2-sinir sistemine giriş

SİNİR SİSTEMİNE GİRİŞ
Dr. E.Savaş HATİPOĞLU
Canlılar yaşadıkları dış ortamın ve kendi gövdelerinde oluşan bir takım olayların etkisi
altındadır. Canlılar bu iç ve dış etkilere karşı ilgisiz kalamazlar. Canlıların önemli yaşamsal
özelliklerinden biri de dış veya iç ortamdan gelen uyarılara uygun yanıtlar vermesidir. Dış
veya iç ortamdan gelen kimyasal, fiziksel, görsel veya işitsel uyarıları alma işini vücudun
çeşitli bölümlerinde bulunan ve receptör olarak bilinen yapılar gerçekleştirirler. Alınan bu
uyarılar Sinir Sisteminin daha üst merkezlerine iletilerek buralarda değerlendirilir.
Değerlendirilen bu uyarılara en uygun yanıtlar oluşturulur. Bu yanıtlar, iş yapacak olan
effectör organlara iletilerek görev tamamlanır. O halde canlılarda dış veya iç ortamdan gelen
uyarıları alan, ileten, değerlendiren ve yanıt veren sistem Sinir Sistemidir denir.
Sinir Sistemi işlevsel ve yapısal olarak bir bütün olmasına karşın çeşitli bölümlere
ayrılmıştır. Etkilediği organ gruplarına göre;
1 – Somatik Sinir Sistemi
2 – Autonom Sinir Sistemi
olarak iki bölüme ayrılır. Somatik Sinir Sistemi iskelet kasları gibi isteğimiz dahilinde hareket
eden yapıları yöneten bölümdür. Otonom Sinir Sistemi ise isteğimiz dışında çalışan organların
çalışmasını düzenler. Otonom Sinir sistemi ise simpatik ve parasimpatik sinirler olmak
üzere iki sinir tipinden oluşmaktadır.
Morfolojik yerleşim olarak sinir sistemi iki bölüme ayrılmaktadır;
1 – Merkezi Sinir Sistemi
2 – Periferik Sinir Sistemi
Merkezi Sinir Sistemi Encephalon (beyin) ve medulla spinalis (omurilik) tarafından
oluşturulmuş olup, periferik sinir sistemi aracılığı ile dış veya iç ortamdan aldığı impulsları
değerlendirir ve gerekli emirleri yine periferik sinir sistemi aracılığı ile ilgili doku ve
organlara iletir.
Periferik sinir sistemi ise spinal sinirler, kafa çiftleri, sinir ağları ve ganglionlardan
oluşmaktadır.
SİNİR SİSTEMİNİN YAPISI
Sinir Sistemi sinir dokusu yapılarında oluşmuştur. Sinir dokusu ise NEURON denilen
sinir hücreleri ile bunlar arasında desteklik görevi yapan NEUROGLIA adı verilmiş destek
hücrelerinden yapılmıştır.
NEURON
Nöronlar; uyarı üretme, uyarı alma, iletme ve motor ve duyusal cevaplar oluşturma,
öğrenme ve hafıza gibi fonksiyonların yerine getirilmesini sağlayan hücrelerdir. Bir nöron üç
temel kısımdan oluşmuştur. Corpus neurale denilen hücre gövdesi, ve uzantıları olan axon
ve dendritler. Corpus neurale denilen sinir hücresi gövdesi nukleus ve perikaryon adı verilen
sitoplazmadan oluşmuştur. (Bazı yazarlar corpus neurale yerine perikaryon deyiminide
kullanmaktadır.) Gövdenin uzantılarından olan akson genellikle tektir. Dendritler ise
birden fazla sayıdadır. Dendritler diğer neuronların uzantıları ile bağlantı kurarak aldıkları
uyarıyı hücre gövdesine iletir. Akson ise dendrite oranla uzun olup neuron gövdesinden gelen
uyarıları diğer nöron veya efektör yapılara iletirler. Aksonun üzeri myelin adı verilen bir zar
ile sarılıdır. Periferik sinirleri oluşturan aksonların üzerinde ise myelin ile birlikte Schwann
zarı denilen bir zar daha bulunur. Myelin olan sinirlerde uyarı iletim hızı daha fazladır. Sinir
sisteminde myelinsiz sinirler de bulunur, örneğin otonom sistemin postganglioner liflerinin
aksonları sadece Scwann zarı ile sarılmıştır.
1
Neuronlar hücre gövdelerinden çıkan uzantılarının sayısına göre 3 tiptir.
1 – Neuronum unipolare : Bir uzantılı nöronlardır. Gövdeden çıkan tek uzantı hemen
iki dala ayrılır. Perifere doğru uzanan dalı dendrit, merkeze doğru uzanan dalı da akson olarak
görev yapar. Bu tip hücreler otonom sisteme ait bazı ganglionlarda bulunur.
2 – Neuronum bipolare : Hücre gövdesi mekik şeklinde olup her iki ucundan birer
uzantı çıkan nöronlardır. Yani iki uzantılı nöronlardır. Retina ve regio olfactoria’ da, gonglion
cochleare ve gonglion vestibulare de bu tip nöronlar bulunur.
3 – Neuronum multipolare : Çok uzantılı nöronlardır. Hücre gövdesi çok
kenarlıdır. Kenarların birinden akson çıkar ve uzundur. Diğer kenarlardan dendritler
çıkmaktadır. Merkezi sinir sistemindeki nöronların çoğunluğu multipolar nöronlardır.
Neuronlar yaptıkları fonksiyonlara göre de 3 tipe ayrılırlar:
1 – Motor nöronlar (efferent) : Merkezi sinir sisteminden aldıkları uyarıları
periferik yapı ve organlara ileterek çalışmalarını düzenler. Bu nöronlar periferik sinir
sisteminin efferent bölümünü oluştururlar. Bu nöronlar da aralarında ikiye ayrılırlar. Bunlar:
A) Somatik motor nöronlar : iskelet kaslarını innerve ederler
B) Visceral motor nöronlar : Bezler, damarlar ve iç organlarımız gibi isteğimiz dışında
çalışan yapıları innerve ederler
2 – Duyusal nöronlar (afferent) : Periferdenaldıkları duyuları merkezi sinir sistemine
ileten nöronlardır.Periferik sinir sisteminin afferent bölümünü oluştururlar. Bu nöronlar da üç
alt bölümde incelenir.
A) Somatik duyu nöronları : Deriden gelen ağrı, ısı, dokunma ve basınç duyularını
alan nöronlardır. Bu nöronlar ayrıca kas tendon, eklem kapsulü ve derin fascia’ da
bulunan receptörlerden hareket ile ilgili somatik duyuları da alırlar.
B) Visceral duyu nöronları : İç organlar, damarlar ve bezlerden gelen duyuları alan
nöronlardır.
C) Özel duyu nöronları : Görme, tat, işitme ve koku alma gibi özel duyuları alan
nöronlardır.
3 – Ara nöronlar (internöronlar) : Aldıkları uyarıları merkezi sinir sistemi içinde
bir nörondan diğerine taşıyan nöronlardır. Bu nedenle bu nöronların uzantıları merkezi sinir
sisteminin dışına çıkmazlar. Ara nöronlar Golgi I tipi nöronlar ve Golgi II tipi nöronlar olmak
üzere iki tiptirler. Golgi I tipi nöronların aksonları uzun, Golgi II tipi nöronların aksonları ise
çok kısadır. (bazen de yoktur.)
SYNAPSİS
Bir nöronun başka bir nöronun hücre gövdesi veya uzantıları ile kurduğu bağlantıya
SYNAPSİS adı verilir. Sinapslar aracılığı ile bir nöron aldığı uyarıyı diğer bir nörona
iletebilmektedir. Sinapsı oluşturan nöronlardan uyarıyı ileten nörona Presinaptik nöron,
uyarıyı alan nörona da Postsinaptik nöron denilmektedir. İki nöron arasında sinaps aralığı
denilen bir aralık bulunur. Sinapslarda uyarı iletimi , nörotransmitter adı verilen maddelerin
sinaps aralığına salınarak postsinaptik nöronun membranın uyarılması ile gerçekleşir.
Sinapslar çeşitlidir. Bir nöronun aksonunun başka bir nöronun dendriti ile yaptığı
sinapsa aksodenritik sinaps, hücre gövdesi ile yaptığı sinapsa aksosomatik sinaps denir.
Merkezi sinir sistemi nöronları arasında seyrekte olsa iki nöronun aksonları arasında
görülebilen sinapslara da aksoaksonik sinaps adı verilmektedir.
NEUROGLİA
Neuroglia hücreleri dediğimiz sinir dokusu destek hücreleri sinir sisteminin özelleşmiş
bağ dokusu hücreleri olarak kabul edilir. Bu hücrelerin uyarı alma, iletme gibi özellikleri
yoktur. Sayısal olarak nöronların on katı kadardır.
2
Neuroglia hücreleri iki bölümde incelenir.
I) Gliocytus centralis
(Central neuroglia)
II) Gliocytus periphericus
(Periferik nöroglia)
a) Ependymocytus (Ependim hücreleri)
a) Satellite hücreler
b) Astrocytus (Astrosit)
b) Schwann hücreleri
c) Oligodentrocytus (oligodentritis)
c) Gliocytus terminalis
d) Microglia
Ependim hücreleri, merkezi sinir sisteminde bulunan ventriküller ile canalis
centralisin iç yüzlerini döşeyen hücrelerdir.
Astrositler, kan-beyin bariyerinin oluşması ve merkezi sinir sistemi nöronlarının
beslenmesi gibi önemli görevler yaparlar. Ayrıca merkezi sinir sistemini dıştan saran
koruyucu tabakayı da (membrana limitans glialis) bu hücreler oluşturur.
Oligodentritisler merkezi sinir sistemi nöronlanının aksonları için myelin zarını
oluştururlar.
Microglialar merkezi sinir sisteminde yaralanmış veya dejenere olmuş hücresel
artıkları fagosite ederler. Makrofajlardan gelişmiş hücrelerdir.
Satellite hücreler periferik sinir sisteminde ganglionlarda bulunan nöronlar için
destek fonksiyonu görür.
Schwann hücreleri de periferik sinir sisteminde nöronların aksonlarını saran mylein
zarını yaparlar. Bu hücrelerin uzantıları myelinsiz birkaç aksonuda sararak bir kılıf
oluştururlar.
Gliocytus terminalis’ ler ise özel duyusal nöronların sonlanmalarında ve motor
axonların terminal uçlarında yer alırlar.
SİNİR SİSTEMİNİN BÖLÜMLERİ
Sinir sistemi morfolojik olarak bir bütün olmasına rağmen anatomik ve fonksiyonel
bölümlere ayrılarak incelenir. Anatomi de Sinir Sistemi, Merkezi Sinir Sistemi (MSS) ve
Periferik Sinir Sistemi (PSS) diye iki bölüme ayrılarak anlatılır. Fonksiyonel olarak ise
Somatik sinir sistemi ve Otonom sinir sistemi diye iki bölüm halinde incelenir.
I – Merkezi Sinir Sistemi (MSS)
a) Telencephalona
b) Dienoephalon
c) Mesencephalon
d) Rhombencephalon
- Pons ve cerebellum
- Medulla oblongata
e) Medulla spinalis
II – Periferik Sinir Sistemi
a) Nevri craniales (Kafa sinirleri)
b) Nevri spinales (Spinal sinirler)
Mesencephalon ile Rhombencephalon’un bölümlerinden olan medulla oblongata ve
pons’a birlikte BEYİN SAPI (beyin sakı – truncus cerebri) adları da verilmektedir.
Merkezi Sinir Sistemine ait bölümlerden medulla spinalis canalis vertebralis içerisinde
yer almıştır. Diğer bölümleri ise Cavitas cranii içinde yerleşmişlerdir.
MSS’de belirli fonksiyonları yerine getirmek için bir araya toplanmış nöron gruplarına
NUCLEUS, yine belirli bir fonksiyon için bir araya gelmiş akson gruplarına da TRACTUS
ismi verilmektedir. (Bazen fasciculus denilir). MSS disseksiyon ve kesitlerinde nöronların
olduğu bölgeler koyu renkli görülürler ve SUBSTANTIA GRISEA (= gri cevher) adını
3
alırlar. Aksonların yoğun olduğu bölgeler ise myelin zarından ötürü, açık renkli görünürler ve
SUBSTANTIA ALBA (= beyaz cevher) adını alırlar.
Periferik sinir sisteminde her bir aksonu dıştan bir endoneurium sarmaktadır. Bunlar
SİNİR LİFLERİ’dir. Birkaç yüz aksonu da perineurium denilen bir bağ dokusu kılıfı sararak
SİNİR DEMET’ lerini oluşturur. Birkaç sinir demeti de bir araya gelerek PERİFERİK SİNİR
oluşur. Bu sinir de en dıştan epineurium denilen bağ dokusu tarafından sarılmıştır.
PSS’ni oluşturan sinirlerden, beyinden çıkıp perifere giden sinirler Nervi craniales
(kafa sinirleri), Medulla spinalisten çıkıp perifere giden sinirlere de Nervi spinales (Spinal
sinirler) denir.
Nervi craniales 12 çift olup beyin tabanında simetrik olanak bulunurlar ve önden
arkaya doğru birden onikiye kadar numaralandırılarak adlandırılırlar.
1 – Nn.olfactorius
2 – N. opticus
3 – N. oculomotorius
4 – N. trochlearis
5 – N. trigeminus
6 – N.abducens
7 – N. facialis
8 – N. vestibulocochlearis
9 – N. glossopharyngeus
10 -N.vagus
11- N.accessorius
12- N. hypoglossus
Nervi spinales 31 çift olup medulla spinalisten çıkarak canalis vertebralisi foramen
intervertebrale denilen deliklerden terk ederler. Spinal sinirler medulla spinalisten çıktıkları
bölgelere göre beş bölüm halinde incelenirler.
1 – Nevri spinales cervicales (C 1 – C 8 ) : sekiz çifttir.
2 – Nervi spinales thorocales (T1 – T 12) : on iki çifttir.
3 – Nervi spinales lumbales (L1 – L5 ) : beş çiftir.
4 – Nervi spinales sacrales (S 1 – S 5 ) : beş çifttir.
5 – Nervi spinales coccygeus (C0 1 ) : bir çifttir.
Periferik sinirler yaptıkları fonksiyonlara göre iki gruba ayrılırlar. MSS’nin
oluşturduğu yanıtları
effektör organlara götürenlere EFFERENT sinirler, Receptör
organlardan aldıkları duyuları MSS’ ne götürenlere de AFFERENT sinirler denir.
PSS sinir lifleri taşıdıkları fonksiyonel özelliklere göre 7 grupta incelenir:
1 – Genel Somatik afferent lifler (GSA) : Deri, iskelet, kas, eklem ve bağ
dokusundan aldıkları duyuları MSS’ ne iletirler.
2 – Genel Visceral afferent lifler (GVA) : İç organlarımızdan aldıkları duyuları
MSS’ ne iletirler.
3 – Özel Somatik afferent lifler (ÖSA) : Görme, işitme ve denge duyusunu taşıyan
liflerdir.
4 – Özel Vİsceral afferent lifler (ÖVA) : Koku ve tat duyusunu taşıyan liflerdir.
5 – Genel Somatik efferent lifler (GSE) : MSS’ den aldıkları uyarıları istemli çalışan
iskelet kaslarına ileten liflerdir.
6 – Genel Visceral efferent lifler (GVE) : MSS’ den aldıkları uyarıları kalp, düz
kaslara ve bezlere ileten liflerdir.
7 – Özel Visceral efferent lifler (ÖVE) : Pharynx ve larynx kasları ile mimik kaslar,
çiğneme kasları ve orta kulakta bulunan kasları innerve eden liflerdir.
4