göndererek, 149 150 Cuma ibadetinin de başlamasına vesile olmuşlardır. Fazlu’r Rahman, a.g.e, s. 177. Demir, a.g.e, s, 149. 44 Dolayısıyla, Peygamber ve diğer Müslümanlarla aralarındaki iletişim sürecini gerçekleştirmişlerdir. Cuma ibadeti günümüzde de, aynı görevi yerine getirmekte, asırlar boyunca da yerine getirecek gibi gözükmektedir. Müslümanlar haftada bir gün aynı çatı altında toplanarak, bir araya gelmekte, birbirlerinin dertlerine merhem olmakta, en azından birbirlerinden haberdar olmaktadırlar. Kitle iletişim araçlarının en önemli özelliklerinden biri, toplumun eğitimini üstlenmeleridir. Bu özellik Cuma günü, geniş bir kitleye sunulan hutbeyle sağlanmaktadır. Dolayısıyla Cuma ibadeti, asırlar boyu Müslümanlar açısından bir kitle iletişim aracı olmasının yanı sıra çok önemli bir eğitimöğretim vasıtası olmuştur. 2-Eğitim Yönünün Olması Cuma ibadetini, içindeki hutbe ve nasihati içermesi sebebiyle, “eğitim okulu” şeklinde de nitelendirebiliriz. Çünkü hutbe, asırlar boyunca Müslümanlar için eğitici ve öğretici konumda olmuştur. Hutbe, sözlükte “topluluk karşısında yapılan etkileyici konuşma”, demektir. Dini literatürde ise, belirli ibadetlerin icrası esnasında yapılan, çoğunlukla nasihati içeren konuşmaya denir. Hz. Peygamber’in gerek Mekke’de kavmini İslam’a davet ederken, gerek Cuma namazını kıldırırken, gerekse savaşlarda yaptığı bütün konuşmalara, kaynaklarda hutbe adının verildiğini görüyoruz. Dolayısıyla hutbe denince akla ilk önce Allah Rasulu’nun, toplumunu aydınlatmak, onlara dinlerini öğretmek ve Allah’ın dinine davet etmek için yaptığı konuşmaları gelir. Hz. Peygamber bunu büyük titizlikle yerine getiriyordu. Onların anlayamayacakları sözcüklerden kaçınıyor ve hutbesinde konuştuğu kelimeleri özenle seçiyordu. 151 Allah elçisinin konuşmaları gayet veciz, fakat büyük hikmetler ve engin manalar taşıyıcı mahiyette idi. Çoğu zaman Kur’an ayetleriyle hutbe verdiği bilinmektedir. Sadece Medine’de irad ettiği hutbe sayısı beş yüz’ü aşkındır. Hz. Peygamber, kendisine gelen ilahi mesajları, 151 Yunus Vehbi Yavuz, Başlangıçtan Günümüze Cuma Namazı, s. 48. 45 dini hükümleri bildiriyor, Hutbeyi adeta bir eğitim-öğretim aracı, kılarak insanlara İslam’ı öğretiyor, Allah’ı tanıtıyor, onlara dünya ve ahiret saadetini sağlıyordu. 152 Hutbenin amacı İslami bir bilgiyi, düşünce veya konuyu usulüne uygun olarak, cemaate anlatmak olunca, bu özelliği ile yaygın din eğitiminin en önemli vasıtalarından biri olmaktadır. Ayrıca başlangıçtan günümüze hutbeleri inceleyecek olursak, ilk dönemdeki, özellikle de Hz. Peygamber dönemindeki hutbelerin, günümüz hutbelerine göre çok daha fonksiyonlu ve kapsamlı olduğunu görürüz. Bu bilgiler çerçevesinde, Hutbeler yoluyla eğitim İslami eğitim açısından büyük öneme haizdir. Sonuç olarak Cuma namazındaki hutbeler, Hz. Peygamber döneminden günümüze kadar adeta bir eğitim-öğretim kurumu şeklinde gelmiş ve aynı çatı altında toplanan insanlar için kaynaşma, birlik ve beraberlik ünsiyetini meydana getirmiştir. 152 Yavuz, a.g.e, s. 48. 46 SONUÇ Dinler’in içersindeki fiili fonksiyonlar kategorize edildiğinde, genelde bir bütünlük arz ettiği görülür. Din’in inanç ve bağlayıcıları, sosyal hayat içinde insan’ın her alanını etkilemiştir. Bu etkileyiş hayatın her safhasında gözükmektedir. Allah’ın birliğine çağıran semavi dinler ise, dindeki bu uygulamaları en üst seviyede kullanmışlardır. Müntesiplerine günlük, haftalık, aylık ve yıllık ibadet uygulamalarını koyarak, dinin bu yaptırımlarını hayatın her bölümünde hissettirmişlerdir. Bu bağlamda Yahudiler, Cumartesi gününü, Hıristiyanlar Pazar gününü, İslam’da Cuma gününü ibadet günü olarak telkin etmiştir. Yahudilerin inanışına göre, Cumartesi günü Rabb’in kendilerine vermiş olduğu özel bir gün olup, İsrailoğulları bu güne birlik ve beraberlik günü olarak inanırlar. Hıristiyanlar ise, Pazar gününü haftalık ibadet günü olarak seçmeleri, İsa’nın bu günde dirildiğine ve yaratılışı sembolize ettiğine inandıkları içindir. Bu günde ibadet yapmak, Mesih’e ve kiliseye bağlılığın, O’na sadık kalmanın bir işaretidir. Şunu da izah edelim ki, Yahudi anlayışındaki kutsal gün olan Cumartesi günü ile Kur’an’da bahsedilen Cumartesi günü, farklılık gösterir. Onların inancına göre, kutsal bir zaman dilimi olan Cumartesi günü, Allah’ın kendilerine verdiği bir armağandır. Oysa Ku’an’a göre Cumartesi günü, onlara verilen bir armağan değil, yaptıkları suça karşılık Allah tarafından kendilerine verilen bir cezadır. Hıristiyanların kutsal gün olarak kutladıkları Pazar günü hakkında ise, Kur’an bir değerlendirme yapmamaktadır. Ancak bu uygulamanın da Yahudi geleneğinden bir etkileşimle ortaya çıktığı, daha sonraları da bunun kutsal bir gün şeklini aldığı, tarihi vesikalarla bilinmektedir. İslam dinindeki toplu ibadet anlayışı olan Cuma geleneğine gelince, Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretinden önce yerleşmiş bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Tezimizin ilgili sayfalarında da belirtildiği gibi, Cuma uygulaması ilk olarak, Medineli Müslümanların isteğine binaen Allah Rasulunün de onayı ile gerçekleşmiştir. Cuma ibadeti hicretten kısa bir sure sonra gelen ayetle, hukuki netliğine kavuşarak kurumsallaşmıştır. Cuma günün ibadet günü olarak tahsis edilmesindeki en 47 önemli etken ise, o döneme ait sosyal etkenlerin olduğu gözükmektedir. Cuma günü ile ilgili gelen hadis rivayetleri, Cuma’nın zamanı, farz oluşu, Cuma’nın diğer günlere olan üstünlüğü ve Cuma’nın hutbesi hususunda yoğunlaşmaktadır. İslam dininde toplu ibadet uygulaması olarak görülen Cuma, sosyal içeriği eğim-öğretim gerçeği olan bir ibadettir. Toplumsal bir olguyu barındırdığı için de, hayatın bütün unsurlarıyla ilişki içindedir. Müslümanlar bu ibadeti, günün kutsallığı şeklinde değil de, kendisindeki izafi bir kutsallık sebebiyle idrak ederler. Bu izafi kutsallığın nereden kaynaklandığına gelince, Müslümanların Cuma günündeki duaların kabul gördüğü zaman dilimine izafe ettikleri kutsallıkla eşdeğerdedir. Cuma ibadetinin toplumsal açıdan en önemli alanlarından biri de, onun psikososyal yönünün olmasıdır. Çünkü bu ibadet sayesinde birey, kolektif bilincini geliştirir, mensubu olduğu toplumda sosyal bir varlık hüviyetini kazanır. Cuma; Müslümanları, aynı çatı altına toplar, onların birlik ve beraberliklerini ünsiyet ortamında geliştirir, birbirlerine kenetlenmelerini sağlar. Aynı zamanda onlara bir kimlik kazandırır. Cuma’nın Müslümanlar için bir iletişim aracı olması onun sosyal yönlerinden biridir. İslam’ın ilk yıllarından günümüze kadar bu işlevselliğini sürdürmüş, Müslümanların birbirleri arasında olduğu gibi, yaratıcı arasında da kurulan iletişimin, en önemli vasıtalarından biri olmuştur. Kitle iletişim araçlarının yaygın olduğu şu günümüzde, yüz yüze görüşmeye imkân vermesi açısından, Cuma’nın daha etkili olduğu aşikârdır. Cuma ibadetinin toplumsal icraatlarında biri de, geniş halk kitlelerine hitap ederek onların eğitimine katkı sağlamasıdır. Tabi bu fonksiyon da Cuma’nın hutbesiyle gerçekleşmektedir. Dolayısıyla Cuma, bir kitle iletişim aracı olmasının yanında, tarih boyunca önemli bir eğitim- öğretim aracı olmuştur. Sonuç olarak diyebiliriz ki, sorumlu bulunan her Müslüman üzerine Cuma ibadeti Kur’an’la sabit bir farz olup, özürsüz olarak terki caiz değildir. Fırsat ve imkân dâhilinde her yerde ifa edilmesi gereklidir. Çünkü bu ibadet, Müslümanların bir araya gelmesi, problemlerine çözüm bulmadaki bir hedefi de içersine almaktadır. 48 KAYNAKÇA BUHARİ, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail, es-Sahih, Çağrı Yay, İstanbul,1992. DEMİR, Mehmet Akif, Hadislere Göre Cuma Ve Toplumsal Boyutu, 19 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2002. EBÛ DÂVÛD, Süleyman b. El-Eş'as b. İshak b. Beşir b. Şeddad b. Amr b. İmran elEzdı es- Sicistânı, Es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yay, 1992. ELMALILI, Muhammet Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul: Feza Gazetecilik, Azim Dağıtım, 1992, I-X. FAZLUR Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, Çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998. GÜLER, İlhami, Kutsallık ve Dini Metinlerin Dogmalaştırılması, Kur’an Sempozyumu, Ankara: Bilgi Vakfı, 1994. GÜNAY, Ünver, Din Sosyolojisi, İstanbul: İnsan Yay. 2000. İBN HACER, Hafız Ahmed b. Ali b. Hacer El-Askalani, Fethu’l-Bari Şerhu Sahihi’l Buhari, Beyrut: Darul Fikr, 2000, I-XV. İBN MACE, Ebu Abdullah Muhammed b.Yezid El-Kazvini, Es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yay, 1992. KAĞITÇIBAŞI, Çiğdem, İnsan ve İnsanlar, İstanbul: Evrim Yay., 1996. KURTUBİ, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Ensari, el-Cami’ li ahkami’lKur’an, Beyrut: Daru’l Kutüb-il -İlmiyye, 1988. MEVDUDİ, Ebu’l A’la, Tefhimu’l Kur’an, çev; Komisyon, İstanbul: İnsan Yay, 1997, I-VII. 49 MÜSLİM, Ebu’l- Hüseyin İbnü’l- Haccac El-Kuşeyri, Es-Sahih, İstanbul: Çağrı Yay, 1992. NESAİ, Ebu Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, Es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yay, 1992. NEVEVİ, Muhyiddin Ebu Zekeriya Yahya b. Şeref, El-Minhac Şerhu Sahihu Müslim İbn Haccac, 3.Baskı, Beyrut: Darul Hayr, 1996. SABUNİ, Muhammed Ali Sabuni, Safvetü’t Tefasir, Kahire: Darus Sabuni, 1976, I-III. SAİD Havva, El-İslam, Daru’l İslam, İkinci Baskı, 1993. SARIKÇIOĞLU, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Samsun: Kardelen Kitabevi, 2000. ŞAMİL İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Şamil Yayınevi, 1990. TAPLAMACIOĞLU, Mehmet, Din Sosyolojisi, Ankara: AÜİF Yay, 1975. TİRMİZİ, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Serve, Es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yay. 1992. TÜMER, Günay -KÜÇÜK, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara: Ocak Yay, 1997. TÜRKİYE Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1993. YAVUZ, Yunus Vehbi, Başlangıçtan Günümüze Cuma Namazı, Bursa: İlim ve Kültür Yay. 1986. YILDIRIM, Suat, Mevcut Kaynaklara göre Hıristiyanlık, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1988. 50 51
