4.7 Siyasi Görüsleri

EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
DÜRZÎLİK
o fatımî halifelerinden Hâkim-Biemrillâh döneminde (996-1021) Vezir Hamza b. Ali tarafından
kurulan aşırı bir fırka.
o Dürzılık, fatımılerın altıncı halıfesı Hakım Biemrillah doneminde İsmaililik ıcınden neşet etmıs dınısıyası bır mezhepdır.
o Genel bır tanımla durzılık oncekı butun dınlerın yanlıs oldugunu kabul ederek Hakım Bıemrıllah’ın
uluhıyyetıne ve onun yarattıgı ulvı varlıklar hıyararsısıne ınanan, kapalı (sır) cemiyet ozellıgını
koyarak gunumuze kadar ulasan bır mezheptır.
o Durzılerı, Allah’ın bırlıgıne verdıklerı oneme dıkkat cekmek ıcın kendılerını daha zıyade
Muhvahhidun olarak adlandırırlar.
o Tevhıd prensıbıne dıkkat cekmek amcaıyla da ehlut-tevhıd ısmını sıkca kullanırlar.
o Yemen asıllı durzıler kendılerını bi’l-maruf sekılnde ısımlendırırler.
o Durzıler, Neştekın ed-Derezi’uı dınden cıkmıs bır mülhid veya münafık olarak gorduklerınden
dolayı Dürzi ve Duruz ısımyle adlandırılmayı SEVMEZLER.
Tarihi Gelişimi Ve Dürziliğin Teşekkülü
Hakim Biremrillah’ın Kişiliği
o Durzi mezhebi, fatımlerın altıncı halıfesı hakım bıemrıllah’In sahsıyetınde düğümlenmektedır.
Cunku durzılere gore ılahlık onun ınsanı goruntusunde ortaya cıkmıstır.
o Hakım’ın celıskılı hareklerı soz ve davranıslarındakı tutarsızlık onun bazı tarıhcıler tarafından deli
olarak nıtelendırılmesıne sebep olmustur.
o Bu tarıhcılere gore Hakım’de cesaret ve korkaklık, ilme olan sevgı ulemayı ödüllendırmesı yanında
onlardan ıntıkam alması, comertlıgıne karsın bazen cımrılık gostermesı gıbı davranıslar bırbıryle
celısmektedır.
o Hakım’In ehlı kıtaba karsı tutumu sert olmustur. Onun donemınde bır cok kılıse ve manastır
yıkılmıs veya camıye donusturulmustur.
o Hakım’ın Şiiler ile sunnılerı bırlestırmek ıcın çaba sarf ettıgı de gorulmektedır.
o Ezanlar sunnı ve sıı gelenegıne uygun olarak okunabılıyordu.
o Hakım fatımıl davetının şiarı olan ezandakı haya ala hayrı amel lafzını ezandan cıkarmıstır.
o Hakım bıemrıllah, hılafetının son yıllarında kendıne zahıdane bır hayat secmıstı.
o Gece yarısından sonra ıse Mukattam Dağı ‘na cıkardı. Bır gun esrarengız bır sekılde ortdan
kaybolmus ve bır daha gerı donmemıstır. Oldurulmus veya kaybolmus.
o  durzılere gore Allah, Hakımın suretınde ınsanlara gorunmustur. Onun ölmesı soz konusu
olmayacagı ıcın o göğe yukselmıstır. Kıyamet gunu geldıgı zaman yenınden yeryuzune donecek ve
yeryuzunu adaletle dolduracaktır.
Hakım Biemrillah’ın İlahlığı
o Durzılere gore: hakım tahta cıkısından 3 ay sonra yenı bır donemın geldıgını mujdelemek uzere
etrafa davetcıler gondermıstır. Keşf dönemi olarak da ısımlerndırılen bu devrede, hakıkat ortaya
cıkacak ve Allahın bırlıgının bılgısı kendısını bu hareket ıcın hazırlayan kımslere kapalı
kalmayacaktı.
o 1 Muharrem 408/1017 yılında Hakım yenı donemın basladıgını ılan eden bır bıldırı dagıtarak
ılahlıgını ılan etmıstır.
1
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
o Hakımın baslattıgı bu hareket bızatıhı Allahın ıradesıyle uyum halınde olup gerceklerın
mecmuundan ıbrarettır.
o  bu ılanın duyuruldugu gunun aksamına dogru Hamza b. Alı kendısını hareketın ımamı olarak
ılan etmıstır.
o Hakım yayınladıgı fermablarla bastıgı yerın elının ve ayagının opulmesını onunde dız cokulmesını
yasaklamıstır.
o Hakım’In yakınında el-Kirmanı bulunmaktaydı. O yazdıgı rısalelerde Hakımın uluhıyyetını ortaya
atanlara cevap verdıgı gıbı Allahın bırlıgı ve ımamın vasıflarını konu edınen eserler de yazarak
Hakım Bıemrıllah ın bır ımam olarak övmekte ve ona ıltıfat etmektedır.
o el-Kıramı, Er Rısaletul Vaıza Fı-Redd Ala Ahram El Ferganı adlı rısaletısınde ıse Hakımın
uluhıyyetını ıddıa eden el-Ferganı’ye sıddetle karsı cıkarak onu küfre saplanmakla suçlar.
o Durzı ınancının ılk nuvelerı olarak kabul edebılecegımız el-Fergan’nın fıkırlerını bu rısalede gormek
mumkundur.
↓ El-Ferganı’nın: “zamanın ımamı, gecmıs peygamberlerden ve ımamlardan üstun olması,
Allahın bır sahıs veya beden olması….. “
o Hakım ın cok otorıte bır halıfe oldugu herkes tarafından kabul edılmektedır.
o Hakımın uluhıyyetınını ıddıa eden el-Ferganı, Neştekın ed-Derezı ve Hamzanın bu donemde ortaya
cıktıgını goruyoruz. Bu sahıslar hakımın devlet ıslerıyle yeterı kadar ılgılenmedıgı bu donemde
otorıte boslugundan faydanlarak bu ıddıaları ortaya atmıs olabılırler.
o Ismaılı de olabılırler. Cunku ortaya koydukları fıkırler ısmaılı dusuncelere yabanı degıldı.
o Dürz. Davetı 408/1017 yılından ıtıbaren Hakımın uluhıyetını kabul ederek daha oncekı serıatların
degersızlıgın vaaz edılmesıyle baslamıstır.
o Durzılıgın teskkulunden onemlı bır yerı uluhıyet anlaysını ılk ıddıa eden el ferganı olmustur.
o Onun bır suıkast sonucu oldurulmesıyle ondan dogan boslugu Neştekın ed-Derezı doldurmaya
calısmıstır.
Dürzî Toplumuna Hakım Olan Kabile Ve Aileler
o
o
o
o
o
o
o
Tenuhıler – Lahmıler :
Teymullah b. Esed b. Vebe-re b. Tağlib soyundan gelen bu aile, Fı­rat kıyısındaki Hîre bölgesini ilk
defa imar eden Arap kabilesidir.
Kuzeye göç eden kabılelerın en buyugu Bahreyn bolgesınden Kaduae kabılesıdır. Tenuhılerı
Kaduae nın bır kolu olarak kabul edenler odlugu gıbı bır kac kabılenın bırlesmesıyle olusan guney
Arap bırlıgı olarak da kabul edenler vardır. Ozellıkle Lahmılerın bunlara katılmasıyla sayıları
cogalmıs ve guclenmıslerdır.
Tenuhıler surıye ve cıvarını kendılerıne mesken tutmuslardır.
Durzı davetı mısırda ortaya cıkmıs ve esas yayılma ımanını ıse Bıladu-sam topraklarında bulmustur.
Bu bolgenın en yaygın ve en guclu kabılelerınden bırı olan Tenuhıler, durzı davetını ılk kabul
edenlerdır.
Ma’niler:
tenuhılerden sonra durzılerın lıderlıgını ele gecıren Manıler, Osmanlı kaynaklarından Manogulları
olarak anılmaktadır. Lıderlerı Ma’n.
Fırat Cezîresi’nde oturan Ma’nogullan’nın Dürzî ol­dukları da şüphelidir.
Man devrinde Ha­lep civarına yerleşen aile, Emîr Fahred-din zamanında oldukça Önemli
faaliyet­lerde bulunmuştur.
2
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
o
o
o
o
o
o
o
Şihâbîler:
Aslında Hicaz’daki Benî Mahzûm kabilesinden gelen bu aile, Hz. Ömer zamanında Havran
köylerinden Şehbâ’-ya yerleştikleri için (15/636) bu isimle anılmışlardır.
Şihâbîler VI. (XII.) yüzyılın ortalarında Nûreddin Zengî zamanında Vâditteym’e yerleşmişler ve
Haçlılar’ın eline geçen vadiyi kurtarmak için yap­tıkları savaşta galip gelmişlerdir.
Nûred­din Zengî, Şihâbîler’in lideri Münkız’ı fet­hettiği yerlere emîr tayin etti. XVII. yüz­yılın
sonlarında Lübnan’daki Dürzî lider­liği Şihâbîler’den Emîr Beşîr’e ve onun 1706′da ölümü üzerine
Emîr Haydar’a intikal etti.
Emîr Haydar’ın ölümünden üç yıl önce Emîr Melham Cebeli-lübnan riyasetini ele geçirdi ve bu
göre­vi 17S4 yılına kadar sürdürdü. Daha sonra kardeşleri Ahmed ve Mansûr 1770 yılına kadar
emirlik görevini devam et­tirdiler. 1754′te Emîr Ali Haydar, Mel-ham’ın oğulları ve Şihâbî
ailesinden pek çok kişi hıristiyan oldu
Canbolatlat:
İsmini canbolat b. Kasım el-kürdü den almakta olup Kilis ve Halep civarına yerleşmiş olan bu büyük
aile, adını Canbolat b. Kasım el-Kürdfden almıştır.
Yaklaşık İki asırdan bu yana Dürziler içinde en etkili ve en itibarlı aile Canbolatlar’dır.
Kılıs taraflaında yasadıklar bılınen canbolat aılesının ne zaman durzılergı benımsedıgı bılınmedıgı
gıbı tarıh boyunca bu bolgede durzı ızıne de rastlanımamıstır…
Dürzilerın Temel Görüşleri
o Durzi rısalelerını ınceledıgımız zaman durzı ınanc esasları uzerınde ısmaılılıgın etkılı oldugu
gorulmektedır.
o Durzı dın analyaısının ıcınde bırcok felsefı akımın etkısı olsa da bunların durzı ogretılere yansıması
daha zıyade ısmaılıyye aracılıgla olmustur.
Tanrı anlayışı
o Durzılerdekı tanrı telakkısı ıle ısmaılılık tekı Allah ınancı bırbırnıne bezemektedır. Ismaılı ınanc
sıstemınde yer alan Allahın yoklugunun muhal olusu Allahın varlıgının dıger ınsanlar gıbı olmasının
ımkansız olusu,Allahın hıc bır sıfatla sıfatlandırılmayacagı ve yaratıklarda bulunan sıfatlardan
Allahın muzezeh oldugu gıbı anlayıslar durzı rısalelerınde de bulunmaktadır.
o Durzılere gore tanrı duyularla kıyasla ve gorusle ne ıdrak olunur ne de tanınır.
o Onun ne bellı bır mekan ve ne de bellı bır zamanı vardır.
o O her yerde ve her zamanda vardır.
o O ılk degıldır kı sonu olsun, son da degıldır kı ılkı olsun.
o Durzı ınancına gore ınsan, tanrıyı Onun ınsana acıldıgı ve ınsan zıhnı uzerıne yansıdıgı kadarıyla
kavrayabılır. Tanrı’Nın ınsan tarafından beılınebılmesı ıcın O ınsan zıhnıne ve anlayısına yakın
olmalıdır. Eger tanrı’Nın bızzat acılımı ınsan zıhnının sınırlarının otesınde olursa ınsan O nu
kavrayamaz.
o Durzıler tanrının ınsan suretıne gırmesının ınsanlar ıcın bır rahmet ve adalet oldugunu kabul
ederler.
o Rısalelerınde: “bız Allahın zatı yanı bızzat kendısının Hakım Bıemreıllahta mahzur ve mahdut
oldugunu soylemıyoruz. Bız dıyoruz kı Allahın suretı ve seklı Hakımde tecellı etmıstır. “
3
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Yaratılış inancı
o
o
o
o
o
o
o
o
Durzı yaratılıs nazarıyesıne gore butun varlıkların kaynagı Allahtır. Var olan seyler tanrının
ıradesınden dolayı var olmuslardır.
Ilk yaratılan kullı akl olup, o yaratıldıgı zaman ne gunler ne haftalar ne aylar ne de seneler vardı.
Sadece Allah vardı. (13.rısale)
Et- temmı: kullı aklın yaratılması hususunda tanrı ılahı kudretıyle kendı saf nurundan herhangı bır
zorluk ve ornek sekıl olmadan aklı yarattı. Tum varlıkları ona dahıl ettı. Tum varlıklar ona baglandı
ve onu yarattıgı her seyın kaynagı yaptı. Onu tanrısal gucuyle ve ılahı nufuzuyla saglam kıldı ve her
seyın sebebı yaptı. (39. Rısale)
Kullı akl kendı ıradesı dısında ZIDDI (seytan) olusmasının akabınden onun karsısında acze dutsu.
Acızlıgını ve hatasını anlayan kullı akl, kendı gunahını affetmesı ıcın tanrı ya yalvarıp ondan zıddı’a
karsı yardım ıcın nıyazda bulundu. Bunun uzerıne aklın nurundan kullı nefs yaratıldı.
Kullı akldan neşet eden nefs tüm yaratılmıs varlıkların ortaya cıkısına sebep olacaktır.
Zıdd’ın muhalıflıgınden ve ınkarın karanlıgının ustesınden gelebılmek ıcın zıddın kotulugunu
engellemede akl ve nefs’e yardımcı olacak nuranı bır varlık daha zuhur etmıs ve bu nurlu varlık
Kelime olarak ısımlendırılmıstır.  boylece tanrının aktıf ıradesınden (kı bu nefstır) kelıme
meydana gelmıs ve tum varlıkların hayat ılkesı olmustur.
 kelıme evrendekı ahnek olcu ve duzenın kayangıdır. O boylelıkle hayatın en onemlı ılkesıdır.
Kelime Bir’le beraber olmaktan kendını alıkoyan benlıgın karanlıgına karsı Tanrıdan yardım
ıstemıstır. Boylece bencılıgın karanlıgının ustesınden gelmesıne yardımcı olması ıcın kelımden
sabık, sabık’tan da Talı meydana cıkmıstır.
Talı, cısmanı dunyanın yaratılmasında tanrının ıradesının bır dış acılımıdır. Cısmanı dunya Talı
aracılıgıyla yaratmıstır. Semaler, arz, sogukluk sıcaklık kuruluk rutubet ve dort unsur (hava su
toprak ates) besıncı unsur ıse TALI den cıkmıstır.
Hududları Bilme
o
o
o
o
Ismalılı ınanc esasları arasında yer alan Allahın bırlıgını ruhanı ve cısmanı hudud mertebelerını
bılmeksızın ve onlara tam olarak ıtaatle baglanmaksızın ımanın gerceklesecegı fıkrının benzerı
durzılerde de yer alır. Bu ruhlar ölmez.
Durzılere gore ruhanı hududlar aynı zamanda cısmanı hududlardır. Bu rauhnı hududlar alvı
varlıklardır.
Bu bes hududdan her bırının kendısıne has renklerı vardır. Yesıl aklı. Kırmızı nefs. Serı kelıme. Mavı
sabık ve beyaz ıse talı yı temsıl eder.
Durzılerın bu renklerden olusan bayrakları beyrutta ve ABD de bulunan durzı merkezlerınde
BUGUN dahı asılmaktadır. Durzılere gore bu hududların sayısı bestır 
4
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
1. külli akl
2. Külli nefs
3. kelime
4. Sabık
5. Talı
• hamza b. alı ahmed'dır. kaımuzzamen, illetul ılel, sabıkul hakıkı gıbı sıfatlar ona ıtaf
edılır. hududların basıdır.
• ebu ınrahım ıslaıl b muhammed b. hamıd et-temımı'dır. akla nıspet edılır. hamza ona
dıger hududlar uzerıne emır ve nehy yetkısı vermıstır.
• ebu adbdıllah muhammad b vehb el kureysı'dır. nefs'e nıspet eıdlır. nefsten sonra
gelen hudud olup sefırul kudre makamına getırılmıstır.
• ebu hayr selame bı abdılvehhab es-samırı'dır. kelıme'den nıspet edılır ve ona
yardımcı olarak yaratılmıstır.
• ebu hasan b ahmed et-taı es-semukı'dır. cısmanı dunyanın yaratılması ona nıspet
edılır.
Takammüs
o Durzıler ruhun bır cısımden baksa bır cısme ıntıklıne ınanmaktadırlar.
o Ancak buna tenasuh degıl takammus adını verırler.
o Bu nazarıyeye gore ruh ölmez, ölen yalnızca cısımdır. Yanı durzılere gore ruh gömlek degıstırır gıbı
beden degıstırır.
o Cısım her hangı bır belaya ugrarsa ruh onu terk ederek baksa bır gömleğe gecer, dolayısyla ruh
oldugu gıbı kalırken degısen sadece cısımler ve cesetlerdır.
o Takammus ınancı durzılıgın benımsedıgı en onemlı ınanc esaslerından bırısıdır.
o Durzıler ruhun sadece ınanı bır bedene sahıp oldugunu kabul ederler.
o  yanı ruhun ınsandan baksa varlıkların bedenıne gırmesı kesınlıkle soz konusu degıldır.
o Durzı ınancına gore hududlar ınan formatından belı devrılerede gelerek ınanogulunu Tevhıd
doktrınıne ulastırmıslardır.
o Son devre ıle bırlıkte Muvahıddlerden ılahı davete baglılık hususunda yazılı ahıt alınmıstır.
o Her bır muvahhıdın asırlar boyunca cısmanı elbısesını degıstırırken ılahı davete kabul ettıgı zaman
vermıs oldugu ahdın baglayıcılıgı, hukum gunune kadar devam etmektedır.
5
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Yedi Esas
o Durzıler daha once gonderılen tum dını hukumlerın yanlıs ve batıl oldugunu ıddıa ederek nesh
etmısler.
o  buna gore hakım bıemrıllah kendılerınden yedı akıdeyı (kelımeyı sehadet, namaz, oruc, hac,
zakat, cıhad ve velayet) kadldırmıs yerıne yedı tevhıdı esası ıkame etmıstır. Bu yedı esas:
DOĞRU SÖZLÜLÜK.
Namazın yerine konulan bu esasa göre bir Dürzî dindaşı hakkında doğru sözlü olmak
zorundadır.. buna rıayet etmezse şirke düşmüştür.
DİN KARDEŞLERİNİ KORUMAK.
Zekâtın yerine konulan bu esas sadece mezhep kardeşliğine hasredilmiştir.
ÖNCEKİ İBADETLER VE BATIL INANIŞLARIN TAMAMINI TERK ETMEK.
Oruç yerine konan bu esasa göre Dürzîler’in Hâkim’den Önceki inanç ve ibadetlerinin,
mevcut olmayana ibadet sayıldığından hiçbir değeri yoktur. orucun gercek manası ınsanın
kendını tanrının bırlıgının bılgısı yardımıyla cehaletten korumasıdır. oruc ınsanların ınkara
goturen her turlu ınancı reddetmekttır.
İBLİSTEN VE BÜTÜN ŞER GÜÇLERDEN UZAKLAŞMAK
ıblıs yanı seytanda ınsan formunda gorunur. Hacca karşı konulan bu kurala göre uzak
durulması gEreken kimselerden maksat geçmiş peygamberlerdir. Dürziler prensip olarak
bütün peygamberlere muhaliftirler. Çünkü peygamberler Hâkim’i bırakarak insanları asla
zuhur etmeyen bir ilâha çağırmışlardır.
TANRI OLARAK HAKIM'IN BIRLIGINE IMAN
kelımeyı tevhıdın yerıne ıkama edılmıstır.
HÂKİM’İN HÜKÜM VE FİİLİNE RIZÂ GÖSTERMEK.
Cihadın karşılığı
olarak benimsenen bu kurala göre Hâkim’in her türlü fiiline razı olmak, o fiillerin mutlaka bir
hikmete bağlı olarak İşlendiğine inanmak gerekir.
AÇIK VE GİZLİ ONUN ILAHI IRADESINE TESLIMIYET VE BUNU KABUL
Hakımın hukumlerıne teslım olmadan tevhıd ehlınden olunamayacagını belırtır.
6
EL-KİTABI
o
o
o
o
o
o
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Kıyamet ve hesap gunu
Ahıret gunu durzılere gore kıyamet gunu anlamına gelmektedır.  cunku ruhun olumu veya
dırılmesı dıye bır sey soz konusu degıldır. Hesap gunu ruhların gelısmesının son mertebesıdır ve
degısık gomleklerle ıntıkal ve gecıs son bulacaktır.
Cennet veya dırılıs gunu sonrası ulasılacak mutluluk ılahı bılgının kendısıdır.
Aslında cennet hakkıkı bılgı – cehennem ıse cehalettır.
Kıyamet gununde hakım bıemrıllah olan Mabud nasutı suretıyle ortaya cıkacaktır. Bunun ne zaman
olacagı bılınmemekle bırlıkte Çin’de Recep ayında Cuma gunu olacagına ınanıyorlar . 
Durzıler ahıret gununden zıyade kıyamet ve hesap gununun var olduguna ınanırlar veya onlara
gore ahıret sadece yeryuzunde olacaktır.
Kıyametten veya hesap gununden sonra yeryuzunu cennet halıne alacaktır.
Ilahı Bılgıyı Gızlı Tutmak
o Durziler ınanlarını kendılerınden olmayan kımselerden gızlerler, ancak bunu takıyye olarak kabul
etmezler. Durzıler ınanclarını gızleme hususunda gosterdıklerı bu tutumlarını asrıalrca
surdurmuslerdır.
o Hamza, mezhep sırlarını acıklamanın ve rısalelerdekı hıkmetlerı baskalarına ıfşa etmenın en buyuk
gunah oldugunu belırtmektedır.
o Durzı mezhebıne ınanan bır kımsenın ınancını acıga vurması caız degıldır.

o Durzilere gore cok evlılık ve carıyeler toplumun ahlakı yapısının bozulmasına sebep olmaktadır.
o Durzı hukuk anlayısında bırden fazla evlılıgın haram kılınması muvahhıd kadın ve erkegın esıt kabul
edılerek sahıp oldukları her seyın yarı yarıya taksım edılmesının emredılmesı dıkkat ceken en
onemlı ozellık olarak karsımıza cıkar!!
o Durzıler gızlı ve kapalı toplum olarak dını ınanclarını muhafaa etmısler ve gunumuze kadar
varlıklarını surdurmuslerdır.
o Mezhep dısı evlılıkler yasak.
o Dürzîler Haçlı saferlerinde hristiyanlarla işbirliği yaparak müslümanlara karşı savaşmışlardır.
Günümüzde Lübnan'ın dağlık bölgelerinde, Suriye, Filistin ve Ürdün'de yaşamaktadırlar.
o Durzıler toplum tabakalarını dine baglılık derecesıne gore sınıflarndırmıslardır. Buna gore durzı
toplumu dını konulara vakıf olup olmama konusunda ukbal ve cuhhal olmak uzere ıkı kısım:
7
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Ukbal
Cuhhal
•mezhebe sıkı sıkı baglı.
•ıckı yok. ısraf yok. dürüst.
•aklıyat olarak
adlandırlımaktadırlar.
•ukbalın basında Seyhul akl
denılen dını onderlerı
vardır.
•ıbadet ıcın uzak ve tepelerı
tercıh eden durzıler
halvethanelerı ınsa
etmıstır.
•dının gerceklerıne ve
sırlarına vakıf
olmayan kımslerdır.
•az bılgılerı var.
•durzı rısalelerı
okumaları yasak.
Günümüzdeki durumları
o
o
o
o
Lubnan, surıye urdun ve fılıstındeler. Guney amerıka bıle …
Durzıler lubnan sıyası hayatında her zaman etkılı bır konumda olmuslardır.
Gunumuzde sayıları 180 bın olarak tahmın edılmektedır.
Suan kı lıderlerı: Velıd canpolat ve talal arslan
ÖZET
Esasları. Dürzîlik konusunda eser yazan müellifler, mezhebin iman ve amelle ilgili esaslarını genel
olarak dört ana bölüme ayırırlar
Hâkim – Biemrillâh’ın ilâh olduğuna inanmak,
Eşyanın İlk illeti, yaratılışın aslı olan “emr”i yani Hamza b. Ali’yi bilmek,
Hamza”nın yardımcıları olan hudûd veya vezirleri tanımak,
Yedi esası (hisâl veya vesâyâ) bilmek ve gereğini yerine getirmek.
8
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
NUSAYRİLİK
o Çogunlugu Suriye'de yasayan asiri bir Siî-Batinî firkasi. Bunlara günümüzde Numeyrîler ismi de
verilmektedir. Nusayrî isminin ise geçmiste kalan bir isim oldugunu ve firka kurucusuna nisbeten
bu ismin verildigini ileri sürerler. Firkanin ismini, kurucusu olan Muhammed b. Nusayr enNemiri'ye (270/883) nisbeten aldigi bilinmektedir
o Daha sonra kıtabul mecmu nun muellıfı huseyın b. Hamdan el hasıbı tarafından sıstemlestırılecek
esas sekılını alan takıyyesı tutumu ve batını yorumu benımseyerek gunumuze kadar varlıgını
surduren bır harekettır.
o Manıcı ve Budacı unsurların yanında sabıılık yahudılık ve hırıstıyanlık gıbı ınanısların da tesırı
bulunmaktadır.
o Nemrıyye dıye anılan fırka gunumuzde “alevılık” mensupları da “alevıler” dıye anılmaktadır.
o Nusayrı sozcugunun kokenıyle ılgılı olarak masıgnon temelde bes kaynak one surer:
1. latınce "nazeranı" kelımesının bozulmus seklı
2. kufedekı "nusaraya köyü
3. nasranı (hırıstıyan) kelımseı
4. uydurma şii sehıtlerden bırı olan "nusayr" ısmı (hz alının hızmetcısı veya azatlısı)
5. nusayrılıgın ılk kurucusu olarak kabul edılen Muhammad d. nusayr ısmınden
o Nusayrı ısmının yerıne alevı tabırı kullanan nusayrı yazar et-Tavıl fırkanın ılk ve orjınal ısmını
alevılık oldugunu nusayrı kelımesının ıse daha sonra turetıldıgını ıler surmektedır.
o İlk şii kaynaklarında daha cok “Nemriyye” adıyla anılıyorlardı.
o Gunumuzde Anadolu alevılıgınden farklılıgını vurgulamak uzere nusayrıler ıcın en sık kullanılan
terım “arap alevılıgı” dır.
o Hatay bolgesı ve cıvarında yasayan nusayrıler ıse “fellah” ve “arap uşağı” olarak bılınırler.
o DOĞUŞU: şii gruplar arasında tartımsa daha cok hılafete kımın daha layık oldugu konusunda
yogunlasırken zamanla bu tartımsalar, hz alı ıle neslınden bazılarının ılahlıgı noktasına varıncaya
kadar ılerı safhalara ulastı ve “gulat şii” denılen mutedıl Şiiler tarafından bıle kabul edılmeyen aşırı
gruplar ortaya cıkmaya basladı. İŞTE NUSAYRILIK DE BU TUR FIRKALARDAN BIRISIDIR..
o Kendısı dısındakı butun ıslamı grup ve fırkalar tarafından dıslanan nusayrılıgın tarıhı arka planı
gunumuze kadar buyuk olcude gızlı kalmıstır.
o Nusayrılıgın tarıhı hakkında kendılerı tarafından yazılmıs belkı de en onemlı eser 1920de
muhammad emın galıb et-tavıl’In eserıdır. Et tavıl bu eserınde muslumların baslangıcta ıkıye
bolunmesını gadır hum ve kerbela facıasına dayandırmaktadır. Bu ıkı olaydan sonra bıat ettıklerını
zıkrettıkten sonra onlar arasındakı ılk bolunmenın altıncı ımam Cafer sadık ın olumunun akabınde
meydana gelmekle bırlıkte buyuk cogunlugun musa el kazım ‘In ımamlıgını tanıyarak on ıkı
ımamcılar olarak ısımlendırıldıgını ve nusayrılık de bunlar arasında yer aldıgını berlıtmektedır.
o Ibn nusayr dan sonra fırkanın basına onun takıpcısı ve halefı oldugu ıddıa edılen Muahmmad b.
Cünedeb gecmıstır. Daha sonra da hareketın lıderlıgıne ırak-ı acem bolgesınde kufe ıle vasıt
arasındakı cunbula’dan gelıdıgı dusunulen fars asıllı ebu muhammad abudllah b muhammad el
cunbulanaı el cennan gecmıstır.
9
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
o Cunbulanu vefatından sonra fırkanın basına gecerek nusayrılıgın sıstemlesmesı ve yayılmasında
belkı de en onemlı rolu oynayan hasıbı hareket ıcerısınde “el-mercı ul ala” mertebesını almıstır.
o Hasıbı uzun sure hayatı boyunca kaleme aldıgı eserlerı kıvrak zekası ve fırkayı yayma yolunda
gostermıs oldugu cabalarıyla belkı de nusayrılıge damgasını vuran en onemlı kısıdır.  bu sebeple
mensupları onu “seyhud dın” lakabıyla tanımaktadırlar.
o Fırkanın sıstemlestırılmesınde bu derece onemlı rol oynayan hasıbı vefat etmeden once nusayrılık
ıcın ıkı merkez ınsa ettı. Bunlardan bırı halepte olup bu merkezın onderı Muhammad b. Alı el-cilli.
Dıger merkez ıse bagdatta olup lıderı seyyıd alı el-cisri.
o Eserlerı nusayrılıgın yazılı gelenegının onemlı bır bolumunu olusturan ve surıye nusayrılıgın asıl
kurucusu olarak kabul edılen Taberanı dır..
o Zamandakı gelısmelere bakılırsa taberanı bır taraftan yadıgı eserlerle dıger taraftan da hasımlarına
karsı vermıs oldugu mucadeleyle, nusayrı ınanc sıstemının gelısmesı ve sıstemlesmesıne cok
onemlı katkılar saglamıstır.
o Nusayrıler tarıh boyunca uzun soluklu bır sıyası otorıte elde edememıs olmakla bırlıkte kendılerıne
yakın olan ve hımaye gorduklerı fatımler, büveyhogulları, hamdanogulları … yonetımı altında daha
rahat varlıklarını surdurduler. Hamdaniler onların ıcın parlak donemdır.
o Memlukluler ozellıkle sultan baybars zamanında nusayrılerın sunnılı kabul etmelerı ıcın baskılarda
bulundu.
o Emır hasan es-sıncaıden sonra nusayrıler tek bır otorıte alıntdan yasamayıp ayrı asıretler halınde
varlıklarını surdurduler. Her bır aşiretin kendı lıderlıgını de farklı sahıslar yurttu. Iste bu sekılde
gruplasma ve parcalanma surecı Fransızların 1920de surıyeyı ısgal etmelerıne kadar devam ettı .
o Nusayrıler yavuz sultan selım donemınde buyuk baskılara maruz kaldıklarını ılerı surerler.
o Bırıncı dunya savası esnasında Fransa ve ıngılterenın 1916da aralarında yapmıs oldukları sykespicot adlı gızlı bır anlasmayla surıye lubnan fılıstın ve ırak ı buyuk devletler arasında pay
etmelerının ardından nusayrılıgın belkı de en parlak donemı baslamıs oldu.
o
o
o
o
o
o
o
Nusayrılığın kollara ayrılması
Nusayrılıgın hz Alı’nın bulundugu yere gore farklılık gosteren ılk ana kola ayrıldıgı dıkkat çeker.
Bunlar onun gunste bulundugunu ılerı suren ŞEMSİYE (haydariye-Şimaliyye) ıle aya yerlestıgını
ıddıa eden KAMERİYYE (Kıbliyye-Kilazıyye) olup bu ıkı kol arasındakı gorus ayrılıgı ve soguluklar
zaman zaman bırbırlerıne dusmanca tutum sergılemlerıne yol acmıstır.
Kamerılerın cogu guneyde oturdukları ıcın onlara el-kıblıyye (guneylıler), şemsılerın cogu ıse
kuzeyde yerlesdıklerı ıcın de bu alt gruba es-şimalıyye (kuzeylıller) denılmıstır.
Kilazilik hırcı 1011de antakyanın kılazı koyunde cerraneler den seyh muhammad b kılazının
goruslerı etrafında toplananlardan olmustur.
Haydarılık de yıne antakyada yasayan seyh alı haydarın goruslerı etrafında bırlesenlerden
olmustur. Bunlar daha cok tevekkul ve kadercılıge baglılıkları ıle ön plana cıkan Gaybilerın
erdemlerını savunuyorlar.
Semsı ve kamerı arasındakı en onemlı fark: hz alının makamının nerede oldugu konusundakı fıkır
ayrılıgdır. Semsıler veya gunescıler ısmıyle de anılan haydarılere gore alı b ebı talıbın makamı
gunestır. Nuru butun varlıkları kapsayan alı ıle yıne butun gök varlıklarını kapsayan gokyuzu
arasında da bır ozdeslık bulunmaktadır.
Kamerıcıler veya aycılar olarak da bılenen kilazilere gore ıse hz alı nın makamı aydır. Kılazıler ayın
tanrının makamı olduguna ılıksın kuran ı kerım den rahman suresının 29. Ayetını delıl
gostermektedırler. Bu ayette: “O, her gün baksa bır durumdadır” ıfadesı kılazılere gore ayın
tanrının makamı oldugu seklınde yorumlanmaktadır.
Semsılerın daha gelenkecı olmakla bırlıkte kamerılerın degısme daha acık oldukları gorulmekte. Bu
yuzden semsıler kamerılerın nusayrı olmadıklarını bıle soylerler. (kamerıler hıc sakal bırakmz)….
10
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Inanc esasları
o Sabılık yahudılık ve hırsıyanlık gıbı degısık dın ve ınanc yapılarından dolayı onların ınanclarından da
bır cogunu alıp kendı yapısı ıcerısınde harmanlamıstır.
o Onlar da kuranı kerıme ınanıp onu kutsal kıtap saymakla bırlıkte nusayrılıkte kullanılan bu
sembolıık dıl, sembollerın acıklanıs ve tevılı konusunda farklı anlayıslar gelıstırmıslerdır. Kım olursa
olsun baksa bırını fırkanın sırları ve gızledıklerınden haberdar etmesı mutlak olarak yasaktır.
o Gızlılık ve sır saklamaya dayalı olan nusayrı ınanc sıstemının sosyal yasamda da dısa kapalı bır
yapısı vardır. Onların toplumsal yasamlarını gozlemlememıze yardımcı olacak kendı ahkamlarını
ele alan mustakıl eserlerı de yoktur.
o Temel kaynakları kıtabul mecmu
Ulûhiyet
o Islamın cok net ve acık olan tevhıd ınanıcını hulul ve alının uluhıyetı balgamında yorumlamıstır. Bu
nedenler nusayrılıktekı Allah ınancı alının tanrı olusu askıdesıne ve “ASM” formulune
dayandırılmıstır. Hatta nusayrı ınancının en ayırt edıcı vasfının “alının uluhıyetı” ınancı oldugu
gorulmektedır.
o El hasıbı kıtabul mecmu da yazıyor: … “ben sehadet ederım kı alı den baksa ılah, muhammadden
baksa hıcab, selam farısıden baksa bab yoktur”…. :o (euzubillah)
o Buna gore alı Allahtır. Kendı nurundan muhammadı yaratmıstır. Alı “mana’dır”; muhammad ıse
“isim”dır, selam farısıyı yaratmıstır ve o da “bab” olarak anılmaktadır. Ilkı “ayn” ıkıncısı “mim”
ucuncusu ıse “sin” harfıyle sembolıze edılmektedır. Boylece “ayn-mim-sin”  ASM fırkanın
sembolu ve sır olarak kabul edılmıstır. Bu uclu sıstemde alı muhammad ıle tezahur etmıs ve selam
farısı Mananın resulu olmustur.
o Allah sadece somut bır valık olmayıp, Onun hem nasutı (beserı gorunen) hem de lahutı (ılahı
gorunmeyen) ıkı yonu vardır. Kulların kendısını bılıp tanıyabılmesı ıcın nasutı kalıba gırerek tecellı
etmıs; yanı hz alı nın sahsında zuhur edıp alı seklınde varlıgını surdurmustur. Hz alı nın ılahlıgı bu
anlamdadır.
o Nusayrılere gore hz alı “zahırde ımam, batında ılahtır” kısacası alı ya dogrudan ılahtır yahur ılahlık
Ona hulul etmıs bu sebeple ılah olmus..
o Allah alı cısımden zuhur etmıs onun dılıyle emretmıs ve onun elıyle yaratmıstır.
o Nusayrılere gore Allah ımamlara da hulul etmıstır.
o Ibn nusayr ımama aıt gızlı bılgılerı nusayrılere acıklamıstır. Ayrıca babdan sonra beş “eytam”
vardır. Bunlar babın manecvı cocukları olup bab tarafından yaratılmıslardır. Babın yarattıgı bu bes
eytam ve her bırının vazıfelerı sunlardır:
1. mıkdad b. el esved: tabıat olayları ve zelzeleyı yurutur.
2. ebu zer r el gıfarı: yıldızların hareketını ıdare eder
3. abdullah b. revaha: canlıların hayatlarını ıdare eder.
4. osman b. mazum: rızık ve hastalıklarla ugrasır
5. kanber b. kadan ed-devrı: ruhları cesetlere gonderır.
o
o Bab olan selamın mertebesınden sonra en buyuk mertebe yetımlerın (eytam) makam ve
mertebelerıdır.
o Mertebe acısından hz muhammadı alıden sonra daha asagı bır sevıyeye ındıren nusayrıler her ıkı
zat ıle ılgılı olarak soyle bır ıhtılafa da dusmuslerdır: “nusayrılıerın kamerıyye kolu uluhıyetın bır
11
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
sefer alıye dıger bır sefer muhammade verılmesının caız olmayacagı dusuncesınden harektle hz
muhammade rububıyet nıspet etmezler. Buna karsın sımalıyye’ye gore muhammad ıle alı muttasıl
olup bırbırınden ayrılmazlar. Burada en buyuk maksat alı olmakla bırlıkte muhammad de halık
(yaratıcı) dır. Bu nedenle onun uluhıyetıne ınanmak caızdır.
o Nusayrılere gore kım mana olan alıyı kabul ederse metafızık alemden kurtulur..
o Aliye inana gerçek nusayrılerın ruhları hareket yoluyla yıldızlar halıne donuserek nurlar alemıne
yükselir. Ancak Nusayri olmayanların: Müslim, Yahudi ve Hıristiyan ve Musevilerin ruhları ise
hayvan cesetlerine girer 
o Nusayrılerın ruhlu yedı mertebeden gecerek son gayeye (Allahın nurunu seyretme) ulasır.
Kadınlar bunun dısındadır  ..  Onlara gore alı tanrı olarak nusayrılerın ıtaatsızlıgını
cezalandırmak ıcın seytanları: seytanlardan da kadınları yaratmıstır..
o Kadınların hıc bır dını sorumlulugu yoktur. Cunku onların sır saklayamayacak zayıf oldukları
dusunulmektedır.
Nubuvvet
o Nusayrılıge gore Allah mahıyetı ve keyfıyetı bılınmeyen bır varlık oldugundan kendısını tanıtması
ıcın bazı varlıklara hulul eder. Allah hulul ettıgı bu varlıklardan bazılarını kendısı ıcın ısım yapar ve
bunları mananın anlasılmasının vesıle halıne getırır. Kısacası peygamerler tanrının nasutı kalıbı
gırdıgı bedenler yahut bu bedenlerı haber veren kımseler olup ılahı azametın manasını telaffuz
eden ve bu sekılde manayı bıze tanıtan kısılerdır. Onlar ılk seyhı olan muhammad b nusayr da
kendısının hasan el askerının peygamberı oldugunu ıddıa etmıstı..
o Bunlara gore peygamberle yeryuzune cesetsız bır sekılde ıner ve orada hayatlarını devam ettırıler.
Ancak bu nebıler cısmın hakıkatı degıldırler. Onlar yemez ıcmez evlenmz cocuk edınmez.
o Hz peygamerı ASM ‘ın üç temel unsurundan bırısı olarak kabul etmekle beraber hz ısaya da buyuk
deger vermekte. Onun havarılerını ve hırıstıyanlık uzere sehıt olanları asırı derecede
ovmektedırler.
o Hz muhammad ın gorevı alı yı tanıtmak!! Alı hakkında davetcı.
o Onlara gore melekler aslında goktekı yıldızlardır. Bu sebepten nusayrılıer yıldızlara da kutsallık
atfetmektedırler.
o Nusayrıler sevdıklerı herkesı melek yapma egılımınde olmuscasına hz hasan huseyın hasıbı ve
arkadaslarını da melek olarak gorurler.
o Melekler parlak yesıl ıpeklı elbıseler gıyen ve gumusten bılezıkler takınan nuranı varlıklardır.
o Bunlara gore kıtap anlayısı hz alı ye yukledıklerı uluhıyet temel ınanc esası oldugundan, bu
dusunce dıger butun esaslara yansıtılır. Be sebeple onların vahy ve kutsal kıtap anlayısı da ehlı
sunnet ıle dıger musluman fırkaların yaklasımından farklılık arz eder. Alı ınsanlara mesajını
gondermek ve onlarla bırlıkte olmak ıcın ısım ve bab vasıtasıyla ılsıkı kurmayı tercıh eder. Boylece
selam alıye ulastıran vesıle ve yoldur. Insanlara ılahı kıtaplar getırdıgı ıcın de cebraıldır.
o Nusayrılere gore aıl baglayıcı olan kıtap hasıbı nın bazı kuran ayetlerını karıstırarak yazdıgı ve on
altı bolumden mutesekkıl olan kıtabul mecmuudur. Bu kıtabı muhammad nusayrılere hedıye etmıs
o Nusayrıler dort kutsal kıtabı da kabul ederler !!
o Kuran hz alının sozu.
o Nusayrı olmayanlar kuranı anlamaz. Sadece seyhlerı ve onların ımamları anlar.
12
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
o Ahiret inancı ve tenasüh
o Kuranda gecen kıyamet cennet cehennem hesab ve mızan gıbı hususların varlıgını kabul etmekle
bırlıkte tamamen batını tevıllere kayarak bu kavramların sembolık ıfadeler oldugunu ıler suren
nusayrılerın bu anlayıslarında en belırgın etkının sahıp oldukları tensauh anlayısı oldugu
gorulmektedır.
o Kuranda gecen mukafat ve cezanın cennet ve cehennemde olacagı seklınde ınanca karsılık onlar
bu dunyada ruhların ınsa ve hayvan sekılne gırmesı suretıyle gerceklesecegını ınanmıslardır.
o Cennet ancak alı nın ılahlıgını ve dıger nusayrı ınanlarını kabul edenlerın gırecegını ılerı suren
nusayrılere gore mumın kelımesınden maksat “ nusayrı” olandır 
o Tenasuh onlara gore: olumle bırlıkte bedenden cıkan ruh yenı bır bedene gırerek yenıden dunyaya
gelır. Bu yenı beden hınt ınanlarındakı karmık bırıkımler gıbı ruhun daha once bulundugu kısının
ınanc ve amellerıne gore degısır.
o Gunahkar nusayrıler de hırıstıyan veya musluman sekılnde bır ınsan ya da bır hayvan olarak
tenasuh hayatı yasamakla cezalarını cektıkten sonra yıldızlara yukseleceklerdır.
o Kafırler ıse degısık hayvan sekıllerıne gırerek cezalarını cekeceklerdır.
o Onlara gore ılımde rüsuh sahıbı olan muslım alımler oldukten sonra eşek. Hırıstıyan alımler domuz.
Yahudı alımler ıse domuz suretınde donecektır ..
o Yeryuzunde canlı olan hersey nusayrılere gore ınsan gıbı degıldır.
o Kader anlayısı: kader kaza ınancı bulunmaz. Alının uluhıyetını temel hareket noktası yapıp bazı
batını yorumlardan hareketle dıger ıslamı fırkalardan farklı bır kader ınancına sahıp olan
nusayrılere gore alem yaratılmadan once nusayrı ılanlar alının etrafında bulunup sureklı ona bakan
nuranı yıldızlar sekılnde ıdıler. Bu sekılde ıken yemez ıcmez buyuk abdest bozmazlar. Daıma Allah
a ıbadet ederler..
o Hulul, Tanrı’nın bir bedene girmesidir. Bâtınî açıdan hulûl, Tanrı’nın imamın bedenine girmesi ve
kâinatı bu şekilde sevk ve idare etmesidir. İttihad ise iki şeyin birbirine girmesidir. Yani Tanrı’nın
imamın bedenine girmesi, imamın da Tanrı’nın varlığında erimesi, ulûhileşmesi, imamın
tanrılaşmasıdır. Bazı Bâtınî gruplarda (Ali Allahîler gibi) bu şekilde görülmektedir.
Takiyye
o Sır tutma gızleme anlamına gelen takıyye ıle nusayrıler hem kendı ınanclarının Baskları tarafından
bılınmemesını saglamıstır.
o Onlara gore sırlar ifşa eden ve ınanlarını ortaya koyanlar olunce toprak onların cesetlerını kabul
etmeyecek; suretlerı hayvan sekılıne donusecek. Zıra ınancların gızlenmesı Allahın nebılerden
aldıgı mısaka dayanmaktadır.
o Takiyyesi olmayanın dini yoktur.Takiyyeyi terkeden imansızdır. Takiyyeyi terketmek namazı
terketmek gibidir..
Tevil
o Onlara gore nasların ve serıatın bırıncısı zahır dıgerı de batın olmak uzerer ıkı ayrı boyutu vardır.
o Sırların ve ıslerın batını ve serıatın batını tevılını kendılerınden baksa kımse bılmemektedır.
o Ehlı beytten baksa hıc kımse kuran ayetlerını tevıl etmeye onun muhken ve mutesabıh ayetlerını
bırbırınden ayırt edıp acıklamaya hakkı YOKTUR.
o TEVIL yaparken sarf ve nahıv dıkkat etmezler
o Kenıdlerıne has bır ıbadet sekıllendırmıslerdır.
13
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
o Namaz  namaz hz muhammadı temsıl eder.
o Gonul veya kalbın kapısını alıye acmak manasındakı bu namaz yahut dua ıcın ozel bır mekana
camıye veya ıbadet mahallıne ıhtıyac duyulmadıgı gıbı herhangı bır yon yahut kıbleye yonelmek de
gerekmez.
o Namaz yururken bır sey uzerınde gıderken de kılınabılır.
o Namazın temel sartları bes seckını (MUHAMMAD FATIMA HASAN HUSEYIN VE MUHSIN) bılmekİ
dua esnasında gulmemek ve konusmamak..
o Bes vakıt namaz :
o ogle namazı hz muhammde
o ıkındı fatıma
o aksam hasan
o yatsı huseyın
o sabah muhsın
o KISACA 
Namaz: Namaz sesle yapilan bir ibadet olup, sadece duadir. Namazin basinda "Ali,
Muhammed ve Selman'i yüceltiriz" demek, namazi eda etmek olarak anlasilir. Namaz
Ali'ye açilan bir kalbin niyazi olarak anlasildigindan ferdi yapilir, ancak, bayram ve
mukaddes günlerde cemaat hafinde de yapilabilmektedir. Namazdan önce abdest
alinmaz. Namazin sartlari bestir:
Bes seçkini bilmek, Bunlar; Muhammed, Fâtir, Hasan, Hüseyin ve Muhsin'dir.
Gülmeden ve konusmadan dua etmek,
Namazi, Abbasi rengi oldugu için siyah takkesiz kilmak,
Ibadeti baskalari görmeden gizli yapmak,
el Namazi, "Ey Yüce, Büyük ve Arilarin Efendisi Ali, bize merhamet et" diyerek bitirmek.
o hz Osman ve omer ve ebu bekr ıle ılıskılerını kesmek onlara gore cıhad.
ÖZET
Hz. Ali'nin ulûhiyetini iddia eden Nusayrilik, İslâm'ın dışında Hıristiyanlık başta olmak üzere
pek çok kültürlerden etkilenmiştir
İslam inancı ile temelde çatışan bu görüşe göre Ali, Allah'tır. Kendi nurundan Muhammed'i
yaratmıştır. Ali "mana" dır; Muhammed de "isim" dir. Muhammed ise, Selman el-Farisi'yi
yaratmıştır ve o da "bab" dır. Bu A (Ayn), M (Mim), S (Sin) sembolüyle ifade edilir ve sırdır. Bu
üçlü sistemde A (Ali), M (Muhammed) ile tezahür etmiş ve S (Selman) "Mana" nın resulü
olmuştur.
BUGUN: Dünya genelinde yaklaşık 3.000.000 Nusayrî vardır. Dünya genelinde yaşayan
Nusayrîlerin büyük bir kısmı Suriye'dedir. Bu sayıları ile Nusayrîler Suriye nüfusunun % 1115'ini oluşturmaktadır. Dünya genelinde yaşayan Nusayrîler; Suriye (2.500.000), Lübnan
(100.000) ve Türkiye'dedir (350.000).
14
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Oruç


Dini sırların başkalarına ifşa edilmemesi analmında ki oruç, Resulullahın babası Abdullah b.
Abdulöuttalibin sessizliğini temsil etmektedir. Buna göre ramazan Abdullah, Kuran
Muhammedtir.
Oruc, Nusayri sırlarının gizlenmesi; yemeden, içmeden değil de, kadınlardan uzak kalmak ve
kitaplarında ismi belirtilen otuz erkek ve otuz kadının isimlerini anmak şeklinde yorumlanır.
Zekat



Nusayrilerde, Selamı Farisiyi temsil ettigine inanılan ve inancın gereklerini öğrenip başkasına
aktarmak olarak anlasılır
Cemaatin islerinin yürütülebilmesi için, zekat müessesesidir.
Ayrıca onlar, Selmanın ismini zikretmenin zekat farizasını kaldırdıgına inanmaktadırlar.
Hac ve Ziyaretler











Hac ibadeti de bırtakım isimlerin bilinmesiyle gerceklesmektedir. Onlara göre Beytin
Muhammed, Safnın Mikdad, Mervenin Ebu Zerr, iki eşiğin Hasan ve Hüseyin, kapının
halkasının Caferi Sadık, Beytin altındaki yerin Fatıma bt. Kays oldugunu bilmek haccı
tamamlamak demektir.
Nusayri büyükleri ve onların kabirlerine yapılan ziyaret olarak anlaşılmaktadır
Onlara göre müslümanların ziyaret ettikleri kabe, küfrün başı ve putların ilahıdır. Çünkü o da,
put gibi tastan bir varlıktır
Nusayrilerin yerlestigi tek bir türbesiz mahalle olmadıgı ve bu türbelerin cok canlı ibadet
yerleri oldugu dikkat çekmektedir. Hatayda 283 nusayri türbesi vardır
Nusayriler, bayramlarda ve adaklarda kurban kesmek ve dilek dilemek icin her fırsatta türbe
ziyareti yaparlar.
Türbelerin yakınındaki agaclar kutsal sayılır ve dılek agacı olarak kullanılır.
Türbe yanındaki suların ise, kutsal ve bu nedenle şifalı olduguna inanılmaktadır.
Hızır türbeleri, en önemli ve en büyük türbelerdir.
Türbelerin yapılış nedneleri arasında, yapılan yerin adının Kuranda gectigine inanılması, adına
türbe yaılan kişinin rüyada görülmesi ve herhangi bir dilegin gerceklesşmesi karşılıgında türbe
yapılmasının adak olarak belirlenmesi gibi hususlar da zikredilmektedir.
Makama (ziyaret edilen türbe) saygı sadedine öne çıkan uygulamalar arasında kapının
öpülmesi, makam etrafında dönmek, türbe etrafında araba ile dolasmak, çicek sunmak ve
para kasasına bagıs gibi ritüeller gelmektedir. (buhur yakmak, mum yakmak, caput baglamak,
mektup bırakmak…
Nusayri türbelerınde yapılması yasak olan davranıslar arasında kirli girmek, bası acık olmak,
makyajlı ve acık elbise giymek ve günahkar olmak gibi hususlar gelmektedir.
Diğer Uygulamalar

Bircok bayramları vardır. Bu bayramlar islami bayramlar ve kutsal günler, nevruz bayramları,
öteki inanclardan alınan bayramlar ve geleneksel bayramlar olmak üzere dört grupta ele
alınabilir. Hiristiyanlıga ait bayramlar daha coktur.
15
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI








peygamberin dogum günü, Hz. Alinin ölüm günü, Hüseyinin kerbelada sehit edilmesi… kutsal
kabul edilir.
Bayramlar cogunlukla bayramı yapan kişinin evinde veya evi uygun degilse türbelerde ve
özellikle Hızır türbelerinde kutlanmaktadır.
Nusayrilerin dini bayramlarının her birininde kurban kesilir.
Her nusayri ailenin özel olarak kutladıgı, atalarından m,ras kalan bir bayramı vardır.
Bayramların cok olması ve bunların bir kısmının baska dinlerden alınması, Nusayrilerin öteki
dinlere karsı saygılı olduklarını ve onlardan etkilendiklerini göstermektedir.
Yine bayram, hayır ve adaklardaki toplu namazın (cem) sorgulama, ödül ve yardımlaşmayı
içermesi ise, Nusayrilerin sosyal sorunlar icin kullandıkları bir çözüm yolu olarak görülebilir.
Ölümle ilgili gelenek Müslüman gruplardakinden cok farklı degildir. Cenaze islami geleneklere
uygun olarak göülür.
Ölen kişi erkekse cenaze seyh tarafından, kadın ise gerekli duaları bilen bir kadın tarafından
yıkanır.
Din Adamları

Büyük seyh, seyh ve nüvebten (nüvvab) ibaret üç grup seyh, bir de imamlar zümresi vardır.
Büyük Şeyh


din işlerini yürütür
Alinin yeryüzündeki gölgesi ve vekili olarak kabul edilir, beser üstü kudret ve kuvvetlere sahip
olduguna inanılır
Şeyh










Spylarının meleklerden geldiğine inanılan şeyhlerin sayısı daha coktur.
İnanclarına göre, meleklerin şeyhlere hulul ettiği ileri sürülmektedir.
Cemaatlerin manevi önderleri olup, merasimlerin ve ziyaretlerin idarecileridirler
Sosyal anlamda toplumun en itibarlı kişileri olan seyhlerin evleri ve kapıları her zaman
cemaate acık olup, seyh olabilmek için kültürlü ve şeyh ailesinden gelmiş olmak icap eder.
Şeyhler Nusayrilerin temel ibadeti olan toplu namazı da yönetirler. Yanında ise nakipler ve
necip oturur.
Nakipler, şeyh soyundan gelen kimselerdir. Şeyh adayıdırlar
Nacip ise cemaat icinde dürüst, güvenilir ve toplu namaz konusunda bilgili, yaşlı erkeklerden
biri olabilir.
Son zamanlarda kentleşmenin getirdigi degişim sonucunda, şeyhlerin otoritesinin sarsıldıgı
gözlenmektedir.
Şeyh ailesi bir ocaktır, bu makam, babadan oğla gecer ama zorunlu degildir.
Şeyh olma kıstasları dürüstlük, ehli beyte baglılık, dini eğitimi tamamlanmıs olma, disiplin,
yetkinlik ve liyakattir.
Nüveb

Alt tabaka şeyhleri olarak nüvvab, şehy olmayan ve fakat şeyhlere vekalet eden, ilerde şeyh
olmaları umulan kimselerdir.
16
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
İmamlar



İmamlar (hocalar9 klasik Nusayri sisteminde bulunmamakla birlikte, Sultan II.Abdülhamıt
devrinde, mevcut imamaet görevlerine atanmalarıyla ortaya cıkmıs bir din görevlileri sınıfıdır.
(fahri İmam)
Bugün de Nusayriler imam ve müezzin kadrolarını kullanarak devletten maaş almakla birlikte,
camilerde ezan okumakla yetinip namaz kılınmadıgı ve bos bırakıldıgı görülmektedir.
İmamlar cemaatin asıl önderleri değildir
Mezhebe Giriş Merasimleri













Nusayrilikte erkek çocuklar ergenlik yasına geldiklerinde, babaları tarafından, mezhebin
sırlarını ve erkanlarını öğretmesi ve cocugun mezhebe girişini tavassut etmesi icin bir mürşide
götürülür  Din amcası
Kadınların hiçbir dini sorumluluk ve zorunlulugu bulunmadıgı icin, onlara dini bilgiler
aktarılmaz. Çünkü kadın, evlenince yabancı bir erkekle yaşayacagı icin sırları acıga vurabilir.
Genc kızlar, adet görmeye basladıkları zaman, kısa bir egitim görürler. Boy abdesti almayı
öğrenirler, abdest alırken okunacak dualar…
Ataerkil yapısı hakimdir, kadınlar ikinci plana atılır
Gizli bilgiyi acıklayanlar, toplumdan dıslanarak cezalandırılır.
Törensel uygulamaların da yer aldıgı bu örgenimi basarıyla tamamlayan bireyler, şeyhlerin
şecere defterine kaydedilir ve böylece yola girmiş kabul edilirler. Genc birey, kendisine bu
bilgileri ögreten amca cocuklarını da kardesleri olarak görür. Aralarında evlilik gerceklesmez,
fakat mirastan yararlanamazlar.
Eskiden amcalık egitimi almayan erkege kız verilmezdi.
Amcalık gelenegi bazı bakımlardan, Anadolu aleviligindeki musahiplik gelenegine benzeyen
bir sanal akrabalık olarak da görülebilir.
Hiristiyanlıktaki vakftis babalığına da benzemektedir
Amcalık geleneginin uygulanması konusunda iki farklı tarz vardır. Haydariler üc asamalı,
Kilaziler ise tek asamalı ritüel yapmaktadırşar.
Haydariler: amcalık namazı kılındıktan sonra, aday olan cocuk dogrudan amca evine
gitmektedir.
Kilaziler: aynı ritüelin bütünü üce bölünerek yapılmaktadır. Üç kurban kesilmekte, üc kat
zekat verilmetedir. Nedeni, sır olarak öğretilen bilginin acıga vurulmamasının güvence altına
alınmasıdır.
Nusayrilerde şeyh ve yardımcılarına verilen para ile alevi- Bektaşilerde dedeye para ya da mal
verilmesi arasında benzerlik vardır.
Meşveret Cemiyeti


İlk asama olan meşveret (danışma) toplantısı yapılır. Çocugun amca egitimi icin uygun olup
olmadıgına karar verilir.
Toplu manaza katılacak erkekler, bilen birinin nezaretinde abdest alarak temizlenmek
zorundadır. Fardi namazda el, yüz ve cene yıkanır; toplu namazda ise bütün vücut yıkanır.
Nusayrılerde basest alma biçimi ve okunan dua, Alevi-Bektaşilerde okunan dua ile benzerlik
göstermektedir ve Sünnilerinkinden farklıdır.
17
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI




İşare duasının okunmasından sonra, çocuk okdaya alınır ve amcasının yanında ayakta durur.
Çocuk nefisini alcalttıgını ve itaatkar olacagını göstermek icin, şeyhin, amcanın ve törende
bulunan yaslıların ellerini öperek oturur.
Aday sırrı acıklamayacagına dair yemin eder
Aday uluhiyetin sembolü demek olan saratan ictikten sonrai Abdu’n-Nur (Nurun kulu) adını
alır ve nakıb, gizlilik esasına uymayı kabul ettigini gösteren bir dua okutur.
AMS harflerinin manalarını anlatmadan, sadece bunlar bir mühür olarak tekrar ettirilir.
Melik Cemiyeti






İkinci aşamaaı, ilk cemiyetten yaklasık 40 gün sonra yapılır, ilk asamadaki ritüel tekrarlanır.
Adayın ikinci aşamaya kabul edilmesi, hakkında olumlu karar verildiginin göstergesidir. Bu
aşamada da kurban kesilmesi ve hazırlıkların tamamlanmasından sonra, toplu namaza
baslanır.
Aday çocuk, yaslıların ve seyhin elini öperek seyhin karsısına, amcasının yanına oturur.
AMS harflerinin sırrı Ali, Muhammed, Selman demek oldugunu söyler. Daha sonra bu üc harfı
her gün 500 defa etmesi emredilir.
40 kez yemin eder
 Artık Nusayrilige girmiş sayılır.
Yeni Bir Hayata Davet Merasimi










Üçüncü aşama, yeni bir hayata davet merasimi, aday ileri gelen bir aileye mensupsa veya
şeyh ailesinden geliyorsa, ikinciden yedi ay; halktan birisi ise dokuz ay sonra yapılır.
Şeyh Hz.Aliyi, nakıb Hz. Muahmmedi, necib de Selamnı temsil eder.
Çocugun davranısları gözlemlenir, bu eğitimi almaya yetenekli olup olmadıgını arastırırlar. Bu
sırada on iki havari önlerindeki on iki bardaktan birer yudum icki alırlar. Aday da icer ve
böylece uluhiyete erilmiş olur.
Bu asama, daha cok bir sınav niteligi tasır.
Kimsenin malına, rızkına göz dikmeyecegine, hırsızlık ve zina yapmayacagına, ac gözlü
olmayacagına ve kendisine ögretilen sırları hicbir surette acıga vurmayacagına dair kırk kez
yemin ettirilir.
Kefiller, onun sır saklayacagınai aksi taktirde kendilerince öldürülecegine sahitlik ederler.
Son aşamadaki ritüelin tamamlanmasından sonra aday, amcasının evine yolcu edilir.
Çocuktan abdest almayı ve namaz kılmayı ögrenmesi, 12 imam, 14 masum ve 5 eytamın
kimler oldugu ögretildiktan sonra Kitabu2l-Mecmu’nun 16 bölümü namazda okuması icin
cocuga ezberletilir.
Sonunda egitimi tamamlayan cocuk, yetişkin bir Nusayri olarak evine döner
Sonuc olarak Nusayrılık, özünde İslam kültür cografyasında ortaya cıkan bir mezhp olmakla
birlikte, Nusayriliğin inanc sistemi ve erkanlarını olsuturan inanc ve uygulamaların, gecmişte
yasamıs ceşitli din, kültür ve inanc bicimleri ve felsefi ekollerdeb etkilenme sonucu, diğer
İslam mezheplerinden tamamen farklı ve eklektij bir sistem ortaya koyduklarını
göstermektedir.
18
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Nusayriliğin Günümüzdeki Durumu




Suriye, Türkiye ve Lübnanda yasamaktadır
Suriye nüfusunun yaklasık yüzde 12-15ini olusturan Nusayriler, agırlıklı olarak Lazkiye ve
Cebel-i Ensariyye bölgesinde yasamaktadırlar.
Lübnanda ise, daha cok kuzey bölgesinde on bin dolayında nüfus sahip kücük bir grup olarak
varlıgını devaö ettirmektedirler.
Türkiye de yasayan yaklasık bir milyon Arapın cogu Nusayri olup bunlar daha cok Hatay ile
kısmen Tarsus, Adana ve Mersin civarşarında yasamakta ve Suriyedeki Nusayrilerle baglarını
sürdürmektedirler.
Ehl-i Sünnet’in Teşekkül Süreci Ve Fikri Çerçevesi
1. İsimlemdirme Meselesi
 Sünnet sözlükte: ister iyi ister kötü olsun, davranış, yol gidişi ve adet anlamında gelir.
Gecmiş ümmetlerin gittigi yol
 Kuran-ı Kerimde, Evvelkilerin Sünneti ( sünnetülevvelin) ve Allah’ın Sünneti
(Sünnetullahh) olarak iki ayrı terkipte kullanılmaktadır. Allah’ın kanunu, Allah’ın
davranış şekli
“Bu Allah’ın ötedenberi süregelen yasasıdır (sünnetullah): Allah’ın yasasında
(sünnetullah) bir değişme bulamaysın” (48. Fetih, 23)
 Bir hadis terimi olarak, Hz.Peygamberin söz, fiil ve takrirleridir.
 Ehli Sünnet ise, Resulullahın sünneti ile sahabe ve tabiunun yolundan yürüyenlerdir.
 Ancak Ehli Sünnet vel Cemaat terkibnde yer alan Ehli Sünnet, Hz.Peygamberin tatbikatının
ruhunu benimseyerek onun zihniyeti dogrultusunda uygulamalarda bulunanlardır.
 Cemaat sözlükte, birlik, beraberlik, bütünlük..
 Ehli Sünnet vel Cemaati, Resulullah ve ashabının dini uygulamalarına uyan ve ondan
ayrılmayan ilk dönem Müslüman çogunlugun dini anlama, acıklama ve yaşama bicimi olarak
tanımlamak mümkündür.
 Bu terkip Harici, Sii,Mutezile,Murci olmayan kesimlere karsılık kullanıldıgı acıktır.
 Ehli Bid’at’ın zıddı
 Hicri birinci asırda, belli bir dini- toplumsal yapıyı tanımlamak için kullanılmamaktaydı.
2.Ehl-i Sünnet ve’l Cemaat’in Oluşum Süreci




Tarihi acıdan Ehli Sünnet, siyasi, itikadi, toplumsal boyutlarıyla hicri ikinci asırdan itibaren
teşekkül etmeye baslamıstır.
Ehli Sünnetin doğuş sürecinde etkili olan ve ona taban olusturan bir “Umumi Dini
Hareket”ten söz etmek mümkündür. Mutedil Merkezi Zümre olarak da tanımlanan bu kesim,
Hz.Peygamberin ilk vahyi alışıyla başlayan tarihi akış içerisinde kendisini göstermektedir.
Hicri ücüncü yüzyıldan itibaren ise, Ehli Sünnet ve benzeri kavramların, “Müslümanların
büyük cogunlugunu temsil eden zümreler icin yaygın bir tarzda” kullanıldıgı anlasılmaktadır.
İslam toplumunun cogunlugunu teşkil eden genel dini toplumunda siyasal birliği saglamaya
yönelik iktidarın yanında yer alanları ifade eden siyasal bir kavramdı.
19
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI








Ahl-i Furkat ise, iktidara muhalif kesimleri olusturuyordu. Bu yüzden Muaviyenin iktidarı ele
gecirmesinin hemen sonrasında 41/661 yılı Cemaat yılı olarak ilan edildi.
Dini ve kelami temellendirmelere tepki olarak bidata karşı Hz.Peygamber ve ilk dört halife
dönemindeki siyasi ve dini tatbikata sünnet, bunları korumaya calısanlara da Ehli Sünnet/
Sahibu Sünnet tabiri kullanılmaya başlandı.
Kader, itizal ve irca gibi sonradan orataya atılan fikirkerin zıddı fikirlerse Sünnet, onların
savunanlara Ehli Sünnet dendi.
Ehli Sünnet kavramının kelami cercevesi, yavas yavas olusmaya/olusturulmaya başlanmıştı.
Hicri I./VII. Asrın sonlarında Mürcie ve Osmaniyye ile daha cok meslek gruplarını ifade eden,
ancak bazı kelami ve tasavvufi cağrışmaları olan Kurra ile İslamın günlük hayata yönelik
bireysel ve toplumsal ilkelerini sistemleştirmeye calışan Fukaha da, Ehli Cema’at’in içerisinde
yer alıyordu.
Fıkhi boyutunun oluşmasında en etkili olanların başında Hasan Basri bulunmaktadır.
Ehli Sünnet vel Cemaat, dogusundan günümüze kadar hicbir zaman yeknesak, ahenkli ve
insicamlı bir yapı olmadı.
Ehli Sünnet, mevcut fırkalara karşı tepli göstren mutedil pek cok kimse arasında kabul gören
şemsiye bir kavram oldu ve herkes ona kendi rengini vermeye calıştı. Bununla birlikte kendi
arasında III./IX. Asırda ortak inanc esasları, hadis külliyatı, fıkıh ve fıkıh Usulü ile Tefsir
usulünün temel ilkeleri üzerinde geniş bir ittifak olusturdu. Bu çoğulcu yapı, itikadi boyutuyla,
daha sonra Selefilik olarak isimlendirilecek olan Hadis Taraftarları, Eşarilik ve Maturidilik
olarak günümüze kadar ulaştı.
3.Ehli Sünnet vel Cemaat İçerisinde Farklilaşmalar





Mucie ve Ehki Sünnet Kıble Ehlinden hiç kimsenin büyük günahı dolayısıyla tekfir
edilmeyecegi ve ebedi Cehennemde kalmayacagı fikrini benimsedi.
Hicri II.asrın ilk yarısında ortaya cıkan Ehlül-Hadis ve Ehlür Reyin kökenlerinin, siyasi
hadiselere karısmayan ve tarafsızların olusturdugu Harici, Şii, ve Mutezile çevrelerce, ilk
tasniflerde Mürcie diye tanımlanan bu grubun icerisinde oldugu görülmektedir.
Ehli Sğnnetin itikadi ve siyasi konularda görüş ayrılıkları başladı. Özellikle imanın tanımı,
imanda istisna ve halifelerin fazilet sırası gibi konular bu sorunların başında geliyordu.
II./VIII.asrın başlarında Mutezilenin ortaya cıkması ve Şianın merkezi bir bünyeye
kavuşmasıyla birlikte, II./VII. Asrın ortalarında, daha cok Irak merkezli Ebu Hanifenin
öncülüğünde olgu merkezli ve sorunları çözmede akla önemli bir nüfuz alanı tanıyan Rey
Taraftarları adıyla bir zümreleşme başladı. Bunun karşısında genelde Hicaz merkezli olan ve
daha cok Hadis Taraftarları diye isimlendirilen bir muhalefet grubu cıktı.
Maturidilik, Ebu Hanifeden gelen bir cizgi üzerinde vücut bulmuştur.
Rey Taraftarları



Murcienin itikadi ve fıkhi görüşüleri, Hammad b. Ebi Süleymanın basını cektiği ve daha sonra
Ebu Hanife etrafında odaklanan bir grup tarafından burda sistemleitirildi.
Rey Taraftarları, Kufe Mürciesi veya Fukaha Mürciesi gibi isimler verildi.
Ebu Hanife, Hadis taraftarlarınca Mürcienin bir mensubu ve önderi olarak görüldü ve reyiyle
hükmettiği ve İrca fikrini benimsediği icin tenkid edildi.
20
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
















Ebu Hanifenin fikirlerinin sistemleşmesinde önemli katkıda bulunan şahsiyetler arasında,
hocası Hammad b. Ebi Süleyman, Salim b. El-Eftas, Amr b. Dinar.. gibi isimler bulunmaktadır.
Ebu Hanifenin görüşleri, yakın çevresi ve öğrencilerinden Muhammed eş- Şeybani, Ebu Yusuf
Yakup b. İbrahim, Kadid b. Cafer, Yasin b. Zeyyat… daha pek cok kimse tarafından paylaşılmış,
yazılı ve sözlü olarak savunulmaya devaö edilmiştir.
Rey taraftarları, genelde, mevali kökenli olup hadiste zayıf kabul edilmişlerdir.
Kufade toplumsal yapının sürekli değiştigi bu sehirde, mevcut problemlerin çözümünde reye
akli metodlara daha fazla basvurulması zorunlu idi.
Mucienin fikirlerinin benimsediginden ve bu mezhebin mensupları oldugundan  Sünnet
Mürcie adı verilmiştir
Mezhepler Tarihi klasik kaynakları, genelde, Mürcie ile Rey Taraftarları arasında bir ilişkinin
bulundugunu kabul etmişlerdir.
Abbasilerin kurulus yıllarından itibaren Ebu Hanifeyle aynı görüsşte olanların kadılık ve diğer
resmi görevlere atanmasıyla, Kufe ve Bagdaddan sonra Rey Taraftarlarının en güclü
merkezleri Horasan ve maveraünnehir bölgesi oldu.
Siyasi ve itikadi görüsleri: İnsanlar, dogustan günahsızdır ve islamı benimseyecek sağduyu ve
selim bir fıtratla yaratılmıslardır. Daha sonra özgür iradesiyle mümin veya kafir olur.
Din ve Şeriat birbirinden farklıdır. Din, Allahın bütün peygamberlere gönderdiği mesajın
degişmeyen kısmıdır. Buda inanc, ibadet ve ahlaktır. Bunun dısındaki sosyal ilişkilerle ilgili
hükümler ve ibadet şekli farklıdır. Dinin bu kısmına, Seriat denir. Allahın dini tektir. Oda
İslamdır.
İman, dil ile ikrar kalb ile tasdiktir.
Büyük günah işlemek, mümini imandan ve dinden cıkarmaz. Dinden cıkaran büyük günah,
sadece Allaha şirk kosmak ve onu inkar etmektir.
Müslümanlar sadece amellerde birbirinden üstün olabilirler. Ama cok amel etmekle iman
artmaz, az amel etmekle ise azalmaz.
Allah insanlara gücünün yetmediği seyleri yüklemez.
Tevil varsa tekfir yoktur.
Akılcılıkta Hz.Ömerin anlayısını esas almışlar ve onu geliştirmişlerdir. Dini meseleleri
çözmekte aklı sınırsız bir sekilde kullanmışlardır. Onlara göre ayetler ve hadisler sınırlıdır.
Fakat olaylar, olgular sınırsızdır. Dolayısıyla aklın kullanılması kacınılmazdır.
Bu ekol, kendi kültür cercevesinde yetişmiş Ebu Mensur el-Maturidi ile birlikte, yeni bir boyut
kazanarak Ehli Sünnet vel Cemaatin iki büyük kolundan birisi olan Maturilğin doğuşuna zemin
hazırladı.
Hadis Taraftarları



Hadis taraftarları, sünnet ve asar2ı merkez alan gelenekçi bir din anlayışını temsil edenlerin
müşterek adıdır. Onlar, İslamın Kitap, Sünnet, Sahabe ve tabiunun sözlerinden hareketle
anlasılması gerektiğini; bunların dışındaki şahsi rey ve akli istidlallerin mecbur kalmadıkça
kullanılmayacagını savunurlar.
II./VII. Asrın ortalarında teşekkül etmiş olan bu ekol, Ehlu’l-Hadis, Ehlu’s-Sünne veya Ashabu’lHadis adıyla da bilinmektedir.
Hicri II./IX. Asrın ortalarına gelindiğinde, İslam dünyasında Havaric, Mürcie, Şia
(Rafıza/Zeydiyye) ve Kaderiyye/Mutezile gibi pek cok mezheb ortaya cıkmıs.
21
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI


















Bir takım yeni fikirler (bidat) zuhur etmiş, tartısılmayan konular gündeme gelmiş, akıl ve rey,
teknik anlamda daha cok kullanılan bir kaynak olmaya başlamıştı.
Şii oluşumlar imamet konusu; Mürcie iman konusu; Mutezile ise beş esas konusunda akıl ve
bir takım akli istidlalleri sık sık kullanır olmuştur.
Yabancı kültürlerle temas sonucu Müslümanlara diger din ve felsefe mektepleri arasında
meydana gelen tartışmaların yogunlaşması, Abbasi yönetiminin daha cok Şii, Mürcii ve Zeydi
çevrelerle yakın temas icerisinde olmaları, bu oluşumların dışında kalan cevrelerde sert
tepkilerle karşılandı.
Haricilik, Mürcilik, Şia ve Mutezile gibi fikri ve siyasi zümreleşöelere bir tepki olarak ortaya
cıkan Hadis Taraftarları, müslümanları icinde bulundukları parcalanmıslıktan kurtarmak,
toplum hayatını idealleştirilen Hz.Peygamber dönemine göre şekellendirmek, birlik ve
bütünlük icerisinde yasatmak iddasındaydı.
Genelde görüslerini hadislere dayandıran, Kitap ve Hadisten bagımsız rey kullanmaktan
sakındıran ve onu kullananları eleştiren kimseler olarak tanınmıstır.
Ehlül-Hadis, Ashabül-Eser veya Sahibüs-Sünne olarak da tanımlanırlar.
Bu hareketin teşekkülünün 130/747 yılından sonraya raslandıgı rahatlıkla söylenebilir.
İlk temsilcileri Malik b. Enes, Mısırda Leys b. Sa’d, Hammad b. Zeyd, Abdullah b. Mübarek…
oldugu görülür.
Hadis taraftarlarının yıldızı, halife Mütevekkil döneminden itibaren parlamaya basladı. Ahmed
b. Hanbel ve Abdülaziz el-Mekki, Mutezileye muhalefetin basını cekiyordu.
Bu hareket Hanbeli, Safi, Maliki ve diherlerinden olusan geniş bir taraftar kitlesi edindi. Hadis
alanında Kütüb-i Sitte, ltlkadi ve kelami alanlarda Kitabu’l-İman, Kitabu’s-Sünne, Akide ve
İ’tikadat adıyla bilinen devada bir edebiyat meydana geldi.
Hadis Taraftarlar, II./IX. Asırdan itibaren, dört ayrı grup olarak varlıgını sürdürdü:
Malikiler,Şafiiler,Hanbeliler,Zahiriler (davudiler)
Yazdıkları Kitabü’l-İman adlı eserlerde, iman, akide,ahlak,ibadet gibi konular icicedir. Hadis
Taraftarlarının görüşleri tevhid, iman ve büyük günah, insan fiilleri ve kader, imamet ve
siyaset, bidat ve benzeri konularda yogunlaşmaktadır.
Allah tektir, Hz. Muhammed O’nun resulü, ..
İman. Söz, niyet ve ameldir.
Ameller imanın bir parcasıdır. İman, artar ve azalır. İmanı acıklarken “İnsallah ben müminim
veya ümit ederim ben müminim” seklinde istisna yapmak gerekir.
Hayır ve şer, Allah’ın kazası ve kaderiyledir.
Hz. Peygamberden sonra, insanların en faziletlileri e, bu dört halifedir.
Safiilik ve belli ölcüde Malikilik, bir süre sonra Ehli Ünnetin kelami ekolü olan Eşariliği
benimsedi ve onunla aynı tarihi paylastı. İtikadi ve kelami boyutu birlikte temsil eden
Hanbelilik ise, Hadis Taraftarlarının en aşırıları olarak kaldı.
Ehl-i Sünnet’in Fikri Çerçevesi

Siyasi çercevesini belirleyen iki önemli fikir vardır. 1.Hz.Peygamberden sonra ilk mesru
halifenin Hz.Ebu Bekir ve daha sonra sırasıyla Ömer, Osman ve Ali oldugu ve bunların tarihi
sırasının aynı zamanda fazilet sırası oldugu ve Ali oldugu ve bunların tarihi sırasının aynı
zamanda fazilet sırası oldugu fikri idi. 2.Cemel ve Sıffine katılanların Allah’ın ahirette
22
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI





verecegği hükme bırakılması ve sahabenin tekfir edilmemesi veya onlara kötü söz
söylenmemesi fikri idi.
Genel anlamda Ehli Sünnetin siyasi görüsleri Haricilik ve Şiaya tepki olarak olusturuldu ve
cogu kere güncel siyaseti tartışmaktan cok gecmişte kalan siyasi tartışmalar sürdürüldü.
“İmamlar Kureyştemdir” rivayetini esas kabul ederek halifelerde Kureyşlilik şartı arandı.
Ehli Sünnetin yaapısını olusturan kelami unsurlara gelince, imanın tasdik ve ikrarla
gerceklestiği, küfrün imanın zıddı oldugu, büyük günahın imandan cıkarmayacagı büyük
günah işleyenin tekfir edilemeyecegi, hayır ve şerrin Allah’tan oldugu gibi görüşler
benimsendi. “Ehli Kıble tekfir edilemez”
Hicri II. Ve II: Asırlarda Allah’ın sıfatlarının onun ne zatının aynı ne de gayrı oldugu ve
Kur’an’ın mahluk olmadıgı esasları Ehli Sünnete mensup olmanın vazgecilmez unsurları haline
geldi.
Rey Taraftarları ve Hadis taraftarlarının akide esasları:
1. İman, Allahın varlıgını ve birligini, resullerin Allah’tan getirdiklerini toptan kabul etmektir
2. İman esasları, Allaha,meleklere, kitaplarına,resullerine,öldükten sonra dirilip hesap
vermeye,hayırıyla serriyle ve tatlısıyla acısıyla kadere inanmaktan olusur.
3. Allah bir tekdir, O, eş ve çocuk edinmemiştir.
4. Hz.Muhammed, O’nun resulü
5. Kur’an Allah kelamıdır ve mahluk degildir
6. Allah’ın isimleri vardır fakat bunların Allah’tan baska seyler oldukları söylenemez
7. Hayır ve şerrin hepsi Allah’tandır
8. Allah’tan baska yaratıcı yoktur. Kulların iyi ve kötü fiillerinin hepsini yaratan Allah’tır.
9. Müminleri, itaatine muvaffak kılan, kafirlerin ayagını kaydıran Allah’tır
10. Müminler, gözleriyle ayı gördükleri gibi Kıyamet gününde de Allah’ı göreceklerdir. Kafirler
ise, onu görmeyeceklerdir.
11. Kıble Ehlinden hic kimse, zina, hırsızlık ve benzeri isledigi günahları dolayısıyla tekfir
edilemezler. Büyük günah işlemiş olsalar bile, imanları dolayısıyla mümindirler
12. Büyük günah sahibinin, cehennemlik olduguna, Tevhid Ehlinin de cennetlik olduguna
hükmedilemez. Bunların durumu Allah’a havale edilir.
13. Allah’ın Resulünün şefaati ve kabir azabı haktır. Şeffat, büyük günah sahipleri icindir.
14. Havz, Kevser, Sırat, Allah’ın kullarını hesaba cekmesı haktır.
15. İlk müslümanlara karsı saygılı olmak, hatalarından dolyısıyla eleştirmemek ve onlara
sebbetmemek gerekir.
16. Ashabın en faziletlileri sırasıyla Hz.Ebu Bekir, Ömer, Osman, Alidir. Hz.Peygamberden
sonra, insanların en faziletlileri de, bu dört halifedir.
17. Namaz her imamaın arkasında kılınabilir.
18. Mestler üzerine mesh sünnettir.
19. Müslüman yöneticilerin basarılı olması icin dua edilir.
20. Mirac haktır
21. Münker ve Nekir haktır
22. Ehli Kıbleden ahlaklı veya ahlaksız herkesin cenaze namazı kılınır
23. Cennet ve cehennem haktır
24. Ölen de öldürülen de eceliyle ölür
25. Kulların sahip oldugu rızıkların hepsi, ister helal olsun, Allahtandır
23
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
26. Cemaatten ayrılmamak, birlik ve bütünlüğü bozmamak gerekir
 Ehli Sünnetin felsefi ve metafizik boyutu genel olarak Meşşailik ve İşrakiligin
gölgesinde gelişti.
 Eşarilik zaman zaman, felsefe ve tasavvufun etkisiyle savruldu. Belli bir süre sonra da
Gazzaliyle birlikte felsefeye karsı bir aksülamel cephesi olustu
 Ehli Sünnet IV./Xç asırdan itibaren geniş halk kitlelerinin desteğini kelami ve siyasi
görüslerinden cok fikhi ve tasavvufi görüşleriyle aldı.
 Maturidilik, kelami cercevede kalmayı başardı. Ancak Hanbeli çevrelerde, Eşariliğin
bir taraftan felsefi gelenekten diger taraftan tasavvuftan etkilenmesi büyük tepkiyle
karsılandı.
 Şiaya karsı ortak bir tepki oluşturuldu. Özellikle Mut’a nikahı ve cıplak ayaga mesti
reddeden fikirler akide kitaplarının temel cümleleri haline geldi.
 Kuzey Afrikada ve Endülüste Malikilik ve Şafiilik, Arap yarımadasında Hanbelilik, İrak;
Horasan ve Maveraünnehirde Hanefilik, kısmen Şafiilik Ehli Sünnet Müslümanlarının
günlük hayatının belirleyen hukuk sistemleri haline geldi.
Maturidilik



İslam düsünce tarihinde IV./X. Ve V/XI. Yy da İmam Ebu Mansur el-Maturidinin fikirleri
etrafında olusmus kelami bir düsünce ekolüdür.
İmam Meturidi, Ebu Hanifenin fikirlerini geliştirerek köklü bir kelam ekolünün olusmasını
sagladı. Türkiştanda kuruldu.
Akıl ve vahyi birlikte kullanan bu ekol, Maveraünnehir cografyasında yetişmiş
mütekellimlerce kurumsallastırıldı.
1.Maturidiligin Doğuşunu Hazırayan Dini, Siyasi ve toplumsal Sebepler




IV./X ve V/XI asırlar da Maturidi ile tartısmalara giren ve reddiyeler yazan Mutezili Ebul Kasım
el-Belhidir
Fıkıhta hanefiliği benimsemeleri, Semerkandda Hanefiler arasında tutunmalarını kolaylastırdı.
İsmaililik, Karmatilik adıyla, Samaniler döneminde Semerkand, Nesef ve diger Maveraünnehir
şehirlerinde gizli veya acıktan faaliyetlerde bulundular.
Hadis Taraftarları edebiyatı icerisinde önemli bir yer işgal eden Kütübi Sittenin 6 yazarından
dördü, yanı Nesai,Buhari,Müslim ve Tirmizi bu bölgeye mensup alimlerdendi. Burada onların
eserleri yoluyla, bu ekolün fikirleri güclenmeye vaslamıstır. Ancak bölgede en güclü mezhep
fıkıhta Hanefilik, itikadise Mürcie idi.
2.İmam Maturidinin hayatı, İlmi Kişiliği ve Eserleri





Adı Muhammed b. Muhammed b. Mansur
Semerkandda dünyaya geldi, 333/944 semerkandda öldü
Türk asıllı olması kuvvetle muhtemeldir.
Darül Cüzcaniyye de egitim gördü, hocası Ebu Nasr el İyaz sonra merkezin basına gecti
Kelam fıkıh, fıkıh usulu, mezhepler ve kıraat konusunda cok sayıda eser bırakmıstır
24
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI



















Te’vilat’l- Kur’an adlı tesfiriyle Kitabu’t- Tevhid adlı eseri bize ulasabilmiştir.
Kitabu’t-Tevhid ve Te’vilat’ı da kelami düsünce ve türklerin dini düsünce tarihi acısından
önemlidir. Cünkü bu eserleriyle birlikte, akıcılık ve hosgörü Türk din anlayısının temel taşları
oldu.
Ögrencileri: Ebul Kasım İshak b. Muhammed b. İsmail el hakim es semerkandi, Ebul Hasan Ali
b. Said er Rüstügfeni, Ebu Ahmed b. Ebi Nasr Ahmed b. Abbas el İyaz ve Ebu Muhammed
Abdülkadir b. Musa el Pezdevi…
Maturidinin yestistigi dönemi dinin ve fikri bakımdan inceleyecek olursak, Mutezilenin
Abbasiler tarafından takibata ugradıgı, Hadis Taraftalıgının devlet tarafından desteklendigi, Şii
ve İsmail fikirlerin ve tasavvufi düsüncenin yaygınlık kazanmaya basladıgını görürüz.
Kitabu’t-Tevhidde görüldüğü kadarıyla, o insan bilgisinin kaynaklarını sistematik bir sekilde
ele alarak analiz eden ilk müslüman kelamcıdır.
Maturidi, gerek Kelam ve Tefsirde, gerekse Fıkıhta son derece önemli kavramsal analizler
yapmıs, bazı kavramları yeniden tanımlamıs veya yeni kavramlastırmalara gitmistir.
Ebu Hanifrnin itikad (usulü’d-Din) ve fıkıh (Furuü’d-Din) olmak üzere her iki alanda
ihtisaslaşma gelenegini sürdürülebilen cok az sayıdaki kişiden birisidir.
Ebu Mansur el Maturidi Ebu Hanifenin görüşlerinden anlasılması zor olanları acıklamıs, daha
yeni delillerle güclendırmıs ve bu zemin üzerinde akılcı-hadari bir din ve dünya görüsü
olusturmayı basarmıstır. O Semerkand’da fıkıh, Kelam ve tefsir gibi cesitli alanlarda
ihtisaslaima merkezi olan Darü’l Cüzcaniyye de hem ögrenci olmus, hem de ders vermiş
birisidir.
Kendi döneminin ihtiyaclarını karsılayacak bir fıkıh usulü inşa etmeye calısmıstır. Yazmıs
oldugu eserler dolayısıyla, kendi döneminde Semerkandda Hanefi fıkıhının reisi olmustur.
Kimi konularda Ebu Hanifeden farklı görüsler ileri sürebilmiş, yeni tanımlar ve kavramlar
ortaya atabilmiştir.
Kendi döneminden itibaren görüslerini takip eden ve yaroumlayan Ebu Seleme, Pezdevi, Ebul
Muin en Nesefi, Öer en Nesefi, Ebu İshak es Saffar el Buhari.. basta olmak üzere cok sayıda
kelamcı yetişmiş ve cok kıymetli eserler vücuda getirmişlerdir.
Kitabur Tevhis ve Tevilat kelama gercek anlamda bir bilim hüviyeti kazandırdıgı acıkca
görülecektir. Onun kelam ilmine kazandırdıgı en önemli yeniliklerden birisi, Bilgi Kuramıdır. O
sistemize ettigi bu bilgi kuramının sadece kelama degıl tefsir ve fıkıh olmak üzere diger
alanlara da uygulamaya calısmısıtr.
Kuranı bilgi kaynakları arasına dahil etmiştir.
İslam düsüncesinde Teolojik Akıcılıgın ilk temsilcilerinden birisi
Nitekim dinin ögrenilmesinde aklı ve nakli iki önemli bilgi kaynagı olarak görmüştür.
Maturidi akılcı tefir (dirayet) geleneginin ilk temsilcilerinden birisi kabul edilebilir.
Ona göre tefsir Allah’ın muradının ne oldugu konusunda kesin bir fikir beyan etmektir. Te’vil
ise, Allah’ın muradının ne oldugu konusunda kesin hüküm vermeksizin muhtemel olanlardan
sadece birisini tercih etmektir.
Biricisini Sahabeye ikincisi ise sonraki nesillerden dinde salih olanlara hasretmiştir.
Bu yaptıgı tevilleri sadece sahibini baglayan te’viller olarak görmüş ve bunları kutsallastırma
yoluna gitmemiştir.
25
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI

Yorumunda akla ve reye daha fazla bir nüfuz alanı tanımakla birlikte, nadiren de olsa
hadislere ve sahabe tefsirine de basvurmustur. Deilil olarak kullandıgı hadisleri senedleriyle
ve lafzıyla aynen nakletmek yerine mana olarak rivazyeti tercih etmiştir.
3.Maturidiliğin Teşekkülü ve Yayılışı
















Maturidiligin olusmasında Hanefilik ve Mürcienin önemli bir rolü vardır. İmam Maturidi, Ebu
Hanefinin görüslerini ve Mürcienin imam anlayısını geliştirmek suretiyle yeni bir kelami
sistem kurmayı başardı.
İmam Maturidinin örgencileri ve eserleri kanalıyla sonraki alimler, Maturidiliğin olusumasında
ve fikirlerinin geliştirilmesinde etkili olmuslardır. Bunlar arasında en fazla tanınanları Ebu
Seleme es Semerkandi, Nureddin es Sabuni, Ömer en Nesefi,,,
Bunların her birisi onun görüslerini bulundukları sehirlerde ögretmiş ve eserler yazarak yeni
acılımlar getirmeye calısmıslardır.
Maturidinin itikadi görüslerini en iyi anlayıp yorumlayan Ebul Muin en NEsefi olmustur.
Maturiliğin görüslerini özetleyerek akide haline getiren ve yaygınlasmasını saglayan ise Ömer
en Nesefidir.
Özellikle Karahanlılar ve Selcuklular dönemi, Hanefi- Maturidiligin yıldızlarının parladıgı bir
dönem olmustur.
Selcuklular döneminde Matirdinin görüslerinin savunan alimlerin yetişmesi bakımından en
verimli bir dönem ve Hanefi-Maturidi cizgide hem fıkıh hem kelam sahasında cok sayıda son
derece önemli eserler yazıldı. Böylece Hanefilik ve Maturidilik, Türk dünyasında etle kemik
gibi birbirinden ayrılmayan bir yapıya dönüştü.
Selcuklular ve Osmanlılar döneminde Türklerin mezhebi kimliği genel olarak, itikatta
Maturidilik, fıkıhta Hanefilik olarak tanımlandı.
Maturidilik olarak tanınıncıya kadar, İmam Maturidi ve onun görüslerini takipcileri Hanefiler,
Mavereünnehirliler, Meveraünnehir Hanefileri, Meveraünnehir Fakihleri veya Semerkan
Uleması olarak tanındılar.
VI./XIII.-VII./XIV. Asırlarda sadece onun adına nisbetle Maturidiytye olarak zikredildi.
Selcuklular döneminde Türkistanın hemen her sehrinde İmam Maturidi ve görüşlerini
savunan alimler oratay cıktı ve önemli eserler yazdılar. Cünkü Maturidi, görüslerini ve
sistemini Dogu Hanefi geleneği üzere bina etmiştir.
Maturidilik IV./X. Asırdan baslayarak bugüne kadar Türk kavimlerince benimsenen bir anlayıs
oldu.
Öncelikle Maturidilik Türk kavımlerinin Müslüman olmalarını ve Araplarla aynı haklara sahip
olmalarını saglayan Mürcie mezhebinin görüsleri üzere kurulmustur. Mürcie gibi onlar da
biütün Müslümanların, iman bakımından eşit oldukları fikrini benimsemiş ve amelleri imanın
özüne dahil etmemişlerdir.
Tke Allah’a inanmayı İslama girmek icin yeterli görüyorşardı.
Ayrıca İslamın gönülden benimsenmesi sarttı.
Onlara göre, tek tanrı inancını tasıyan ve kendilerine ilahi mesaj gelmemiş İslam diyarından
uazakta yasayan Türkler kurtulusa erebilir ve Cennete girebilirdi.
Türkler arasında bu mezhebin yayılmasında etkili olan bir diger husu da maturidinin İslamın
siyasi amaclari icin bir arac olarak kullanılmasına karsı cıkması ve dinin anlasılmasında akla ve
26
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
yoruma büyük önem vermesiydi. Öyle ki bu durum Türkistenda cok sayıda filozof, sufi ve
fakihin yetisebilecegi geniş bir fikit özgürlügünü beraberinde getiriyordu.
 Özellikle Semerkand Maturidi geleneginin gücü veya gücsüzlügü, bu medresenin
egitim ve ögretim düzeyinin gülcü veya zayıf olusu ile yakından ilgili
görünmektedir.
 Nizamiye medreseleride yetişen Razi ve benzeri Esari alimler, Maturuiligin
karsısında yer aldılar ve Maturidi alimlerle önemli tartısmalara girdiler. Fahruddin
Razi ve Sabuni arasındaki tartımsa bunun ilk örnegidir.
 Türkler, Horosana ve batıya göcü sırasında Nizamiye medreselerinin etkisi altına
girdiler.
 Horasan ve Irakta Eşariligin Maturudilik karsısındaki gücü, halk nazarında daha
cok sufilik veya felsefeye olan ilişkisi dolayısıyla oldu. Örnegin Sufiligin etkisinde
kalmıs Esari alimlerinden Gazzali, sufi görüsleriyle Türk dünyasında büyük bir etki
yarattı.
 Selcuklular dönemi, Maturidinin görüslerinin savunan alimlerin yetişmesi ve
Hanefi-Maturidi cizgide hem fıkıh hem de kelam eserlerı yazılması bakımından en
verimli bir dönem oldu.
 Maturidiliğin yayılmasının öünüdeki engellerden birisi Maveraünnehir alimleri ile
onun dısındaki Horasan ve Irak, Şami Hicaz ve diger şehirlerin alimleri arasındaki
rekabaettr.
 Eşariliği alimlerin cogunlugu, Fars asıllılardan olusuyordu.
 Bu rekabete ilerleyen sürecte gizli bir fars alimleri ile Türk alimleri cekişmesi de
dahil oldu.
 Bu durum felsefeyle mezcedilmiş bir dönemi yasayan kelam ilmiyle ilişkilerinin
zayıflamasına, bu nedenle de medreselerde kelamın ilgi görmemesine sebep
olabilir.
 Nizamiye medreselerinin kurulmasından sonra Maturidilik, Eşsariligin gölgesinde
gelişti. Semerkandda yetişmiş bilginler batıya göç ettiklerinde, farklı dini ve
kültürel sorunlarla karsılastılar ve Batinilikle bas edebilmek icin bu köklü gelenegi
Eşariligi yakınlastırmak ihtiyacı duzdular. Eşarilige yakınlasmakla kalmadılar,
dönem Sufi-Batıni yorum geleneginin de etkisinde kaldılar.
 Nizamiye medreselerinde Hanefi-Eşari ve Şafii-Eşari alimler kusagı yetişmeye
basladı.
 Maturidi bilincini Anadoluda yaymaya calısan bazı alimlerin cabaları da göz ardı
edilmemelidir.
 Yükselişe gecen Fütüvvet geleneginin icine Şii-Batıni unsurların ve yabancı felsefi
görüslerin sızmasını önlemek icin Abbasi hükümdarı Nasır li-Dinillah bir dizi eserin
yazılmasını emretti. Gencler arasında Yunan felsefesinin yayılması tehlikesine
karsı kelam ve fıkıh alanlarında oldukca gülcü bir Hanefi alimi olan Menkubers
Necmuddin b. Yalınkılıç Abdullah et-Turkiden de bir eser yazması istendi. Bu talep
üzerine o, 648/1250 yılında Tahavi Akidesi üzerine Matuyridi bakıs acısıyla bir
serh yazdı ve eserine en Nurul Lami vel Burhanu’s Sati adını verdi.
 Türk toplumu Bagdad ve Horasan merkezli Eşarilik eklemlenen Sufilige
yaklastıkca, Maturidi anlayıstan uzaklasmaya basladı.
27
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI












Hanafiliği Sufiliğe yaklastırmaya calısan ilk Osmanlı alimlerinden birisi İbnül
Arabinin etkisinde kalmıs Ekmelüddin Muhammed b.Mahmud b.Ahmed el
Barbeti digeri ise Bayrami şeyhi Muhyiddin Muhammed b.Bahauddin Zadedir.
Maturidiliği cok iyi bilmedigi anlasılan Barberti, Osmanlı alimleri üzerinde önemli
etkiye sahip Cürcaninin yetişmesinde etkili oldu.
Alimler icazetlerinde, ilim silsilesi her ikiside Eşari ve Cürcaniye veya Taftazaniya
baglanmaya baslandı. Cürcani eserleri ve görüsleriyle İslam dünyasındaki
medreselerin ilim ve fıkri hayatında etkisini asırlarca sürdürdü.
İslam alimleri Cürcai Ekolü ve Taftazani Ekolü olarak iki gruba ayrıldı.
Cürcani fıkıhta Hanefi, itikadi konularda cogunlukla Eşarilerin görüslerini
benimsedi.
Maturidilik, tasrada halk arasında özellikle İsyanbul dısındaki şehirlerdeki
medreselerde ve medrese dısındaki ilmi cevrelerde büyük ilgi gördü.
Fatih döneminde medreselerde kelama cok özel bir yer verilmeteydi. Ancak bu
kelami gelenek, felsefyle mezcedilmiş Eşari bir gelenekti.
İlk Osmanlı kelam uleması arasında yer alan Molla Fenari, Kadızade Rumi, Molla
Lütfi ve Kemal Paşazade de bu gelenegin icierisinde yetismişlerdi
Kanuni Sultan Süleyman döneminde Eşari egilimlerinin kelami eserlerının yanı sıra
Maturidi kelamına veya dogrudan Maturidi akaid ve kelam eserlerıne egitim ve
ögretimde yer verilmeye baslandı. Örnegin Nesefinin Akaidi ve taftazaninin bu
esere yazdıgı serh ile Ali b. Osman el Oşinin Emali Kasidesi Maturdigi görüslere
yer veren bu dönemde medreselerde okutulmaya baslanan eserlerin basında
gelmektedir.
XV.asırdan itibaren Şii-Sünni çekişmesinin Türk-İran cekişmesine dönüşmesi
sonucu İmam Maturidi ve onun Türk din anlayısı yeniden keşfedilmeye baslandı.
Maturidiye Osmanlı döneminde yeniden keşfeden önemli şahsiyetlerden birisi
İbn Kemal Paşa, bir digeri de Akkirmanidir.
XVIII. Asırdan itibaren Osmanlıda gelişen Osmanlıcılık ve Türkcülük akımları, dini
kimliği İmam Maturidinin görüsleri ve Maturidilik üzerinden kurmaya calıstı.
Cünkü Hanefilik ve Maturidilik Türk halkı nazarında da etle kemik gibidir.
4.Maturidiliğin Görüşleri


Kelami bir mektep olarak Maturidiligi sistemleştiren ve Maturidinin görğslerini en iyi bir
sekilde acıklayan Ebul Muin en-Nesefi olmusturç
Bununla birlikte İmam Maturidi ve onun bazı tajipcilerinin tasavvur ettigi Maturidilik arasında
bazı farklılıkların oldugunu gözden kacırmamak gerekir.
4.1 Bilgi Kuramı

Kendine özgü bir bilgi kuramı ortaya atan ilk kişi Maturididir. Ona göre, İnsan, nesneler
hakkında bilgi edinebilecek yetilerle donatılmıstır. Bunlar sayaseinde bilgi üretebilir.
Dolayısıyla araz ve cevherlerden olusan ve sonradan yaratılan görünen alem ve
görünmeyen alem hakkında insanın bilgi imkan dahilindedir.
28
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI











Bilgiye ulastıran kaynaklar, duyular, akıl ve haber olmak üzere üctür. Her ücüyle birlikte
elde edilen bilgi olup inkarı imkansızdır.
İnsanların yaratıkları ne nesneleri idrak edisi bes duyu yoluyladır  Duyu Bilgisi
dogrudur ve baglayıcıdır
Bilginin saglam olabilmesi amacıyla duyu organları icin saglam duyular kavramını
kullanırlar.
Habere gelince, onun bir bilgi kaynagı oldugu kesindir. Gecmişle ilgili tarihi bilgiler, diller,
sanat, edebiyat, tıp ve eczacılıkla ilgili pek cok bilgi haber yoluyla edinilmiştir.
Her cesit haber, dogru olsun yanlıs olsun haber tanımı icerisine girmektedir. Kesin bilgiye
kaynaklık edebilmesi icin haberin dogru olması gerekir. Kur’an ve Sünnet de, bir çesit
haberdir be kesin bilginin bir kaynagıdır.
Maturidi haberi, Resulun haberi, Resulden gelen haber ve Genel haberler olarak üce
ayırmaktadır.
Peygamberlerin Allah’tan getirdikleri haberler, dogru haberlerdir.
Resulün haberleriyle kastedilen Hz.Peygambere gelen vahiy, yani Kur’an’dır. Kur’an akli
bir mücize olup, mutlak dogru bilgiyi icermektedir.
Resulden gelen haber ise, Ahad ve Mütevatir olmak üzere iki cesitti. Ahad haberlerin
muhtevasının arastırılması ve Kur’an’la karsılastırılması gerekır.
Genel haberlerle, kisinin soyu sopu, diller,tıp,sanat ve benzeri konulardaki bilgileri
kapsamaktadır. Akıl, din bilgi yollarının sagladıgı bilgilerin dogrulugunu tespit eden
önemli bir ölçüttür.
Esyanın iyi ve kötü olusu, akılla bilinebilir. Ancak akılla haram ve helal konmaz.
4.2. Tevhid












Allah vardır, esi ve benzeri yoktur; alemin yaratıcısıdır.
Allahın ilim, kudret, hayat ve benzeri sıfatları vardır.
Allah’ın sıfatları ne zatının aynıdır ne de gayrıdır.
Allah’a varlık anlamında şey denebilir.
Sıfatları kadimdir, ezelidir.
Allah’ın yer ve mekânla ilişkilerinden isim ve sıfatları, teşbihe varmayacak bir bicimde tevil
edilir. Eli ve Yüzü, gücü, kudreti zatı olarak tevil edilmiştir.
Kelam sıfatı Allahın zatında mevcut kadim bir manadan ibarettir.
Yani Kuran Allah kelamıdır ve yaratılmamıstır. Ancak harf ve seslerden olusan kelama,
mecazen kelam sıfatı denebilir. Bu yönüyle kelam, yaratılmıstır.
Maturidilerin üzerinde en cok durdukları ve diger mezheplerin farklı düsündükleri sıfat, tekvin
sıfatıdır. Tekvin sıfatı ilim, kudret, irade,semi ve basar gibi Allah’ın ezeli sıfatlarındandır.
Onun ezelden beri yaratıcı olması, yaratılanların ezeliligini gerektirmez. Cünkü yaratma ile
yaratılan nesne farklı farklı seylerdir. Maturidiye göre beser idrakinin tekvinin mahşyetşnş
kavraması mümkün degıldır. Bu konuda tek delil ve anlasılabilecek sey her seyin ol emriyle
olmasıdır.
Her seyin bir yaratıls sebebi, amacı ve hikmeti vardır.
Ona göre Hikmetin iki şekli vardır:1.adalet 2.lütüfkarlık.
29
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI


Allahı bilmek aklen vaciptir. Eger Allah hic bir resul göndermeseydi, yine de insanların
akıllarıyla Allah’ın varlıgını ve birligini bilmesi, onun layık oldugu sıfatlarla tanımlaması ve
Allah’ın evrenini yaratıcısı oldugunu bilmesi gerekirdi. Cünkü bunları bilmenin yolu akıldır.
Dolayısıyla vahiy ulasmayan kimse, bu konuda sorumlu olup mazur görülmez. Resul,
ibadetlerin miktarı ve sekli ile Şeriat konusunda gereklidir.
Allah’ın Ahirette görülmesi aklen caiz naklen vaciptir
4.3 Nübüvvet (s.383)
onlara göre Nebiler, şehirlere gönderilir. bedevi kabileye mensup birisi Peygamber olarak
gönderilemez. ilahi mesaji yayilmasini ve kabulünü zorlastirir.
Maturidilere göre : Peygamberlik, tarih boyunca insanlarin ihtiyaç duydugu bir kurumdur.
çünkü insanlar emir ve yasaklari bilemez; haram-helal ve farz koyamaz.
Allah, birden fazla seçenegin düsünülebilecegi husularda, insanlari tek bir hususta
birlestirebilmek için Peygamberler göndermistir. Peygamberler, bu konulardaki emir ve yasaklari ve
de Allah'a nasil kulluk edilecegini bildirir. Peygamberler, meleklerden daha faziletlidir. çünkü onlar
Allah'in emrine akil sahibi varliklar olarak kendi iradeleriyle uyarlar. fakat melekler, emredileni
yaparlar.
Hz. Muhammed, insanliga gönderilen son ve Peygamberlerin en faziletlisidir. Peygamberlerin
hissî, aklî ve haberî mucizeleri vardir. Hz. Muhammed'in en büyük mucizesi ise, aklî mucizesi
Kur'an'dir.
Imam Mâturîdî'ye göre : Peygamberler aklen mümkün olani açiklamakla görevlendirilmistir.
Ve her peygambere ait seriat, mümkin alanla ilgilidir. vâcip ve mümteni' konusunda akil mutlak olarak
yetkilidir. aklin ortaya koydugu bilgiler dinin unsurlari arasinda yer alan bilgilerdir. insanlarin farkli
seçenekleri arasinda mümkinin tercihe sayan olani göstermesi açisindan peygamberin sem'ine, yani
vahye ihtiyaci vardir.
4.4 Iman ve Ameller
iman, kalb ile tasdiktir. bu iman kesin bilginin tasdikinden ibarettir.
Imam Mâturîdî, delilden yoksun mukallidin tasdikinin iman olamayacagini ileri sürmüstür.
ancak sonraki Maturidiler, taklid yoluyla inanan kimsenin inancini kabul etmisler, fakat inancini
temellendirememesi dolayisiyla büyük günah isleyen birisi olarak görmüslerdir.
30
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Mâturîdî, dini akil dini olarak tanimlamistir. imani da, irade ve akilla iliskilendirerek aklî iman
olarak nitelemektedir.. imanda taklidi ise elestirmektedir. ona göre, akilla iman eden kimse, bu
imanindan asla ve ebediyen uzaklastirilamaz ve döndürülemez, saptirilamaz. taklid imanina sahip
kimsenin imani hakikat imani degildir. Böyle bir imandan dönülür.
Maturidilere göre, bir insan, Allah'in birligini, Hz. Muhammed'in resul oldugunu gönülden
benimsemesiyle mümin ve müslim sifatini kazanir. Müslüman isledigi büyük günah sebebiyle
imandan çikmaz ve küfre de girmez. O, bu dünyada hakiki mümindir. Yalniz isledigi günahi dolayisiyla
fasik/ahlaksiz mümindir. Böyle birinin Ahiret'teki durumu Allah'in dilemesine kalmistir. insan, ne
günahindan dolayi ümitsizlige kapilip^korku içerisinde, ne de affedilecegi ümidiyle ümit içerisinde
yasamalidir. Ameller imanin bir parcasi degildir.
Ameller imanin disinda birer farzdirlar. sartli ve supheli iman olmaz. "ben gerçekten
müminim" demesi gerekir. amelleri islemekle iman artmaz, onlari terketmekle veya günah islemekle
de azalmaz. yalniz günahkar olur ve cezasini ceker. Bütün müslümanlar ve inananlar, imanlarinda
esittirler. farklilik sadece amellerde söz konusudur. bütün müslümanlar mümin, bütün müminler de
müslümandir. Allah eger bir iyilige karsilik mükafat verecegini söylemisse o, bu sözünden asla dönmez
ve bu mükafati verir. Ama ebedî cehennemine koymakla tehdit etmisse, Allah bu tehdidinden
rahmeti ve acimasi dolayisiyla vazgeçerek kulunu affedebilir.
Amel-iman ayrimi : Maturidilerin iman anlayisinin omurgasini olusturur. onlar, amellere
inanmayi ayri sey, farz oldugunu bildigi halde yerine getirmemegi ayri sey olarak kabul eder. farz
olduguna inanmayan kafir, farz olduguna inandigi halde terkeden günahkar mümin olur.
Maturidilere göre : eger ameller imandan olsaydi, Nebiler bile bütün iyilikleri (ta'ât)
tamamlayamadigindan hiç kimsenin imani mükemmel olmazdi. ayni sekilde, tek bir günah isleyenin
imani tam olmazdi. Islâm'a girmenin sarti ameller degil, Allah'i tasdiktir. insanlar, amelleri
terketmekle mümin ismini kaybetmez, ama tasdiki kaybetmekle iman ismini kaybeder. müminlerin
iman ismini amellerden önce olmasi amel ve imanin ayri oldugunu gösterir. insanlar tasdikte birbirine
esit, fakat amellerde birbirinden farklidir. fakirin zekat vermesi gerekmez, ama zekatin farziyetine
inanmasi gerekir. Mâturîdî'ye göre iman amelin sebebidir. Amel imanin olusmasinin sebebi degildir.
4.5 Insan Fiiller
insanlarin fiil ve eylemlerini ontolojik açidan kesin bir hakikat olarak kabul eder. Maturidilere
göre, insanin eylemlerinin gerçek sahibi oldugu, akilla, duyularla ve Kur'ân ayetleriyle acik ve secik
31
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
olarak bilinmektedir. Allah, insanlara bu gercekten hareketle bazi görev ve sorumluluklar yüklemis ve
karsiliginda ceza ve mükafat koymustur. is yapma ve eylemde bulunabilmek icin, kulun kendisine güç
ve kudret verilmistir. insan eylemleri, cüz-i iradesinin sonucudur. kulun iyi veya kötü bütün fiillerinin
yaratilmasi ise Allah'in kudretiyle olur.
insan fiillerinde, insanin rolü ve Allah'in kudreti olmaz üzere iki yön söz konusudur. buna göre fiile
yönelmek, onu seçmek ve yapmak insanin isidir. Allah ise, insan fiilinin yaraticisidir.
4.6 Nesnel ahlak Anlayisi
Mâturîdî'ye göre : esyanin güzelligi ve cirkinligi, yararli ve zararli olusu akilla genel olarak
anlasilabilir. Allah, hiçbir seyi bütün yönleriyle zararli, çirkin ve kötü olarak yaratmamistir. Her seyde
mutlaka bir fayda, güzellik ve iyilik bulunmaktadir. bir seyin yasak veharam kilinmasi, zarar ve kötü
yönlerinin fazlaligindan ve kulun fiili üzerinde olumsuz etki birakmasindandir.
seriat da bir seyi iyi oldugu icin emretmis, kötü ve zararli oldugu için yasaklamistir. seriat bu
konuda akilla birlesmektedir. bir kisim seylerin güzelligi, bir kisim seylerin de çirkinligi akilda bedihî
olarak kesin oldugu için, akil bunlari zorunlu olarak idrak eder, emreder ve yasaklar.
Mâturîdî'nin ahlak anlayisi : fikri, inanci ve dogru bilgiyi eyleme öncelemesi ve eylemi taklide
degil saglam bir bilgiye dayandirmasidir. Allah insani güç yetirebilecegi seylerle sorumlu tutar. her
hangi bir seyle sorumlu tutulmanin öncelikli sarti, emredilen veya yasaklanan seyin, insanin yerine
getirebilecegi türden olmasidir.
4.7 Din ve Seriat Ayrimi
Imam Mâturîdî : dinle seriat arasinda bir ayrima gitmektedir. bu ayrimi yapmasinin
temelinde, imani din ve itikad olarak tanima fikri yatmaktadir. o akilla din arasinda, seriatla vahiy
arasinda soyle bir iliski kurar. "iman dindir, dinler ise inanilan inançlardan ibarettir. inançlarin
bulundugu ve varligini kendisiyle sürdürdügü yer kalptir.. Tasdikin baski ve cebir altinda tutulamayan
mahiyeti ise kalpte bulunan tarafdir."
inanç ve itikat anlamina gelen din, seriatten ayridir. seriat; ibadetler, emir ve nehiyler ile diger
dini hükümleri içerir. akilla (kalb) din arasinda, seriatla vahiy arasinda zorunlu bir iliski vardir.
32
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Mâturîdî'nin fikri sisteminde din, hiçbir dis etkinin baski ve zorlamasi altinda kalmaksizin
özgür iradeyle ve kalbî tasdikle gerçeklesen bir inançtir. bu din, hak din Islamdir. cunku islam, butun
akillarin gerekli kildigi ve butun yaratiklarin yaratilisinin sehadette bulundugu bir dindir. mutlak yol :
Allah'in yolu; "mutlak din" Allah'in dini; "mutlak kitap" Allah'in kitabidir.
bunlara akliyyat da denmektedir. akliyyât : arastirma ve inceleme sonucu ulasilan tevhid bilgisi,
peygamber bilgisi ve diger bilgilere denir.
seriatler ise, peygamberden peygamber'e degisen ibadet sekilleri ve ser'i hükümlerden
olusur. her peygamberin serîati ve ahkami birbirinden farklidir.
din, kalbin fiili iken, serîat diger azalarin fiilidir. daha cok duyulara hitabeden haram-helal
gibi hususlari ilgilendirir. seriatte degisiklik soz konusu iken, dinde degismezlik ve sureklilik soz
konusudur.
Mâturîdî'ye göre : sabit unsurlardan olusan din, hiçbir dönemde degisiklige ugramaz. seriat,
peygamberden peygambere degisir. dolayisiyla Hz. Muhammed'e gönderilen serîat, daha önceki
peygamberlerin dinini degil, serîatlarini ortadan kaldirmistir.
bütün peygamberlere ayni din indirildiginden dinde nesih ve degisiklik olmaz. seriatlara
gelince, birbirinden farkli seriatlar vardir. Mâturîdî, bir seriatin kendi icinde de neshin olabilecegini
kabul etmistir. fakat ona göre, nesih "bir hükmün yürürlükten kaldirilma vaktinin aciklanmasidir."
Imam Mâturîdî, seriattaki her hangi bir hükmün varlik sebebinin ortadan kalkmasi veya
süresinin sona ermesi durumunda beseri mudahaleyle, yani ictihadla bir hükmün sona
erdirilebilecegini söyler. buna Hz. Ömer'in kalpleri Islâm'a isindirilacak olanlara (Müellefe-i Kulûb)
zekattan pay verilmesinin iptalini örnek verir. bu olay icin, "ictihadî nesih" kavramini kullanan ilk kisi
Mâturîdî'dir.
4.8 Siyaset-Diyanet Ayrimi
Imamet veya hilafetle ilgili konular, bütün mezhepler tarafindan tartisilmistir. siiler, imamaeti,
Hasimilere; Ehl-i Sünnet ise Kureys'e ait görmüslerdir.
Imam Mâturîdî, "imâmlarin Kureys'ten olmasi" rivayeti ile ilgili olarak soyle aciklamaktadir:
"Diyânet ve siyâset ayri seylerdir. Hilafetin Kuerys'e tahsisi, diyâneten degil siyâseten
dogrudur. dini açidan, imâm olacak kisinin öncelikle Allah'tan en çok sakinan, insanlarin problemlerini
33
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
çözmede en basiretli ve onlarin yararina olan seyleri en iyi bilen birisi olmasi gözetilmeli ve bu sartlari
tasiyan kim olursa olsun imâmete onu getirmek gerekir. ayrica mallarin ve irzlarin emanet edilecegi
kisilerde takva ozelliginin aranmasi da bunun delilidir. bu bakimdan diyanet acisindan gözetilmesi
gereken sey takvadir.
imam mâturîdî'ye göre : Imâmlarin Kureys'ten olmasi fikri, dinî olmaktan cok siyasî ve sosyolojik bir
tercihtir. boyle bir tercih 2 sebebe dayanmaktadir.
1. imamet dini bir yonu olmakla beraber daha cok idari ve siyasi bir konudur. bu yuzden imam
olacak kisinin takvanin yanisira kucuk dusurulmemis ve nefret edilmeyen bir nesebe mensup
olmasina ihtiyaç vardir.
2. 2. Kuranin kureys lehçesiyle inmis olmasi.
o halde, nubuvvetin bir soyda, melikligin baska bir kavimde devam etti bilindigine göre, Diyânet ve
Siyâset konusunda su 2 husus gözetilmesi gerekir.

Siyâset yetki krallarin elindedir,

diyânet yetkisi ise Nebilerin elindedir. Durum böyle olunca Diyânet/Nübüvvet, o isi
yürütebilecek kisiye verilir. idare ve siyâset ise halk arasinda sayginligi ile öne çikan seçkin
kabileye/kavme verilir.
ESARILIK
Esarilik, Islâm düsünce tarihinde IV./X. ve V/XI. yy Ebû'l-Hasan el-Es'arî (ö.324/936) ve fikirleri
etrafinda olusmus kelamî bir düsünce ekolüdür.
Isimlendirme Problemi
Esarilik ismini Ebû'l-Hasan el-Es'arî'den alır. Onun yaşadığı dönemde Eş'ariyye ismine
rastlanılmaz.
Eşariyye kavramıyla kimlerin kastedildiği bellidir. Ancak bu kavramın ilk defa kimler tarafından
ve hangi amaçla kullanıldığı bilinmemektedir. Abdulkâhir Bagdâdî'ye kadarki süreçte Eşariler
kendilerini tanımlamak icin esariyye kavramını kullanmamakla birlikte, diğer kesimlerin bu kavramla
kendilerini tanımlamalarından da muhtemelen rahatsız değildiler.
34
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Ancak V./XI. asrın ikinci çeyreğinde yaşanan kimi gelişmeler bu noktada önemli kırılmalara
yol açtı. Tuğrul Bey'in idaresi ve 'Amîdülmülk Kündürî'nin vezirliği sırasında Eşariliğin Rafizilikle birlikte
lanetlenmesi uygulaması bu kavramın meşruiyeti açısından ciddi sonuçlar doğurmuştur.
Eşari kesim, bu olayların etkisiyle bu kavramla anılmaktan rahatsız oldu. Ve bunun yerine ait
oldukları mezhebi tanımlamada Ehlü'l-Hakk kavramını tercih etmeye başladı.
Selçuklular döneminde Eşarilerin yaşadığı sıkıntıların azalması ve Nizâmülmülk'le birlikte
kendilerini rahatça ifade edebilecekleri bir özgürlük ortamının oluşması Es'ariyye kavramının
meşruiyet kazanmasında etkili olmuştur. Bu durum kavramın literatürdeki kullanımına da doğrudan
yansımış ve Gazâlî, Şehristânî ve Râzî gibi isimler tarafından bir mezhebi kimlik olarak vurgulanmasına
sebep olmuştur.
Eşariliğin Tarihçesi
Eşarilik sünnî kelamî düşünceye fazlasıyla rengini vermiş mezheplerden birisidir. İçinde
bulunduğu zamansal ve mekansal bağlamlara kendini uydurabilmesi Eşariliğin ilk başlardan itibaren
Islâm coğrafyasının büyük bir kısmında temsil imkanı bulmasını sağlamıştır. Esarilik, yeni sartlara
uyum saglayabilen (konformist) bir karaktere sahiptir. Çünkü diğer mezhepler için belirli kurucu
figürler ve belirli bir teşekkül sürecinde oluşan ortak fikrî kabuller söz konusudur. Eş’arilik teşekkül
süreci oldukça uzun süren ve içinde bulunduğu sosyo-politik ve dinî kültürel bağlamlarin değişmesine
paralel olarak oluşum ve gelişim süreci devam eden bir mezheptir.
2.1 Eş’ariliğin Nüveleri
Eş'arî, Basra Mu'tezilesi'nin lideri Ebû 'Alî el-Cübbâî'nin üvey oğluydu ve 40 yaşına kadar
ondan kelam ve fıkıh usulü tahsil etmişti. Hocasının en seçkin talebeleri arasında yer almıştır. Daha
sonra Mutezilî görüşü terk etti ve hadis taraftarları'nın saflarına katıldı. Mutezilî düşünce geleneğini
niçin terk ettiği ve hadis taraftarlarının saflarına katılmasının nedeni tam olarak bilinmemektedir. Hz.
Peygamber'i rüyasinda görmesi veya hocası Ebû Ali el-Cübbâî ile görüş ayrılığına düşmesi
zikredilmektedir. Ebû Ali el-Cübbâî'nin yokluğunda ona vekalet ettiği ve bu vekaleti sırasında hadis
taraftarları'na mensup kimi alimlerle tartışmalarda bulunduğu bilinmektedir. Diğer kesimlerin kelama
karşı mesafeli duruşu hesaba katıldığında tartıştığı kimseler muhtemelen Küllâbi hadis taraftarları'ydı.
Eş’ari yaşadığı mağlubiyetlerin etkisiyle kendi içinde bir hesaplaşma yaşadı. Zihninde oluşan bu
tereddütler zamanla daha da artınca, Eş’ari yaklaşık 300'lü yıllarda Basra camii kürsüsüne çıkarak
Mutezili görüşleri tamamen terkettiğini dile getirmiştir. Eş’ari, yaptıklarının ve Mutezile başta olmak
üzere, Ehl-i Sünnet dışı tüm gruplara yönelik eleştirilerinin yeteri kadar takdir görmemesinden
rahatsızdı. Bu yüzden 310 yılında Bağdad'a giderek Hanbelilerin lideri olan Ebû Muhammed Hasan
35
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
b.'Ali el-Berbehârî ile görüştü. Amacı Berbehârîden onay alabilmekti fakat mücadele aracı olarak
kelamı kullandığı için Hanbelî kesiminin takdirini kazanamadı. Bunun üzerine takdirlerini
kazanabilmek için bir kaç gün içerisinde El-ibane adlı eseri yazdi ve Ahmed b. Hanbel'in izinden
gittiğini dile getirdi. Onun bu eserinin VI./XII. asra kadar Eş’ari gelenekte herhangi bir ilgiye mazhar
olmaması ve Eş’arilerin onun daha çok kelamcı kimliğiyle kaleme aldığı el-Lüma', Risâle fî Istihzâni'lHavd gibi eserlerinde ortaya koyduğu görüşlere referansta bulunmaları Ibane'nin stratejik bir amaçla
yazıldığını ortaya koymaktadır.
2.2 Es'arî'nin Isminin Ön Plana Cikarilmasi
Eşari yasadigi donemde cesitli gruplara yonelik elestiriler yazmakla yetindi. oldukten sonra
yasanan kimi gelismeler, esari'nin isminin Küllabiler arasinda ve Hadis taraftarligi gelenegi icerisinde
öne cikmasina ve merkeze yerlestirilmesine yol acti.
Kâdî Abdülcebbar b. Ahmed'nin basini cektigi Mutezili egilim, Basra Mutezilesinden
beslenmekteydi. bubaglanti, esarinin isminin Küllabi gelenek icerisinde ön plana cikarilma surecinde
onemli rol oynadi. esari, mutezile'den ayrilmadan once Basra mutezilesinin bir mensubuydu. basra
mutezilesinin goruslerini en iyi bilenlerdendi. onu ve mutezile'nin elestirisi mahiyetindeki goruslerini
yeni muhitinde emsalsiz kildi. esari eserlerinde mutezili ogretiye ozellikle de basra mutezilesinin
liderleri konumunda olan Ebû Ali ve Ebû Hâsim'in görüslerine daha genis yer verdi ve sert elestiriler
yoneltti. sirf bu amacla hocasinin usul isimli eserine reddiye mahiyetinde hacimli bir kitap yazdi.
esarinin mutezileye yonelttigi elestiriler Mutezile'nin huc kazandigi ortamda onun isminin
Hadis Taraftarlari arasinda öne çikmasina vesile oldu. bu durum onun diger goruslerinin de Küllabi
hadis taraftari kesim icerisinde onemsenmeye baslamasini beraberindde getirdi. esari kullabiler
arasinda onemli bir yer edindi ve bir mezhep kurucusu olarak algilanmaya baslandi. bunun sonucunda
kullabiye ismi yerine esariyye diye bu kesim anilmaya baslandi.
2.3 Esariligin Toplumsal Tabaninin Genislemesi
esariligin safiilik ve malikilik gibi fikih mezhepleri tarafindan ortak bir itikadi kimlik olarak
kabul edilmistir. esari mutezileden ayrildiktan sonra safii cevreyle surekli temas halinde oldu.
mutezilenin ikinci güçlü doneminde, esarilik diger muhalif kesimlere karsi kelamin bir mucadele araci
olarakkullanmasini mesru bir zemine cekti ve esarinin eserleri buyuk itibar gördü. ibn furkek ve
ebuishak el-isferayini gibi alimler, esarilik ve safiiligi kendi sahislarinda birlestiren isimlerdir.safiilik
esariligin tasavvufi cevre ile temasinda da kopru islevi gordu. esariligin safiilikle olan temasi soz
konusu cevreyi de icine alarak genisledi. esariligin bolgedeki hadis taraftari tum kesimlerin ortak
itikadi kimligi haline donusmesi hem esariligin toplumsal acidan temsil gucunu genisletti hem de bu
kesimlerin bolgede daha onceden beridir var olagelen hanefilik, kerrâmilik ve mutezile gibi mezhepler
36
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
karsisindakikonumunu guclendirdi. butun bu toplumsal iliskiler yumagi horasan bolgesini esariligin
ana vatani haline getirdi. bolgedeki safiiler itikadi acidan esarilik uzerinden ortak bir kimlige sahipti.
ancak hanefiler; mutezile, neccariyye ve kerrâmiyye gibi itikadi egilimleri icinde barindiriyordu.
maveraunnehir bolgsindeki hanefiler ise dorduncu bir kesimi olusturmaktaydi. esari-safii cevre ile
hanefiler arasindaki gerginlikler selcuklularin buveyhilerin siyasi varligina son verip bolgeyi ele
gecirmelerini takip eden surecte daha da belirgin hale geldi. ilk selcuklu hukumdari olan Tugrul Bey'in
idaresi sirasinda hanefilik siyasi olarak desteklenirken, esari-safii kitle sindirilmeye calisildi. esarilik,
rafizilikle birlikte minberlerden lanetlendi ve aralrinda cuveyni ve kuseyrî gibi isimlerin bulundugu cok
sayida esari-safii alim bolgeyi terk edip baska sehirlere siginmak durumunda kaldilar. alparslan'in
tahta gecisiyle birlikte süreç tersine döndü ve Esarilere tekrar itibar kazandi.alparslan'in veziri
Nizamülmülk'ün çabalariyla esariler icin yeni bir süreç baslamis oldu. lanetleme olayina son verildi ve
kendi memleketlerini terk etmis olan esarilerin geri donmesine izin verildi. adini Nizamülmülk'ten
alan Nizamiye medreseleri insa edildi ve esari-safii kesiminin kullanimina sunuldu. nizamülmülk'un
kurumsal ve siyasi duzeyde yaptiklari esari-safii cevre için onemli bir donum noktasi oldu. fatimilerin
ortadan kaldirilmasi ve yaklasik 300 yil boyunca ellerinde bulundurduklari sam bolgesinden siiligin
izlerini kalici bir sekilde silinmesi bunlar arasinda yer aliyordu. sunnilik eksenli siyaset arayisi esarilere
teorik duzeyde mesruiyet kazandirdi.
2.4 Esariligin Yasadigi Zihniyet Farklilasmalari
esarilik tarihsel ve mekansal olarak farklki biçimlerde temsil edildi. mezhebin gelisim cizgisindeki
farklilasma klasik literatürde daha cok mutekaddimun ve muteahhirun kavramlriyla ifade edilmek
istenmistir. gazâlî oncesi klasik kelamî faaliyetin belirleyici oldugu süreç mutekaddimun, mantik ve
felsefenin kelama dahil oldugu sonraki süreç ise müteahhirun dönemi olarak
kavramsallastirilmaktadir. muteahhirun doneminde esarilik, sunnilik eksenli siyaset arayislarinin yon
verdigi bati bolgelerinde klasik kelamî yapisiyla temsil edilmistir. kelami felsefi ve akaid seklinde 3
esarilik proilinden soz etmek mumkundur.
2.4.1 Kelamî Esarilik
Eş’arinin kendi görüsleri, Ebû Bekr ibn Fürek, Kadı Ebu Bekr el Bâkillani, Ebû Ishak elİsferayini, Ebû Mansar el Eyyubi gibi isimler ve bunlara ait metinler bu sureci olusturmaktadir.
Eş’arilik, hadis taraftari kesim icerisinde zaten var olan ama temsil gücü düsük bir kesimin,
yani küllabiligin toplumsal ve düsünsel mirasi üzerine oturmustur. Şahıstan şahsa ve bölgeden
bölgeye değişen farklı fikirleri bünyesinde barındırmakla birlikte bu eş’ariligi, kelami esarilik" olarak
tanimlamak mümkündür.
37
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Eş’arinin fikirleri merkezde olmakla birlikte kullabi gelenegin daginik haldeki görüsleri bir
araya getirilerek insicamli ve tutarli bir kelam ekolu olusturulmustur. kelami esariligin muhataplari
agirlikli olarak mutezile, ismaililer-batiniler, hanbeliler ve kerramilerdir.
2.4.2 Felsefî Esarilik
kelami esarilik, V./XI. asirda eş zamanli 2 farklilasmaya maruz kalmistir.
a) İmamul Harameyn el Cüveyni ile birlikte başlayan Ebu’l Feth eş-Şehristani ile devam eden ancak
Fahruddin er razi de oldukca belirgin hale gelen felsefi kelam faaliyetleridir. Bu süreçte önce Aristo
mantığı, Razi ile birlikte de Aristo felsefesi kelama dahil edilmeye başlanmıştır. Bu yeni konuların
ağırlığı, kelamın aslî konularını geri plana itmiş ve semiyyat bahislerini ihtiva etmedigi takdirde kelam
eserlerinin felsefe eserlerinden nerdeyse ayirt edilemeyecek hale geldigi dile getirilmistir. Dogu'da
Horasan ve Maveraünnehir bölgesinde gelişen bu farklılaşma surecini kendi icinde 2 asamali olarak
değerlendirmek gerekir.
1. Asama : İmamü’l Harameyn el Cüveyni ile birlikte başlayan ve mantığın kelama girmeye
basladigi bir gecis surecidir. bu surecte esarilik kelami cehresini surdurmektedir. Mantik bir
mucadele araci olarak kullanimina sunulmaya baslanmistir. Gecis surecini temsil eden bu
esariligin muhatabi mutezile, maturidi hanefiler, felsefeciler ve kerramilerdir.
2. asama : Razi ile birlikte baslayan, mantığın müstakil bir ilim haline getirildiği ve felsefenin
kelama taşındığı yeni ve önemli bir farklılaşmayı temsil etmektedir. Felsefî eş’arilik diye
tanimlanan bu surec, aslinda esariligin kendi kaliplarini zorladigi ve zaman zaman disina
ciktigi bir surectir. kelamin felsefeyle sentezlendigi bu asamada esariligin agirlikliolarak
felsefeciler kismen mutezile ve cok az da olsa maturidi hanefilerdir. felsefî esarilik, devvânî'ye
kadar tasavvufa mesafeli iken, onunla birlikte ibn arabi'nin vahdeti vucud ogretisiyle
sentezlenmeye baslamistir.
2.4.3 Akaid Esariligi
Eş’arilik Dogu'da felsefe ile temasi cercevesinde iki asamali bir farklilasmaya maruz kalirken,
Bati'da alan daralmasina ugramistir. bu boyut esariligin Sünnilik zeminine oturtuldugu siyasî bir
baglami ifade etmektedir. bolgede esariligin Sünnilik üzerinden propaganda edilmesi, Esariligin kendi
mezhebi sinirlarini daraltmis; siiligin alternatifi olarak sunulmus ve zamanla ehl-i Sünnet ile
özdeslesmesini saglamistir. esari batida daha cok bir akide olarak algilanmistir. akaid esariligi olarak
nitelenebilecek bu esarilik algisinin muhataplari, agirlikli olarak Ismailî-Batinîler ile dogu'dan bati'ya
göç eden maturidi hanefilerdir.
38
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Akaid esariligin bolgede kalici hale gelmesinde tasavvufi faaliyetlerin de etkisi büyüktür.
ozellikle suhreverdiyye, zahidiyye, erdebiliyye, kubreviyye, sazeliyye gibi tasavvufi yonelimlerin
esariligi akaidlesme surecine dogrudan etkisi bulunmaktadir.
osmanlilarin memluklulerin siyasi varligina son vermesi ve bolgeyi kendi topraklarina katmasiyla
birlikte akaid esariligi osmanlilara tasinmaya baslamistir.
Esariligin Temel Görüsleri
Esari'nin kelami gorusleri, daha cok reddiye mantigi uzerinden sekillendigi icin bir mezhep
kurmayi gerekli kilacak insicam ve tutarliliktan yoksundu. esariden sonraki donemde gerceklesen bu
insa sureci, henuz daha gelistirilmemis kimi görüs ve düsüncelerin, takipçileri tarafindan Es'arî'ye mal
edilmesini beraberinde getirdi. esarilik, asla insicamli ve tutarli bir yapida olmadi ve bir itikadi
gorusler birligi huviyeti tasimadi. esariligin fikri gelisimi acisindan bakildiginda mezhebin isminin
kendisine irca edildigi Ebû'l-Hasan el-Es'arî'yi bir taban olarak degerlendirmek mümkündür. Mezhep
mensuplarinin ortak kabulleri üzerinden ele alindiginda esariligin görüsleri su sekilde ortaya konabilir.
3.1 Bilgi Kurami
eserlerinde bilgi kuramina müstakil olarak yer veren ilk kisi Ebû Mansûr el-Mâturîdî'dir. esarinin
eserlerinde bu konu ele alinmamistir.esari bilgiyi "mahallinin/kisinin âlim olmasini gerektiren sey"
olarak tanimlamistir. esari gelenek icerisinde bilginin turlerine dair degerlendirmede bulunan ilk isim
Bakillani'dir. bilgi Allah'in bilgisi ve kullarin bilgisi olmak uzere ikiye ayrilmaktadir. Allah'in bilgisi
zorunlu ve istidlâlî siniflamasina tabi tutulmazken, kullarin bilgisi ise zorunlu ve istidlalî olmak uzere
iki türlüdür. esarilik esyanin objektif ve bilinebilir bir gerçeklige sahip oldugunu belirtmekte ve bilginin
insan icin mümkün oldugunu ileri sürmektedir. bilgi edinme vasitalari : duyular, akil ve haber.
esariligin tasavvufla temasi kesf ve ilhama da bilgi edinme yollari arasinda bir islev atfedilmesine
sebep olmustur. esarilerin duyular ve haberle ilgili degerlendirmeleri diger kesimlerle müsterektir.
akil konusunda farklidir. esariler, akli sabit bir icerikte algilamislar ve akli bir bilgi uretme
yonteminden cok bilgi uretmeye zemin teskil eden zorunlu bilgiler kümesi olarak degerlendirmistir.
akil, parcanin bütünden küçük oldugu, iki ziddin bir arada bulunamayacagi, malumun redd ve
ispattan, varligin da kadim veya hadis olmaktan uzak olamayacagi gibi zorunlu bilgilerdir. esariler bilgi
uretme yontemini daha cok nazar kavramiyla tanimlamakta ve akli bu türden bir bilgi üretmenin
öncülü olarak görmektedirler. esariler akli ve nakli bir sehre giden iki yola benzetmektedirler.
39
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
esarilere gore akil akilli bir kimsenin Allah tarafindan yaratilan ve varligi kendisinden olmayan bir
sifatidir. akil ne canlidir, ne kadir, ne âlim ve ne de mmütekellimdir. nakil olmadan akil sahiplerine
herhangi bir seyin vacip olmasi dogru degildir.
3.2 Marifetullah
allah'i bilmek aklen degil, naklen vaciptir. insanin ilahi teklifle muhatap olabilmesi icin akil tek basina
yeterli degildir. bu konuda belirleyici olan vahiydir. kimi davranislarinkullara vacip, haram veya yasak
olusu yalnizca vahiyle bilinebilir. akil sahibi her bir kimse seriat gelmeden onceki davranislari
dolayisiyla sevap ya da cezaya mustehak olmaz. akilli kimse seriat gelmeden once âlemin
yaratilmisligina, onun yaraticisinin birligine, ezelî olduguna, sifatlarina ve hikmetine dair akil
yurutmede bulunur, bunlari bilir ve inanirsa muvahhid bir mumin olur ancak bunlardan dolayi Allah'in
sevabina hak kazanamaz.
esariler dini vücûbiyet konusunda vahyi dogrudan adres gösterirler ve aklin tek basina belirleyici
olamayacagini ileri surerler. insanin sorumlu ve mukellef olmasinin ölçütü vahiydir. vahiy gelmedigi
surece insan olumlu ya da olumsuz yaptigi hic bir seyden sorumlu tutulamaz. ama eger vahiy gelmisse
bu durumda insana dusen onu anlamaya calismak ve nazari, yani akli istidlali isler kilmaktir. esarî
gelenekte iman konusunda tahkik esas alinmis ve mukallidin imani nazar kullanilmadan gerceklestigi
gerekcesiyle gecersiz sayilmistir.
3.3 Hüsün-Kubuh
aklin vahiyden bagimsiz olarak müstakil bir bilgi kaynagi olarak görülmeyisi, esarilerin hüsün ve kubuh
konularindaki goruslerine de yansimistir. ornegin, esari, vacip olan seylerin belirlenmesinde tek
ölçütün nakil oldugunu belirtmis ve aklin hicbir seyi vacip kilma yetkisine sahip olmadigini ileri
sürmüstür. aklin bir seyin güzel veya çirkin olduguna hükmetmesi de söz konusu degildir. güzel,
seriatin yapilmasini övdügü, çirkin ise yerdigi seydir. akil bir seyi guzel veya cirkin kilma yetkisine
sahip degildir. iyiligin de kotulugun de yaraticisi Allah'tir. ancak kotuluk kendinden dolayi kotu degil,
Allah tarafindan kötü oldugu bildirildigi için kötüdür. iyilik de Allah tarafindan iyi oldugu bildirildigi için
iyidir. yani iyilik te kotulukte Allah'tandir.
esarilere göre : akil yardim almadan bir fiilin her durumda iyi ve kotu oldugunu, dini anlamda ise
haram veya mübah oldugunu bilme imkanina sahip degildir. dini hukumlerde belirleyici olan fiillerin
kendilerinde tasidiklari nitelikler degil, Allah'in bildirdikleridir. bir is asla kendiliginde dolayi vacip
40
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
olmaz; aksine yapilmamasi halinde ceza, yapilmasi durumunda da sevap verilecegi vaad edilmisse o
isin veya davranisin vacipligine hükmedilir.
esariler bir seyin kendinde iyi veya kendinde kotu olusuna itiraz etmekte ve belirli fiillerde bulunmayi
Allah'a mecbur tutmaya götürecegini, bunun ise Allah'in yaraticilik sifatina halel getirecegini
belirtmektedir.
3.4 Allah'in Sifatlari
Esarilere göre Allah vardir ve birdir. o cisim degildir. tum evreni o yaratmistir ve
yaratiklarindan hicbirisi o'na benzemez. Allah'in iradesi kainattaki iyi kotu her seyi kusatir. Eş’ariler,
Allah'in varligini ve birligini cogu kez temânu' deliliyle; evrenin yaratıcısı oldugunu ise hudûs ve imkân
delilleriyle temellendirirler.
Temânu' delili kelamcilarin kullandigi bir delildir ve iki ilahin bulunmasinin evrende yol
açacagi duzensizlige vurgu yapar. hudûs ve imkân delillerine gore ise alem butunuyle sonradan
yaratilmistir (hâdis) ve her hâdisin askin bir yaraticiya (muhdise) ihtiyaci vardir. alem mümkindir ver
her mümkinin bir vâcibu'l-vücûda ihtiyaci bulunmaktadir.
Eş’ariler Allah'in kendisine özgü yüce sifatlari oldugunu kabul etmektedirler. Allah'in sifatlari
zatî, fiilî ve haberî olmak üzere 3 baslik altinda toplanir. hayat, ilim, kudret, sem', basar, kelam ve
irade olmak uzere 7 sifat zatî sifatlar olarak kabul edilmistir. Bakillâni ve Cüveynî gibi Eş’ariler kıdem
ve beka sifatlarini da zatî sifatlar arasinda saymislardir. Allah'in zatî sifatlari ezelî olan sifatlardir ve
sonradan var oldugu düsünülemez. esarilere göre zatî sifatlar Allah'in zatinin ne aynisi ne de gayrisi
olan sifatlardir.
Fiili sifatlar, Allah'in fiilinden önce mevcut olmayan ve O'nun bunlarin ziddiyla
vasiflandirmanin caiz oldugu sifatlardir. belirli bir sayisi bulunmamaktadir. bunlar halk, rizk, adl, ihsan,
tafdîl, hasr ve nesr gibi sifatlardir. bu sifatlar Allah'in fiilleridir. fiili sifatlarin sonradan yaratilmis
(hâdis) olduklari konusunda esari gelenek icerisinde genel bir egilim soz konusudur.
haberî sifatlar : bunlar Kur'ân'da Allah'a nispet edilen ve ne anlama geldigi tam olarak
bilinemeyen sifatlardir. Yed, vech, istiva, nüzul gibi sifatlar haberî sifatlardir bilâ keyf kabul edilir. bu
tur sifatlar yorumlanamaz oldugu gibi kabul edilmelidir.
3.5 Fiiller
Fiiller konusundaki yaklasimlari tanri tasavvurlariyla dogrudan iliskilidir.
41
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Allah kadir-i mutlaktir ve diledigi ve istedigi sekilde kendi mülkünde tasarrufta bulunma yetkisine
sahiptir. her sey onun ilmi, dilemesi, iradesi ve kudreti etrafinda sekillenir. allah fiillerinde kullarinin
yararini gozetmek zorunda degildir. allah'a hicbir konuda bir gereklilik veya zorunluluk izafe edilemez.
Eş’arilere göre : tum olaylar, allah tarafindan yaratilmistir. butun bunlar Allah'in iradesi
dogrultusunda gerceklesir. kafirlerin küfrü ile müminlerin imani da bu kapsamdadir. ihdas, fiil, icad,
tekvin ve halk tabirleri arasinda bir fark bulunmamaktadir. iyi ya da kotu, cirkin veya guzel herhangi
bir seyi yaratmasi Allah'in iradesi, mesieti, ihtiyari, rizasi ve muhabbetiyle gerçeklesir.
Allah'a fiillerindeki tasarruf konusunda hicbir sekilde bir sinirlama getirilemez. Allah'in fiilleri
dogrudan onun iradesiyle iliskilidir. butun ilahi fiiller irade sifatina gore gerceklesir. dolayisiyla bu
fiillerde herhangi bir faydayi temin veya bir zarari bertaraf etme seklinde bir hikmet zorunlulugu
bulunmamaktadir.
Eş’arilerin tanri algilari, onlarin Allah'in va'dindan ve va'îdinden donebilecegini veya Allah'in
insanlari güç yetirilmeyecek bir seyle sorumlu tutabilecegini (teklîf-i mâ-lâ yutâk) ileri surmeye
goturmustur. esarilere göre va'd ne ksin bir hak ne de kesin bir karsiliktir. O ancak, Allah'in lütfudur.
Ceza da zorunlu degildir. verilen ceza Allah'in adaleti olarak gerçeklesecektir. teklîf-i mâ-lâ yutâk da
caizdir.
Eş’arilerin tanri algilari onlarin kullarin fiilleri konusundaki yaklasimlarinin da temel zeminini
olusturmustur. Allah'in her seyin yaraticisi olmasi ve halk, fiil, icad ve ihdas gibi kavramlar arasinda bir
fark olmamasi, insanlarin fiillerinin failinin de Allah oldugunu kabul etmeyi gerektirir. kullarin bir fiilin
gerçeklesmesinde fail oldugunu ileri surmek, bir fiilin iki failinin olmasini gerektirir. oysaki gercekte
kullar fail olarak nitelenemez, fail yaratici anlaminda Allah'tir. bu yuzden kullar, fiillrinin faili ve haliki
degil, muktesibidirler.kullarin fiilleri, ser'î hükümlere göre birer alamet, Allah'in hükümleri için de
birer isarettir. insanin fiillerinin ve kesblerinin yaraticisi, bunlari bilen Allatan baskasi degildir.
3.6 Nübüvvet
 Eş’arilere göre : peygamberi bilmeden Allah'ı bilmek mümkün değildir.
 Eş’ariler aklı marifetullah konusunda bir vasıta olarak görmemekte ve peygamber
bildirmedikçe Allah'in bilinemeyeceğini ileri surmektedirler.
 Eş’arilere gore : nübüvvet pek çok bakımdan gereklidir. Namazın farziyeti ve miktarı, zekat ve
nisap miktarı, safa ve merve arasında sa'y gibi şeylerin akılla bilinebilmesi mümkün değildir.
Bu ve benzeri hususlar ancak bir peygamberin aracılığıyla bilinebilir. Eş’ariler peygamber
göndermenin Allah için vacip degil, caiz olduğu görüşündedirler.
42
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
 Eş’arilere göre : bir peygamberin peygamber olmasının ölçütü Allah'ın ona "sen benim
resulum veya nebimsin" demesidir. Bir kimsenin peygamber olup olmayacağını belirleyen,
tıpkı iyi ve kötünün belirlenmesinde olduğu gibi Allah'tır.
 peygamberler ismet sifatina sahip kimselerdir ve Allah tarafından korunmuşlardır. Onların
büyük günah işlemesi mümkün değildir. Eş’ari'nin peygamberlik gelmeden önce
peygamberlerin masiyet ve küçük hatalar işleyebileceğini savunduğu kaydedilmektedir.
o
kadinlarin peygamber olup olmayacagi : İbn Fürek, Eş’ari'ye nispet ederek resûl ile nebî
arasında bir fark olduğunu, kadınlardan resul gonderilmemesine karşın, nebi olarak dört
kişinin görevlendirildiğini kaydetse de diğer eş’arilerin eserlerinde kadınların peygamber
olabileceği yönünde bir değerlendirme bulunmamaktadır.
3.7 Iman
Eş’ariliğin hadis taraftarlığı ile olan ilişkisi, iman konusunda farklı gorüşlerin oluşmasını beraberinde
getirmiştir. Bagdadî'ye göre iman konusunda 3 farkli yaklasim söz konusu :
 es'arî'ye ait olan : iman tasdiktir.
 Abdullah b. Saîd b. Küllâb : iman ikrardır.
 Ashabu'l-Hadis : farzıyla nafilesiyle bütün ibadetler imandır.
İmanin aslı tasdik, mahalli ise kalptir. İman kalpte olan bir şeydir ve dil ile ikrar ve azalarla amel bunun
kapsamına girmemektedir.
 Eş’arilere göre : iman ve Islâm kelimeleri de birbirinin ayni degildir. Iman Islâm'dan daha
özel, Islâm'da imandan daha genel bir kavramdır. İmanın yeri kalp iken Islâm'ın yeri diğer
azalardır.
esari ve buyuk bir kesimin imani tasdik olarak tanimlamasi, onlari amelleri imanin disinda gormeye
sevk etmistir. ameller imanin asli degil, bir rüknüdür. bu sebeple büyük günah isleyen bir kimse fasik
olarak adlandirilir ve bu gunahi sebebiyle imandan cikmasi soz konusu degildir. fasik bir kimse tovbe
etmeden olurse durumu Allah'a kalmistir. dilerse af eder dilerse de cezalandirip sonra cennete sokar.
imanin tanimi hakkinda ki görüs ayriliklari imanin artmasi eksilmesi meselesine de yansimistir. buna
göre butun ibadetleri iman icerisinde görenler, imanda artma ve eksilmeyi kabul etmis, yalnizca ikrar
olarak görenler buna karsi cikmis; imani tasdik olarak görenler ise eksilmeye karsi cikmakla birlikte
imanin artmasi konusunda görüs ayriligina düsmüslerdir.
43
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
imanda istisna konusunda da gorus ayriligi vardir. imani tasdik olarak gorenler bu konuda ihtilafa
dusmustur. esarinin ogrencisi Ebû Sehl Muhammed b. Suleyman es-Su'lûkî ve Ibn Fûrek imanda
istisnayi kabul ediyor. Ebu abdillah b. mücahid, bakillani gibi isimler buna karsi cikmislardir. sonraki
esariler ise imanda istisna konusunu muvâfât teorisiyle açiklamaya calismislardir : kisinin Allah'a
inanmasiyla Allah katinda mumin olmasi ayri seylerdir. imanda istisna kisinin Allah katindaki durumu
baglaminda yapilir. simdiki durumu kastettiginde kisinin gercekten mumin oldugunu soylemesi
gereklidir. gelecekteki durum soz konusu oldugunda "insallah müminim" demesi mümkündür.
Mukallidin imani konusunda : bir kesim taklid yoluyla inanip supheden emin olan kisinin imanini
gecerli sayarken, esarinin basini cektigi diger bir kesim ise mukallidin imanini her halükarda gecersiz
görmüstür. mukallid, mumin olarak isimlendirilememesine karsin, onun kafir veya musrik oldugu da
soylenemez. Allah'in onu bagislamasi mümkündür.
3.8 Imamet
Sünniligin siyaset algisinin sekillenmesinde Esariligin dogrudan rolü bulunmaktadir.
Fatimilerin siyasi varligina son verilmesinin ardindan bolgede kurulan Eyyübi ve Memlük devletleri,
Siiligin bölgedeki izlerinin kalici bir sekilde silinmesini siyaset anlayislarinin temeline yerlestirdiler.
boyle bir ortamda sünnilik siyasallasti ve siilik karsitligina dönüstü.
Eş’ariliği bu süreçte one çıkaran husus, Fatimi halifeligi ile Abbasi halifeligi arasinda yasanan
siyasi rekabetti. her iki devlet de digerinin halifeliginin mesruiyetini sorgulayan cabalar icinde oldular.
abbasilerin lehine bu cabayi sahiplenen cogu kez Esarî alimler oldular. olan, olmasi gerekenin önüne
gecirildi ve siyasi iradenin her türlü mesriyetini olumlayici bir islev gördü. esarilerin her türlü fiili
Allah'in yaratmasi olarak gören ve insan iradesine herhangi bir hareket alani tanimayan yaklasimlarin
da bunda etkisi olmustur.
Eş’arilerin, fatimiler ve Abbasiler arasindaki siyasi rekabette üstlendikleri rol, onlarin
imametle ilgili görüslerine de yansidi.
esariler bir yönetici secilmesinin gerekli oldugunu ve bunun Müslümanlar üzerine farz-i kifaye
oldugunu ileri sürdüler. yöneticinin ittifak ve seçimle isbasina getirilmesi gerektigini savundular.
esarilerin yaklasiminda imamet Ehlü'l-Hal ve'l-Akd olarak adlandirilan seciciler toplulugunun akdiyle
gerçeklesir. bunda herhangi bir icma sarti aranmaz. imamete uygun birisine bir sekilde akit
gercekllestigi takdirde bu durumda o kimse yonetici kabul edilir ve halkin kendisine itaati vacip olur.
esariler buna Hz Ebu Bekr'in halife olmasını gerekçe gösterirler.
 esarilere göre : imam olacak kisinin tasimasi gereken bazi sartlar soz konusudur :
 yönetici olacak kişi yalnızca idarî işlerde değil, dini işlerde de yetkili mercii olacağından
mutlaka kendisine fetva sorulabilecek yetkinlikte olmalıdır.
44
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
 hür,
 müslüman olmasi
 kamu yararini gözetmesi,
 isleri denetim altina alabilecek vasiflara sahip olmasi
 orduyu donatmaya ve sinirlari muhafaza etmeye güç yetirebimesi
 basiret ve feraset sahibi olmasi vs...
 erkeklik şart.
kadınların imam olması : caiz değil
 yöneticinin Kureyş'ten olması : teorik açıdan olumlu. Ancak imamet için kesinlik ifade eden
bir şart değildir.
Ehliyetli (efdal) birisi varken ondan aşağı konumda (mefdul) olanın imameti geçerli değildir.
Fazilet sirasi imametteki siradir. hz ebu bekir, hz omer, hz osman ve hz ali seklindedir.
esarilere gore ayni anda dunyanin farkli yerlerinde birden fazla kisinin imam olmasi caiz degildir.
Yezidilik
Isimlendirme
Ismi hususundaki ihtilaflar:
a. Yezidi ismi Ezid, Ezidi, Izh veya Yezdan gibi Tanri, Yaratan veya Melek Tanri anlamina
gelen isimlerden türemistir.
b. Bu isim ile kastedilen, Tanri degil ona tapan Azday halkidir. Adem’den a.s. sonra ikinci
atalari olarak kabul ettikleri Ezda’ya nispetle Ezdai veya Yezidi denmektedir.
c. Bu isim mensuplarina, Iran’in Yezd sehrine nispetle verilmistir.
d. Bu isim Yezid b. Muaviye’ye nispetledir. En tutarlisida budur. Zira Yezidilikte Yezid b.
Muaviye önemli bir figürdür. Kavllerde, Ciroklarda (Menkabe), Yezid b. Muaviye, yedi
melekten biri olarak özel bir yere sahiptir. Günümüz Yezidi Mirlerinin bir kismi da bu
hususu teyit etmektedirler.
45
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Tarihcesi
Yazili kaynaklarinin olmamasi ve batini bir karakter tasimasi nedeniyle kendileri hakkinda saglikli
tarihi bir verinin olusmasini engellemistir. Batili arastirmacilarin bazisi onlari Yahudilige, Hiristiyanliga,
ve Süryanilige dayandirirken bazisi onlari Islam öncesi Iran’da mevcut dinlere dayandirmislar. Bazi
Yezidiler ise kendi kökenlerini Sümerlere dayandirirken bir kismi da Asurlara dayandirmistir.
Tarih kitaplari ve Klasik Islam kaynaklari tetkik edildiginde, Yezidiligin önde gelen mutasavvif Seyh Adi
b. Müsafir ve onun görüsleri etrafinda sekillenen Adeviyye tarikatina dayandigi görülmektedir.
Adi b. Müsafir (d. 465 ö. 555)
Soyu Emeviler’e dayanir. Hakkari daglarinda inzivaya cekilmis. Lales’te büyük bir zaviye insa etmis.
Klasik kaynaklara göre Ehl-i Sünnet’e bagliydi. Tabakat kitaplarinda da kendiine nispet edilen I’tikadu
Ehli’s-Sünne ve’l Cema’a adli eseri tetkik edildiginde onun Ashabu’l-Hadis cizgisine yakin durdugu
görülmektedir.
Ancak o ehl-i sünnet ulemasindan farkli olarak Yezid b. Muaviye savunucusu idi. Onun Hz. Hüseyin’in
r.a katlinden sorumlu tutulamayacagini düsünür. Sia ve Mutezile’ye karsidir.
Adeviyye Tarikati
Adi b. Müsafir zaviyesini Lales’te kurmustur. Bu bölgede ise bir cok Süryani Hiristiyan ve eski Iran
dinlerine bagli bazi yerli kabileler mevcuttu. Adi b. Müsafir zamanla bölge halkinin büyük bir kisminin
teveccüh ve güveinini kazanmistir. Pek cok hal sahibi zat onun sohbetinde bulunmak icin Lales’e
gelmistir.
Yezidiligin Tasavvufi Arka Plani; Adi b. Müsafir Sonrasi Adeviyye
Kendinin sagliginda tarikatinin bir degisime ugradigina dair bir veriye sahip degiliz. Vefatindan sonra
bir cok kisi tarikatin basina gecmistir. Bunlardan birisi Hasan b. Adi’dir. Onun tarikatin sahip oldugu
46
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
klasik yapiyi degistirdigi söylensede bu tartismalidir. Hasan b. Adi dönemin Musul yöneticisi
tarafindan idam edilmistir, tarikat ise sarsinti gecirmistir. Adi b. Müsafir’in mezari tahrip edilmistir.
Hasan b. Adi’nin oglu Serefuddin Muhammed bölgeyi terk edip, Selcuklu sultani Izzettin Keykavus’un
hizmetine girmis, Mogollara karsi savasta öldürülmüstür.
Torunu Izzeddin’e Sam halki hürmet göstermislerdir fakat o ahlak disi bazi yollara saptigi icin cemaati
tarafindan kinanmistir. Adeviyye tarikati 16 yy’da güclerini kaybedip yok olmuslardir.
Adeviyye’den Yezidilige dönüsüm süreci
Dönüsüm henüz tam olarak aydinlatilamamistir. Sem’ani, Hakkari bölgesinde yasayan ve Yezid b.
Muaviye’yi savunan bir kesimin varligindan söz eder. Bunlar muhtemelen Emevilerin yikilisiyla birlikte
bu bölgeye siginan Emevi ailesidir. Adi b. Müsafir’de Emevi idi ve o Yezid b. Muaviye’yi savunurdu.
Muhtemelen tarikat mensuplarida bu görüsünü savunmustur. Bu yüzden kendilerine Yezid denmis
olabilir. Ancak bunlarin sonradan farklilasmis Yezidilikle ayni oldugunu söylemek güctür.
Günümüzdeki sekliyle Yezidiligin farklilasma sürecinde, Hakkari ve cevresine kalan tarikat mensuplari
önemli bir rol üstlenmis olmalidir. Adi b. Müsafir soyunun bir kismi ile tarikatin önemli bir kitlesi
Hakkari ve cevresinde varligini sürdürmüstür. Burada kalanlar, eski din ve kültürlerle yogrulmus ve
sürec icerisinde degisim göstererek Yezidiligin nüvesini olusturmuslardir.
Klasik kaynaklarda müridlerin Adi b. Müsafir’in ardindan onun uluhiyetini ileri sürdükleri, türbesine
asiri tazimde bulunup kabrini kiblegah edindikleri aktarilmaktadir.
Adeviyye tarikati, Hasan b. Adi dönemi veya hemen akabinde birtakim asiriliklarin basladigi ve
icerisinde itikadi bir boyut kazanarak Yezidilige dönüstügü söylenebilir.
Yezidi olarak tanimlanmalarina 16 yy’da rastlanmaktadir. Yezidi inanisina mensup beylikler Mahmudi
beyligi, Karakoyunlular ve Akkoyunlular dönemlerinde zaman zaman onlarla ittifak edip Osmanli’ya
bagli bölge beyleriyle catismalara katilmislardir. 16-17 yy arasi Safeviler ile Osmanli arasindaki
mücadelede bazen Safevileri bazen de Osmanlilarin hakimiyeti altina girmislerdir. 1849 yilinda askere
alinma girisimine karsi Yezidiler, Osmanli Devleti’ne askerlik ortaminda inanclarina aykiri durumlarin
söz konusu olusunu mazeret göstermis ve ”bedel” ödeyerek bundan muaf olmuslardir. 1872 yilinda
bu ayricaligin kaldirilisi nedeniyle kismi göcler tekrar baslamistir. 1. Dünya savasi sirasinda Yezidilerin
kendilerine siginan Ermenileri teslim etmemeleri nedeniyle Osmanli ordusuyla gerilimleri
yasamislardir.
Temel görüsleri
47
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Yezidiler ilkin Adi b. Müsafir ve Yezid b. Muaviye’nin beser üstü niteliklere sahip olduguna inandiklari,
daha sonra Adi b. Müsafir’in kabrini kiblegah edindikleri ve onun kendilerini kurtaracagina inandiklari
kaydedilmektedir.
Daha sonraki dönemlerde Adi b. Müsafir, Yezid b. Muaviye ve tarikatin önde gelenlerinin, melekler
aleminde temsil edildikleri fikri benimsenmistir. Azazil olarak isimlendirilen ve Adem’e secde etmeyi
reddeden melegin Melek Tavus olarak kabulü ve yedi melegin en üstünü, yardimci tanri olarak
benimsenmesi bu yüzyillarda degil, daha sonrasi icin söz konusu olmustur. Melek Tavus ile ilgili
inanislar en gec 18 yy’da benimsenmeye baslanmistir.
Inanclari
Inanclari Hz. Adem’in oglu olan Sahid b. Car’a dayanir. Temel inanislari ve yaratilis nazariyelerini
Tacu’l Arifin Hasan b. Adi’ye nispet edilen Kitabu’l Cilve (Tecelli Kitabi) ve Mushaf-i Res (Kara Kitap)’te
anlatilan mitik bilgilere dayandigi yaygin olarak kabul edilir. Kitabu’l Cilve Melek Tavus merkezlidir.
Onun varligi, gücü, yetkileri ve ona karsi yerine getirilmesi gereken görevler zikredilmektedir. Mushafi Res’te ise yaratilis, Yezidilerin tarihi, mezhebin abadi, renkler ve yiyeceklerle ilgili bazi yasaklar yer
almaktadir. Bunlar ise Yezidilere göre gercek metinler degildir. Esas metinler sözlü kültürlerini
olusturan ilahileri iceren Kavl ve Ezdiyati’ler ile mitik ve yari mitik anlatimlari iceren Ciroklar’dir
(Menkabe). Bu metinler Yezidilik hakkinda daha saglikli bilgiler vermektedirler.
Inanc yapilari sunlardir:
a. Hüda
Yezidiler özü itibariyle monoteisttirler. Onlar Hüda’nin mutlak birligine, düsüncelerin,
sözlerin ve islerin yargici olacagina inanmakta, sonsuz iyi olan tek bir tanriya
tapmaktadirlar. Hüda kainatin ve meleklerin yaraticisidir. Hüda anlayisi ilahi dinlerin
öngördügü Allah anlayisi ile benzerlikler göstermektedir.
b. Yaratilis
Yezidi kozmogonisinde Allah’in onu patlatip icinden ciktigi, sonra da yedi gizemin, suyun
ve dünyanin olustugu bir inci söz konusudur. Yeryüzünün yaratilisinda Lales merkezi bir
yere sahipti. Hüda bir gemi yaratip otuz bin yil yolculuk yaptiktan sonra gelip her seyden
önce Lales’i yaratmis ve orada ikamet etmistir. Orasi hakikatin yeridir.
48
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Hüda yeryüzünü sonra da insanlari yaratip yok etmistir. Bu islemi bes defa
gerceklestirmistir. Kendilerinin seckin ve ayricalikli bir nesil olarak görürler. Havva, 140
defa ikiz dogusmustur. Adem ksehvetini bir küpe koymustur. Adem’in küpünden
Yezidilerin atasi Sehid b. Cerra cikmistir. O Allah’in sirridir. O Melek Tavus’un getirdigi bir
huri ile evlenmis, Yezdan adinda bir cocuk dogurmustur. Yezidiler bu soydan gelir.
c. Melek Tavus
Hüda dünyadan önce melekleri yaratmistir. Melekler seyhlerle özdeslestirilmislerdir.
Meleklerin maddi alemdeki karsiliklarina denk gelen söz konusu seyhlerin isimlerinin yer
aldigi listelerden birisine göre Hüda pazar günü Azazil adli melegi yaratmistir. Bu bütün
meleklerin baskanidir. Pazartesi Dardail’i (Seyh Hasan), sali Israfil’i (Seyh Sems), carsamba
Cebrail’i (Seyh Ebu Bekir) persembe Azrail’i (Saceddin) cuma Semmail’i (Seyh Nasiruddin)
yaratmistir. Cumartesi yaratilan Nurail’in kim oldugu ise bazi nüshalarda acik degildir.
Yezid b. Muaviye olabilir.
Meleklerin yaratici yönünede vurgu yapilmaktadir. Hüda kendi zatindan ve nurundan alti
ilah yaratmistir. Ancak bunlar Hüda’nin yardimcilaridir. Hüda kainatin tasarrufunu
bunlara devretmistir. Zamanla yedi melek fikri siliklesmis, Melek Tavus tek yardimci tanri
misyonunu üstlenmistir. Melek Tavus Hüdanin atesinden ve nurundan yaratilmistir.
Azazil (Melek Tavus) hakkinda iki rivayet zikridilir.
1. Azazil Hüda tarafindan cezalandirilmis ve cehenneme atilmistir. Orda aglamis ve
cehennem atesini söndürmüstür. Bu rivayet Hallac-i Mansur, Attar ve Ahmed elGazali’nin savundugu Azazil’in büyük muvahhit oldugu görüsü ile uyumludur. Allah’in
aski nedeniyle lanetlenmeyi göze alan Azazil, seytan ve iblis olarak tavsif edilmistir.
Yezidi versiyonda ise Hüda, Azazil’i affedecek ve bas melek yapacaktir.
2. Yezidiler’in benimsedigi bu görüse göre Azazil Adem’e secde etmeyerek aslinda
Hüda’nin daha önceden buyurdugu, kendisine baska hic kimseye secde etmeme
emrini yerine getirmis ve imtihani kazanmistir. Onun görevi yönetici tanriliktir.
Cennetu’l-Firdevs’te yasamakta olup yeryüzünde ve altinda olan her seyin
hakimiyetini üstlenmistir. Kötülük diye nitelendirilen tüm olaylar da onun istegi iledir.
d. Tenasüh
Kavl gibi dini metinlerinde ahiret, cennet, cehennem inanislarina rastlanmaktadir.
Onlarda mehdi inanisida mevcuttur. Tercal (Deccal) ise dünyanin sonunda ortaya cikacak,
insanlari yanlis yola sevkedecektir. Yezidiler cennet ile mükafatlandirilip, tarikatin
düsmanlari cehenneme atilacaktir.
Daha sonraki dönemlerde ise aralarinda tenasüh inanci revac bulmaya baslamistir,
cennet ve cehennem inkar edilmistir.
Ruhlar bir bedenden diger bir bedene intikal ederler. Adil hükümdarlar ve iyilik yapanlar,
öldüklerinde yüce derecelere cikarken, günahkar kimseler en adi hayvanlara intikal
edeceklerdir.
49
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Ibadetleri:
1. Dua (namaz)
Belirli zamanlarda bazi ilahiler esliginde yapilan sinirli hareketlerden ibarettir. Üc önemli sarti,
vakit abdest ve kibleye yönelmektir. Günde üc kez Allah’in nuru olan günese dönerek ibadet
etmektedirler. Namaz ferdi ve gizlidir.
2. Oruc
Imsak vaktinden günes batincaya kadar tutmaktadirlar. Iki kisma ayrilir. Mürid olarak
isimlendirilen Yezidi halkin tuttugu oruca genel oruc denir, üc gündür. Özel olan oruc ise din
adamlari tarafindan tutulan Cilhane’dir. Kisin ortasi ile yazin en sicak günlerine denk gelen
kirkar gündür.
3. Sadaka (zekat)
Sadaka olarak adlandirdiklari zekati din adamlarina vermektedirler. Sadaka, nakit para,
hayvan ve ekin cinsindendir. Seyh ve pirler gibi din adamlarina verilen sadaka, Melek
Tavus’un sembolü tavus kusu heykelciliginin dolastirilmasi Tavus Geran sirasinda verilen
sadaka ile Adi b. Müsafir’in türbesini ziyarette verilen sadaka olmak üzere üce ayrilmaktadir.
Kisi kendi imkanlari ölcüsünde sadaka verebilmektedir.
4. Hac
Hassasiyet gösterdikleri en önemli ibadetleridir. Iddialarina göre Mekke’yi terk edip yerine
Lales’i secen bizzat Abi b. Müsafir’dir. Hac ibadetinin odaginda Adi b. Müsafir’in Adeviyye
Zaviyesi olarak bilinen türbesi bulunmaktadir. Adi b. Müsafir’in türbesinden kutsal
topragindan ”Berat”’lik alinmaktadir, Arafat olarak isimlendirdikleri dagda bir tören
yapilmaktadir. Kurban bayraminda ise bir öküz kurban edilmekte.
5. Bayramlar
a. Hicri takvime göre kutlanan bayramlar:
50
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI



Arafat bayrami
Zilhiccenin 9’cu günü kutlanir. Mekke’deki Arafat’ta vakfeyle paralellikler arz etmektedir.
Lales’te Arafat dagina cikarlar.
Ramazan bayrami
Ramazan orucunun bitisinde iki gün olarak kutlanir
Sev a Berat
Berat gecesidir. Saban ayinin 15’de kutlanir. Bu gece hakinda aralarinda ihtilaf vardir.
Pesimamlar Islami geleneklere uygun törenlere ehemmiyet verirken, Semsani seyhler ise
bu bayrami ihmal ederler.
b. Miladi takvime göre kutlananlar
Yilbasi bayrami Sere Sale/Sersal, Seyh Adi bayrami olarak da anilan ”Cejna Havini”, Seyh
Adi’nin dogum günü ”Bülende” Bayrami, Kurban Bayrami, Batizmi Bayrami, Mihrican
Bayrami bunlara örnek olarak verilebilir.
Söz konusu bayramlar arasinda en önemlisi ve her Yezidinin katilmasinin beklendigi
”Cemai” Bayramidir. Bu bayramin, gökte toplanan Allah ve yedi melegin meclisinin bir
yansimasi olduguna inanirlar.
Yöresel bayramlar:
Bu bayramlari Yezidiler kendi köylerindeki türbeler etrafinda gerceklestirirler. Yerel
olarak kutlanan bir bayram da Tavus Geran ritüelidir. Bu ritüel, Kavvallarin, sancak ile
sembolize edilen tavus kusu heykellerini köylerde gezdirmesidir. Buna sadece Irak’ta
rastlanilmaktadir.
Diger dini merasimler:
Tivaf (Tavaf), Vaftiz ve Sünnet bunlardan en önemlileridir. Lales disinda da ilahi olanla
temasa gecmek icin insanlarin ziyaret ettigi bircok kutsal yer vardir. Suriye ve Türkiye’deki
Yezidiler kendi köylerinde ziyaretgahlar yapmislardir. Ermenistan’da ise seyh ya da
pirlerin evi kutsal ziyaret mekani olmaktadir. Ziyaret edilen yerler kimi zaman bir mekan,
bir agac veya magara da olabilmektedir.
Berat adi verilen topragi yanlarinda tasimayi da dini bir vecibe olarak görürler. Adi b.
Müsafir’in türbesindeki toprak kutsaldir. Bu toprak zemzem suyu ile yogrulup bunu
tasiyana bereket getirecegine inanilir. Ibadetlerde kullanilir, yemeklere katilir, evlilik ve
cenaze esnasinda topragi yaninda bulundurma zorunluluguna inanirlar.
Vaftiz ise dogum kirinden arindirmanin yani sira, necis olan elbise ve benzeri seyleri
temizlemede kullanilmaktadir. Sünnet’te dini bir görevdir ve vaftizden bir hafta sonra
yapilir
51
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Yasaklar
Melek Tavus’un lanetlenmesi, seytan olarak ifade edilmesine siddetle karsi cikarlar. Mavi renkten
kumaslar da yasaktir. Adi b. Müsafir’in gözlerine benzedigi icin ceylanin gözleri, Yunus a.s korudugu
icin balik, tavus kusuna benzedigi icin horozlar yenmez. Marul bamya, fasulye gereksiz oldugu icin
haramdir. Kadinlar yabanci erkeklerden artan yiyecek ve icecekleri yiyip icemezler, haramdir.
Kastlar/Sosyal Tabakalar
Soyda devam eden bu tabakalar, baslica Müridler ve Din adamlari olarak ikiye ayirmak mümkündür.
Genis halk kitlesinden olusan Müridler, tek bir sosyal sinif iken, Din adamlari kendi aralarinda cesitli
siniflara ayrilmaktadirlar. Bunlar: Mir/Emir, Baba Seyh, Seyh, Pir, Kavval, Fakiran, Pesimam ve
Köcekler’dir.
Mirler: Adi b. Müsafir kanaliyla soylari Emevilere dayanir, siyasi ve ve sosyal islerdeki reisleridir.
Mutlak otoritedir. Hem icislerinde hem de basta ülke yönetimleri olmak üzere cemaat disindaki
islerde temsilcisidir.
Baba Seyh: Seyh Fahreddin ailesinden secilen Baba Seyh, dini meselelerde son karari veren merciidir.
Mir de kendisiyle istisare eder ve onun verdigi kararlari dikkate alir. Insanlar arasina karismaz ve
onlarla pek konusmaz. Oruclara özen gösterir.
Seyhler: Emevi soyundan gelirler, baslica Adaniler, Semsaniler ve Kahtaniler olmak üzere üc kisma
ayrilirlar. Pirlere göre daha manevi bir otoriteye sahiptirler. Baba Seyh de bu siniftan cikmaktadir.
Dogustan itibaren önceden belirlenmis müridlere sahiptirler. Seyh öldügünde mirascilari, bu müridleri
de miras olarak almaktadirlar. Görevleri müridlerine manevi rehberlik etmektir.
Pirler: Yasli anlamina gelen pirlerin statüleri Seyhlerinkine yakindir. Dini merasimlerde seyhlere
yardimci olmak ve yokluklarinda onlarin görevlerini ifa ederler. Oruc, iftar ve tezyin isleri ile de
ugrasirlar. Onlari Seyhlerden ayiran unvan ve makam, etnik kökenlerinden kaynaklanmaktadir. Pirler
Adi b. Müsafir’e yakin bir kac Kürt aileden gelmektedirler. Onlar müridlerin ihtiyac duydugu dini
vecibeleri eda etmeye yardimci olurlar.
52
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Kavvallar: Törenlerde, bayramlarda, ziyaretlerde ve cenaze merasimlerinde Kavl’leri/Ilahileri defler
esliginde söyleyen kimselerdir. Tavus Geran olarak adlandirilan Tavus ve sancak ile Yezidi köylerini
ziyaret etmektedirler. Onlardan topladiklari dini-mali bagislari Lales’te bulunan dini merkeze tasirlar.
Yezidi kabileleri ve alt kollarinin secereleri hususunda uzmandirlar.
Fakiran: Seyh Adi b. Müsafir’in türbesine hizmet eden baglilardir. Ibadet ve dua ile mesgul olurlar.
Günümüzde fakiranlik babadan ogula gecen bir müessesedir.
Pesimamlar: Egitim, kitap hifzi ve din ilmini cocuklara ögretmekle sorumludurlar. Seyh Hasan b.
Adi’nin soyundandirlar.
Köcekler: Kendilerini Seyh Adi’nin türbesine adayan ve orada hizmet eden kimselerdir. Herhangi bir
özel soydan gelmezler, Baba Seyh’in yönetimi altindadirlar. Ölülerin telkin ve tekfin isleri ile de
görevlidirler. Büyük belalalari defetme görevi de üstlenmektedirler.
Müridler:Siradan halk kitlesidir, en alt tabakasini olusturur. Agir yükümlülükleri vardir. Mutlaka bir
pir/seyhe bagli olmak zorundadirlar, yoksa Yezidi olamazlar. Din adamlarindan birisini ahiret kardesi
edinmek zorundadirlar. Bunlara sadaka ve adaklarini verirken, din adamlari da onlarin dini
hizmetlerini karsilamaktadirlar. Müritlerin din adamlarinin sinifina girmesi yasaktir. Din adamlarida
baska sinifa gecememektedir. Her tabaka yalniz kendi aralarinda evlenebilmektedir. Bu kurallar
kutsaldir.
Yezidiligin günümüzdeki durumu
Cok genis bir cograyaya yayildiklari aktarilir. Büyük bir kismi Musul’un Seyhan ve Cebel-i incar
bölgelerinde yasar. Türkiye’de ise Mardin, Diyarbakir, Hakkari, Sirnak, Urfa, Siirt, Batman gibi illerde
yasarlar. Kapali bir topluluk olan Yezidiler, 1970 y. baslarindan itibaren sehirlere göcleri ve cesitli din
kültür ve medeniyetlerle karsilasmalari sonucu degisime ugramislardir.
53
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Vehhabilik
Muhammed b. Abdulvehhab (1115-1206) tarafindan Arap Yarimadasi’nda baslatilan dini ve siyasi bir
harekettir. Vehhabilik adi harekete muhalifler tarafindan verilmistir. Onlar kendilerine Muvahhid
demeyi tercih ederler. Ilk üc neslin dini tasavvurlarina ve yasam bicimlerine dönmeyitalep ettikleri
icin Selefiyye adini tercih etmeye baslamislardir.
1. Vehhabiligin Dogusunu hazirlayan sebepler
Dönemin siyasi, askeri, ekonomik, toplumsal, cografi ve dini sebeplerin sonucunda ortaya
cikmis dini-politik bir harekettir.
1.1 Ortaya cikisindaki birinci etken Osmanli’nin gücünü kaybetmesiyle Arap Yarimadasi’nda
olusan yönetim zayifeti ve Ingilizler’in destegi idi. Ingilizlerin sömürge faaliyeti Osmanli’yi
zayif düsürmüstü. Bölgede olusan siyasi otorite boslugunu firsat bilen Arap kabileleri, yabanci
devletlerin destegini de alarak Osmanli’dan ayrilip devlet kurma faaliyeti icerisine girmisti.
Batili devletler, Osmanli’yi onlar nazaringa gasip olarak göstermeye calismislardir.
 Sonuc: Türk düsmanligi üzerine kurulu Arap milliyetciligi güclenmeye baslamistir.
1.2 Arap Yarimadasinda ve Necd bölgesinde yasayan kabilelerin sahip oldugu bedevi karakter
idi. Bu insanlar, emir ve disiplin altina girmekten nefret eden, cömertlik ve korku
uyandirmakla övünen bir halet-i ruhiyeye sahiptiler. Abdulvehhab’da böyle bir ortamda
yasayan Temim kabilesine mensuptu. Osmanli bu kabilelere hediyeler göndererek onlari
kontrol altina almayi istemistir ama basarili olamamistir.
1.3 Hicaz bölgesinde yaygin olan yozlasmis din anlayisiydi. Sufilik yüzünden bidatlere dinin
emirleriymis gibi baglanilmaktaydi. Velilerin manevi güclere sahip olduklarina inanilmasi,
mezarlarina asiri saygi gösterilmesine tepkisel bir hareket olarak gelisti. Bölgede hakim
olan zihniyet Hanbelilikti.
2. Muhammed b. Abdulvebbah’in aksiyoner kisiligi
54
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Hanbeli fikhini ve selef mezhebinin ilkelerini babasindan ögrenmistir. Medine’de insanlarin
Resulullah’in mezarini ziyaret ettiklerini ve ondan yardim dilediklerini görünce bunu elestirdi,
zira bu tevhide aykiri idi. Ibn Teymiyye ve Ibn Kayyim’in kitaplarini elde etti. Insanlarin
dinlerini, dogrudan Allah’in kitabindan ve elcisinin kitabindan ögrenmesi gerektigini savundu.
Uyeyne’ye göctü ve Osman b. Hamd’e sahabe Zeyd b. Hattab’in türbeye cevrilen mezarini,
tevhide ters düstügü gerekcesiyle yiktirtti ve cevresindeki agaclarida kestirtti. Yikimda
kendisinin katildigida söylenmektedir.
Uyeyne’den Deriyye’ye geldi ve Muhammed b. Suud ile Allah yolunda cihad etmek, tevhid
kelimesini yükseltmek ve birbirlerine yardim etmek üzere 1157 y. anlasma yaptilar.
 Vehhabi devletinin temelleri atilmis oldu.
Eserleri: Ayet ve hadislerin zahiri anlamlarini esas alan kisa ve yüzeysel fikirler ortaya atmistir.
En cok itibar gören eseri Kitabu’t Tevhid’dir. Davetinin temelini olusturur ve tevhid, sirk, sirke
götüren inanc ve uygulamalar, küfür, sefaat, tevessül gibi kavramlari ayet ve rivayetlerle
aciklamaya calisir.
Kücük bir risale olan Kesfu’s-Sübehat, muarizlarini elestirmek icin cedelbi bir üslupla kaleme
alinmistir. Muarizlarini müsrik/kafir olarak suclamaktadir. Tevhidi bozan tevessül, sefaat,
istigase, gavs, kutup ve veli inancini ayetlerden hareketle elestirmektedir.
Kitabu Usuli’s-Selase’yi Abdulaziz b. Suud’un istegi üzerine yazmistir. Ilmihal türü bir
risaledir. Rab isminin anlami, tagutlarin inkari, dinin rükün ve mertebeleri, peygamberin
gönderilmesinin hikmeti gibi konular rivayete dayali olarak aciklanmaktadir.
Eserlerinde kardesi Süleyman’in elestirilerine maruz kalmis, elestirilere cevap olarak akidede
Ibn Teymiyye’ye bagli oldugunu ortaya koymak icin Müfidu’l-Müstefid fi Küfri Tariki’tTevhid’i yazmistir. Eserde amelinde sirk izleri tasiyan kimseleri tekfir etmedeki hakliligini
isbata calisir.
Baska bir eseri Mesailu’l Cahiliyye elleti Halefeha Rasulullah’dir. Resulullah gönderilmeden
önce ehl-i kitap ve müsrikler arasinda yaygin olan, Islam tarafindan reddedilen 100 küsür
mesele ele alinir.
3. Vehhabiligin olusum süreci
Muhammed b. Suud tarafindan desteklenmesiyle siyasi bir hareket niteligi kazanmaya
basladi. Insanlarin sirk icinde bulundugunu, bunlarin mal ve canlarinin kendisine inanan
kisilere helal oldugunu söylüyor, Emir Muhammed bu fetvanin getirdigi ganimet olgusuyla
yandaslari cogaliyor, gücünü artiriyordu. 19 yy’da Suud Emirligi Halep’ten Hint okyanusuna,
Basra Körfezi ve Irak sinirindan Kizil Deniz’e kadar yayilmisti.
55
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
II Mahmud, Misir valisi Kavalali Mehmet Ali Pasa’yi Vehhabilik sorununu cözmeyle
görevlendirdi. Mehmed Ali Pasa 1812-1813 yillarinda Mekke, Medine ve Taif’i Vehhabilerin
elinden kurtardi. Emir Abdulaziz öldürüldü, yerine gecen oglu ve cocuklarini esir ederek
Istanbul’a gönderdi, 1819 yilinda bunlar öldürüldü. Böylece ilk dönemleri kapanmis oldu.
Savas sirasinda kacarak kurtulan Suud hanedanindan Türki b. Abdullah, Necd bölgesinde
faaliyete giriserek 1821-1891’e kadar sürecek ikinci Vehhabi devletini kurmayi basardi.
Sonralari bir takim cekismeler olmussa da Abdulaziz b. Suud 1901 yilinda Vehhabi devletini
yeniden kurdu. Ingilizlerin destegini alan Abdulaziz, 1916 yilinda Ingilizlerlerce Necd, Hasa,
Katif, Cubeyl ve kendisine bagli diger bölgelerin hükümdari olarak tanindi.
Osmanlilarla, Resid ogullari ve Serif sülalesiyle mücadele ettiler. 1912-1913 yillarinda kurdugu
Ihvan teskilati bütünüyle bir cihat hareketine dönüstü. Kabile mensuplari dini ve mezhebi
egitimden gecirildi. 1926 yilina kadar süren askeri faaliyetler sonucunda Suud ülkesinin
sinirlari Ingiltere mandasindaki Kuveyt, Irak, Ürdün ve Filistin’e dayandi. Ingilizler fetih
hareketlerini durdurmalarini istedi. Fakat Ihvan reisleri cihadin sürdürülmesini istedi. Ibn
Suud’un kafirlerle isbirligi yapmasini mesru görmüyorlardi.
 Ibn Suud ile ihvan karsi karsiya geldi. 1930 yilinda onlari ortadan kaldirdi.
1921-1925 yillarinda Hail, Taif, Mekke, Medine ve Cidde’yi ele gecirdiler. Abdulaziz, 1927
yilinda Ingiltere ile yapilan Cidde anlasmasinda tam istiklalini ilan etti.
1930 sonrasi dönem, Vehhabiligin askeri özelligini kaybetmesine ve kurumsallasmasina tanik
oldu. Ulemanin temsil kabiliyeti resmi dini kurumlar bünyesine alindi. Kral Faysal (ö. 1974)
zamaninda toplumsal, siyasi ve egitim alanindaki modernlesme atilimlari büyük ivme kazandi.
Arap sosyalizmin ve Ihvan teskilati ideolojisinin önüne gecebilmek icin klasik Vehhabi söyleme
cagdas Islamci retorigi asiladi. Yönetimlerle baslari derde girdigi icin ülkelerini terketmek
zorunda kalan cogu Selefi egilimli Islamci ögretim üyelerine kucak acti. Bu durum Suudi
Arabistan’in disinda ortaya cikan Islamcilik ile Selefi/Vehhabi zihniyetin etkilesime gecmesine
ve Suudilerin izledigi ic ve dis siyasete soguk bakan Islamci cevrelerin endiselerini zaman
icinde giderici rol oynadiysa da uzun vadede Selefilik icerisinde Cihadi selefilik-Suudi selefilik
farklilasmasinin derinlesmesine sebep oldu.
4. Vehhabiligin görüsleri
Hanbelilerin akli kullanmayi reddeden ve bidatlere savas acan yaklasimi, metinleri zahiri
anlamlarina göre yorumlama, kati ve mutaassip bir dindarlik ile amelleri imandan ve
tevhidden sayma anlayisi, son derece etkili olmustur.
4.1 Tevhid
56
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Tevhid, kullukta Allah’i bir tanimak anlaminda olup Hz. Peygamber’in bildirdigi en büyük
farzdir. La ilahe illallah sirf dil ile söylemek, kisinin can ve malinin korunmasi icin yeterli
degildir. Tevhid, kalble, dille ve amelle olmalidir. Bunlardan birisi eksik olursa insan
Müslüman sayilmaz. Tevhid Allah’a ibadet etmek ve Taguttan uzak durmaktir. Tevhid,
Rablikta, Ilahlikta ve Zay ve Sifatlarinda Allah’i birlemek olarak üce ayrilir.
Cevher, cisim, araz gibi hakkinda ispat veya nefy olmayan meselelerde ise susmayi tercih
ederler. Kim Allah cevher, cisim veya arazdir derse bidatcidir. Allah’in muayyen bir sayida
sifati yoktur. Allah’in sifatlarini inkar edip hepsini bir sifat olarak kabul edenlere de karsi
cikarlar cünkü bu vahdet-i vucud’a yol acar. ”Ehad” sifati Allah ile yaratilmislar arasindaki
bütün benzerlikleri nefyeder. ”Samed” sifati ise Allah icin bütün kemal sifatlari ispat edip
kemal olmayan sifatlari ondan nefyeder. Tevhid tanimi konusunda daha cok Ibn Teymiyye ve
Ibn Kayyim’den etkilenmistir.
4.2 Sirk
Büyük, kücük ve gizli olarak üce ayrilir. Büyük sirk Allah’a ortak kosmaktir ve cesitleri
vardir. Bunlardan birisi insanlarin sikintiya düstükleri anlarda Allah’tan yardim isteyip ona
dua etmesi, sikintidan kurtulduklarinda onu unutmasidir.
Ikincisi dünyayi ahirete tercih etmek sirktir. Ücüncüsü Allah’in disinda ruhban ve azizlere
itaat sirktir. Dördüncüsü muhabbet sirkidir, yani insanlarin edindikleri ortaklarini Allah’i
sever gibi sevmesidir.
Kücük sirk ise riyadir. Gizli sirke gelince, insanlar sirk icinde olduklari halde sirke
düstüklerini bilmezler. Abdulvehhab kendi dönemindeki insanlarin sirkini Cahiliyye
Araplarinin icine düstügü sirkle mukayese eder ve onlarinkini daha hafif bulur.
4.3 Küfür ve Nifak
Küfür büyük ve kücük olmak üzere iki cesittir. Büyük küfür dinden cikaran, kücük küfür ise
dinden cikarmayan küfürdür. Buna nimet küfrü de denir.
Nifak da itikadi ve ameli olmak üzere iki cesittir. Itikadi nifak Resulullah’i yalanlamak veya
onun getirdiklerini yalanlamak, Resul’un dininin gerilemesine sevinmek veya zaferine
üzülmek demektir. Ameli nifak ise kisinin söz ve fiillerindeki nifaktir. Sözüyle fiili
arasindaki uyumsuzluktur.
4.4 Sefaat
Sefaat etme yetkisi ve sefaate izin verme yetkisi Allah’a özel bir haktir. Bu sebeple Hz.
Muhammed’den, velilerden veya Allah’tan baskasindan sefaat talebinde bulunulamaz.
Resulullah’tan dogrudan sefaat talep etmek, onu Allah’a ortak tutmaktir. Allah’tan
baskasindan sefaat etmeyi veya Allah’in bagislanmasi icin araya araci koymayi reddeder,
ancak Hz. Muhammed’in sefaatte bulunacagini kabul eder. Resulullah’in sefaatini uman
bir kimse onun sefaatini nasip etmesini, sefaatinden mahrum etmemesini Allah’tan
dilemelidir. O halde sefaat Allah’tan istenmeli ve Allahim, beni onun sefaatinden mahrum
57
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
etme, onu bana sefaatci kil, seklinde dua edilmelidir. Allah Hz. Peygamber’e sefaat izni
vermistir diyerek, sefaatini ondan istemesi dogru degildir.
Allah meleklere, velilere, kücük iken vefat eden cocuklarada sefaat izni vermistir. Sefaat
etmeleri ise Allah’in iznine baglidir.
4.5 Tevessül
Bu sirktir. Bu inanc daha cok sufi ve siiler arasinda yaygindir ve bidattir.
Allah’la kul arasina araci koymak anlamina geldiginden acik bir sirktir. Bu günah sahibinin
tevbe etmesini gerektiren bir sapikliktir, Tevbe etmezse öldürülür.
4.6 İman ve ameller
Vehhabiler imanı, söz ve amel olarak tanımlar. Gerçek iman, kalple tasdik ve onunla amel etmek, dil
ile söylemek ve dinin rükünlerini yerine getirmektir. Ameller imandandır. Vehhabiler, amelleri imana
dahil etme şeklindeki anlayışı daha ileri götürerek, ameli tevhidin bir parçası haline getirmiştir. Buna
da ameli tevhid demiştir. Tevhidin bir parçası haline getirilen amellerin terki ve bidatlerin ortadan
kaldırılmasıyla ilgili faaliyetlerini, küfürle yapılan mücadeleye denk tutmuşlar ve bunun sonucu
Müslümanları tekfir ederek pek çok Müslümanın kanının dökülmesine sebep olmuşlardır.
4.7 Bidat
Bidat dinleştirilmiş amel ve itikad için kullanılır.Her çeşit bidati reddeden İbn Abdilvehhaba göre
Kuran ve sünette olmayan herşey bidattır. Bidatların çoğu insanları şirke düşürmektedir. Bunların
başında mezarlar,türbeler ve bunların ziyaretleri gelir.
4.8 İyiliği emredip kötülüğü yasaklamak
Allah Kuran ve Sünnette dinin esaslarını açıklayarak dinini tamamlamıştır. Her Müslüman, Kuran ve
sünnete sarılmayı ve maruf olan taatlerle amel etmeyi emretmekle yükümlüdür. Sakındırılması
gereken hususlara gelince bunlar haramlar,kötülükler,kafirleri taklit ve Cahiliye adetleridir. İyiliği
emretmek, kötülüğü yasaklama konusundaki cihadla ve İslamın emirlerini uygulamakla,birinci
derecede iman sorumludur.Fakat devlet başkanı özel bir grup görevlendirebilir.
4.9 İmamet
Vehhabiler,Ehli sünnetin imamet anlayışını, genel hatlarıyla benimsedikleri görülür.Buna uygun
olarak, onların şeriatin hükümlerini uygulayacak, İslam ümmetini birleştirecek ve düşmanlarına karşı
onları koruyabilecek bir imamın varlığını zorunlu görürler. İdeal bir İmamın hür,erkek; İslam şeriatını
bilen ve ümmetin toplumsal işlerini yürüten adil biri olması gerekir. İktidara gelen imamlara itaat
vaciptir.
5.Vehhabiliğin Günümüzdeki durumu
Vehhabi hareketi,kitap ve sünnete dönüş çağrısıyla son ikiyüz yılda doğrudan veya dolaylı olarak
ilham kaynağı olmuştur.
58
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Vehhabilik 20. Yüzyılın başından itibaren,İran körfezinde,Kuveyt ve Bahreyn’de büyük ölçüde taraftar
edindi.Bağdad da Alusi ailesi Vehhabiliği benimsedi. Bununla birlikte Osmanlı alimlerinden,Hindistan
alimlerinden ve arap dünyasından bir çok kişi vehhabiliği eleştiren eserler kaleme almıştır.
Selefilik, günümüzde suudi hükümetini eleştirenve cihadı öne çıkaran Cihadi selefilik ve Suudi
hükümetine bağlılığını sürdüren suudi selefilik olarak yeni bir yapılanma sürecine girmiş
görünmektedir.
1980’li yıllar Selefilik içinde klasik Vehhabiliğin ağırlığının azalması ve çağdaş İslamcı söylemin
etkisinde siyasi selefiliğin güçlenmesi gibi önemli gelişmelere ve değişimlere sebep oldu.
Babilik-Bahailik
1.Babilik ve Bahailiğin genel çerçevesi
Bahailik,şii gelenek içerisinde 19.asırda İranda ortaya çıkan yeni bir dini akımdır. Adını,”Tanrı övgüsü”
anlamına gelen ve Bahaullah olarak bilinen kurucu şahsiyet Mirza Hüseyin ali’den almıştır. Bahailik,
Bahaullahı peygamber,allahın mazharı, Allahın kendisinde zuhur ettiği cemali,bütün dinleri kemale
ulaştıran bir dini yönelişin kurucusu ve kendisine vahyedildiğine inanılan Kitabu’l Akdes’i de son ilahi
kitap olarak görür.
Bahailer, Allah’ın rahmeti devam ettiği müddetçe peygamberliğin ve Allah’ın mazharı olan zatların
gönderilmeye devam edeceğini savunur. Bahailiğe göre İbrahim,Musa,Zerdüşt,Buda,Krişna,İsa ve
Muhammed ve ondan sonra kendilerine vahiy indirilen bab ve bahaullah,bir Allah’ın gerçek elçileridir.
Bab,Bahaullah ve abdulbaha,bahai inancının doğuşu ve kuruluşuyla en yakından ilişkili üç simasıdır.
Bunlar Peygamber olduklarına inanmaktadırlar.
2.Tarihi arkaplan
2.1.İmamiyye şiası ve mehdi inancı
Bahailik, hareket felsefesi olarak mehdilik akidesine dayanmaktadır. Mehdilik Şianın özünü
oluşturmaktadır.Bu yüzden köken olarak Bahailik,şii kültür dünyasına aittirdenebilir.
Şiilikte mehdinin halen sağ olduğuna ve günün birinde geri geleceğine olan bu güçlü inanç, pek çok
istismar edilmiştir. Bahailiğin ortaya çıkmasında Şiilikteki bu mehdi inancının rolü büyüktür.
2.2Şeyhlik tarikatı
Bahailiğin 19.yy da İran da ortaya çıkan Reştiyye ve Şeyhlik tarikatı ile ilişkisi bulunmaktadır. Kazım
Reşti,vaat edilen mehdinin zuhurunun yaklaştığını belirtmiş ve çevresindekilere onu bulmalarını
önermiş. Bu nedenle talebesi Molla Hüseyin Şirazda Mirza ali muhammed ile karşılaşmış, o da Molla
Hüseyine bab olduğunu ilan etmiş ve biatını istemiştir. Molla Hüseyin vaat edilen olduğuna kanaat
getirerek ona biat etmiştir.Ancak Şeyhliğin tamamı Ali muhammede biat etmemiş ve kendi aralarında
pek çok kola ayrılmıştır.
2.3 Babilik
59
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI



Babiliğin kurucusu Mirza Ali Muhammed,Kazım Reştinin müritlerindendir.O vefat edince halef
aramaya başlamışlardır ve Mirza ali muhammed bundan istifade ederek ortaya çıkmıştır.Bin
yıllık beklenen mehdinin zamanı gelmiştir.mirza alinin kendini beklenen mehdi ilan etti. Bahai
anlatışına göre Mirza Ali,miladi 1844te kendini mehdi ilan ettiğinde Bab ünvanını almış ve
etrafına ‘Babiler’ adı verilen bir grup insanı toplamayı başarmıştır. Kendisine inananlar 19 kişi
olduğunda da her birini farklı bölgeye göndererek inancını yaymaya başlamıştır. Mirza Ali bu
ve benzeri faaliyetlerinden dolayı tutuklanmıştır.
Babilerin önemli isimleri tarafından Bedeştte bir toplantı tertip edilmiştir. Bahai yazarlara
göre bu toplantıyla birlikte ibadetlerde değişiklikler yapılmış, İslami adetler kaldırılmıştır.
Toplantı sonunda babiliğin İslamdan ayrı bir din olduğu kabul edilmiştir.Ancak bazı babiler
İslamdan ayrılmayı kabullenemediklerinden,babilik davasından ayrılmışlardır.
Bahai anlatışına göre bu toplantıdan sonra Mirza Hüseyin Ali(bahaullah),emrin
bağımsızlığını,yeni dönemin kurulmuş olduğunu ve buna hizmetin gerektiğini
belirtmiştir.Bütün bu olup bitenler halk arasında tepkiyle karşılanmış.Bunun üzerine Tabersi
kalesi,neyriz ve zencan olayları yaşanmıştır. Bu isyanlarda babiler çok sayıda zayiat
vermişlerdir.
3.Bahailiğin gelişmesi
3.1.Mirza hüseyin ali(bahaullah)dönemi
Bahailik; iranda yeni bir din olma iddiasıyla ortaya çıkan bir akımdır.İlk etapta İslam dinine bağlı
iken(babilik),bedeşt toplantısından sonra Mirza hüseyin Alinin çabalarıyla kendini islamiyetten
bağımsız bir din olarak ilan etme fikrine meyl etmiştir.Babın ölümünden sonra onun yerine geçen
Mirza Hüseyın Alı,bir süre sonra kendinin peygamber ve tanrı mazharı olduğunu ilan etmiş ve bahailik
yönelişini başlatmıştır.
Bahai literatürü ve inanç sistemine göre bab’ın kutsal görevi,tanrının gösterdiği kimse olan ‘evrensel
tanrı elçisinin’ gelişini hazırlamaktır. Seyyid alimuhammed Bahaullahı müjdelemiştir.
Mirza Hüseyin Edirne de kendisine Bahaullah adını vermiş ve yeni dinini açıkça ilan etmeye
başlamıştır. Bahaullah Edirne den Sultan Abdülazizin 1285 tarihli fermanıyla akka ya sürgün
edilmiştir.1892 de akka da vefat etmiştir.
3.2 Abbas efendi(Abdulbaha) dönemi
Bahaullah,Kitabu’l akdes’te belirttiği gibi, kendisinden sonra yerine eserlerinin yorumcusu ve
açıklayıcı olarak büyük oğlu abbası görevlendirmiştir.
Abdulbaha adıyla anılan Abbas efendi,bahailiğin mısır, Avrupa ve Amerika’da yayılmasına çalışmıştır.
Bu dönemde Bahailiğe ait kitaplar farklı dillere çevrilmiştir.Bab’ın Şirazdaki evi Abdulbahanın emri ile
restore edilerek ziyarete açılmıştır. Babilikten başlayarak Bahai tarihi veakidelerinin yazıya dökülmesi
de abdulbaha döneminde yapılmıştır.
3.3 Şevki efendi dönemi
60
EL-KİTABI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
Yerine büyük torunu Şevki efendiyi ‘ilahi emrin velisi’ sıfatıyla tayin eden Abbas efendi 78 yaşında
vefat etmiştir. Şevki efendi zamanında bahailiğin açık şekilde yeni bir din hüviyeti kazandığı ifade
edilebilir. Şevki efendinin çocuğu olmadığında, Bahailiğin idaresini, ölmeden önce,’baş koruyucular’
diye nitelendirdiği ve Bahailerce ‘emrin elleri’ kabul edilen yirmi yedi yardımcıya bırakılmıştır. Bunlar
Bahaullah tarafından esasları belirlenen, Abbas efendi tarafından da gerçekleştirilen idari teşkilatı
uygulamaya koymuşlardır. Buna göre Bahailik, en üstte umumi adalet evi bulunan,mahalli ruhani
mahfiler ve milli mahfillerden oluşan idari bir yapı oluşturmuştur.
4.bahai inanç esasları
4.1 Allah ve peygamber inancı
Bahailikte tanrı ve tanrı mazharları bir ve aynı başlık altında değerlendirilmektedir. Çünkü bahai
inancın en önemli yönü,Tanrının sınırlı insan aklı ile kavranamayacağıdır. Bundan dolayıdır ki insanlar
için Tanrıyı tanımak,tanrının isim ve sıfatlaını anlamaktır,onun özünü doğrudan tanımak değildir.Allahı
tanımak,Allahın mazharlarını tanımaktan geçer.Bahailere göre Bahaullah,’Cemalullahtır’.
Bahaullahın bir peygamber olarak peygamberlik makamını aşmış.Bahailer halk alemi ile hak alemi
arasında ontolojik bir farklılık vardır.Tanrı alemi başka bir dünyadır,yaratılmış dünya
başkadır.Bahailere göre peygamberlein üç görevi vadır. Bunlar;manevi ve ahlaki gerçekleri
yenilemektir,bulundukları asrın icaplarına göre sosyal knun ve doktrinleri getirmektir ve dinlerin
gelişmesini sağlamaktır.
Bahailik, peygamberlik inancını , binyılcı bir görüş ve bir tür evrim anlayışı ile birlikte
değerlendirmektedir.
4.2.İnsan ruhu ve Ölümden sonraki yaşam
Bahai öğretilerine göre insan doğası özünde ruhanidir. ruhani gelişimin etkisi,Tanrı iradesiyle uyumlu
olmaya vesile olmasıdır. Beden ölümden sonra ruh , Tanrıya doğru ruhani bir yolculuğa başlayarak
yaşama devam eder. Cennet ve cehennem , gerçekte var olan mekanlar değil, fakat Tanrı ışığına
doğru bireyin ruhani gelişiminin tasviri olarak kabul edilmektedir. Bahailer cennet ve cehennemin
hem bu dünyada,hem de öbür tarafta var olduğuna inanırlar.Bahailere göre kıyamet,dinde yenilenme
ve canlanmanın meydana gelmesidir.
4.3 Bahai kutsal kitapları
Bahailer Tevrat,incil ve kuranı kerimin kutsal kitaplar oduklarını teyit ederler.Mirza ali muhammedın
kitabı kitabu’l beyan Allah tarafından gönderilen bir kitaptır. Bahailerin dini inanışlarının temel
kaynağı kitabu’l akdestir.
5.Bahai ibadetleri
5.1. Oruç
Bahai takvimine göre 19. Ay oruç ayıdır.2-20 mart arası yenilip içilmez. Orucun bitmesiyle oruç
bayramı ve yılbaşı kutlanır.
5.2 namaz
61
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Bahailikte ergenlik çağına gelmiş kadın ve erkek için namaz farzdı. Namaz 15 ve 70 yaş arası
kılınır.Bahailikte nama bireyseldir. Cenaze namazı topluca kılınır. Namaz; belirli duaların
tekrarlanmasından ibarettir ve bu dualar, Bahai kıblesi ola Bahaullahın defnedildiği Akka şehrine
yönelerek yapılır.
5.3 Zekat

Bahailikte zekatı kimlerin vereceği ve ne kadar vereceği açıklanmamış, sadece Kuranı kerimin
hükümleriyle aynı olduğu söylenmiştir. tanrı hukuku dedikleri bir ibadet var,bu da sahip
oldukları para veya mal 19 miskal altın değerine ulaştığında,bu 19 miskal ve katlarından tanrı
hukuku vermek zorundadırlar.
5.4 hac
Hac farzdır ve bu erkeklerin diledikleri bir zamanda bahaullahın bağdattaki evi veya Şirazdaki evini
ziyaret etmesi yeterlidir.Aday temiz bir elbise ve saçlarınıkazımadan ziyarete ait özel tören ve duaları
yaparak bu görevi yerine getirir.
5.5. 19 gün ziyafet toplantıları

Bahailerde 19 sayısı kutsaldır.Her ayın ilk günü dostlar günüdür. Bu ziyafet toplantılarında
genelde yiyecek ve içecek ikram edilse de ‘ziyafet’ daha ziyade toplumun ruhani bir ziyafet
gerçekleştirmeleri gerektiğini önermeyi amaçlamaktadır.
6.Dini kurumlar ve Bahailiğin günümüzdeki durumu



Bugün Bahai toplumu demokratik yolla seçilen Adalet evi tarafından yöneltilmektedir. Adalet
evi dokuz üyelik bir kurum olup Bahai dünyasının milli yönetim kurumlarının tüm üyelerince
beş yıllık aralıklarla seçilir. Bunların her konuda kanun yapma yetkisi bulunmaktadır. Yüce
adalet evi, İsrail de.
Bahailiğin inancının milli ve mahalli seviyelerdeki yönetimi, halihazırda milli ve mahalli
‘ruhani’ mahfiller tarafından yürütülmektedir. Bu kurumlar, ahlaki yenilemeyi ve ahlaki
toplum hayatına dair Bahaullahın emrinin hayata geçirilmesinden sorumludurlar.
Bahailik 236 ülkede ve beş milyon dan fazla inananı bulunmaktadır.
Kadıyanilik-ahmedilik
Kadıyanilik, Mirza Gulam Ahmed’in Mehdilik,Mesihlik ve nübüvvet iddiaları üzerine bina edilmiş şahıs
merkezli dini bir harekettir.
1. Kadıyaniliğin tarihçesi
Siyasi ve toplumsal bunalımlar ve uzun süredir yaşanan eğitimsizlik, kurtarıcı rolü oynayacak
karizmatik bir lider bekleme fikrinin toplumda hakim bir fikir haline gelmesine sebep olmuştur.
Kadıyanilik böyle bir siyasi ve kültürel zemin üzerinde tarih sahnesine çıkmıştır. Bu hareketin ortaya
çıkmasında ve örgütlenmesinde, Mirza Gulamın kişiliği ve fikirlerinin etkisi oldukça önemlidir.
1.1 Mirza Gulam Ahmed
62
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI







Mirza Gulam Ahmed 1839 yılında siyasi nüfuzu olan bir ailenin ferdi olarak Kadıyan köyünde
dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini doğduğu yerde yapan Gulam Ahmed komşu ülkeleri de gezdi,
Kur’an ve hadis konularında araştırmalar yaptı, Tevrat ve Incil gibi kutsal kitapları tetkik etti,
eski İran ve hind dinleriyle de meşgul oldu.Gulam Ahmed 1864-1868 yılları arasında Sialkot
Bölge Mahkemesi’nde memurluk yaptı.
Gulam Ahmed 1868’de doğduğu Kadıyan’a döndü. Dinler üzerindeki çalışmalarını artırdı Bu
arada 1877-1878 yıllarında yerel gazetelere Müslümanlara eziyet eden Hindular ve
Hıristiyanla. Aleyhine şiddetli yazılar yazmaya başladı. Kendisinin, “Müceddid” sıfatıyla dinleri
yenilemek için gönderildiğini ilan etti.
Çevreden büyük ilgi görmeye başlayan Gulam Ahmed, daha da ileri gitti ve kendisinin
Müslümanların ve Hıristiyanların beklediği Mehdi Mesih olduğunu bildirdi. Ona göre Hazreti
Isa çarmıhta ölmemişti. öldü sanılarak mağara şeklindeki mezarına konmuş, yaralarını iyi
ederek oradan çıktıktan sonra İncili yaymak ve kayıp İsrail kabilelerini aramak üzere Keşmir’e
gitmişti. Gulam’a göre İsa Hindistan’da 120 yaşında öldü. Mesih o değil, ona benzeyen fakat
Müslüman ümmetinden biri olacaktı. İşte bu mehdi veya mesih kendisiydi.
Mirza Gulam Ahmed 1900’deki Kurban Bayramı namazında arapça olarak bir hutbe okudu.
Kendi ifadesine göre, bu Allahın vahyi ile olmuştu. Bir yıl sonra da taraftarlarından biri Gulam
için “Nebi” sıfatını kullandı.
Kendisi de 1904 Kasım’da yaptığı bir konuşmada, “Ben Müslümanlar için Mehdi, Hıristiyanlar
için Mesih, Hindular için de Krişna’yım” dedi. Gulam Ahmed kısa süren bir hastalıktan sonra
26 Mayıs 1908’de öldü.
o Hakim Nureddin
Mirza Gulam Ahmed’in 1908 yılında aniden ölmesi üzerine hareketin başına, Hacı Hakim
Mevlana Nureddin getirilmiştir. Gulam Ahmed ile eskiye dayanan dostluğu bulunmakta ve
onun iddialarını benimseyerek ilk beyat edenler arasında yer almaktadır.
Gulam’ın iddialarını desteklemek amacıyla 1880 yılında Tasdiki Berahini Ahmediyye adıyla bir
kitap yazmıştır. Hakim Nureddin mezhebin başında altı yıl yöneticilik yaptıktan sonra 1914te
vefat etmiştir. Ancak onun halifeliği ile birlikte, mezhep içinde bazı ihtilaflar da başlar.
Bunlardan biri Nureddinin kendisini herhangi bir kimsenin tayin etmediği diğeri de kendisinin
yerine kimin geçeceği konusudur. Bu konular onun ölümünden sonra hareketin ikiye ayrılış
sebebi olmuştur. Nureddin ölümünden önce Gulam Ahmedin oğlu Beşirüddini aday olarak
göstermiştir. Beşirüddin babasının nebiliğine inanmayanları kafirlikle suçlayarak cemaati ikiye
ayırdı. Onun adaylığı bütün taraftarlar arasında kabul görmemiş, Mevlana Muhammed Ali ve
taraftarları Kadıyandan ayrılıp Lahora gitmişlerdir. Beşirüddin mezhebin Kadıyan kolunun
halifesi sıfatıyla yönetimine geçmiştir.
2. Kadiyan kolu
Kadiyan Ahmedileri, Gulam Ahmed’in peygamberliğini ve ona inanmayanları kafir kabul etmişler,
lideri Beşirüdddin Mahmud Ahmedi dünyanin halifesi olarak ilan etmişlerdir.
2.1. Beşirüddin Mahmud Ahmed
63
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI



Gulam Ahmedin oğludur. 1914 Mesih’in ikinci halifesi sıfatıyla mezhebin başına geçmiştir.
Encümen-i Ensarullah adli teskilat 1911 yilinda onun sayesinde kurulmustur. Halifelik
sistemini ve cemaatin teşkilat yapısını oluşturmuştur.
Önderliginde Meclis-i Meşveret ve kadinlara hizmet eden Lecnetü İmaullah gibi teşkilatlar
oluşturulmuştur. Misbah isimli bir dergi cikarmis, Nusrat Girls High School adli liseyi ve
Camia-i Nusrat adli üniversiteyi faaliyete gecirmiştir. Pakistan devleti kurulduktan sonra Canc
isimli bir kasabayi satin alarak adini Rabve’ye degistirmistir. Burasi cemaatin merkezi haline
gelmistir. 1965 vefat etmistir.
2.2. Nasir Ahmed

Besirüddin’in oglu Mirza Nasir Ahmed babasinin vefatindan sonra ücüncü halife olarak
cemaatin basina gecmistir. Cemaat icin yaptigi calismalar arasinda; Fazl-i Ömer Vakfi, Nusret
Cihan Ileri Atilim Programi, Kutlama Törenleri Fonu’nun kurulusu gibi birtakim icraatlari
bulunmaktadir. 1974 Pakistan Milli Meclisi Kadiyanilerin islam disi olduguna karar vermis,
Nasir Ahmed ise basarisiz bir sekilde cemaatin müslüman oldugunu savunmustu. 1982 de
vefat eder. Kendisinden sonra kardesi cemaatin basina gecer.
2.3. Tahir Ahmed
1982 de cemaatin yeni lideri olmustur. 21 yil bu görevi sürdürmüstür. Bes ciltlik Kuran-i Kerimin
ingilizce tefsirini hazirlatmis ve Kadiniligi savunucu nitelikte cesitli eserler yazmistir. 2003 de vefat
etmistir.
2.4. Mesrur Ahmed
Kadiyan kolunu dördüncü lideridir. Gulam Ahmedin oglu, Serif Ahmedin torunudur. 2003 yilindan bu
yana görevini sürdürmektedir.
Kadiyan kolu günümüzde faaliyetlerini devam ettirmektedir. Ingiltere olmak üzere, cogu bati ülkeleri
ile iyi iliskiler gelistirmekte, dünya baris, yoksulluk ve fakirlikle mücadele ve cesitli sosyal hizmet
binalari insa etmek gi konularla gündeme gelmektedir.
3. Lahor kolu
Kadiyaniligin Lahor kolu nübüvvet fikrine karsi cikmasi sebebiyle Mevlana Muhammed Ali’nin
önclügunde Lahora yerlesen bir topluluktur. Diger Kadiyanilerden cok daha faaldir.
Besırüddin, Gulamin peygamberligine inanmayanlari kafirlikle suclamistir. Muhammed Ali ve
taraftarlari Gulamin peygamberligine inanmamis, onunsadece bir müceddid ve mesi-i mev’ud olarak
kabul etmislerdir. Tartismalar sonrasi Kadiyan’i terk etmislerdir.
Londra, Berlin ve Endonezya’daki misyonlari araciligi ile Batida Islami yayma calismalari icindedirler.
3.1. Mevlana Muhammed Ali

1874 de dünyaya gelmistir. Soyu aslen bir Hindu olup, Babürler döneminde Islami secen bir
aileye dayanir. 1897-1899 yillar aarasi Gulam Ahmedle tanismis ve onunla dostluk kurmustur.
64
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI





Gulamin vasiyeti ile cemaati yönetmek üzere kurulan Sadr-i Encümen-i Ahmediyye’de
bulunmustur.
Gulamin nübüvvet hakkindaki iddilarinin sembolik ifadeler oldugunu ileri sürmüstür.
Lahor’da islami yaymak amaciyla Encümen-i Isaat-i Islam’i kurmus ve ölünceye kadar
baskanligini yapmistir. Bircok eser kaleme almis, Kuran-i Kerimi Urducaya cevirmistir.
3.2. Mevlana Sadruddin
1951 Muhammed Alinin vefatindan sonra liderlige gelmistir. Kadiyan’da Talimu’l Islam adiyla
bir okul kurmus, bölünme ile birlikte Lahor koluna katilmistir.
1923 yilinda Berlin Ahmediyye misyonunu kurarak burada bir camii insa ettirmis, 1940 yilinda
Kuran-i Kerimi Almanca’ya tercüme etmistir. 1981 de vefat etmistir.
3.3. Seyyid Ahmed Han
1981 yilinda cemaatin lideri olmustur. 1900 de dogmustur. Cocukluk yillarinda Cemaatle tanismis,
1907 de Gulam Ahmede beyat etmistir. Ahmediyye genclik kolunu baskanligini yapmistir.
1996 da vefat etmistir.
3.4. Asgar Hamid
Seyyid Ahmed Hanin yerine matematik hocasi olan Asgar Hamid getirilmistir. Hayati boyunca iyi bir
egitim almis ve uzun yillar Lahor Mühendislik Fakültesinde profesörlük yapmistir.
Gulam Ahmedin bazi eserlerini ingilizceye cevirmistir. 6 yil görevde kalmistir. 2002 de vefat etmistir.
3.5. Seyyid Paşa
2002 de Cemaatin basina günümüzün emiri olan Abdülkerim Seyyid Paşa getirilmistir. Babasi Ahmed
Han’dir. Tip doktorudur.
4.Görüşleri





Kadiyaniligin görüsleri müceddidlik, mehdilik, mesihlik, cüzi peygamberlik ve avatarlik gibi
fikirler etrafinda yogunlasmaktadir. İki kol arasinda tartismali olan nübüvvet görüsüdür.
Itikatta birkac husus haric Ehl-i Sünnet’i, fikihta Hanefiligi benimsemis durumdadir.
Hindistanda yayilmasi Islam nübüvvet inancini tahrif ettigi icin Muhammed Ikbal ve Mevdudi
gibi alimleri rahatsiz etmis ve onlara karsi mücadeleye sevk etmistir.
Müslümanlar Kadiyanilerin ayri bir din mensubu olduklarini düsünmeye baslamislardir.
Ingilizlerin yardimiyla ülke capinda araziler, devlet binalarinda görevler edinmisler ve önemli
bir güc haline gelmislerdir. Kendilerinden olmayanlara karsi edindikleri imkanlar araciligiyla
baski uygulamislardir. Bu toplumda isyana yol acmis, olaylarin neticesinde meydana gelen
kargasayi ortadan kaldirmak adina Pakistan ordusu yönetime el koymustur.
4.1. Müceddidlik
Gulam Ahme 1880 de Berahin-i Ahmeddiye adli eserinde kendisin Müceddid oldugunu ileri
sürmüstür. Kendi hakkinda “milletlerin arasini bulacak hakem”, “hic imseni bilmedigi gizli ve ledünni
ilimlerle donatilmis imam”, “Ademin benzeri” gibi ifadeler kulanmistir. Kadiyan Ahmediler bu fikirleri
65
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
benimsemis, Lahor Ahmedileri ise onun Peygamberligi fikirine karsi cikarak sadece müceddid
oldugunu kabul etmislerdir.
4.2. Mesihlik



1891 de mesihligini de ilan etmistir. Ona göre Hz Isa tabii bir ölümle ölmüstür. Islamin
genclestirilmesi gerektigini savunur. Mesih Mev’ud olarak kendini bildirmistir.
Bu noktada ciddiye alinmayan Ahmediler pek cok delil getirmislerdir. Ali imran 55 ‘i delil
olarak gösterirler ve Isa öldükten sonra maddi olarak degilde, manevi bakimdan yükseldigini
savunurlar.
Hz Isa (öldügüne göre) diye beklenen Mesih ayni kisi olmayacak, Muhammedin ümmetinden
baska biri olacaktir. Gulam Ahmed kendi ile Isa arasindaki huy ve sifatlarindaki
benzerliklerden bahseder.
4.3. Mehdilik
Gulam Ahmed mehdilik iddiasinda da bulunmustur. Ona göre Kurani insanlarin kalbine mehdi
yerlestirecektir. Kendisine mukaddes ruhla yardim edilmis ve Rab ona bütün h hasmetiyle
görünmüstür. Hz Peygamberin hadislerinde haber verilen alametler ortaya cikmis ve onun gelisini
zorunlu kilmistir. Mesih ve Mehdiligin alameti olarak 1894 yilinda günes tutulmustur.
Mehdilik fikrini savunmak icin en cok üzerinde durdugu hadis metni “Isadan baska mesih yoktur”
rivayetidir.
4.4. Peygamberlik
1900 yilindan önce kendisi hakkinda nebi ve resul kelimelerini kullanmis olsa da gördügü tepkiler
sebebiyle bu iddiasini geri cekmist ve acikca nebilik iddiasinda bulunmamistir. 1901 de taraflari
arasinda ise onun icin bu sifatlar kullanilmaya baslanmistir.
Hz Peygamber in nebiligi bir bakima zemin, kendi nebiligi de o zemin üzerinde yükselen yeni bir
peygamberlik ama seriati getirmeyen eksik bir nebilik’tir (cüz’i nebilik).
Muhaddes (Allahla konusan, nebilik iddiasini ilan etmek zorunda olan ve reddedenlerin cezaya
carptirilacagi kimsedir) , zilli (nebinin nurunu yansitan nebi), buruz (nebinin vekili) gibi kavramlarida
bu baglamda kullanmistir.
4.5. Krisna Avatarlik
1904 yilinda Hindularin Avatari ve bütün dinlerin vaad edileni oldugunu ileri sürmüstür. Yeryüzünü
kurtarmak icin Raja Krisna’nin karakteri ile geldigi, Tanrinin kutsal ruhuna sahip oldugu iddiasini söyle
aciklamaktadir: “Gelisim yalniz müslümanlar icin degildir. Yüce Allah benimle Hindular, Müslümanlar
ve Hristiyanlardan ibaret uc ümmetin yenilenmesini saglamak istedi.”
4.6. Iman Esaslari
66
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
Yukarida sayilan hususlar disinda Ehli Sünnetin inanc ilkeleri ve iman esaslari konusunda büyük
farkliliklar bulunmamaktadir.
Kadiyan Ahmedilere göre küfür ikiye ayrilir:
1) Seriati getiren nebiyi inkar kisiyi Islamdan cikarir
2) 2) Ümmet-i nebiyi (Gulam Ahmed) inkar dogrudan küfür degildir
Lahor Ahmedilere göre küfür, Peygamberin getirdigi hakikati reddetmektir.
Kadiyan Ahmediler göre Hz. Muhammeden sonra vahiy kapisi kapanmamistir. Muhamme ile kesilen
vahiy Cebrail ile gönderilendir. Vahy-i hafi ve perde arkasindan gelen vahiy rüya, kesf ve ilham yoluyla
devam etmektedir.
Lahor Ahmedilere göre vahiy kapisi kapanmistir.
4.7 Siyasi Görüsleri


Kadiyaniligin cihad anlayisi Ingilizlerin desteklenmesi ve onlara karsi olan, basta Osmanli
olmak üzere, devlet ve hareketlerin kinanmasi üzerine kuruludur. Hilafet dini, siyasi otoriteyi
temsil eder. Bütün islam toplumlari yönetecek tek bir halife yerine milli devletler ve onun
basinda milli halife bulunmasi gerekir. Halife secimle basa gelir ve Halifeye itaat sarttir. Kuran
ve Hz. Peygamber, Islamin propagandasi icin cihat yapmayi yasaklamistir. Gulam Ahmede
göre kilicla cihad zamani gecmistir. Kalem, dua ve büyük kerametlerle yapilir. Isgalci Ingiliz
kralligina karsi cihadi yasaklayan ve onlara sadakatle baglanmayi emreden pek cok eser
kaleme almistir. Görüsleri müslümanlarin isgalcilere karsi direncinin kirilmasina sebeb
olmsutur.
7 Eylül 1974’de Pakista Parlamentosu Kadiyaniligin iki kolunu Islam disi azinlik olarak ilan
etmistir.
5. Günümüzdeki durumu





Iki kol faaliyetlerini sürdürmetedir. En etkili olduklari yerler, Hindistan, Pakistan, Banglades ve
Endonezya’dir. Muslim Television Ahmadiyya (MTA) adli kanala sahiptirler
Lahor Ahmediligin Islamin Afrika ve Avrupa’da yayilmasina önmeli katkilari olmustur.
Sayilari dünyada 2-12 milyon civarindadir.
Gelir kaynaklari zekat ve mecburi ödenen aidatlardir.
Türkiyeye yönelik calismalari da bulunmaktadir. Müslüman Ahmediyye Cemaati adiyla türkce
bülteni ve Maneviyat adiyla bir dergi cikarmaktadir.
KIZILBASLILIK FARKLILASMASI ÜZERİNE


“Alevilik-Bektasilik” dogasi geregi yeterince karasik bir konudur. Konu ile ilgili bilimsel
arastirmalar yok denecek kadar azdir. Türkeyinen gündeminden öte uluslararasi ölcekte
önem kazanmaya baslamistir.
Alevilik tarihteki gercek adiyla “Kizilbaslilik farklilasmasinin”, tarihsel sürecte nasil karmasik
hale getirildigi konusu üzerinde duracagiz.
67
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI
1. Kökeni ve Temel Nitelikleri






Göcebe hayati, Osmanlilarin, Akkoyunlularin, Karakoyunlularin devlet yapisi, ekonomik
durumu, o zaman diliminde mevcut olan dinsel anlayis bicimleri Kizilbaslilik üzerinde etkili
olmustur.
Kizilbaslilik farklilasmasina damgasini vuran iki önemli etken vardir: Erdebil tekkesi ve
Osmanli-Safevi mücadelesi.
Kizilbaslilik bir gurubu ifade icin ilk defa Safevi devletinin kurulusuna giden sürecte, Sah
Ismail’in babasi Seyh Haydar (ö.1488) zamaninda kullanilmaya baslanmistir. Taraftarlarinin
oniki dilimli kizil tac (Tac-i haydari) giymelerini istemistir.
“Kizilbas” adi,uzun süre herhangi bir olumsuz anlama isaret edilmeksizin, “Safevi taraftari,
Safevi askeri” anlaminda kullanilmistir. Kizilbas yerine, Rafizi, Mülhid gibi isimler de
kullanilmistir.
Kizilbas kavramini dogru tespit edebilmek icin, öncelikle Erdebil Tekkesinin gecmisine kisaca
gözatmakta fayda vardir.
Erdebil Tekkesi’nin kurucusu, Seyh Safiyüddin Ishak’tir(ö.1334). Daha sonra sirasiyla Seyh
Sadreddin Musa, Seyh Hoca Ali, Seyh Ibrahim, Seyh Cüneyd, Seyh Haydar ve Sah Ismail
tekkenin basinda olmuslardir. Baslangicta Sünni ögretiye uygun tasavvufi faaliyetlerini
yürüten bir tekkedir. Seyh Safiyüddin bütün müslümanlara kucak acan, hatta müslüman
olmayan kimseleri de cezbeden, alim, fazil bir türk idi.
Tekkenin devlete dogru giden sürecte iki önemli degisim yasadigi dikkat cekmektedir.
1) Hoca Ali’den sonra ilk izleri görülen Siilige yönelik egilimler
2) Cüneyd’le birlikte öne cikan siyasi iktidari ele gecirmeye yönelik arayislar
 Seyh Cüneydin tekkenin basinda oldugu dönem Erdebil Tekkesi Sii bir nitelik kazanmaya
baslamistir. 1447 Karakoyunlu hükümdari Cihan Sah’in talimatlari dogrultusunda Erdebilden
cikarilir. Cüneyd Osmanli padisahi II.Murada Kurt Beli denilen bölgeye yerlesmek istegini
iletir. Ona verilen cvp “Bir tahta iki padisah sigmaz” seklinde olur. Bundan sonra Sadreddin
Konevi zaviyesinde konaklar. Zaviyenin ozamanki Seyhi Abdüllatif’dir. Aralarinda tartisma
gecer ve Abdüllatif Cüneydin hakinda söyle bir mektup yazar “Bu Seyhin muradi sofuluk
degildir, seriat bozub kendi imaret taleb ider”
 Bu nakledilenlerden Seyh Cüneydin yavas yavas Sii anlayisina dogru kaydigini göstermektedir.
1460 bir savas esnasinda öldürülür. Seyh Cüneyd Safevi devletin kurulmasinda etkin rol alip,
pek cok Türk boyunu kendisine taraftar yaptigini görmekteyiz. Seyh Cüneyd kendisini
peygamber soyuyla irtibatlandirarak ve Siiligi kullanarak iddialarina mesruiyet kazandirmaya
calismistir. Onun dönemine gelinceye kada Erdebil tekkesi ve seyhleri hakkinda olumsuz bir
kanaat yoktur, aksine övgü dolu ifadelere rastlamak mümkündür.
 Seyh Haydar zamaninda Erdebil tekkesi, özellikle Anadolu’dan gelen Türk boylarinin
katkisiyla, her zaman savasmaya hazir bir ordugah haline dönmüsmüstür. Seyh Haydar,
1488’de Tabarsaran’da yapilan bir savasta öldürüldügünde Sah Ismail bir yasindaydi. Sah
Ismail öldürme tehlikesiyle uzun yilar saklandi. Erdebil tekkesi mensuplari onun kücük yasta
olmasina ragmen Seyh olarak görüyorlardi. 12 yasinda iken Erdebili ziyaret etti, ardindan
Erzincana gitti ve tekkeye bagli müritlerini burada topladi. Basari ile sonuclanan savaslar
sonrasi 1501 yilinda Tebrize girerek törenle “Sahlik” tacini giydi.
68
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI






Onun zamaninda Sii-Imamiyye bir anlamda Safevilerin resmi mezhebi olarak ilan adilmis,
ezana “Eshedu enne Aliyyen veliyullah” ifadesi eklenmis ve Iran ve Azerbeycan yöreleri daha
sonra zorla bir anlamda Siilestirilmistir.
Sah Ismail Tanrinin varligina inanan, Hz. Muhammedi peygamber olarak kabul eden bir
insandir. Tanri anlayisinda Vahde-i vucudcudur (zaman zaman “enel Hal” ifadesini de
kullanmistir) ve yogun bir sekilde Hz Aliye ve oniki imama sevgi beslemektedir.
Anadoluda Safevilerin sinirlari disinda kalan ancak Safevileri destekleyen türk boylari Kizilbas
olarak kalmislar ve öyle adlandirilmaya devam etmislerdir.
Siiligi Irana getiren unsur Safevi devletini kuran ve Kizilbas adi ile anilan Anadolu Türkleridir”
iddiasi dogru degildir. Yapilan arastirmalara göre 16. asra kadar Anadoluda Türk boylari
arasinda Siilikten söz etmek pek mümkün degildir. (Bu daha sonra Safevilerin poltikasi
olmustur)
Erdebil tekkesine gönül veren Türk boylari, Mogol kasirgasinin önünden kopup gelen, Islamla
yeni yeni tanisan, yerlesik hayata gecmemis konar-göcer kesimlerden olusmaktadir. Nitekim
Sah Ismail’in cagrisina uyarak, hic tereddüt etmeden bulunduklari yerleri terkederek onun
etrafinda yer almislardir. Caldiran savasinda sonra, Erdebil tekkesinin ve Safevilerin Anadolu
üzerindeki tesirleri günden güne azalmistir. Ancak Safeviler, Siilestirmeyi bir tür resmi politika
haline getirmistir ve Sii alimlere kapilarini sonuna dek acmislardir. Safevi devleti tam
anlamiyla bir Türk devletidir.
Kizilbaslik, dinsel icerigini, büyük ölcüde Sah Ismail ile Yavuz Sultan Selim’in iktidar kavgasi
sürecinde kazanmistir.
2. Yavuz Sultan Selim – Sah Ismail Mücadelesinde Kizilbaslik ve Kizilbaslar






Fatih Sultan Mehmedin Istanbulu fethetmesinin ardindan, dünya siyaseti üzerinde etkin olan
bir konuma yükselmisti.
II. Beyazid zamaninda Sah Ismaile yakin oldugu bilinen 30.000 kadar insani Mora’ya
sürmüstür. Son dönemlerinde ciddi bir otorite boslugu ortaya cikmistir. Iste bu ortamda Sah
kulu baskanliginda Osmanliya karsi ayaklanma baslatildi. Sah kulu önüne gelen her seyi yakip
yikarak Kütahya önlerine gelmis, buradaki catismanin Karagöz Ahmet Pasa’nin ölümüyle
sonuclanmasi onun cesaretini daha da arttirmis ve Bursa yakinlarina kadar gitmstir. Isyanin
ana sebebinin, Osmanliyla basi hos olmayan Teke yöresindeki bazi insanlari, ekonomik acidan
zor durumda kalan sipahilerin de destegini alarak giristikleri bir isyan hareketi oldugu
görülmektedir. Bu insanlarin Sah Ismaille baglantilari oldugu da acik bir gercektir.
1512 de Yavuz Sultan Selim babainin yerine tahta gecer. Sah Ismail ve Kizilbaslar tarafindan
desteklenen kardesi Ahmed’le olan taht kavgasi 1513 de Ahmed’in öldürülmesiyle son bulur.
Cesitli sebeblerle Osmanli idaresinden memnun olmayanlarin dikkati, Sah Ismaile yönelmistir.
Yavuz Sultan Selim öneclikle Safevilerle mücadele icin mesruiyet zemini olusturmaya gayret
etti ve dinsel acidan onlarla savasmanin gerekliligini ortaya koyan fetvalar alma cihetine gitti.
Yavuz, Trabzon valisi iken, Safevilerin faaliyetinin Osmali acisindan ciddi bir tehdit oldugunu
farketmisti.
Kizilbaslik kavraminin “Safevi taraftarligi”nin ötesine tasinmasinda, icerigine “kafir”, “mülhid”
gibi anlamlarin yerlesmesinde, bu fetvalar öncü rol oynamistir. Yavuz Sultan Selim Sah Ismail
mücadelesi, bir anlamda Sünnilik Siilik zeminine tasinmistir. Din ve mezhep fakliliklari,
69
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ
EL-KİTABI

mesruiyet arayisina dayali olarak devreye sokulmustur. Oysa isin temelinde iktidarkavgasi
vardir.
1514 de Caldiran ovasinda yapilan savasta Sah Ismail canini zor kurtarmistir.
3. Sonuc ve Degerlendirme












Kizilbaslik Türk tarihin en önemli göc dalgalarindan birisinin sonucu olarak ortaya cikmis olan,
temelinde Türk kültürü, vahde-i vücu görüsünü benimseyen, fazla mezhep kaygisi tasimayan
bir sufilikle yogrulmus Müslümanlik ve yogun Ehli Beyt sevgisi olan sosyo politik farklilasma
hareketidir. Erdebil tekkesi yavas yavas Siileserek Safevi devletine dönüsmüs, idaresi altindaki
bütün bölgeleri tam anlamiyla Siilestirmis ve bölgeye disaridan Sii alim akini olusmustur.
Safevi devleti sonrasi Anadoluda kalan Kizilbaslar Bektasi tekkelerine siginarak yasamaya
calismislardir. Ayrica Osmanlinin Kürtlere tanidigi birtakim ayricaliklar, bazi Kizilbaslarin
Kürtlesmeleri gibi bir sonuc dogurmustur.
Türklerin Islamla ilk tanistiklari andan itibaren generine isleyen Ehli Beyt sevgisi, Kizilbaslik
farklilasmasinda, Hz Alinin adi etrafinda eski Türk kültürü ile bütünleserek farklilasmaya
karekteristik niteligi kazandirmistir.
Bugün Alevi diye isimlendirilen Kizilbaslar, kendilerinin Sii oldugunu söylememektedir.
Aslinda bu yukarida sayilan gerekceler acisindan tarihen de yanlis degildir. (Türklerde
Siilestirme Safevi devleti tarafindan bir politika halinde gerceklesmisti)
Kizilbaslarin anlayisinda yer alan oniki imam ve Allah, Muhammed, Ali üclemesinin bicimi
Siilikle yüzeysel olarak sekli bir bagdir.
Kizilbasligin en belirgin ögelerinden birisi Kizilbas olarak dogmaktir; “Alevi olunmaz, Alevi
dogulur”.
Kökleri Orta Asya Türk kültürüne kadar uzanan “Dedelik” kurumu, Safevi liderlerin gittikce
yayginlasan seyyidilik iddialarinin, Türklerdeki boy yapisini ciddi olarak etkilemesi sonucu
olusmus ve bugüne kadar varligini sürdürmüs olmalidir.
Osmali padisahlari kendilerini Safevilerin karsinda Ehl-i Sünnet hamisi olarak görmüslerdir.
Oysa konuya bilimsel acidan yaklasildiginda, Islam’in sünnilik anlamina gelmedigi acikca
görülecektir. Sünnilik Islamin bir tür anlasilma bicimidir.
Osmanli’nin, Kizilbaslarla mücadelesini mesru gösterebilmek icin onlarin Müslüman
olmadiklari seklinde bazi müftülerin fetvalari ile hareket etmis olmasina ragmen, Kizilbaslar,
gecmiste Müslümandirlar, bugün de Müslümandirlar.
19. asrin sonlarindan itibaren, yavas yavas yerini Alevilik adina biirakir. Özellikle Ittihat ve
Terakki’nin politikalari dogrultusunda, kizilbas kavrami yerine Alevi kavrami yaygin bir sekilde
kullanilmaya baslar.
Bütün guruplar tarafindan kabul görecek bir Alevilik tanimi, bugüne kadar malesef
yapilmamistir.
Melikoff, Kizilbasligin Bektasiligi ciddi olarak etkiledigi kanaatindadir. Osmanlinin Kizilbaslari
denetim altinda tutabilmek icin, onlari bir sekilde Bektasi tekkelri ile irtibatlandirma yoluna
gitmis olmasi da, bu etkilesim sürecinde etkin bir husustur. Aleviler, israrla, Aleviligin bir
tarikat olmadigini vurgulamak ihtiyaci hissetmektedirler. Kizilbaslikla Bektasilik arasindaki
iliski hala arastirilmayi beklemektedir.
70