Yıllık Ekonomik Rapor 2010

advertisement
T.C.
MALİYE BAKANLIĞI
YILLIK EKONOMİK RAPOR
2010
i
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Yıllık Ekonomik Rapor, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı internet sitesinde
(http://www.sgb.gov.tr) yer almaktadır.
ii
İÇİNDEKİLER
I. MAKROEKONOMİK GELİŞMELER: GENEL DEĞERLENDİRME ............................... 1
II. KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER ....................................................................... 9
A. DÜNYA EKONOMİSİNDE GENEL DURUM .................................................... 11
B. SEÇİLMİŞ BÖLGELER İTİBARIYLA EKONOMİK GÖRÜNÜM ......................... 17
1. ABD .......................................................................................................17
2. Euro Bölgesi ......................................................................................... 18
3. Japonya, Çin ve Gelişmekte Olan Asya ................................................. 20
4. Ortadoğu ve Kuzey Afrika .......................................................................21
III. BÜYÜME ............................................................................................................... 27
A. 2009: GLOBAL KRİZ VE DARALMA ............................................................... 29
1. Harcamalar Yönünden .......................................................................... 31
2. İktisadi Faaliyetler Yönünden ................................................................. 34
B. 2010: HIZLI TOPARLANMA DÖNEMİ ............................................................ 36
C. SON GELİŞMELER........................................................................................ 40
IV. İŞGÜCÜ PİYASASI ................................................................................................. 45
A. İŞGÜCÜ PİYASASININ YAPISAL ÖZELLİKLERİ .............................................. 47
B. 2009 YILINDA İŞGÜCÜ PİYASASINDAKİ GELİŞMELER ................................. 51
C. İŞGÜCÜ PİYASASINDAKİ SON GELİŞMELER ............................................... 55
V. ÖDEMELER DENGESİ, REEL DÖVİZ KURU VE DIŞ BORÇ ................................... 61
A. ÖDEMELER DENGESİ .................................................................................. 63
1. Cari İşlemler Hesabı .............................................................................. 63
i. Dış Ticaret Gelişmeleri ................................................................... 65
a. İhracat .................................................................................. 67
b. İthalat................................................................................... 69
ii. Ülkeler İtibarıyla Dış Ticaret ........................................................... 72
a. Ülkelere Göre İhracat ............................................................ 72
b. Ülkelere Göre İthalat............................................................. 74
iii. Hizmetler Dengesi, Gelir Dengesi ve Cari Transferler ................... 76
2. Sermaye ve Finans Hesabı .................................................................... 77
B. REEL DÖVİZ KURU ....................................................................................... 81
C. TOPLAM DIŞ BORÇ STOKU VE ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU ....... 83
1. Dış Borç Stokundaki Gelişmeler ........................................................... 83
2. Dış Borç Servisindeki Gelişmeler ........................................................... 87
3. Uluslararası Yatırım Pozisyonu ................................................................ 87
iii
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
VI. ENFLASYON VE PARA POLİTİKASI .......................................................................95
A. ENFLASYON ..................................................................................................97
1. Genel Görünüm .....................................................................................97
2. Tüketici Fiyatlarındaki Gelişmeler .........................................................100
3. Üretici Fiyatlarındaki Gelişmeler ..........................................................106
B. PARA POLİTİKASI ........................................................................................108
C. PARA VE KREDİ GÖSTERGELERİ ................................................................113
VII. MALİ PİYASALAR .................................................................................................119
A. İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI (İMKB) .....................................121
B. TAHVİL VE BONO PİYASALARI ....................................................................126
1. İMKB Tahvil-Bono Piyasası ..................................................................126
2. CDS Primi ve Türkiye Eurobond 2030: Türkiye ve Diğer Seçilmiş
Ülkeler .....................................................................................................128
C. DÖVİZ KURLARINDAKİ GELİŞMELER ..........................................................130
D. İSTANBUL ALTIN BORSASI (İAB) ................................................................132
E. VADELİ İŞLEMLER VE OPSİYON BORSASI (VOB)........................................134
VIII. BANKACILIK SEKTÖRÜ ................................................................................... 137
A. BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN SON YILLARDAKİ DURUMU...........................139
B. BANKACILIK SEKTÖRÜ YAPISAL GÖSTERGELERİ .....................................143
EK 1 : ORTA VADELİ PROGRAM (2011-2013) ......................................................... 145
EK 2 : TABLOLAR ................................................................................................... 187
KUTULAR
Küresel Kriz Nasıl Ortaya Çıktı? .................................................................................. 22
Küresel Dengesizlikler ................................................................................................. 24
Euro Bölgesi Kamu Borç Krizi .................................................................................... 26
Türkiye’de İşgücü Piyasası Reformları ......................................................................... 59
Türkiye’de İstihdam Stratejisi ...................................................................................... 60
Doğrudan Yabancı Yatırımlar ....................................................................................... 90
Yeni Endekslerle 2003-2010 Dönemi Reel Efektif Döviz Kuru ...................................... 93
Küresel Krizde TCMB Bilanço Gelişmeleri ve Likidite Yönetimi.................................. 117
Türk Bankacılık Sektöründe Yeniden Yapılandırma .................................................... 144
Not:”Yıllık Ekonomik Rapor 2010” kapsamında yapılan analizler 30/09/2010 tarihine kadar
olan ekonomik gelişmeleri kapsamaktadır
iv
SUNUŞ
Bu Rapor, Türkiye ve dünya ekonomisi hakkında bilgi vermek
amacıyla, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanununun 18’inci
maddesi gereğince 2011 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Tasarısı
ekinde sunulmuştur.
v
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
vi
I
MAKROEKONOMİK GELİŞMELER
GENEL DEĞERLENDİRME
2 0 1 0
1
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
2
Makroekonomik Gelişmeler: Genel Değerlendirme
I. MAKROEKONOMñK GELñìMELER: GENEL DEïERLENDñRME
Küresel Beklentiler
Küresel krizin ard×ndan uygulamaya konulan kamu destekleri ve önlem paketlerinin
katk×s×yla, 2009 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan itibaren piyasalar×n normalleüme sürecine girdiùi
ve küresel ekonomik faaliyetlerin toparlanmaya baülad×ù× gözlenmektedir. 2009 y×l×n×n
sonlar×na doùru belirginleüen toparlanma eùilimi, 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda da devam
etmiütir.
Ancak, bu toparlanma süreci h×zl× ve düz bir çizgi üzerinde gerçekleümemiü, bir tak×m iniü
ç×k×ülara sahne olmuütur. Özellikle, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùindeki kamu mali
dengelerindeki olumsuz geliümeler, Avrupa’daki toparlanma sürecini daha k×r×lgan hale
getirmiütir. úkinci çeyrekte, Euro Bölgesi ekonomilerindeki sorunlar×n tam olarak
giderilememesinin yan×nda ABD’deki toparlanman×n da istenilen güçte olmamas×,
küresel risk unsurlar×n×n belirginleümesine neden olmuütur.
Türkiye’nin de aralar×nda bulunduùu ve Asya’n×n baü× çektiùi birçok geliümekte olan
ülkede belirgin bir canlanma gözlenirken, baüta AB ülkeleri olmak üzere, geliümiü
ülkelerde ve Doùu Avrupa’da büyüme verileri zay×f seyrini devam ettirmektedir. Bu
çerçevede, dünya ekonomisinin de son aylarda bir yavaülama sürecine girdiùine iliükin
iüaretler
gelmektedir.
Buna
göre,
y×l×n
ikinci
yar×s×nda,
küresel
ekonomideki
toparlanman×n daha zay×f olacaù× düüünülmektedir.
Geliümiü ülkelerin bankac×l×k sistemlerine ve kamu maliyesine iliükin belirsizliklerin
yan×nda yüksek iüsizlik oranlar×, tüketimde ileriye yönelik beklentileri kötüleütirmektedir.
Özellikle 2010 Mart-May×s döneminde Avrupa’da yaüanan borç sorunlar×, risk
alg×lamalar×n× art×rm×üt×r. Ancak, Eylül ay× ile birlikte hem ABD hem de Avrupa
ekonomilerinden gelen baz× olumlu veriler, küresel risk iütah×n× bir miktar art×rm×üt×r. Yine
de piyasalardaki tedirginliùin tam olarak ortadan kalkmas× uzun bir zaman alacakt×r.
Önümüzdeki dönemde dünya ekonomisinde iyileümenin devam edebilmesi, doùru
politikalar×n güçlü bir koordinasyon ile uygulanabilmesine baùl×d×r. Ülkelerin, bütçe
aç×klar×n× ve kamu borçlar×n× tekrar kabul edilebilir düzeylere indirecek güvenilir stratejiler
geliütirmeleri gerekmektedir. Orta vadede güçlü, sürdürülebilir ve dengeli bir küresel
3
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
büyüme için iddial× ve bütünleyici politika çabalar×na ihtiyaç vard×r. Diùer yandan,
ülkelerin kemer s×kmas×, hatta belki baz× durumlarda borçlar×n yeniden yap×land×r×lmas×
gerekmektedir. Yeni küresel mali krizlerin önlenebilmesi için, para ve sermaye
piyasalar×nda daha s×k× tedbirlerin al×nmas× görüüü hakimdir. Özellikle finansal
düzenlemeler, uluslararas× toplant×larda üzerinde en çok durulan konular×n baü×nda
gelmiütir. Bu çerçevede, dünya ekonomisinin sorunlar×n×n tart×ü×ld×ù× en temel platform
haline gelen G-20 zirvelerinde de küresel finansal sistemin gözetim ve denetim sisteminin
güçlendirilmesi amac×yla önemli çal×ümalar yap×lm×üt×r.
Öte yandan, küresel krizin yaüanmas×, Basel II düzenlemelerinin yenilenmesini de
h×zland×rm×üt×r. Bu çerçevede ortaya konulan Basel III düzenlemelerinde belirlenen
minimum zorunlu karü×l×k oranlar×n×n uygulanabilmesi için bankalara 5 y×l süre tan×nmas×,
hem bankac×l×k sektörünü hem de diùer ekonomi çevrelerini rahatlatm×üt×r. Basel III
düzenlemeleri ile birlikte, bankalar×n kademeli olarak sermaye art×rmalar×, küresel finansal
sistemin daha güvenli hale gelmesini saùlayacakt×r.
Türkiye Ekonomisi
Aù×r bir resesyona ve finansal sektörün yeniden yap×land×r×lmas×na neden olan 2001
bankac×l×k krizinin ard×ndan, Türkiye’nin GSYH’si 2002-2007 y×llar× aras×nda ortalama
yüzde 6,8 büyümüütür. Bu büyümenin itici güçleri, siyasi ve ekonomik istikrar ile güven
ortam×na baùl× olarak artan sermaye giriüi ve özel sektör yat×r×mlar× olmuütur.
Ancak, 2008 y×l×ndan itibaren bozulan küresel ekonomik koüullar Türkiye’de de reel
sektörü ve beklentileri olumsuz etkilemiütir. Uluslararas× sermaye ak×ülar×ndaki yavaülama
ile beraber iç talep ve kredi olanaklar× da daralm×üt×r. Bu geliümeler neticesinde, 2009
y×l×nda Türkiye ekonomisi yüzde 4,7 küçülmüü ve iüsizlik yüzde 14’ler düzeyine ç×km×üt×r.
Türkiye ekonomisi, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren kendini hissettirmeye
baülayan güçlü bir toparlanma sürecine girmiütir. Küresel ekonomik beklentilere paralel
olarak, 2009 y×l×n×n son çeyreùinin ard×ndan ekonomik faaliyetlerde gözle görülür bir
canlanma yaüayan Türkiye ekonomisi, 2009 y×l×n×n son çeyreùini yüzde 6 gibi yüksek bir
büyüme oran× ile kapatm×üt×r. Nitekim bu dönemle birlikte h×zl× bir toparlanma sürecine
girilmiütir. Türkiye ekonomisi, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde yüzde 11,7 büyürken ikinci
çeyrekte yüzde 10,3 büyümüütür. Böylece bu toparlanma sürecinde ekonomimiz 2004
y×l×ndan sonra ilk kez iki çeyrek üst üste çift haneli büyümeye imza atm×üt×r. Türkiye
4
Makroekonomik Gelişmeler: Genel Değerlendirme
ekonomisi, y×l×n ikinci çeyreùinde yakalad×ù× büyüme performans×yla dünyada dördüncü
olmuü, G-20 ülkeleri içinde ise Çin ile beraber ikinci s×rada yer alm×üt×r. Y×l×n ilk yar×s×ndaki
yüzde 11’lik büyüme performans× ile küresel krizden kaynaklanan kay×plar da bir anlamda
telafi edilmiütir. Türkiye ekonomisini dünyada ve bölgesinde öne ç×karan bu güçlü
büyüme performans×, yüksek baz etkisinin yan× s×ra özel sektör yat×r×mlar×na ve tüketim
harcamalar×na dayanmaktad×r. Özellikle ikinci çeyrekte azalan baz etkisine raùmen
beklentilerin üzerinde gelen büyüme performans×, ekonomi çevrelerinde olumlu bir hava
yaratm×üt×r. Küresel krizin olumsuz etkilerini büyük ölçüde üzerinden atan Türkiye
ekonomisinin, y×l×n ikinci yar×s×nda h×z kesmesi beklense de 2010 y×l×n× yüzde 6,8
seviyelerinde bir büyümeyle tamamlamas× beklenmektedir.
D×ü talepteki zay×f seyir, sanayi istihdam×ndaki toparlanmay× s×n×rlam×ü olmakla beraber,
inüaat ve hizmet sektörlerindeki istikrarl× art×ülar×n desteùi ile son bir y×l içinde tar×m d×ü×
istihdamda belirgin bir art×ü gözlenmiütir. Türkiye’nin bu büyümesinin istihdam
yaratmas×, önemli bir geliümedir. Son bir y×l içinde 1 milyon 265 bin kiüilik istihdam
yarat×lm×üt×r. Avrupa’da ise ayn× dönemde iüsiz say×s× yaklaü×k ayn× say×da artm×üt×r.
Mevsimsellikten ar×nd×r×lm×ü iüsizlik oranlar×na bak×ld×ù×nda da olumlu bir seyir
görülmektedir.
Krizden ç×k×ü sürecindeki en önemli geliümelerden bir tanesi de Uluslararas× Para Fonu
(IMF) ile olan iliükiler olmuütur. IMF ile yap×lm×ü olan 19. Stand By düzenlemesi, 2008 y×l×
May×s ay×nda tamamlanm×üt×r. OVP çerçevesinde uygulanmakta olan ekonomik
politikalar ile ekonomik görünümünü güçlendiren Türkiye, IMF ile yeni bir stand by
anlaümas× yapmaya gerek duymam×üt×r. Küresel kriz döneminde 21 ülke IMF ile anlaüma
yaparken Türkiye, kendi orta vadeli program×na baùl× kalarak kriz sürecini baüar× ile
yönetmiütir.
Türkiye, IMF ç×pas×n× kullanmamas×na raùmen risk primini aüaù× çekmiü ve yabanc×
sermaye giriüini art×rm×üt×r. Eylül ay× itibar×yla Türkiye’nin risk primi geliümiü ülkeler
seviyesine gelmiütir. úspanya, úrlanda, Portekiz ve Yunanistan gibi AB ülkelerinin risk primi
Türkiye’nin üzerine ç×km×üt×r.
Borç oran× yüksek olan Avrupa ülkelerinin risk primlerindeki art×ülar doùal olarak
geliümekte olan ülkelerin risk primlerini de etkilemektedir. Ancak, Türkiye’nin düüük borç
5
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
oran× ve borçlar×n sürdürülebilirliùine dair verdiùi güven nedeniyle risk primindeki art×ülar
s×n×rl× kalm×üt×r.
Türkiye’nin d×ü üoklara karü× göstermiü olduùu dayan×kl×l×k ve tutarl× ç×k×ü stratejisi, ülke
risk primini önemli düzeyde aüaù× çekmiütir. Yat×r×mc×lar taraf×ndan benzeri ülkelere göre
daha iyi fiyatlanan ülkemiz tahvillerinin iüaret ettiùi durumun uluslararas× derecelendirme
kuruluülar× taraf×ndan da teyit edilmesi ile birlikte Türkiye’nin kredi notu 4 kez art×r×lm×üt×r.
Kredi derecelendirme kuruluülar×n×n çeüitli ülkelerin kredi notlar×n× arka arkaya düüürdüùü
bir dönem için Türkiye ekonomisinin bu baüar×s× çok önemli bir geliümedir. Bu not
art×r×mlar× ile Türkiye’nin risk primindeki düüüü, kredi derecelendirme kuruluülar×
taraf×ndan da teyit edilmiütir.
G-20 ülkeleri ve ülkemizin de aktif kat×l×m× ile yürütülen çal×ümalarda küresel finansal
mimari yeniden üekillendirilmektedir. Finansal piyasalar×n daha saùl×kl× ve etkin iülemesini
saùlamak amac×yla planlanan likidite rasyosu ve ilave sermaye bulundurulmas× gibi
düzenlemelerin bir k×sm×n×n ülkemizde zaten uygulan×yor olmas×, bankac×l×k ve finans
sektörünün küresel krizde daha dayan×kl× bir görünüm sergilemesini aç×klayan önemli
unsurlardan bir tanesidir.
Küresel kriz döneminde, TCMB de ekonomik faaliyetlerdeki daralmay× s×n×rlamaya
yönelik bir para politikas× uygulamaya çal×üm×üt×r. Bu dönemdeki politika faizlerinin, fiyat
istikrar× hedefinden sapmadan reel kesime iliükin kayg×lar göz önüne al×narak
ayarlanmaya çal×ü×ld×ù× görülmüütür. Son dönemde, gerek politika faizlerinin mevcut
düzeyinin gerekse enflasyon geliümelerinin, enflasyon hedeflemesi uygulayan diùer
ülkelere yak×nsad×ù× görülmektedir.
Türkiye Ekonomisinin KaríÜ KaríÜya Olduðu Riskler
D×ü Dinamiklerden Kaynaklanan Riskler
Baüta Avrupa ülkeleri olmak üzere geliümiü ülkelerin ekonomilerine iliükin belirsizliklerin
devam etmesi, ülkemiz ekonomisinin karü× karü×ya olduùu riskler aras×nda yer almaya
devam etmektedir. Buna baùl× olarak, ülkemizde iç talep istikrarl× bir üekilde artarken, d×ü
talep taraf×ndaki geliümeler, ekonomideki iyileümeyi s×n×rlamaktad×r.
Geliümiü ülkelerdeki kredi, gayrimenkul ve iügücü piyasalar×ndaki sorunlar×n devam
etmesi, küresel ekonominin toparlanma h×z×na iliükin aüaù× yönlü risklerin bir süre daha
6
Makroekonomik Gelişmeler: Genel Değerlendirme
canl× kalabileceùine iüaret etmektedir. Küresel ekonomiye iliükin bu sorunlar, güven ve
finansman kanal× ile iç talebi de etkileme potansiyeli taü×maktad×r.
Yeniden güçlü bir büyüme sürecine girilmesi ile birlikte artan cari aç×k ve d×ü finansman
ihtiyac×n×n önemi karü×m×za ç×kmaktad×r. Bu nedenle, önümüzdeki dönemde yat×r×mlar×n
miktar ve kalitesinin daha da art×r×lmas× ile tasarruf art×r×c× reform ve teüviklere devam
edilmesi önemini korumaktad×r.
Küresel ekonomideki toparlanmaya iliükin belirsizlikler d×ü talep kanal× yoluyla Türkiye’yi
olumsuz etkileme riski taü×maktad×r. úhracat×m×z×n önemli bir k×sm×n×n, krizden en fazla
etkilenen AB ülkelerine baùl× olmas×, Türkiye’nin d×ü ticaret kanal× ile olumsuz
etkilenmesine neden olmaktad×r.
úç Dinamiklerden Kaynaklanan Riskler
Küresel krizin ard×ndan, yeniden büyüme sürecinin baülamas× ile cari aç×k sorunu yine
Türkiye’nin karü×s×na ç×km×üt×r. Ülkemizin d×ü ticaret kompozisyonu gereùi ihracat×n×n
ithalata baù×ml× olmas×, ara mal× ithalat×n×n yüksek oluüu ve d×ü talepteki daralmaya baùl×
olarak ihracat art×ü h×z×n×n daha yavaü olmas×, cari aç×ù×n artmas×na neden olmaktad×r.
Türkiye’nin imalat sektörünün enerjide d×üa baù×ml× olmas×, cari aç×ù×n en önemli yap×sal
etmenlerinden biridir. Bu yap×sal etmenlerden kaynaklanan cari aç×k sorununun, k×sa
vadede çözümü mümkün olmamakla beraber, kontrol alt×nda tutulmas× önemlidir.
Önceki y×larda daha çok doùrudan yabanc× sermaye ile finanse edilen cari aç×k, bugün
daha çok portföy yat×r×mlar× ile karü×lanmaktad×r. Bunda, Türkiye’ye giren doùrudan
yabanc× sermayenin yaklaü×k yüzde 80’ini oluüturan AB ekonomisindeki durgunluùun
etkisi büyüktür.
Diùer yandan, iüsizlik oran×ndaki art×ülar krizlerin en olumsuz ve kal×c× sonuçlar×ndan
biridir. Ç×k×ü noktalar× farkl× olsa da, iüsizlik verileri gerek 2001 gerekse de son küresel
ekonomik krizde benzer eùilimler göstermektedir. Genellikle krizle birlikte h×zl× bir üekilde
artan iüsizlik, krizden sonra gecikmeli olarak toparlanmaktad×r. Buna raùmen, kriz
s×ras×nda çok h×zl× artan iüsizlik oranlar×nda önemli bir iyileüme kaydedilmiütir. Bununla
beraber, Türkiye’de iügücü piyasas×n×n diùer ülkelerdeki piyasalardan ayr×üan baz× temel
yap×sal sorunlar× olduùu bilinmektedir. úüsizlik düzeyinin istenilen oranda, kal×c× bir üekilde
düümesi bu yap×sal sorunlar×n çözümüne baùl×d×r.
7
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Küresel ekonomik faaliyetlerdeki toparlanma h×z×, önümüzdeki dönemde gerek d×ü talep
gerekse emtia fiyatlar× kanal× ile enflasyon geliümeleri üzerinde etkili olacakt×r. Bu
kapsamda,
para
politikas×ndaki
s×k×laüt×rman×n
zamanlamas×
ve
miktar×
önem
kazanmaktad×r.
Önümüzdeki dönemde mali disipline baùl× kal×nmas×, yap×sal reform sürecinin devam
etmesi ve ülkemizin kredi risklerindeki göreli iyileümenin devam×, makroekonomik
istikrar×n devam×n×n saùlanmas× aç×s×ndan belirleyici olacakt×r.
8
2 0 1 0
II
KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER
9
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
10
Küresel Ekonomik Gelişmeler
II. KÜRESEL EKONOMñK GELñìMELER
A. DÜNYA EKONOMñSñNDE GENEL DURUM
ABD’nin en büyük yat×r×m bankalar×ndan Lehman Brothers’×n iflas×yla birlikte 2008 y×l×
Eylül ay×nda, 2. Dünya Savaü×ndan bu yana yaüanan, en büyük krizle karü× karü×ya
kal×nm×üt×r. Al×nan birçok tedbire karü×n, küresel finansal krizin yaratt×ù× güven kayb×
2008’in son çeyreùi itibariyle reel sektör üzerinde etkili olmaya baülam×ü ve 2009 y×l×n×n
ilk aylar×nda bu etki daha da derinleümiütir. (Bkz. Kutu: Küresel Kriz Nas×l Ortaya Ç×kt× ?)
Grafik II.A.1
VIX (2008 Ocak-AralÕk)
ABD Senatosu
850 milyar dolarlÕk
kurtarma paketini
onayladÕ
90
ABD'de 168
milyar dolarlÕk
önlem paketi
70
Lehman Brothers
iflas baúvurusunda
bulundu
Fed Bear Stearns'in
JP Morgan'a satÕúÕnÕ
onayladÕ
60
50
AB 200 milyar
euroluk kurtarma
paketi açÕkladÕ
Moody's ve S&P
Lehman Brothers'Õn
Fannie May ve
kredi notunu düúürdü Fredie Mac'a
el koyuldu
40
øngiltere ve AB
önlem paketi
açÕkladÕ
30
02 Eki 08
02 Eyl 08
02 A÷u 08
02 Tem 08
02 Haz 08
G-7 Washington
Zirvesi
02 May 08
02 Mar 08
02 ùub 08
02 Oca 08
0
02 Nis 08
Northern Rock
KamulaútÕrÕldÕ
10
ABD Hükümeti
AIG'nin %80
hissesini denetim
altÕna aldÕ
Euro Bölgesi
3. Çeyrekte de
küçülerek
resesyona girdi
02 Kas 08
20
02 Ara 08
80
G-20 Washington
zirvesi
Kaynak: Reuters
Dünya önce finans piyasalar×n× sonra da reel ekonomileri etkisi alt×na alan ciddi bir krizle
karü× karü×ya kalm×ü ve 2009’un ilk aylar×ndan itibaren özellikle geliümiü ülkelerde iktisadi
faaliyet büyük ölçüde yavaülam×üt×r. ABD ve Euro Bölgesi baüta olmak üzere bir çok
geliümiü ülke ard× ard×na resesyona girmiütir. Geliümekte olan ülkelerde ise büyüme
yavaülam×üt×r.
11
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Bu geliümeler sonucunda G–20 ülkeleri 2009 y×l×n×n Nisan ve Eylül aylar×nda iki kez,
2010 y×l×n×n Haziran ay×nda ise bir kez bir araya gelmiü, önemli kararlara imza atm×ülard×r.
Nisan ve Eylül aylar×nda yap×lan zirvelerde mali teüvik programlar×n×n uygulamas× ve G-20
Grubu’nun uluslararas× ekonomik iübirliùinin ana forumu olmas× gibi hususlar karara
baùlan×rken, IMF’nin kota yap×s×n×n da geliümekte olan ülkeler lehine deùiütirilmesi
öngörülmüütür. Söz konusu zirvelerle birlikte, G–20 Grubu uluslararas× ekonomik iübirliùi
için bir ana foruma dönüümüütür. Son olarak, 2010 y×l× Haziran ay×nda AB’de yaüanan
borç krizinin hemen akabinde bir araya gelen G–20 ülkeleri, 2013’e kadar bütçe aç×klar×n×
yar×ya indirmeyi ve 2016 y×l×na kadar Kamu Borç Yükü/GSYH oran×n× düüürmeyi veya
sabitlemeyi taahhüt etmiütir. Bu son zirvede, ülkelerin küresel ekonomik problemlere eü
güdümlü politikalarla çözüm getirmekten bir miktar uzaklaüt×ù× ve uygulanmas× karara
baùlanan politikalar×n üye ülkelerin insiyatifine b×rak×ld×ù× göze çarpm×üt×r. Bu bak×mdan
ülkeler aras×nda önceki dönemlere göre uygulanan politikalar kapsam×nda bir ayr×üma
yaüand×ù× görülmüütür.
2009’un ortalar× ile birlikte özellikle Asya ülkelerinin güçlü büyümesi ve geliümiü ülkelerde
uygulamaya konulan paketlerin etkisi ile piyasalarda bir miktar güven art×ü× yaüanm×üt×r.
Böylece piyasalar×n risk alg×lamalar×n× yans×tan VIX1 endeksi de 2009’un baü×ndan itibaren
düüüü eùilimine girmiütir. 2009 boyunca geçici dalgalanmalara raùmen aüaù× yönlü bir
trend izleyen endeks, küresel ekonomiye iliükin olumlu beklentilerin özellikle Avrupa’da
yaüanan borç krizi nedeniyle bozulmas×yla birlikte, 2010 May×s ay×nda tekrar 40 puan
seviyelerine yükselmiütir. úlerleyen dönemde, Euro Bölgesi ekonomilerini kurtarmak için
aç×klanan IMF ve AB paketinin (Bkz. Kutu: Euro Bölgesi Kamu Borç Krizi) de etkisi ile
piyasalarda güven bir miktar saùlanm×ü ve endeks kritik seviye olan 20 puan civar×na
gerilemiütir.
1
VIX endeksi, teknik olarak S&P-500 üstüne yaz×lan opsiyonlar×n volatilitesini göstermekle birlikte, piyasalarda risk alg×lamas×n×n s×k
s×k kullan×lan bir göstergesi olmuütur.
12
Küresel Ekonomik Gelişmeler
Grafik II.A.2
VIX (Ocak 2009 - Eylül 2010)
60
AB ve IMF'nin
750 +110 milyar
euroluk paketi
G-20 Londra
Zirvesi
50
G-20 Pitsburgh
Zirvesi
40
Avrupa Birli÷i
Borç Krizi
Dubai Krizi
30
20
10
02 Eyl 10
02 A÷u 10
02 Tem 10
02 Haz 10
02 May 10
02 Nis 10
02 Mar 10
02 ùub 10
02 Oca 10
02 Ara 09
02 Kas 09
02 Eki 09
02 Eyl 09
02 A÷u 09
02 Tem 09
02 Haz 09
02 May 09
02 Nis 09
02 Mar 09
02 ùub 09
02 Oca 09
0
G-20 Toronto
Zirvesi
GM øflas edebilece÷ini
AçÕkladÕ
Kaynak: Reuters
Küresel krizin hem geliümiü hem de geliümekte olan ülkelerdeki hane halklar×n×, firmalar×
ve bankac×l×k sektörünü giderek etkisi alt×na almas×, küresel finans piyasalar× üzerindeki
yoùun stresin devam etmesine neden olmuütur. MSCI (Bkz. VII. Mali Piyasalar)
endeksi’nde de 2008 y×l× sonlar×nda tüm dünya borsalar×ndaki düüüülere paralel olarak,
keskin bir düüüü görülmüütür. Ancak, 2008 y×l×n× büyük kay×plarla kapatan borsalar×n
2009 y×l×n×n ilk aylar×nda toparlanmaya baülamas× ve krizle mücadeleye yönelik
uluslararas× mutabakat×n yükselen piyasa ekonomilerini içeren bir görünüm arz etmesi
sonucu, endeks 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinden itibaren yükseliüe geçmiütir. Endeks,
piyasalardaki olumlu havay× yans×tacak biçimde 2010 y×l× Nisan ay×n×n sonlar×na kadar
yükseliü trendini sürdürmüütür. 2010 May×s ay×nda ise Avrupa’da yaüanan bütçe aç×ù× ile
borçlanma krizi ve söz konusu krizin finans piyasas×na yay×lmas×na iliükin endiüelerin
giderek artmas×, tüm dünyada piyasalar× olumsuz etkilemiütir. Özellikle bu dönemden
sonra, MSCI’da aüaù× yönlü bir hareket gözlemlenmiütir.
13
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik II.A.3
MSCI*
460
410
360
310
260
210
160
2008
2009
2010
Kaynak: Morgan Stanley Capital International
*All Country World Index
2010’da baüta Yunanistan olmak üzere Portekiz, úspanya ve úrlanda gibi Euro Bölgesi
ekonomilerinin yaüad×ù× bütçe aç×ù× ve borç stoku problemleri, Euro Bölgesinde
toparlanman×n dünyan×n geri kalan×ndan daha yavaü olacaù×na dair görüüleri
kuvvetlendirmiütir. Bu dönemde özellikle Yunanistan’×n durumu ekonomi gündemini
oldukça fazla meügul etmiü, ülkede küresel krizin olumsuz etkileri kendini büyüme ve
iüsizliùin yan× s×ra artan bütçe aç×klar× ve borç stoklar× ile göstermiütir.
úlerleyen dönemde AB’de giderek derinleüen borç krizi, euronun deùerine iliükin kayg×lar×
artt×rmaya baülam×ü ve küresel ekonominin ikinci bir dip tehlikesi ile karü× karü×ya olduùu
görüüü yayg×nlaümaya baülam×üt×r.
Bunun üzerine söz konusu borç krizinin aü×labilmesi için AB ve IMF, Yunanistan için 110
milyar euroluk bir paketi yürürlüùe koyma karar× alm×üt×r. Bu çerçevede, IMF ile
Yunanistan May×s ay×n×n baü×nda 30 milyar euro tutar×nda bir stand-by anlaümas×
yapm×üt×r. Paketin geri kalan×n×n ise Euro Bölgesi üyeleri taraf×ndan karü×lanmas×na karar
verilmiütir. Söz konusu paketin yan× s×ra euronun geleceùinin garanti alt×na al×nmas× ve
zor durumdaki AB ülkelerinin desteklenmesi amac×yla AB ve IMF’nin ortaklaüa
desteklediùi toplam 750 milyar euroluk bir baüka paket daha aç×klanm×üt×r.
14
Küresel Ekonomik Gelişmeler
2010 y×l×nda artan “küresel dengesizlikler” ekonomi gündemini meügul eden bir diùer
geliüme olmuütur. Bu konuda özellikle Haziran ay×nda yap×lan G-20 zirvesi öncesinde Çin
ile ABD aras×nda yuan×n deùerine iliükin yaüanan gerginlikler t×rmanm×üt×r. Ancak Çin
henüz zirve toplanmadan, iç talepte yaüad×ù× keskin düüüülerin de etkisiyle yuan×n
deùerini bir miktar serbest b×rakacaù×n× aç×klam×üt×r. Söz konusu karar, ABD-Çin
iliükisinde siyasi anlamda bask×y× hafifletse de küresel dengesizlikler sorununun çözümü,
daha radikal önlemler gerektirmektedir.
Genel olarak bak×ld×ù×nda, 2010 y×l×nda iniüli ç×k×ül× da olsa bir toparlanma süreci
yaüanmaktad×r. Küresel ekonomideki büyüme, baüta Asya olmak üzere geliümekte olan
ekonomilerdeki kuvvetli büyümeden, genel çerçevede ise özel talepteki umut verici art×ü
sinyallerinden kaynaklanm×üt×r. Ancak mali sürdürülebilirliùe iliükin problemler May×s
ay×nda ön plana ç×km×ü ve ülkelerin taü×d×ù× riskler Avrupa’da bankac×l×k sektörüne
yay×lm×üt×r. Ayr×ca fon bulma bask×lar× tekrar ortaya ç×km×ü ve interbank piyasalar×na
yay×lm×üt×r. Baüta Euro Bölgesi olmak üzere geliümiü ülkelerde yaüanan söz konusu
problemler, büyüme aç×s×ndan geliümiü ülkeler ile geliümekte olan ülkeler aras×nda
önemli bir ayr×üma olduùunu göstermiütir. Türkiye ile birlikte Asya ülkelerinin baü×n×
çektiùi birçok geliümekte olan ülkede ekonomik faaliyetlerde belirgin bir canlanma
gözlemlenirken, geliümiü ekonomilerde büyüme oranlar× nispeten zay×f seyretmiütir. Tüm
bu risklere raùmen küresel büyümenin yavaü da olsa devam etmesi beklenmektedir.
15
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik II.A.4
2010-2011 IMF Büyüme Tahminleri
7,1
8
6,4
7
6
5
4,8
4
4,2
2,7
3
2,2
1,7
2
1,5
1
0
Dünya
Kaynak: IMF
Geliúmiú Ülkeler
2010
Euro Bölgesi
Geliúmekte olan
Ülkeler
2011
Diùer yandan finansal kriz sebebiyle uygulanan ek mali düzenlemelerin, Euro Bölgesi’nde
2011 büyümesini olumsuz etkilemesi beklenmektedir. ABD’de nispeten daha iyi bir
büyüme öngörülmektedir. Genel çerçevede ise geliümiü ülkelerde mütevazi bir büyüme
performans× beklenmektedir. Geliümiü ülkeler için yüksek kamu borçlar×, iüsizlik ve
bankac×l×k sektöründeki sorunlar en önemli problemler olarak özetlenebilir.
2011 y×l×nda geliümekte olan ülkelerde büyümenin bir miktar azalmas× ve ülkeler aras×nda
farkl×laümas× beklenmektedir. Ayr×ca bu ülkelerde büyümenin Asya ve Güney
Amerika’daki baz× önemli ekonomiler önderliùinde olacaù× öngörülmektedir.
Küresel talebin dengelenmesi ve yap×sal reformlar, gelecekteki büyümenin desteklenmesi
aç×s×ndan büyük önem taü×maktad×r. Bu çerçevede, d×ü fazla veren ülkelerde iç talebe
yönelme eùiliminin devam etmesi, d×ü aç×klar veren ülkelerde ise mali düzenleme ve
finansal sektör reformlar×n×n talebi dengelemesi önem arz etmektedir.
Bugünkü koüullarda orta vadede güçlü, sürdürülebilir ve dengeli bir küresel büyüme için
iddial× ve bütünleyici politika çabalar×na ihtiyaç olduùu bir gerçektir. Küresel ekonomide
belirsizliklerin bir süre daha devam etmesi kaç×n×lmaz görünmektedir. Gelecek dönemde
baüta küresel dengesizlikler olmak üzere yüksek kamu borçlar× ve bütçe aç×klar× gibi
16
Küresel Ekonomik Gelişmeler
problemler
küresel
ekonomi
gündemini
meügul
etmeye
devam
edecek
gibi
görünmektedir.
B. SEÇñLMñì BÖLGELER ñTñBARIYLA EKONOMñK GÖRÜNÜM
1. ABD
2009 y×l×n×n ilk yar×s×nda, ABD ekonomisi önemli ölçüde daral×rken iüsizlik de 1980
y×l×ndan bu yana görülen en yüksek seviyelere ulaüm×üt×r. Bu dönemde çöken dünya
ticareti, ihracat× ve dolay×s×yla büyümeyi olumsuz etkileyen bir faktör olmuütur. Bununla
beraber, eü zamanl× olarak uygulanan ve daha önce görülmemiü büyüklükteki para ve
maliye politikalar× yard×m×yla, y×l×n ikinci yar×s×nda tüketim harcamalar× baüta olmak üzere,
emlak ve finans piyasalar×nda bir miktar istikrar saùlanm×üt×r. Söz konusu teüvikler
sayesinde ABD ekonomisi, 2009 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde yüzde 1,6 son çeyrekte ise
yüzde 5,0 büyümüütür. Ancak özel talep, bu dönemde de kriz öncesi dönemin alt×nda
kalm×üt×r. 2009 y×l×n×n son çeyreùinde hane halk×n×n servetindeki iyileüme, tüketimi bir
miktar artt×r×rken, küresel ticarette ve ticari ortak olan ülkelerdeki toparlanma, ihracat×n
büyümeye katk×s×n× artt×ran unsurlar olmuütur.
2010 y×l×n×n ilk çeyreùi ile beraber yavaülayan ABD ekonomisi, yüzde 3,7 büyümüütür. Bu
dönemde, özel tüketimde ve yat×r×mlarda art×ü olmas×na raùmen, ihracattaki h×zl× azalma
büyümeyi olumsuz etkileyen faktörlerden biri olmuütur. 2010’un ikinci çeyreùinde ise
büyüme daha da yavaülam×ü ve yüzde 1,7 olarak gerçekleümiütir. Özel tüketimin bir
miktar artmas×na raùmen, ithalattaki h×zl× art×ü ve stoklardaki yavaülama, ikinci çeyrekte
büyümeyi olumsuz etkilemiütir.
Öte yandan, iü gücü piyasalar× 2010’da da zay×f görünümünü korumuütur. ABD’de 2009
y×l×nda iüsizlik oran× yüzde 9,3 düzeyinde gerçekleümiütir. 2010 Eylül ay×nda yüzde 9,6
olan iüsizlik oran×n×n, y×lsonu itibar×yla yüzde 9,7 olarak gerçekleümesi beklenmektedir.
Finansal piyasalar üzerindeki bask×larla beraber kredi koüullar×ndaki s×k×ü×kl×klar da devam
etmektedir. Hisse senedi piyasalar× ise 2009’un ilk aylar×ndaki olumsuz görünümünden
daha iyi durumdad×r. Finansal sistemde risk alg×lamalar×n×n deùiümesi ve kredi veren
kurumlar×n standartlar×n× s×k×laüt×rmas× kredi talebinin zay×flamas×na yol açmaktad×r. Buna
ek olarak bilançosu hala tam olarak krizin doùurduùu zararlardan ar×nd×r×lamam×ü bir çok
bankan×n varl×ù× büyümenin önünde önemli bir risk unsuru olarak durmaktad×r.
17
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Söz konusu koüullar alt×nda ABD’de tedrici bir toparlanma bekleyen IMF, 2010 y×l×nda
ülke ekonomisinin yüzde 2,6, 2011’de ise yüzde 2,3 büyümesini beklemektedir. 2011’de
büyümede beklenen söz konusu düüüüün ard×ndaki temel etken ise mali ve parasal
teüviklerin geri çekilecek olmas×d×r.
2. Euro Bölgesi
Euro Bölgesi’nde ekonomik faaliyetler, özellikle yükselen petrol fiyatlar×n×n etkisiyle Eylül
2008’deki finansal çöküüten daha önce yavaülamaya baülam×üt×r. O dönemde, Avrupa
ekonomilerinin baz× zay×fl×klar×na karü×n ekonomik dalgalanmadan kurtulabileceùi
düüünülmekteydi. Ancak AB’nin finansal sistemi yaüanan ekonomik üoktan beklenenden
daha derin etkilenmiütir. Baz× önemli Avrupa Bankalar×’ndaki ABD orijinli varl×klarda
giderek artan kay×plar×n korkusu 2008 Eylül ay×nda piyasalarda donmaya yol açm×üt×r.
Kredi piyasalar×nda yaüanan bu donma ile beraber finansal kriz çok h×zl× bir üekilde
2008’in son çeyreùinde reel ekonomiyi etkisi alt×na alm×üt×r. Çözüm getirmek amac×yla
uygulanan baz× finansal politikalar yeterince anlaü×l×r ve koordineli olmad×klar× için çok
etkili olamam×üt×r.
Euro Bölgesi 2009’un ilk iki çeyreùinde küçülmeye devam etmiütir. 2009’da bölgenin
tümünde yaüanan bu daralma; özellikle azalan yat×r×mlardan kaynaklanan iç talepteki
daralman×n ve birbirine entegre olmuü ekonomiler aras×ndaki ticaretin azalmas×n×n bir
sonucudur. Varl×k fiyatlar×nda, özellikle de gayrimenkul fiyatlar×nda yaüanan patlaman×n
olumsuz etkisi úrlanda ve úspanya gibi ülkelerde ekonomik faaliyetlerde sert düüüülere yol
açm×üt×r. 2009 y×l×nda daha az d×ü ticaret aç×ù× olan ülkeler genellikle krizden daha az
etkilenmiülerdir. Ancak ihracat eksenli ekonomisi göz önüne al×nd×ù×nda Almanya bu
durumun bir istisnas× gibi görünmektedir. Almanya 2009’da d×ü talebin düümesinden çok
olumsuz etkilenmiütir. Almanya’ya k×yasla daha az d×üa aç×k olan ve daha geniü bir kamu
sektörüne sahip olan Fransa ise krizden daha az etkilenmiütir.
Krize karü× uygulanan makroekonomik politikalar genel olarak bölgedeki ülkelerin sahip
olduùu imkanlara göre farkl×l×klar göstermiütir. Kredi piyasalar×n×n kötü durumu
dolay×s×yla geliümiü ülkelerde merkez bankalar× bir yandan faizleri sert bir üekilde
düüürürken baz× al×ü×lmad×k önlemler de alm×ülard×r. Söz konusu önlemlere örnek olarak;
Avrupa Merkez Bankas×’n×n ipotekli tahvilleri sat×n almas× gösterilebilir. Avrupa’da çoùu
geliümiü ülke finans sektörlerini özellikle garantiler yoluyla desteklemek için bütçe
kaynaklar×n× kullanm×üt×r. Doùrudan sermaye enjeksiyonlar× ve varl×k al×mlar× ise s×n×rl×
18
Küresel Ekonomik Gelişmeler
kalm×üt×r. Ancak Belçika ve úrlanda bu durumun istisnas× olarak gösterilebilir. Almanya ve
úspanya baüta olmak üzere birçok ülke ekonomiye daha geniü ölçüde destek saùlamak
için çok geniü teüvik paketlerini uygulamaya koymuütur.
Uygulamaya konulan söz konusu önlemlere raùmen Euro Bölgesi’nde ve daha genel
olarak Avrupa’da toparlanma süreci 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùi ile beraber dünyan×n diùer
bölgelerinin gerisinde kalm×üt×r. Hatta bu dönemde Avrupa’da yaüanan büyük kamu
aç×klar× ve borç stoklar×n×n yol açt×ù× problemler küresel ekonomideki toparlanman×n
önünde önemli bir risk unsuru olarak öne ç×km×üt×r.
Küresel krize çok büyük dengesizliklerle giren Avrupa özellikle, 2010’un ikinci çeyreùinde
büyük problemler yaüam×üt×r. Avrupa ülkeleri içinde en büyük problemleri yaüayan ülkeler
büyük d×ü ticaret aç×klar× ve iç dengesizliklere sahip olan ülkeler olmuütur. únüaat
sektöründe ve kredi art×ülar×nda yaüanan gerileme ile beraber yaüanan bankac×l×k sektörü
problemleri baz× Euro Bölgesi ekonomilerinde üretimin gerilemesine yol açm×üt×r. Öte
yandan üretimdeki büyük gerileme, krizle baùlant×l× olarak al×nan yüksek maliyetli
önlemler úrlanda, Yunanistan, Portekiz ve úspanya gibi ülkelerde büyük kamu aç×klar×na
yol açm×üt×r.
Bu sorunlar Avrupa’daki toparlanma sürecinin önünde önemli bir engel oluüturmaktad×r.
Birçok Euro Bölgesi ekonomisinde toparlanma süreci yüksek bütçe aç×klar×, kamu borç
sorunu ve d×ü ticaret dengesindeki aç×klar nedeniyle s×n×rl× kalm×üt×r. Söz konusu
problemlerin Avrupa’n×n geri kalan×na yay×lma riski de bulunmaktad×r. Özellikle 2010
y×l×n×n Nisan ve May×s aylar×nda Yunanistan’da yaüanan kamu borç stoku ve likidite
problemleri, finans piyasalar×n×n durumunun normalleümesinin önünde önemli bir engel
olmuütur. Bunun yan× s×ra, Avrupa’da finans sektörüne yap×lan müdahalelerin temel
sebebi olan bankac×l×k sektöründeki problemler normale dönüüü yavaülatan bir diùer
unsur olarak öne ç×km×üt×r. Tüm bunlara ek olarak d×ü finansmanda yaüanan sorunlar,
hane halk× ve iü dünyas× bilançolar×ndaki dengesizlikler gibi baz× faktörler de krizden derin
bir üekilde etkilenen geliümekte olan baz× Avrupa ülkelerindeki toparlanmay× da olumsuz
etkilemiütir.
Bununla beraber Avrupa’da toparlanman×n devam etmesini saùlayabilecek faktörler de
mevcuttur. úlk olarak küresel ticaretteki normalleüme Euro Bölgesinde büyümeye katk×
saùlam×üt×r. úkinci ve daha önemli faktör ise Euro Bölgesi ülkelerinin ve uluslararas×
kuruluülar taraf×ndan uygulamaya koyulan makroekonomik ve finansal destek önlemleri
19
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
olmuütur. Yaüanan birçok olumsuzluùa raùmen Euro Bölgesi ekonomilerinin 2010’da
yüzde 1,7, 2011’de ise yüzde 1,5 büyüyeceùi tahmin edilmektedir.
3. Japonya, Çin ve Geliímekte Olan Asya
2008 y×l×nda yaüanan durgunluk birçok Asya ekonomisini beklenenden daha derin
etkilemiü olsa da 2009 y×l×yla birlikte bu ekonomilerde toparlanma h×zl× bir üekilde kendini
göstermiütir. Japonya hariç hemen tüm Asya ekonomilerinde üretimdeki büyüme
beklenenden yüksek gerçekleümiütir. Asya ülkelerinde görülen toparlanma dünyan×n geri
kalan×na göre de daha dengeli olmuütur. Söz konusu durum bu ülkelerde büyümenin
hem iç talep hem de d×ü talep yoluyla desteklenmesinden kaynaklanm×üt×r.
Asya’daki toparlanmay× üç temel faktör desteklemiütir:
x 2008’de çöken dünya ticaretindeki h×zl× düzelmenin ihracat odakl× Asya ülkelerine
olumlu etkisi bu faktörlerin baü×nda gelmektedir.
x Artan büyüme ve risk iütah×n×n etkisi ile bölgeye sermaye giriüleri artm×üt×r. Bu
durum bölge ekonomilerinin çoùunda likidite bolluùuna yol açm×üt×r.
x Asya ülkelerinde hem özel hem de kamu bileüenleriyle birlikte iç talebin kal×c× bir
nitelikte olmas× 2009 y×l×ndaki toparlanman×n h×z×n× olumlu etkileyen üçüncü
faktör olmuütur.
Ayr×ca düüük kamu borç stoklar× sayesinde Asya ülkeleri, zaman×nda ve güçlü konjonktür
karü×t× politikalar× uygulama imkan× bulmuülard×r. IMF’ye göre uygulanan söz konusu
politikalar×n 2009’da bölge ekonomisinin büyümesine katk×s× yüzde 1,75 olmuütur.
Asya ekonomisi 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda da toparlanmas×n× sürdürmüütür. Bölgede
ekonomik
faaliyetler
ihracattaki
canl×l×k
ve
kuvvetli
yurtiçi
talep
taraf×ndan
sürdürülmüütür. úhracat, geliümiü ülkelerde talebin toparlanmas×ndan olumlu bir üekilde
etkilenmiütir. úç talep ise artan sermaye giriülerine ve Euro Bölgesi’ndeki yaüanan
olumsuzluklara karü×n 2009 y×l×ndaki ivmesini 2010 y×l×nda da bütün bölgede
korumuütur. Bu görünüm çerçevesinde IMF de Asya için yapt×ù× 2010 büyüme tahminini
yüzde 7,5’den yüzde 7,9’a ç×karm×üt×r.
Çin güçlü iç talebi sayesinde önümüzdeki dönemde toparlanma sürecine devam edecek
gibi görünmektedir. Nitekim 2009’da Çin, hükümetin öngördüùü yüzde 8’lik büyüme
hedefini aüm×üt×r. Özellikle Çin’deki kuvvetli talebin baüta sermaye mallar× ve ticari mal
20
Küresel Ekonomik Gelişmeler
ihracatç×s× olan Asya ülkelerine olumlu biçimde yans×mas× beklenmektedir. Çin’de
ihracat×n getirisi ve dayan×kl× iç talep, varl×ù×n× 2010 y×l×n×n ilk yar×s× boyunca
sürdürmüütür. IMF de Çin’in 2010 y×l×nda yüzde 10,5 büyüyeceùini tahmin etmektedir.
2011 y×l×nda ise kredi büyümesini yavaülatacak önlemlerin al×nmas×yla birlikte büyümenin
yüzde 9,6 olacaù× tahmin edilmektedir.
2010’da Japonya’da ihracat çok belirgin olmayan bir toparlanma saùlam×ü olsa da,
bunun iç talebe olan etkisi s×n×rl× kalm×üt×r. Ülkede iç talebin; yeniden ortaya ç×kan
deflasyon, süregelen aü×r× kapasite ve zay×f iü gücü piyasas× gibi faktörlerin etkisi ile
güçsüz kalmas× beklenmektedir. 2010 y×l×nda yendeki deùerlenmenin ihracat×n
büyümeye olan katk×s×n× olumsuz etkilemesi beklenmektedir. Sonuç olarak ülkenin
ekonomik görünümü, saùlanacak maliye politikas× desteklerine ve küresel ekonominin
durumuna baùl× olacakt×r. 2011 y×l×nda ise daha geniü tabanl× bir büyüme
beklenmektedir.
4. Ortadoðu ve Kuzey Afrika
Orta Doùu ve Kuzey Afrika ekonomileri yaüad×klar× gerilemenin ard×ndan tekrar yüksek
bir h×zda büyümelerini sürdürmektedir. Bölgede toparlanmay× deùiüik faktörler
etkilemektedir. úlk olarak, yüksek emtia fiyatlar× ve d×ü talep, bölgedeki bir çok
ekonominin ihracat×n× ve üretimini artt×rm×üt×r. úkinci olarak hükümetlerin uygulamaya
koyduùu
harcama
programlar×
toparlanman×n
h×zlanmas×nda
anahtar
bir
rol
üstlenmektedir. Öte yandan Kuveyt ve Birleüik Arap Emirlikleri gibi baz× ülke
ekonomilerinde k×r×lgan finansal sektör ve zay×f emlak piyasalar× toparlanma sürecini
gizlemektedir. Ayr×ca Avrupa’daki zay×f toparlanma ihracattaki büyümeyi, yurtd×ü×nda
çal×üanlardan elde edilen gelirleri ve turizm gelirlerini olumsuz etkilemektedir. Bu faktörler
göz önüne al×nd×ù×nda IMF 2010 y×l×nda bölge genelinde ekonominin yüzde 4,1, 2011’de
ise 5,1 büyüyeceùini öngörmüütür.
Bölge ekonomileri için iki önemli risk söz konusudur. úlk olarak geliümiü ülkelerde
toparlanman×n yavaülamas×yla birlikte bölge ülkelerinin turizm gelirlerinin ve emtia
fiyatlar×n×n olumsuz etkilenmesi önemli bir risk faktörüdür. Bu durum bölge ülkelerinin
ihracat gelirlerini, bütçe ve d×ü ticaret dengelerini olumsuz etkileyebilir. Bir diùer risk
faktörü de etkileri bir miktar s×n×rlanm×ü olan Dubai Borç Krizi’ne benzer bir sürecin tekrar
yaüanmas× ve bu sürecin finansal sektör baüta olmak üzere bölgedeki tüm ekonomik
aktiviteyi olumsuz etkilemesidir.
21
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
KÜRESEL KRñZ NASIL ORTAYA ÇIKTI?
Geride b×rakt×ù×m×z iki y×ll×k süreç hem küresel ekonomi, hem politika yap×c×lar aç×s×ndan
karmaüa dolu bir süreç olmuü, küresel ekonomi istikrarl× büyüme oranlar×n×n ve düüük
enflasyonun görüldüùü uzun bir dönemin ard×ndan, uluslararas× boyutta ve daha önce
görülmemiü derinlikte bir finansal kriz yaüam×üt×r.
Kriz öncesinde yaüanan büyük iyimserlik döneminde, geliümiü ülkelerde makroekonomik
aktivite al×ü×lmad×k ölçüde istikrarl× bir seyir izlemiütir. Baüta geliümekte olan ekonomilerin
küresel ekonomiyle bütünleümesi olmak üzere; yap×sal ekonomik deùiüimler, daha iyi
para politikas× uygulamalar× ve tabi ki konjonktürel etkiler, söz konusu dönemi oluüturan
baz× temel etkenler olarak gösterilebilir.
Bu dönemde risk iütah×n×n çok olumlu seyretmesi sonucu baüta ABD ve úngiltere olmak
üzere birçok geliümiü ülkede hane halk× ve iü dünyas× borçluluk oranlar×nda önemli
yükseliüler görülmüütür. Borçlarda yaüanan söz konusu yükselmeye “finansal yenilik”
(financial innovation) dalgas× da eülik etmiütir. Varl×ùa dayal× menkul k×ymetlerin
hacminde önemli bir art×ü görülmüü ve bir çok yeni finansal varl×k ortaya ç×km×üt×r.
Örneùin, yat×r×mc×lar×n kendilerini iflas riskine karü× güvence alt×na almalar×n× saùlayan
CDS’lerin (Credit Deafult Swap) (Bkz. VII. Mali Piyasalar) hacminde ve CDO’lar
(Colleateralized Debt Obligations), MBS’ler (Mortgage Backed Securities) gibi çeüitli
sekuritizasyon araçlar×nda büyük art×ülar görülmüütür.
Krizin nedenleri üzerine geliüen tart×ümalar× yap×sal sebepler ve parasal sebepler olmak
üzere iki ana perspektifte ay×rmak mümkündür. Yap×sal perspektif, “Tasarruf Fazlas×” ve
buna baùl× olarak Global Dengesizlikler temas× üzerine oturmaktad×r (Bkz. Kutu: Küresel
Dengesizlikler). Bu yaklaü×m, Global Dengesizliklerin uzun vadeli faizleri düüük tuttuùunu
ve ABD’nin yat×r×mlar için doùal bir çekim merkezi haline geldiùini öne sürmektedir.
Parasal perspektif ise, sorunu 2004 y×l×ndan beri ABD’nin uygulad×ù× aü×r× gevüek para
politikalar×nda görmektedir. Ancak her iki görüü de, krizin ard×nda baüta regülasyon
olmak üzere bir çok mikro sorunun varl×ù×n× kabul etmektedir. Söz konusu mikro
problemler aüaù×daki gibi özetlenebilir:
x
Bu istikrarl× süreç devam ettikçe piyasa söz konusu sürecin kal×c× olduùuna ikna
olmuü ve risk primleri bir hayli düümüütür. Öte yandan, gevüek para politikas×n×n da
etkisiyle k×sa ve uzun dönem reel faizler de düümüütür. Düüük faiz oranlar× ve risk
görünümü, finansal kurumlar× ve bankalar× daha fazla borçlanmaya teüvik etmiütir. Sonuç
olarak finansal kurumlar bilançolar×nda yer alan sermaye yükümlülüklerini daha rahat
karü×layabilmek için bilanço d×ü× iülemlerini artt×rm×üt×r.
x
Banka kredilerinde, özellikle mortgage kredilerinde yaüanan söz konusu art×üa
raùmen, kredi veren kesim söz konusu kredilerin geri dönüp dönmeyeceùi ile
ilgilenmemiütir. 2006-2007 y×llar× aras×nda geri dönmeyen mortgage kredilerindeki art×ü
kredi verenlerin söz konusu davran×ü×n×n bir sonucu olarak gösterilebilir.
22
Küresel Ekonomik Gelişmeler
x
Kriz, riski geniü bir alana daù×tmas× gereken seküritizasyon iülemlerinin asl×nda
riski bankac×l×k sisteminin içinde tuttuùunu göstermiütir. Dolay×s×yla borçlu varl×klar
bankac×l×k sisteminin d×ü×nda yer alan yat×r×mc×lara deùil, baüka bankalar×n gayrimenkul
ticareti ile ilgili departmanlar×na sat×lm×ü ve k×sa vadeli fonlarla finanse edilmiütir.
x
Asimetrik enformasyon problemleri de krizin ortaya ç×k×ü×nda can al×c× bir rol
oynam×üt×r. Varl×ùa dayal× olarak ç×kar×lan menkul k×ymetlerin büyük çoùunluùu oldukça
karmaü×kt×r. Söz konusu menkul k×ymetler (CDO) içlerinde on binleri hatta yüz binleri
bulan mortgage sözleümelerini bar×nd×rmaktad×rlar. Bu durumda söz konusu varl×klar×n
hangi tür riskleri taü×d×ù×n× takip edebilmek imkans×z hale gelmiütir. Finansal varl×klar×n bu
karmaü×kl×ù×, piyasalar iyi durumdayken ve iflaslar düüük olduùunda her hangi bir soruna
yol açmam×üt×r. Ancak koüullar×n kötüleümesi ile birlikte bu varl×klar× anlamak ve
fiyatland×rmak imkans×z hale gelmiütir.
x
Bir baüka enformasyon problemi ise finans sektörünün birbiriyle s×k× bir üekilde
baùl× olmas×ndan kaynaklanm×üt×r. Normal dönemlerde bir bankan×n sektördeki diùer
bankalar×n risk sahas×n× bilmesi çok önemli deùildir. Ancak kriz sürecinde birbirlerine ait
bir çok varl×ù× ellerinde bulunduran bankalar×n diùer bankalar×n taü×d×ù× riskler hakk×nda
bilgi sahibi olmas× gerekmektedir. Dolay×s×yla finansal varl×klar×n taü×d×ù× risklerin
belirlenmesinin imkans×zl×ù× söz konusu risk alanlar×n×n da belirlenmesini imkans×z hale
getirmiütir. Bankalar diùer bankalar×n ne kadar risk taü×d×ù×n× belirleyememiütir.
Krizin reel sektöre yay×lmas× ise bankalar×n borç verme standartlar×nda s×k×laümaya
gitmesi sonucunda ortaya ç×kan kredi daralmas× yoluyla olmuütur. ABD, úngiltere ve Euro
Bölgesi verileri 2007 ortalar×ndan itibaren kredi arz×n×n azald×ù×n× göstermektedir.
Küresel has×lan×n büyük ölçüde gerilemesi ise üç temel sebebe baùlanabilir;
x
Gelecekte krediye eriüebilme beklentilerinin h×zla bozulmas×,
x
Finansal sektörde yaüanan büyük erime dolay×s×yla artan belirsizliùin, tasarruf
tedbirlerinin artmas×na, yat×r×m projelerinin ertelenmesine ve stoklarda azalmaya neden
olmas×,
x
Küresel ticaretin 2008’in 4.çeyreùi itibariyle çökmesi
Daha önce yaüananlar finansal krizlerin diùer krizlere göre hem daha derin, hem de daha
uzun ömürlü olduùunu göstermiütir. Bu konuda yap×lan baz× çal×ümalardan elde edilen
bulgular× k×saca özetlersek; varl×k fiyatlar×ndaki çöküüler derin ve uzun olmaya eùilimlidir,
bankac×l×k krizlerinin ard×ndan üretimde büyük ve uzun süren düüüüler görülür ve
çöküüler tipik olarak kamu borç stoklar×nda kal×c× art×ülara neden olur. Küresel krizden
elde edilen bulgular da bu duruma iüaret etmektedir. Krizin hem iü çevrimlerinde hem de
uzun dönemli büyüme patikas×nda önemli etkiler yaratacaù× düüünülmektedir.
23
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
KÜRESEL DENGESñZLñKLER
Küresel dengesizlikler en basit üekilde, cari aç×k ve fazlalar×n belli ülke ve bölgelerde
yoùunlaümas× ve “istikrarl×” bir seyir izlemesi olarak tan×mlanabilir. Bir anlamda
ülkelerdeki tasarruf ve yat×r×m dengelerinin giderek bozulmas× anlam×na da gelen küresel
dengesizlikler problemi, IMF taraf×ndan da karü×m×zda duran en önemli makroekonomik
sorunlar×n baü×nda gösterilmektedir.
Küresel dengesizlikler; tasarruf davran×ülar×ndaki, sermayenin getiri oran×ndaki ve deùiüik
varl×klar×n risk derecelerindeki (veya likiditelerindeki) farkl×l×klardan kaynaklanabilirler.
Dolay×s×yla küresel dengesizlikler ilk bak×üta o kadar olumsuz deùildir. Bu yüzden bu
dengesizliklerin arkas×ndaki faktörlerin aç×klanmas× büyük önem taü×maktad×r. Söz
konusu dengesizliklerin doùas×, zaman içinde farkl× sebepler dolay×s×yla sürekli deùiüim
geçirmiütir. Bu çerçevede kriz öncesi dönemde küresel dengesizlikler; 1996-2000, 20012004 ve 2005-2008 olmak üzere üç farkl× dönem etraf×nda ele al×nabilir.
Küresel Dengesizlikler
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
ABD
Petrol øhracatçÕlarÕ
Alm+Jpn
OCADC
Çin +EMA
Di÷er
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
-0,8
Fark
Kaynak: IMF
1996-2000 aras×ndaki dönemde ABD’de teknolojik ilerleme ve daha yüksek verimlilik
art×ü× beklentilerine baùl× olarak yat×r×mlar artarken, Asya krizi ve Japonya’n×n yaüad×ù×
uzun süreli krize baùl× olarak Doùu Asya’da yat×r×mlar düümüütür. Söz konusu durum, bu
dönemde yaüanan küresel dengesizliklerin temelini oluüturmaktad×r. Ancak bu
dengesizlikler, sermayenin karl×l×k beklentilerindeki deùiüimleri yans×tacak üekilde yeniden
daù×lmas×na olanak verdiùinden olumlu olarak nitelendirilebilir.
24
Küresel Ekonomik Gelişmeler
2000 y×l×n×n baülar× ile beraber durum deùiümiütir. Bu dönemde ABD’nin d×ü ticaret aç×ù×
küresel GSYH’nin yüzde 1,4’üne yaklaüm×üt×r. Bunun en temel sebebi ise azalan kamu
tasarruflar×n×n toplam tasarruflar× aüaù× çekmesi olmuütur. Öte yandan Japonya ve
geliümekte olan Asya baüta olmak üzere petrol ihracatç×s× ülkeler ve baz× çekirdek Avrupa
ülkeleri d×ü fazla vermeye devam etmiütir. ABD’deki düüük tasarruflar ve yüksek kamu
aç×klar× göz önünde bulundurulduùunda söz konusu dengesizliùi olumsuz olarak
görebiliriz.
2005-2008 döneminde ise varl×k piyasas×ndaki aü×r× deùerlenmeler, düüük tasarruf ve
yüksek yat×r×m gibi baz× faktörler küresel dengesizlikler üzerindeki etkilerini art×rm×üt×r.
Aç×k veren ülkeler taraf×nda, ABD’de zaten devam etmekte olan düüük tasarruf düzeyleri
úrlanda, úspanya ve úngiltere gibi ülkelerde de görülmeye baülanm×üt×r. Fazla veren ülkeler
taraf×nda ise Çin, yat×r×mlardan daha h×zl× artan tasarruf oranlar× ile d×ü fazlas×n× önemli
ölçüde artt×rm×üt×r. Öte yandan petrol ihracatç×s× ülkeler; yükselen petrol fiyatlar×
sayesinde d×ü fazlalar×n× artt×rmaya devam etmiütir. Bu dönemde çekirdek Avrupa ülkeleri
de fazla vermeye devam etmiülerdir. ABD’de bütçe aç×klar×, aü×r× iyimser beklentiler ve
emlak piyasas×n×n aü×r× üiükinliùi göz önünde bulundurulduùunda söz konusu aç×klar
olumsuz dengesizliklere bir örnek olabilir. Öte yandan Avrupa ülkelerinin baülang×çta
olumlu olarak nitelendirilebilecek d×ü aç×klar×, daha sonra kredi ve varl×k piyasalar×ndaki
aü×r× üiükinlik dolay×s×yla olumsuz bir görünüm kazanm×üt×r.
Kriz sürecinde ise talepteki azalman×n dayan×kl× tüketim ve yat×r×m mallar× üzerindeki
olumsuz etkisi, fazla veren ülkelerin d×ü ticaret fazlalar×n× azalt×rken, aç×k veren ülkelerin
d×ü ticaret dengeleri üzerinde olumlu bir etki yaratm×üt×r. 2010 y×l×n×n May×s ve Haziran
aylar×nda ise ABD ile Çin aras×nda yuan×n aü×r× deùerli olmas× dolay×s×yla yaüanan
gerginlikler küresel dengesizlikler konusunu gündeme yeniden taü×m×üt×r. Söz konusu
gerginlikler Çin’in Haziran ay×ndaki G-20 zirvesi öncesinde yuan×n deùerini serbest
b×rakmas×yla bir miktar ortadan kalkm×ü olsa da küresel dengesizlikler konusu hala
önemini korumaktad×r.
Küresel dengesizliklerin gelecekte nas×l bir görünüm alacaù×n× üç temel senaryo
çerçevesinde ele alabiliriz:
údeal senaryo çerçevesinde ABD’de tedrici bir mali düzelmenin yan× s×ra Çin’de deùeri
artan yuan sayesinde tasarruflarda bir azalma öngörülmektedir. Sonuç olarak bu
senaryoya göre temel bozulmalar azal×rken, küresel dengesizlikler azalmakta; dengeli ve
sürdürülebilir bir küresel büyüme gerçekleümektedir.
úkinci bir senaryo ise Çin’in iç talebini düüürmesine karü×n reel kurdaki deùerlenmeye bir
önlem almad×ù×n× öngörmektedir. Öte yandan net ihracatta çok az bir iyileüme gösteren
ve gevüek para politikas× uygulama gücüne sahip olmayan ABD ise mali teüvikleri
k×smakta isteksiz davranacak ve büyük aç×klar vermeye devam edecektir. Bu senaryo
etraf×nda sürmekte olan olumsuzluklar azalmazken, küresel dengesizlikler de giderek
artacakt×r.
Üçüncü ve son senaryoda ise Çin’in ikinci senaryodaki gibi davrand×ù× kabul
edilmektedir. Ancak ABD kademeli olarak mali teüviklerini k×smaktad×r. Sonuçta bu
senaryo etraf×nda ABD’de büyüme h×z kesecek ve bu da tüm dünyay× etkileyecektir.
Ülkeler iç taleplerini artt×rma üans× bulduklar×nda ve büyümeyi saùlad×klar×nda ise sonuç
yine küresel yavaülama riski taü×yan dengesiz bir büyüme olacakt×r.
25
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
EURO BÖLGESñ KAMU BORÇ KRñZñ
Krizle mücadele amac×yla geliümiü ülkeler baüta olmak üzere küresel ölçekte uygulamaya
konulan geniüleyici maliye politikalar× ve bankac×l×k krizi, 2009 y×l×nda bütçe aç×klar×nda
ve kamu borç stoklar×nda h×zl× art×ülara sebep olmuütur. Baüta Yunanistan olmak üzere
Portekiz, útalya, úspanya ve úrlanda gibi Euro Bölgesi ekonomilerinde yüksek borç stoklar×
ve bütçe aç×klar× sürdürülemez hale gelmiü ve söz konusu ülkelerin kamu maliyesinde
ciddi sorunlar yaratm×üt×r. Avrupa’da yaüanan bu sorunlar, euroya iliükin beklentileri
olumsuz etkilemiü ve euro büyük deùer kay×plar× yaüam×üt×r. Bu süreçte Avrupa Para
Birliùinin geleceùi ve krizden olumsuz etkilenen euronun rezerv para olma özelliùi hatta
euronun varl×ù× tart×ü×l×r hale gelmiütir.
Bu geliümeler Euro Bölgesi ekonomileri üzerinde finansal bask×lara yol açm×üt×r. Bu
durum PIIGS olarak adland×r×lan Portekiz, útalya, úrlanda, Yunanistan ve úspanya gibi bir
çok Euro Bölgesi ekonomisinde risk priminin daha önce görülmemiü düzeyde artmas×na
neden olmuütur. Söz konusu problemler, bu ülkelerin borçlar×n× ödeyememeleri halinde
ödenecek risk primi olarak da adland×rabileceùimiz CDS primlerinin yükselmesine neden
olmuütur.
PIIGS Ülkelerinde CDS
1200
1000
800
600
400
200
0
2008
2009
Portekiz
øtalya
2010
ørlanda
Yunanistan
øspanya
Kaynak: Bloomberg
AB’de yaüanan bu geliümeler üzerine euronun geleceùinin garanti alt×na al×nmas× ve zor
durumdaki AB ülkelerinin desteklenmesi amac×yla birçok önlem hayata geçirilmektedir.
Bu çerçevede AB ve IMF’nin ortaklaüa saùlayacaù× toplam 750 milyar euroluk bir paket
aç×klanm×üt×r. Söz konusu pakete AB’nin katk×s×n×n 500 milyar euro olacaù× aç×klanm×üt×r.
Kurtarma paketinin 440 milyar euroluk k×sm× AB ülkelerinin katk×lar×yla temin edilirken,
60 milyar euroluk k×s×m ise üu anda da kullan×lmakta olan bir ödemeler dengesi destek
fonunun geniületilmesiyle karü×lanmas×na karar verilmiütir. IMF ise AB taraf×ndan ortaya
konulan her 2 euro için 1 euro katk×da bulunacaù×n× aç×klam×ü ve 250 milyar euroya
ulaüan bu taahhüt ile paketin boyutu 750 milyar euroya ulaüm×üt×r.
Söz konusu paketin aç×klanmas×yla beraber, Avrupa Merkez Bankas× da (ECB) parasal
aktar×m mekanizmalar×n×n iüleyiüini engelleyen piyasa gerilimlerini aüabilmek için
müdahale edeceùini aç×klam×üt×r. Bu çerçevede ECB, fonksiyonunu yeterince yerine
getiremeyen bono piyasalar×na derinlik ve likidite saùlama karar× alm×üt×r. Böylece zor
durumdaki ülkelerin, bono piyasalar× üzerindeki gerilimlerinin azalt×lmas× hedeflenmiütir.
26
2 0 1 0
III
BÜYÜME
27
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
28
Büyüme
III. BÜYÜME
A. 2009: GLOBAL KRñZ VE DARALMA
Türkiye ekonomisi, 2001 y×l×nda yaüanan yüzde 5,7’lik daralman×n ard×ndan, 2002
y×l×ndan itibaren güçlü bir büyüme dönemine girmiü, Gayri Safi Yurtiçi Has×la (GSYH)
2002–2007 döneminde, ortalama olarak yüzde 6,8 büyümüütür. Bu olumlu tabloda,
2001 sonras×nda gerçekleütirilen yap×sal reformlar, siyasi istikrar ve olumlu küresel
geliümeler önemli rol oynam×üt×r. Bu yüksek büyüme döneminin yaratt×ù× cari aç×ù×n
finansman×nda ise uygulanan doùru politikalar ve küresel likidite bolluùu sayesinde sorun
yaüanmam×üt×r.
Ekonomideki büyüme, küresel krizin de etkisiyle 2008 y×l×nda önemli oranda h×z kesmiü,
y×ll×k büyüme oran× yüzde 0,7’ye kadar gerilemiütir. Türkiye ekonomisi, 2008 y×l×n×n son
çeyreùinden 2009 y×l×n×n son çeyreùine kadar süren bir daralma süreci yaüam×üt×r. Söz
konusu daralma 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde derinleümiü, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden
itibaren h×z kesmeye baülam×üt×r. 2009 y×l×nda ekonomi yüzde 4,7 daralm×üt×r.
Grafik III.A.1
GSYH Büyüme OranlarÕ (Yüzde)
2002-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2003-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2004-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2005-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2006-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2007-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2008-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2009-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2010-Ç1
Ç2
15
12
9
6
3
0
-3
-6
-9
-12
-15
Kaynak: TÜøK
29
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
2009 y×l×n×n son çeyreùinde, yüzde 6’l×k büyümeyle ekonomi toparlanmaya baülam×üt×r.
Söz konusu dönemdeki büyümede, iktisadi faaliyetler yönünden imalat sanayindeki art×ü
etkili olurken; harcamalar yönünden ise özel sektör tüketimi, kamu sektörü tüketimi ve
stok deùiüimindeki büyüme etkili olmuütur.
Tablo III.A.1
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla
2010
2009
Sabit Fiyatlarla Geliíme HÜzÜ
Deflatör
Cari Fiyatlarla
(Milyon TL)
(Yüzde)
(1998=100) (Yüzde) (Milyon TL)
Geliíme HÜzÜ
(Yüzde)
Ç1
20.885
-14,6
13,2
208.546
-3,3
Ç2
23.298
-7,6
3,7
226.326
-4,2
6 AylÜk
44.182
-11,1
8,2
437.872
-3,8
Ç3
27.265
-2,7
2,8
262.456
0,0
Ç4
25.696
6,0
2,1
252.307
8,2
YÜllÜk
97.144
-4,7
5,2
952.635
0,2
Ç1
23.330
11,7
4,0
242.265
16,2
Ç2
25.706
10,3
6,1
268.495
17,1
6 AylÜk
49.036
11,0
5,1
510.760
16,6
Kaynak: TÜúK
2009 y×l× genelinde GSYH, cari fiyatlarla Türk Liras× cinsinden 952.635 milyon, dolar
cinsinden ise 616.753 milyon olmuütur. Kiüi baü×na düüen GSYH, cari fiyatlarla Türk
Liras× cinsinden 13.250, dolar cinsinden 8.578 olmuütur. Sat×n alma gücü paritesine
göre ise kiüi baü×na düüen GSYH, daha istikrarl× bir seyir izlemiü, 14.449 dolar civar×nda
seyretmiütir.
30
Büyüme
Grafik III.A.2
7.021
3.492
6.000
14.449
14.630
10.440
4.559
7.000
4.000
13.678
5.764
8.000
8.578
9.000
9.234
10.000
7.583
8.667
8.789
11.000
5.000
11.391
10.164
12.000
12.890
Kiúi BaúÕna GSYH ($)
3.000
2.000
2002
Kaynak:TÜøK, OECD
2003
2004
Cari Fiyatlarla
2005
2006
2007
2008
2009
SatÕn Alma Gücü Paritesine Göre
Türkiye ekonomisindeki görünüm, 2009 y×l×nda büyük ölçüde küresel ekonomideki
geliümelere paralel olarak üekillenmiütir. Bu dönemde küresel kriz nedeniyle artan
belirsizlik ortam×, piyasalardaki güveni azaltarak ekonomik birimlerin ileriye dönük
beklentilerini olumsuz yönde etkilemiü, bu durum da yat×r×m ve tüketim kararlar×n×n
ertelenmesine, ekonomik faaliyetlerin yavaülamas×na yol açm×üt×r.
1. Harcamalar Yönünden
2009 y×l×nda harcamalar yönünden, krizin etkisiyle özel sektör yat×r×m ve tüketim
harcamalar×ndaki düüüüler, GSYH’nin daralmas×nda etkili olurken; kamu sektörü tüketim
harcamalar×, iç ve d×ü talepteki daralman×n ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz
etkisinin azalt×lmas×nda etkin bir rol üstlenmiütir. Kriz dönemlerinde GSYH’ye olumsuz
katk×da bulunan stok deùiüimleri de 2009 y×l×nda yaüanan daralmada önemli rol
oynam×üt×r. Net ihracat ise bu dönemde büyümeye pozitif katk×da bulunmuütur. Bu
durum, ithalat×n ihracattan daha h×zl× düümesinden kaynaklanm×üt×r.
2009 y×l×nda ekonomide yaüanan daralmada, özel sektör tüketim ve yat×r×m harcamalar×
etkili olurken; krizden ç×k×ü süreci de yine özel sektör öncülüùünde yaüanm×üt×r. Özel
31
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
sektör tüketim ve yat×r×m harcamalar×n×n istikrarl× bir art×ü trendi yakalamas×yla, kamu
sektörünün ekonomideki aù×rl×ù× azalmaya baülam×üt×r.
GSYH’nin daù×l×m×na bak×ld×ù×nda da özel sektörün önemi anlaü×lmaktad×r. Nitekim 2009
y×l×nda, harcamalar yönünden GSYH’nin en büyük paya sahip bileüenleri, yüzde 70,6 ile
özel sektör tüketim ve yüzde 16,1 ile özel sektör yat×r×mlar× olmuütur. Özel sektörün
GSYH içindeki pay× yüksek olduùundan dolay× katk×s× da fazla olmaktad×r. Kamu sektörü
tüketiminin GSYH içindeki pay× yüzde 11,4, kamu sektörü yat×r×mlar×n×n pay× ise yüzde
3,8’de kalm×üt×r.
Grafik III.A.3
GSYH Büyümesine KatkÕlar (Puan)
17
7
-3
-13
-23
-33
2008-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2009-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2010-Ç1
Ç2
Net øhracat
-0,9
0,5
2,0
5,6
6,6
3,3
1,7
-0,9
-5,6
-1,6
Stok De÷iúmeleri
1,5
2,6
0,8
-3,3
-7,6
-3,8
0,3
2,2
7,6
1,2
Kamu
0,9
0,1
0,4
0,9
0,8
0,1
0,3
1,8
-0,8
1,0
Özel YatÕrÕmlar
1,4
-1,0
-2,2
-5,6
-7,2
-6,1
-3,7
-0,6
4,1
5,3
Özel Tüketim
4,1
0,4
-0,2
-4,6
-7,2
-1,2
-1,3
3,5
6,4
4,5
Kaynak: TÜøK
Diùer yandan özel sektör tüketimi, küresel krizin etkisiyle 2008 y×l×n×n üçüncü
çeyreùinden itibaren azalmaya baülam×ü ve geleceùe iliükin endiüe ve belirsizlikler
neticesinde de 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde yüzde 10,1 oran×nda daralm×üt×r.
Türkiye’de ekonomik krizin etkilerinin korkulan kadar aù×r olmamas×, beklentilerin görece
olumluya dönmesine, ard×ndan da, vergi indirimlerini de içeren teüvik politikalar×yla
birlikte, harcamalar×n artmas×na yol açm×üt×r. 2009 y×l×n×n ikinci ve üçüncü çeyrek
verilerine bak×ld×ù×nda, tüketimde toparlanman×n baülad×ù× görülmektedir. úlk çeyrekte
yüzde 10,1 azalan özel sektör tüketiminin ikinci ve üçüncü çeyreklerdeki daralma h×zlar×
s×ras×yla, yüzde 1,7 ve yüzde 1,9 olmuütur. Uygulamaya konulan teüvik politikalar×yla
32
Büyüme
birlikte tüketim, ikinci çeyrekten itibaren toparlanm×ü ve stoklar önemli ölçüde tükenerek
üretimin yeniden artmas×na neden olmuütur. 2009 y×l×nda özel sektör tüketimi yüzde 2,2
daralm×üt×r. Özel sektör tüketiminin 2009 y×l×nda GSYH’ye katk×s× ise eksi 1,5 puan
olmuütur.
Kamu sektörü tüketimi, kriz sürecinde diùer kalemlerden farkl× olarak, ekonomide
toparlanmay× saùlamaya yönelik politikalar ve teüvikler neticesinde artm×üt×r. 2009 y×l×nda
kamu sektörü tüketiminde yüzde 7,8 büyüme kaydedilmiütir. 2009 y×l×n×n son çeyreùinde
ise kamu sektörü tüketiminin büyüme h×z× yüzde 17,9’a ulaüm×üt×r. Kamu sektörü
tüketiminin diùer kalemlerden farkl× olarak büyüme göstermesi sonucunda, GSYH
içindeki pay× 2008 y×l×nda yüzde 10,1 iken 2009 y×l×nda yüzde 11,4’e yükselmiütir. Kamu
sektörü tüketiminin 2009 y×l×nda GSYH’ye katk×s× ise 0,8 puan olmuütur.
2002-2006 y×llar× aras×nda çift haneli oranlara ulaüan yat×r×mlar×n büyüme h×z×, 2007
y×l×nda yüzde 3,1’e gerilemiü, 2008 y×l×nda ise krizin etkisiyle yerini yüzde 6,2’lik
daralmaya b×rakm×üt×r. 2008 y×l× ikinci çeyreùinden itibaren azalan yat×r×mlar, 2009 y×l×nda
belirsizlik ortam×n×n da hüküm sürmesi nedeniyle yüzde 19,1 daralma kaydetmiütir.
Yat×r×mlardaki daralman×n önemli bir bölümü, özel sektör yat×r×mlar×ndaki büyük
düüüüten kaynaklanm×üt×r.
Özel sektör yat×r×mlar×ndaki daralmaya karü×n, 2008 y×l× son ve 2009 y×l× ilk çeyreklerinde
kamu sektörü yat×r×mlar× s×ras×yla yüzde 15,1 ve yüzde 11,8 oran×nda büyümüütür. 2009
y×l×n×n ikinci çeyreùinde ise yüzde 0,2’ye gerileyen kamu sektörü yat×r×mlar×n×n büyüme
h×z×, üçüncü çeyrekte yerini yüzde 5,7 oran×nda daralmaya b×rakm×üt×r.
2009 y×l×nda toplam yat×r×mlar içinde, kamu sektörü yat×r×mlar×n×n pay× yüzde 19,1, özel
sektör yat×r×mlar×n×n pay× da yüzde 80,9 olmuütur. 2009 y×l×nda toplam yat×r×mlar×n
GSYH’ye katk×s× eksi 4,5 puan olmuütur. Özel sektör yat×r×mlar× ayn× dönemde eksi 4,4
puan katk×da bulunurken, kamu sektörü yat×r×mlar× eksi 0,1 puan katk× yapm×üt×r.
2009 y×l×nda, dünya ticaret hacminin büyük ölçüde küçülmesi ve özellikle ülkemizin en
önemli ticaret ortaù× olan Avrupa Birliùi ülkelerinin büyüme performans×ndaki bozulma ve
yetersiz talep koüullar×, d×ü ticaretimizde önemli ölçüde daralmaya yol açm×üt×r.
Bununla birlikte, harcama kalemleri içinde net ihracat 2009 y×l×nda GSYH’ye önemli ve
olumlu katk× saùlayan kalemlerden biri olmuütur. Ekonomideki yavaülamayla birlikte
ithalat, ihracat×n üzerinde azalm×üt×r. Böylece, kriz döneminde olumlu katk× saùlayan net
33
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
ihracat, toplam GSYH’nin daha da büyük oranlarda daralmas×n× önlemiütir. Net ihracat,
2009 y×l×nda GSYH’ye 2,7 puan katk× yapm×üt×r.
Kriz dönemlerinde GSYH’ye olumsuz katk×da bulunan stoklar, krizden ç×k×ü sürecinde
önemli rol oynayarak toparlanmaya olumlu katk×da bulunmaktad×r. Stoklar, 2009 y×l×n×n
ilk çeyreùinde GSYH’ye eksi 7,6 puan, ikinci çeyreùinde eksi 3,8 puan katk×da
bulunmuütur. Y×l×n üçüncü çeyreùinde ise toparlanmaya paralel olarak GSYH’ye 0,3
puan, son çeyreùinde ise 2,2 puan katk×da bulunmuütur. Stoklar, 2009 y×l×nda GSYH’ye
eksi 2,1 puan katk× yapm×üt×r.
2. ñktisadi Faaliyetler Yönünden
2009 y×l×nda büyümenin yaüand×ù× tek sektör tar×m olmuütur. Ancak tar×m×n GSYH
içindeki pay× düüük olduùu için büyümeye katk×s× s×n×rl× kalm×üt×r. GSYH içinde en büyük
aù×rl×ùa sahip olan ve büyümenin lokomotifi say×lan sanayi ve hizmetler sektörlerinde ise,
2009 y×l×nda daralmalar meydana gelmiütir.
2009 y×l× GSYH’si içinde tar×m sektörünün pay×, 2002 y×l×na göre 2,1 puan azalarak yüzde
10,1, inüaat sektörünün pay× 0,2 puan azalarak yüzde 5,2 olurken; hizmetler sektörünün
(inüaat hariç) pay× 3,4 puan artarak yüzde 58,1’e, sanayi sektörünün pay× da 1 puan
artarak yüzde 26,1’e ulaüm×üt×r.
Grafik III.A.4
2009 YÕlÕ GSYH Sektör PaylarÕ (1998 FiyatlarÕyla)
% 5,2 % 0,5
(%5,4) (% 2,6)
% 58,1
(% 54,7)
TarÕm
Sanayi
Kaynak:TÜøK
* Parantez øçindeki Rakamlar 2002 YÕlÕna Ait Verilerdir.
34
Hizmetler
% 10,1
(% 12,2)
ønúaat
% 26,1
(%25,1)
Di÷er
Büyüme
2009 y×l×nda uygun hava koüullar×n×n oluümas×, tar×msal üretimin önemli ölçüde
artmas×na neden olmuütur. Uygun iklim koüullar×na baùl× olarak üretimde yaüanan
art×ülardan dolay×, 2009 y×l×nda tar×m sektöründe yüzde 3,5’lik büyüme meydana
gelmiütir. Tar×m, ormanc×l×k ve avc×l×k alt sektörü yüzde 3,7 oran×nda büyürken, bal×kç×l×k
alt sektörü yüzde 0,3 daralm×üt×r.
Grafik III.A.5
GSYH Büyümesine Sektörel KatkÕlar (Puan)
17
12
7
2
-3
-8
-13
-18
2008-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2009-Ç1
Ç2
Ç3
Ç4
2010-Ç1
Ç2
Hizmetler
4,0
2,2
0,2
-2,8
-5,9
-3,8
-1,1
3,2
6,2
6,1
Sanayi
2,4
1,2
0,0
-2,8
-5,9
-3,2
-1,0
3,0
5,0
4,1
T arÕm
0,3
0,0
0,9
0,2
-0,1
0,4
0,7
0,2
0,0
0,1
Kaynak:TÜøK
TarÕm
Sanayi
Hizmetler
2009 y×l×n×n ilk çeyreùi, küresel krizin reel ekonomideki etkilerinin en yoùun olduùu
dönem olmuütur. Bu dönemde sanayi sektörü yüzde 20,9 daralm×üt×r. Y×l×n ikinci ve
üçüncü çeyreklerinde ise sanayi sektöründeki daralma s×ras×yla yüzde 11,2 ve yüzde 4,2
olarak gerçekleümiütir. Buna karü×n y×l×n son çeyreùinde baülayan ekonomik
toparlanman×n en önemli kalemlerinden birisi yine sanayi sektörü olmuütur. 2009 y×l×n×n
son çeyreùinde, GSYH yüzde 6 oran×nda büyürken ayn× dönemde sanayi sektörü
büyümesi bu rakam×n neredeyse iki kat× (yüzde 11,6) olmuütur. Ancak 2009 y×l×n×n
genelinde sanayi sektörü yüzde 6,7 düzeyinde daral×rken alt sektörlerden madencilik ve
taüocakç×l×ù× sektörü yüzde 6,7, imalat sanayi sektörü yüzde 7 ve enerji sektörü yüzde 3,4
daralm×üt×r. Sanayi sektörünün en önemli alt kalemi imalat sanayidir. Küresel
ekonomideki ve Türkiye ekonomisindeki yavaülama nedeniyle imalat sanayinde de
önemli daralmalar yaüanm×üt×r. úmalat sanayi, 2009 y×l× ilk çeyrekte yüzde 22,1, ikinci
35
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
çeyrekte yüzde 11,5, üçüncü çeyrekte yüzde 4,2 daral×rken, talebin canlanmas×yla son
çeyrekte yüzde 13 büyümüütür.
2009 y×l× büyüme bak×m×ndan hizmetler sektöründe de olumsuz bir y×l olmuütur.
Hizmetler sektörü, 2008 y×l×nda yüzde 1,2 büyürken 2009 y×l×nda yüzde 3,1 daralm×üt×r.
únüaat sektörü, 2008 y×l×nda olduùu gibi talep daralmas×na baùl× olarak, 2009 y×l×nda da
daralm×üt×r. Söz konusu daralma yüzde 16,1 oran×nda gerçekleümiü ve iktisadi faaliyet
kollar× aras×nda en fazla gerileme görülen sektör olmuütur. Toptan ve perakende ticaret
sektörü 2009 y×l×nda yüzde 10,2, ulaüt×rma, depolama ve haberleüme sektörü yüzde 7 ve
diùer sosyal, toplumsal ve kiüisel hizmet faaliyetleri yüzde 1,1 daralm×üt×r. 2009 y×l×nda
gayrimenkul, kiralama ve iü faaliyetleri, otel ve lokantalar, saùl×k iüleri ve sosyal hizmetler,
eviçi personel çal×üt×ran hanehalklar×, eùitim, kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal
güvenlik, mali arac× kuruluülar×n faaliyetleri ve konut sahipliùi alt sektörlerinde ise
büyüme yaüanm×üt×r. Sektörel bazda en yüksek büyüme ise yüzde 8,5 ile mali arac×
kuruluülar×n faaliyetlerinde gerçekleümiütir. Ancak, büyüme bak×m×ndan hizmetler
sektörünün yar×s×ndan fazlas×n× oluüturan alt sektörlerde yüksek oranl× daralmalar
yaüanmas×, hizmetler sektörünün yüzde 3,1 daralmas×na neden olmuütur.
B. 2010: HIZLI TOPARLANMA DÖNEMñ
Türkiye ekonomisi, krizden diùer ülkelere göre daha h×zl× ve güçlü bir üekilde ç×km×üt×r.
Ekonomideki toparlanma, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren kendini hissettirmeye
baülam×ü, y×l×n son çeyreùinde GSYH yüzde 6 oran×nda büyüyerek h×zl× bir toparlanma
sürecine girildiùini göstermiütir. Nitekim, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde ve ikinci çeyreùinde
çift haneli büyüme ile toparlanma süreci devam etmiütir. 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda ulaü×lan
yüzde 11’lik büyüme performans×yla Türkiye ekonomisi kriz öncesi büyüklüùüne ulaüm×ü
ve ikinci çeyreùe ait son verilere göre krizden ç×k×ü sürecinde AB ve OECD ülkeleri
aras×nda en h×zl× ve güçlü büyüyen ülke olmuütur.
36
Büyüme
Grafik III.B.1
BazÕ AB Ülkelerinde Büyüme OranlarÕ (Yüzde)
15
11,7
10,3
10
6,0
5
0,5
0
-5
-3,9
-5,1
1,4
1,1
-0,1
-1,3
-2,8
-3,0
1,7
-0,2
-2,7
-2,9
3,5
1,7
2,0
1,2
-0,5
-10
3,7
-2,0
-2,0
-9,5
-12,5
-15
-16,8
-20
Letonya
øspanya
Kaynak: Eurostat, TÜøK
øtalya
Litvanya øngiltere
Fransa
2009-Ç4
2010-Ç2
2010-Ç1
Estonya Almanya
Türkiye
Türkiye ekonomisi, 2010 y×l× ilk çeyreùinde bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre yüzde
11,7 oran×nda büyüdükten sonra 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde de beklentilerin üzerinde,
yüzde 10,3’lük bir büyüme h×z×n× yakalam×üt×r. Y×l×n ilk çeyreùinde olduùu gibi ikinci
çeyreùinde de iç talep kaynakl× bir büyüme gözlenmiütir. 2010 y×l×n×n ilk yar×s×ndaki
yüksek oranl× büyümede ekonomideki toparlanman×n yan×s×ra bir önceki y×l×n ayn×
dönemindeki düüük seviye de etkili olmuütur.
Mevsimsel ve takvimsel etkilerden ar×nd×r×lm×ü GSYH ise y×l×n ilk çeyreùinde bir önceki
çeyreùe göre yüzde 0,4 oran×nda zay×f bir büyüme kaydetmekle birlikte, bunu ikinci
çeyrekte bir önceki çeyreùe göre yüzde 3,7 oran×nda büyüyerek telafi etmiütir.
Mevsimsel ve takvimsel etkilerden ar×nd×r×lm×ü GSYH büyüme h×z×nda son üç çeyrekte
görülen azalma eùiliminin tersine döndüùü ve büyümenin ikinci çeyrekte ivme kazand×ù×
görülmektedir.
37
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik III.B.2
Mevsim ve Takvim Etkilerinden ArÕndÕrÕlmÕú GSYH Büyüme HÕzÕ (Yüzde)
6
4
2
0
-2
-4
-6
Bir Önceki Döneme Göre De÷iúim
Ç2
2010-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2009-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2008-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2007-Ç1
-8
4 Çeyreklik Hareketli Ortalama De÷iúimi
Kaynak: TÜøK
Y×l×n ikinci çeyreùindeki bu toparlanma sayesinde Türkiye ekonomisi, yukar×da deùinildiùi
gibi çeyreksel üretim düzeyi baz×nda kriz öncesi büyüklüùüne ulaüm×üt×r.
Grafik III.B.3
Mevsim ve Takvim Etkisinden ArÕndÕrÕlmÕú GSYH (2008 Ç1=100)
105
100,0
100
100,4
95
94,7
90
87,2
85
Kaynak: TÜøK
38
Ç2
2010-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2009-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2008-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2007-Ç1
80
Büyüme
Kamu talebi hariç tutulduùunda, ekonomik faaliyetlerin kazand×ù× ana eùilim, daha net
bir üekilde görülmektedir. Buna göre ekonomik faaliyetlerin, 2009 y×l×n×n ikinci ve üçüncü
çeyreklerinde mali tedbirlerin etkisiyle dipten h×zl× bir dönüü sergilediùi, mali tedbirlerin
kademeli olarak geri al×nmas×n× takiben istikrarl× bir toparlanma eùilimine girdiùi
gözlenmektedir.
Yurtiçi talepteki toparlanman×n istikrar kazand×ù× gözlenirken, küresel ekonomideki
sorunlar×n devam etmesi nedeniyle ihracatta istenilen iyileüme saùlanamam×üt×r. Özel
sektör talebindeki toparlanma ise öngörülere paralel olarak art×ü seyrini sürdürmüütür.
Özel sektör tüketiminde 2009 y×l×n×n son çeyreùinde baülayan art×ü eùilimi 2010 y×l×n×n ilk
yar×s×nda da devam etmiütir. Özel sektör yat×r×mlar× da y×l×n ilk yar×s×nda ekonomideki
toparlanma ve güven ortam×n×n tesisi ile büyümeye baülam×üt×r. 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda
özel sektör yat×r×mlar×n×n büyüme h×z× yüzde 27,7 olurken özel sektör tüketiminde yüzde
7,3, kamu harcamalar×nda ise yüzde 2,3’lük bir büyüme yaüanm×üt×r.
Grafik III.B.4
Özel Sektörün Büyüme HÕzÕ (Yüzde)
10
40
30
5
20
10
0
0
-5
-10
-20
-10
-30
-15
Kaynak: TÜøK
Özel YatÕrÕm (Sol Eksen)
Ç2
2010-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2009-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2008-Ç1
Ç4
Ç3
Ç2
2007-Ç1
-40
Özel Tüketim (Sa÷ Eksen)
Harcamalar yönünden incelendiùinde, 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda GSYH’ye en yüksek
katk×y×, özel sektör tüketiminin, yat×r×mlar×n ve stok deùiüiminin yapt×ù× görülmektedir.
39
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Özel sektör tüketimi, söz konusu dönemde GSYH’ye 5,4 puan katk× yapm×üt×r.
Yat×r×mlar×n ve
stoklar×n katk×s× da s×ras×yla 4,6 puan ve 4,2 puan olmuütur. Kamu
harcamalar×n×n GSYH’ye katk×s× 0,3 puan olurken, net ihracat ise bu dönemde ithalat×n
ihracattan daha h×zl× büyümesi sonucunda GSYH’ye eksi 3,5 puan katk×da bulunmuütur.
GSYH iktisadi faaliyetler yönünden incelendiùinde, tar×m sektörünün ekonomik
faaliyetlerden ziyade iklim koüullar×ndan etkilendiùi görülmektedir. 2010 y×l×n×n ilk
yar×s×nda tar×m sektörü yüzde 0,8 büyümüütür. Yurtiçi ve yurtd×ü× ekonomik faaliyetlerden
önemli ölçüde etkilenen sanayi ve hizmetler sektörleri ise s×ras×yla yüzde 16,8 ve yüzde
9,3 büyüme h×z×na ulaüm×ülard×r.
Tar×m sektörünün 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda GSYH’ye katk×s× 0,1 puan olmuütur. Söz
konusu dönemde en yüksek katk×y× hizmetler sektörü yapm×üt×r. Hizmetler sektörünün
GSYH’ye katk×s× bu dönemde 6,1 puan olurken sanayi sektörünün katk×s× 4,5 puan
olarak gerçekleümiütir.
C. SON GELñìMELER
2010 y×l×n×n üçüncü çeyreùine iliükin tüketim, yat×r×m, net ihracat ve stok deùiümelerinin
yönü hakk×nda fikir veren göstergelerdeki deùiüimler, Türkiye ekonomisinde büyümenin
tek
haneli
rakamlarla
da
olsa
devam
edeceùi
yönündeki
beklentileri
kuvvetlendirmektedir.
Ekonomide yat×r×mlar×n, üretimin ve istihdam×n temel belirleyenlerinden birisi tüketimdir.
Esas olarak bireyin al×üveriü eùiliminde bir deùiüiklik olup olmad×ù×n× izleyen CNBC-e
tüketim endeksi, 2010 y×l×n×n Temmuz ve Aùustos aylar×nda bir önceki y×l×n ayn×
dönemine göre yüzde 20’ler düzeyinde artmaya devam etmiü, endeks, Aùustos ay×nda,
2002 y×l×ndan bu yana en yüksek deùerine ulaüm×üt×r. Tüketim endeksi, mevsimsel
etkilerden ar×nd×r×lm×ü olarak da bu aylarda kuvvetli bir resim çizmeye devam etmiütir.
Tüketici kredileri, özel sektör tüketimini etkileyen önemli bir faktördür. Tüketim
endeksine benzer üekilde tüketici kredileri de 2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda bir önceki y×l×n
ayn× ay×na göre çift haneli artm×üt×r. Bu göstergelerde yaüanan art×ülar, özel tüketimin y×l×n
üçüncü çeyreùinde de büyüyeceùine ve GSYH’ye olumlu katk× yapacaù×na iüaret
etmektedir.
40
Büyüme
Grafik III.C.1
Tüketim Göstergeleri (Bir Önceki YÕlÕn AynÕ AyÕna Göre Yüzde De÷iúim)
50
40
30
20
10
0
-10
2008-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2009-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2010-1
2
3
4
5
6
7
8
-20
Kaynak: BDDK, CNBC-e
Tüketici Kredileri
Tüketim Endeksi
Ekonomik faaliyetlerin genel görünümünü ve beklentiler kanal×n× gösteren tüketici güven
endeksi ve reel kesim güven endeksi, geleceùe yönelik beklentileri ölçmektedirler. 2010
y×l×n×n Temmuz, Aùustos ve Eylül aylar×nda reel kesim güven endeksi bir önceki y×l×n ayn×
ay×na göre artm×üt×r. Endeks, beklentilerin iyimser olduùunun iüareti olan 100 seviyesinin
üzerinde seyretmeye de devam etmiütir. Tüketici güven endeksi de 100 seviyesinin
alt×nda kalmakla birlikte, 2010 y×l×n×n Aùustos ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre
artm×ü ve istikrarl× seyrini sürdürmüütür. Tüketici güven endeksi, Aùustos ay×nda 87,4
seviyesinde gerçekleümiütir.
41
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik III.C.2
Güven Endeksleri
130
120
110
100
90
80
70
60
50
2008-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2009-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2010-1
2
3
4
5
6
7
8
9
40
Kaynak:TCMB
Tüketici Güven Endeksi
Reel Kesim Güven Endeksi
Ekonomideki beklentiler iyimserliùini sürdürmekte, sanayi üretim endeksinin alt kalemi
olan makine ve ekipman imalat× 2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda ve kapasite kullan×m
oran×n×n alt kalemi olan yat×r×m mallar× kapasite kullan×m oran× da 2010 y×l× Aùustos
ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre artmaya devam etmektedir. Reel kesim güven
endeksinin alt kalemi olan sabit sermaye yat×r×m harcamalar× da artmaktad×r. Bu
göstergeler, yat×r×m harcamalar×n×n üçüncü çeyrekte artmaya devam edeceùinin
sinyallerini vermektedir.
42
Büyüme
Grafik III.C.3
YatÕrÕm Göstergeleri
120
40
30
20
10
0
-10
-20
-30
-40
-50
100
80
60
40
20
2008-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2009-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2010-1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
Sabit Sermaye YatÕrÕm HarcamasÕ Endeksi (Sol Eksen)
Makine ve Ekipman ømalatÕ Endeksi (3 AylÕk Hareketli Ortalama) (YÕllÕk Yüzde De÷iúim) (Sa÷ Eksen)
YatÕrÕm MallarÕ Kapasite KullanÕm OranÕ (YÕllÕk Puan De÷iúimi) (Sa÷ Eksen)
Kaynak: TÜøK, TCMB
Ekonominin önemli göstergelerinden biri olan toplam sanayi üretim endeksine
bak×ld×ù×nda ise 2010 y×l× Temmuz ay× endeksinin bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre art×ü
kaydettiùi görülmektedir. Sanayi üretim endeksinin art×ü h×z×, 2010 y×l×n×n ilk yar×s×na göre
azalmakla beraber endeks, ç×k×ü×n× sürdürmektedir.
Bir diùer önemli gösterge olan imalat sanayi kapasite kullan×m oran×, 2010 y×l× Eylül
ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre 5,5 puan, bir önceki aya göre ise 0,5 puan artarak
yüzde 73,5 seviyesinde gerçekleümiütir.
Sanayi ciro ve sipariü endeksleri de sanayi üretim endeksi ve kapasite kullan×m oran× gibi
art×ülar×n× sürdürmektedir. Sanayi sektöründe faaliyet gösteren orta ve büyük ölçekli
giriüimlerin, ciro deùerlerinde meydana gelen geliümelerin belirlenebilmesi için ciro
endeksleri hesaplanmaktad×r. Sipariü endeksleri ise imalat sanayi sektöründe faaliyet
gösteren orta ve büyük ölçekli giriüimlerin gelecekteki ciro ve sanayi üretim deùerlerinde
meydana gelecek deùiüimlerin önceden belirlenebilmesi için hesaplanmaktad×r. 2010 y×l×
Temmuz ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre sanayi ciro endeksi, yüzde 16,6, sipariü
endeksi ise yüzde 15,4 artm×üt×r.
Kapasite kullan×m oran×, sanayi üretim endeksi, sanayi ciro ve sipariü endeksleri bir
önceki y×l×n ayn× ay×na göre art×ülar×n× sürdürmektedir. Bu durum, sanayi üretiminin
büyümeye üçüncü çeyrekte de olumlu katk×da bulunacaù× görüüünü güçlendirmektedir.
43
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik III.C.4
15
10
5
0
-5
-10
-15
-20
30
10
0
-10
Yüzde
20
-20
-30
2008-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2009-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2010-1
2
3
4
5
6
7
8
9
Puan
Sanayi Üretimi (Bir Önceki YÕlÕn AynÕ AyÕna Göre De÷iúim)
Kapasite KullanÕm OranÕ (Sol Eksen)
Takvim Etkisinden ArÕndÕrÕlmÕú Sanayi Üretim Endeksi (Sa÷ Eksen)
Kaynak: TÜøK, TCMB
úhracat ve ithalat miktar endekslerinden de d×ü talebin göstergesi olan net ihracatta
yaüanacak geliümeye iliükin sadece 2010 y×l× Temmuz ay× verisi bulunmaktad×r. Bu
dönemde ihracat miktar endeksi, bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre yüzde 3 artarken ithalat
miktar endeksi, yüzde 15,8 artm×üt×r. Avrupa ekonomilerinde May×s ay×ndan itibaren öne
ç×kan sorunlar, y×l×n kalan dönemi için d×ü talebe iliükin belirsizlikleri sürdürmektedir. Bu
anlamda, henüz erken olmakla birlikte y×l×n üçüncü çeyreùinde de d×ü talebin katk×s×n×n
negatif olmas× beklenmektedir.
Kriz sürecinde GSYH’ye en önemli olumsuz katk×y× stok deùiüimleri yapm×ü, krizden ç×k×ü
sürecinde ise üretimin canlanmas× ile birlikte stok birikim süreci baülayarak GSYH’ye
olumlu katk×da bulunmuütur. 2010 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde ise stok deùiüimlerinin kriz
dönemine özgü yap×s×ndan uzaklaüarak normal büyüme sürecinde olduùu gibi GSYH’ye
katk×s×n×n giderek zay×flayacaù× düüünülmektedir.
Son dönemde aç×klanan göstergeler, ekonomik faaliyetlerin toparlanma eùilimini
sürdürdüùünü göstermektedir. Bununla birlikte, küresel ekonomideki sorunlar, gerek d×ü
talep gerekse güven kanal×yla, y×l×n ikinci yar×s×nda Türkiye ekonomisinde iç talepteki
toparlanmay× yavaülatma potansiyeli taü×maktad×r. Buna raùmen, ekonomideki gidiüat,
2010 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde ekonominin ilk iki çeyrekteki gibi yüksek oranl× olmasa
da büyümeyi sürdüreceùine iüaret etmektedir.
44
2 0 1 0
IV
İŞGÜCÜ PİYASASI
45
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
46
İşgücü Piyasası
IV. ñìGÜCÜ PñYASASI
A. ñìGÜCÜ PñYASASININ YAPISAL ÖZELLñKLERñ
Türkiye iügücü piyasas×n×n, diùer iügücü piyasalar×ndan ayr×üan baz× önemli yap×sal
özellikleri olduùunu görüyoruz. Bu nedenle konjoktürel deùerlendirmeye geçmeden önce
bu yap×sal özelliklerin gözden geçirilmesi faydal× olacakt×r. Bu özellikler ana hatlar× ile üu
üekilde ortaya konabilir:
Büyüyen Genç Nüfus: Ülkemizde Adrese Dayal× Nüfus Kay×t Sisteminden (ADNKS)
önce yap×lan son genel nüfus say×m sonuçlar×na göre, 2000 y×l×nda Türkiye’nin nüfusu 67
milyon 803 bin 927 kiüi olarak ilan edilmiütir. 2007 y×l×ndan itibaren modern bir veri
taban×na dayanan, nüfusa dair güncellemelerin sürekli yap×ld×ù× ADNKS’ye geçilmiütir.
Söz konusu sisteme göre ilk nüfus say×m sonuçlar×, 21 Ocak 2008 tarihinde TÜúK
taraf×ndan kamuoyuna aç×klanm×üt×r.
Bu sistemle, Türkiye’nin nüfusu 31 Aral×k 2008 itibar×yla 71 milyon 517 bin 100 kiüi, 31
Aral×k 2009 itibar×yla da 72 milyon 561 bin 312 kiüi olarak aç×klanm×üt×r. Bu verilere göre,
2008’de binde 13,1 olan y×ll×k nüfus art×ü h×z×, 2009’da binde 14,6 olarak gerçekleümiütir.
Tablo IV.A.1
Nüfus Göstergeleri
ìehir
YÜllar
2000*
2008**
2009**
Köy
Nüfusun Yaí GruplarÜna
Göre DaðÜlÜmÜ
ìehir
Köy Nüfus
Nüfus
0-14
Nüfusu
OranÜ
OranÜ
67.803.927 44.006.274
64,9 23.797.653
35,1 29,8
71.517.100 53.611.723
75,0 17.905.377
25,0 26,3
72.561.312 54.807.219
75,5 17.754.093
24,5 26,0
Toplam
Nüfus
Nüfus
15-64
64,5
66,9
67,0
65 ve üstü
5,7
6,8
7,0
Kaynak: TÜúK
* Genel Nüfus Say×m× Sonuçlar×d×r
** Adrese Dayal× Nüfus Kay×t Sistemi Sonuçlar×d×r.
Bu kay×tlara göre toplam nüfusun yüzde 75,5’i il ve ilçe merkezlerinde, yüzde 24,5’i ise
belde ve köylerde ikamet etmektedir. Özellikle istihdam×n sektörel bazda daù×l×m×nda,
nüfusun kentsel-k×rsal yerleüim oran× önem taü×maktad×r.
15-64 yaü grubunda bulunan çal×üma çaù×ndaki nüfus, toplam nüfusun yüzde 67’sini
oluüturmaktad×r. Ülke nüfusu oldukça genç olmakla birlikte nüfusumuzun yaklaü×k
1/4’ünü 0-14 yaü grubu, yüzde 7’sini ise 65 ve daha yukar× yaü grubu oluüturmaktad×r.
47
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Bu anlamda Türkiye, halen "demografik geçiü dönemi" üeklinde adland×r×lan ve h×z×
giderek düümekle birlikte, nüfus art×ü×n×n devam ettiùi bir dönem yaüamaktad×r. Genel
olarak artan nüfus ise gecikmeli de olsa çal×üabilir nüfusu art×rmaktad×r.
Nitekim, son 5 y×ll×k verilere bak×ld×ù×nda, çal×üabilir yaü grubunda (15+ yaü) yer alan
nüfus her y×l ortalama 800 bin kiüi artmaktad×r. Bu art×üla birlikte, yine her y×l ortalama
450-500 bin genç iügücüne kat×lmaktad×r. Nüfus ve iügücüne kat×l×mdaki bu yüksek
art×ülar
nedeniyle,
istihdam
oran×ndaki
art×ü
kadar
iüsizlik
oranlar×nda
düüüü
oluümamaktad×r. úügücüne yeni kat×lan her gence iü imkan× saùlansa bile bu durum
iüsizlik oran×n×n azalt×lmas× için yeterli olmamaktad×r. Türkiye’nin demografik özellikleri
dikkate al×nd×ù×nda, iüsizliùin makul düzeylerde kalmas× için tar×md×ü× sektörlerin her y×l
450 binin üzerinde istihdam yaratmas× gerekmektedir.
Geliümiü ülkeler ve AB’ye yeni kat×lan ülkelerde ise iügücü piyasas×na kat×l×m durumu,
söz konusu ülkelerde nüfus art×ülar× durmuü ve baz×lar×nda ise gerilemekte olduùu için
Türkiye’ye göre farkl×l×k arz etmektedir. Söz konusu ülkelerde yeni yarat×lan istihdam×n
iüsizlik oranlar×n× düüürme aç×s×ndan etkisi daha yüksek olmaktad×r.
Düíük ñstihdam OranÜ: Türkiye’deki iügücü piyasas×n×n bir baüka özelliùi, istihdam
oran×n×n muadil ülkelere k×yasla düüük olmas×d×r. Bir çok ülkede istihdam oranlar× yüzde
50’nin üzerindeyken, AB-27 ülkelerinde bu oran ortalama yüzde 65’tir.
Grafik IV.A.1
Türkiye ve AB(27) Ülkelerinde østihdam OranÕ, 2009 (Yüzde)
80
70
60,7
60
50
64,6
70,7
58,6
41,2
40
30
22,3
20
10
0
T ürkiye
T oplam
Kaynak: EUROSTAT,TÜøK
48
AB(27)
KadÕn østihdam OranÕ
Erkek østihdam OranÕ
İşgücü Piyasası
Diùer yandan ülkemizde, erkek istihdam oran× AB-27 rakamlar×na yak×nken; kad×n
istihdam×ndaki veriler AB ülkeleri ile k×yasland×ù×nda yar×dan daha düüüktür. Kad×n
istihdam×n×n bu düüük düzeyi, Türkiye ile Avrupa Birliùi aras×ndaki toplam istihdam oran×
farklar×n×n büyük k×sm×n× aç×klamaktad×r.
ñígücünün Eðitim Durumu: Ülkemizde vas×fs×z iügücünün toplam iügücü içindeki pay×
oldukça yüksektir. 2009’da okur yazar olmayanlar dahil olmak üzere lise alt× eùitimlilerin
iügücü içerisindeki pay× yüzde 63,4, lise ve dengi okul mezunlar×n×n pay× yüzde 21,4,
yüksek öùrenim mezunlar×n×n pay× ise yüzde 15,6’d×r.
Sektörel YapÜ: Türkiye’nin sanayileüme ve geliüme sürecinde olmas×, yap×sal sorunlar×
beraberinde getirmektedir. Bunlardan en belirgin olan×, tar×m kesimi istihdam oran×n×n
yüksekliùidir. Bugün bile dört kiüiden biri tar×mda çal×ümaktad×r.
Tablo IV.A.2
Ülkelere Göre ñstihdamÜn Sektörel DaðÜlÜmÜ
(Yüzde)
Belçika Fransa
1990* TarÜm
Sanayi
Hizmetler
2000 Tar×m
Sanayi
Hizmetler
2008 Tar×m
Sanayi
Hizmetler
2,7
28,3
69,0
1,8
26,3
71,9
1,8
24,6
73,5
5,1
28,6
66,3
3,4
22,2
74,4
2,6
20,6
76,8
ñspanya
11,5
33,8
54,7
6,7
31,2
62,2
4,4
28,0
67,7
G-7
4,5
30,2
65,4
3,3
26,5
70,2
2,4
23,0
74,6
Türkiye Yunanistan
45,9
15,9
38,2
36,0
17,7
46,3
23,7
21,0
55,4
23,9
27,7
48,4
17,3
22,6
60,0
11,3
22,3
66,4
ABD
2,9
26,2
70,9
2,6
23,0
74,4
1,5
19,0
79,5
Euro
OECDBölgesi Toplam
_
_
_
_
_
_
5,0
7,0
30,0
26,9
64,6
66,2
3,8
5,0
26,8
24,3
68,3
70,7
Kaynak: OECD,TÜúK
*Türkiye verisi Ekim ay×na aittir.
** Hizmetler verisi,inüaat sektörünü de içermektedir.
Kalk×nman×n neredeyse kaç×n×lmaz bir sonucu olarak tar×mdaki istihdam düümekte ve
diùer sektörlerdeki istihdam artmaktad×r. Seçilmiü ülkelere ve benzer gelir düzeyine sahip
ülkelere k×yasla, Türkiye’nin tar×m kesimindeki nüfusu hala çok büyüktür.
Bu çerçevede, Türkiye’de büyüme ve tar×md×ü× istihdam aras×ndaki iliükinin ortaya
konulmas× oldukça faydal× olacakt×r. 1998-2008 y×llar× aras×nda tar×m d×ü× istihdamdaki
y×ll×k ortalama art×ü yüzde 2,7; ortalama reel tar×md×ü× GSYH büyümesi ise yüzde 4,6
olarak hesaplanm×üt×r. Bu iki oran aras×ndaki iliükiden hareketle 1988–2008 döneminde
her yüzde 1’lik büyümeye karü×l×k tar×m d×ü× istihdam×n kabaca yüzde 0,6 artt×ù×n×
49
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
söylemek mümkün olabilmektedir. Ancak 1998-2008 y×llar× aras×nda bu oran, bir miktar
düüerek yüzde 0,55 olmuütur.
Ülkemizde iügücüne kat×l×m oran×, diùer ülkelerle k×yasland×ù×nda düüük düzeydedir.
Ancak çal×üabilir çaùdaki nüfusun halen artmakta olmas×, tar×m×n ekonomik geliümeye
baùl× olarak istihdam yitirmeye devam edecek olmas× ve eùitim düzeyi giderek yükselen
kad×n nüfusun zamanla daha büyük oranda tar×m d×ü× iülerde çal×üma arzusu, iügücü
arz×nda uzun süre yüksek art×ülar×n yaüanmas×na neden olacak baül×ca etkenlerdir.
Tablo IV.A.3
Türkiye ñí Kurumuna Baívurular
(Adet)
Ocak-Aðustos
2007
2008
2009
2009
2010
ñí ñsteyenler
656.969 1.275.674 1.435.024 968.626
792.492
AçÜk ñíler
186.922
178.620
248.705
Kamu
16.936
14.360
21.388
13.385
48.676
169.986
164.260
144.502
94.276
200.029
111.375
109.595
118.278
67.548
140.065
Özel
ñíe Yerleítirmeler
165.890 107.661
Deðiíim (Yüzde)
2008
Aðustos
2010
2009
94,18
12,49
-18,18
-4,44
-7,13
131,01
-15,21
48,94
263,66
-3,37
-12,03
112,17
-1,60
7,92
107,36
Kamu
17.267
9.754
28.436
13.913
34.247
-43,51
191,53
146,15
Özel
94.108
99.841
89.842
53.635
105.818
6,09
-10,01
97,25
16,95
8,59
8,24
6,97
17,67
-
-
-
ñíe Yerleítirme OranÜ (%)
Kaynak: Türkiye úü Kurumu
Türkiye genelinde iü isteyenlerin say×s×, 2009 y×l×nda 2008 y×l×na göre yüzde 12,49
oran×nda artarak 1 milyon 435 bin 24 kiüiye yükselmiütir. Bu dönemde aç×k iüler, yüzde
7,13 oran×nda azalm×ü, iüe yerleütirmeler ise yüzde 7,92 oran×nda artm×üt×r.
2009 y×l×nda kamuda 21 bin 388 adet aç×k iü bulunmas×na raùmen, ilave istihdamla 28
bin 436’s×na, özel sektördeki 144 bin 502 adet aç×k iüten ise 89 bin 842’sine iüe
yerleütirme gerçekleümiütir.
úüsizlik ödeneùi alan iüsiz say×s×, 2009 y×l× Aral×k ay×nda 218 bin 493 kiüiyken 2010 y×l×
Aùustos ay× itibar×yla 181 bin 99 kiüiye düümüütür. Bu kapsamda yap×lan toplam ödeme
tutar× ise 2009 y×l×nda 1 milyar 114 milyon TL’ye ulaüm×üt×r. 2009 y×l× Ocak-Aùustos
döneminde 801 milyon 784 bin TL iken bu tutar 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde
yüzde 29,9 azalarak 561 milyon 457 bin TL’ye düümüütür.
50
İşgücü Piyasası
B. 2009 YILINDA ñìGÜCÜ PñYASASINDAKñ GELñìMELER
2008 y×l× sonunda reel sektöre ulaüan küresel ekonomik krizin, istihdam piyasas×
üzerindeki etkileri 2009 y×l×n×n ortalar×nda belirginleümiütir. Önceki dört y×lda, her y×l
yaklaü×k 300 ile 450 bin aras×nda deùiüen rakamlarda istihdam art×ü× gerçekleüirken,
2009 y×l×n×n tamam×nda toplam istihdam bir önceki y×la göre yaln×zca 83 bin kiüi art×ü
göstermiütir.
Grafik IV.B.1
Toplam østihdam (Bin Kiúi)
22500
22000
21500
21000
20500
20000
Kaynak: TÜøK
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
2008-1
11
9
7
5
3
2007-1
19500
Toplam istihdam
M evsimsellikten ArÕdÕrÕlmÕú Toplam østihdam (Bin Kiúi)
2009 y×l×nda istihdam×n kompozisyonunda da önemli deùiüiklikler gözlenmiütir. En
önemli deùiüim ise tar×m sektöründe yaüanm×üt×r. 2000’li y×llardan itibaren düümekte
olan tar×m sektöründeki istihdam, küresel ekonomik krizle birlikte yeniden art×ü eùilimine
girmiütir. 2007’deki 4,9 milyon olan tar×m istihdam×, 2009’da 5,3 milyona ç×km×üt×r.
51
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik IV.B.2
2009 YÕlÕnda østihdamÕn øktisadi Da÷ÕlÕmÕ
%24,7 (%36,0)
%50,0 (%40,0)
%19,4 (%17,7)
%5,9
(%6,3)
TarÕm
Kaynak:TÜøK
*Parantez içindeki de÷erler 2000 yÕlÕna aittir.
Sanayi
ønúaat
Hizmetler
2009 y×l×nda tar×m sektöründe istihdam edilenlerin say×s× bir önceki y×la göre yüzde 4,7
oran×nda artarak 5 milyon 254 bine yükselmiütir. Sanayi sektöründeki istihdam, bir
önceki y×la göre düüüü kaydederek; yüzde 7 oran×nda azalm×ü ve 4 milyon 130 bine
düümüütür. Hizmetler sektörü ise, yüzde 1,4’lük art×üla 10 milyon 644 bin kiüiye
yükselmiütir. Toplam istihdam içerisinde tar×m sektörünün pay× yüzde 23,7’den 24,7’ye,
hizmetler sektörünün pay× yüzde 49,5’den 50’ye ç×karken; sanayi sektörünün pay× ise
yüzde 21’den 19,4’e düümüütür.
Toplam istihdam, 2009 ûubat–Haziran dönemi boyunca bir önceki y×l×n ayn× dönemine
göre azal×ü kaydetmiütir. Temmuz ay×ndan itibaren de istihdamda art×ülar yaüanm×üt×r.
Tar×m sektöründe y×l baü×ndan itibaren ilk üç ay giderek azalan miktarda istihdam art×ü×
yaüanm×üken, dördüncü ay itibar×yla sektörde istihdam kayb× görülmüütür. Bu dönemden
itibaren sektördeki toparlanma, toplam istihdamdaki art×ülar×n önemli bir bölümünü
oluüturmuütur.
Sanayi sektörü y×l boyunca istihdam kayb×n× sürdürmekle beraber, Temmuz ay×ndan
sonra istihdam kay×plar× y×l sonuna kadar azalma kaydetmiütir.
únüaat sektörü Haziran ay×na kadar istihdam kayb× yaüarken, bu dönemden itibaren y×l
sonuna kadar istihdam yaratma sürecine devam etmiütir.
52
İşgücü Piyasası
ústihdam×n daù×l×m×na
sektörel aç×dan bak×ld×ù×nda, 2009’da krizin etkilerini en az
hisseden sektörün hizmetler sektörü olduùu görülmektedir. Sektör, y×l boyunca bir
önceki y×l×n ayn× dönemine göre ilave istihdam yaratmay× sürdürmüütür. Bunda mali
kurumlar, sigorta, taü×nmaz mallara ait iüler ve kurumlar×, yard×mc× iü hizmetleri
ile
toplum hizmetleri, sosyal ve kiüisel hizmetler sektörleri belirleyici olmuütur.
Grafik IV.B.3
Kaynak: TÜøK
* Bir önceki yÕlÕn aynÕ dönemine göre
**Hizmetler ve ønúaat sektörü verisi birlikte verilmiútir.
T arÕm
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
2008-1
11
9
7
5
3
2007-1
11
9
7
5
3
800000
700000
600000
500000
400000
300000
200000
100000
0
-100000
-200000
-300000
-400000
-500000
-600000
-700000
-800000
2006-1
østihdamÕn øktisadi Faaliyetlere Göre Da÷ÕlÕmÕnda De÷iúim*
Sanayi
Hizmetler**
Toplam istihdamda ise en önemli ad×m, sektörel aç×dan kriz öncesi düzeyleri
yakalamakt×r. Oluüan kay×plar×n bugün gelinen nokta itibar×yla, telafi edilip edilmediùini
belirlemek üzere, verilere nominal düzey aç×s×ndan bak×lmas× gerekmektedir. Veriler bu
aç×dan ele al×nd×ù×nda, ekonomik kriz süresince tar×m ve hizmetler sektörlerinde
neredeyse belirgin istihdam kayb× görülmediùi ve hatta bu sektörlerde istihdam art×ü×
yaüand×ù× ortaya ç×kmaktad×r. únüaat sektörü istihdam×nda y×llar itibar×yla genel
mevsimsellik eùilimi doùrultusunda art×ü ve azal×ülar yaüan×rken, 2009 y×l×n×n ikinci
yar×s×ndan yÕl sonuna kadar sektör bir önceki y×la göre istihdam art×ü×n× sürdürmüütür.
Sanayi sektörü ise kay×plar×n× Haziran 2010 itibar×yla telafi ederek, Aùustos 2008’e göre 4
bin kiüi ilave istihdam saùlam×üt×r.
ústihdam×n eùitim
durumuna
göre
daù×l×m×na bak×ld×ù×nda, yükseköùretimlilerin
istihdam×nda krize raùmen art×ülar sürerken, en çok istihdam kayb×n×n lise alt× ile lise ve
dengi eùitimlilerde olduùu görülmüütür. ústihdam piyasas× aç×s×ndan en olumsuz dönem
olan Nisan 2009’da toplam istihdam 530 bin kiüi azal×rken, bunun 430 bini lise alt×, 261
53
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
bini ise lise ve dengi eùitimliler grubunda yaüanm×üt×r. Okuryazar olmayan kategoride ise
belirtilen dönemde 75 bin kiüilik istihdam kayb× yaüan×rken, yükseköùretimlilerin
istihdam× 234 bin artm×üt×r.
Grafik IV.B.4
østihdamÕn E÷itim Durumuna Göre Da÷ÕlÕmÕnda YÕllÕk De÷iúim (Bin Kiúi)
800
600
400
200
-200
-400
Okur-yazar Olmayan
Lise-altÕ E÷itimliler
Lise ve dengi
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
2009-1
-600
Yüksek Ö÷retim
Kaynak: TÜøK
* Bir önceki yÕlÕn aynÕ dönemine göre de÷iúim
úügücüne kat×lma oran×, krizin de etkisiyle 2009 y×l×nda bir önceki y×la göre bir puanl×k
art×ü ile yüzde 47,9 seviyesinde gerçekleümiütir. Erkeklerde iügücüne kat×l×m 0,4 puanl×k
art×üla yüzde 70,5’e, kad×nlarda ise 1,5 puanl×k art×üla yüzde 26’ya yükselmiütir.
Krizlerin en olumsuz ve kal×c× sonuçlar×ndan biri de iüsizlik oran×ndaki art×ülard×r. Ç×k×ü
noktalar× farkl× olsa da, iüsizlik verileri hem 2001 hem de son küresel ekonomik krizde
benzer eùilimler göstermektedir. Genellikle krizle birlikte h×zl× bir üekilde artan iüsizlik,
krizden sonra gecikmeli olarak toparlanmaktad×r.
Türkiye’de küresel kriz öncesi yüzde 10 civar×nda seyreden iüsizlik oran× 2008 y×l×nda
yüzde 11’e, 2009 y×l×nda ise yüzde 14’e yükselmiütir. úüsizlik oran×ndaki yükselme, 2008
y×l× Haziran ay×nda baülam×ü ve 2009 y×l× Mart ay×na kadar devam etmiütir. Nisan ay×ndan
sonra ise, iüsizlik oran× önceki senenin ayn× dönemine göre artarken, mevsimsel etkiler
hariç tutulduùunda, Aùustos ay× hariç, istikrarl× üekilde azalm×üt×r.
54
İşgücü Piyasası
Grafik IV.B.5
YÕllar øtibarÕyla øúsizlik OranlarÕ (Yüzde)
18
16
14,0
10,5
10,8
10,6
10,2
10,3
2007
12
2006
14
11,0
10
8
2009
2008
2005
2004
2003
6
Kaynak: TÜøK
2004’ten itibaren iüsizlik oranlar×na bak×ld×ù×nda, iüsizliùin son kriz öncesine kadar yüzde
10’lar seviyesinde olduùu görülmektedir. Türkiye’de kentte iüsizlik oran× k×ra göre daha
fazlad×r. 2009’da kentte iüüizlik oran× yüzde 16,6 iken, k×rda bu oran 8,9’a kadar
düümektedir. Kentte yaüayan kad×nlar×n iüsizlik oran× erkeklerdeki iüsizlik oran×ndan daha
yüksektir. K×rda ise erkeklerdeki iüsizlik oran× kad×nlardaki iüsizlik oran×ndan daha
yüksektir. K×rda kad×nlar×n iüsizlik oran×n×n daha düüük olmas×n×n sebebi, ücretsiz aile
iüçisi olarak tar×m sektöründe çal×ü×yor olarak görülmeleridir.
úüsizlerin önemli bir bölümünü lise alt× eùitimliler oluüturmaktad×r. 2009’da iüsizlerin
yüzde 61,1’i okur-yazar olmayanlar dahil olmak üzere lise alt×, yüzde 25,7’si lise ve dengi
okul ve yüzde 13,2’si ise yükseköùrenim mezunudur.
Okur-yazar olmayanlar, lise alt× eùitimliler, lise, lise dengi okul ve yükseköùrenim
mezunlar× ayr× gruplar olarak ele al×nd×ù×nda, iüsizlik oran× en yüksek grup yüzde 18 ile lise
ve yüzde 15,6 ile mesleki ve teknik lise mezunlar×d×r. En düüük iüsizlik oran× ise yüzde 8
ile okuma yazma bilmeyenlerde görülmektedir.
C. ñìGÜCÜ PñYASASINDAKñ SON GELñìMELER
Küresel kriz s×ras×nda, yüzde 16,1’e kadar ç×kan ve o tarihten itibaren düüüü eùilimine
giren genel iüsizlik oranlar×, Haziran 2010 döneminde yüzde 10,5’e inmiütir.
Mevsimsellikten ar×nd×r×lm×ü iüsizlik oranlar×na bak×ld×ù×nda benzer bir düüüüün bu alanda
da kaydedildiùi, mevcut verilere göre en yüksek düzey olan yüzde 14,8’e ç×kt×ktan sonra
55
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Haziran 2010 döneminde yüzde 11,7’ye kadar indiùi görülmektedir. Bir diùer iügücü
piyasas× göstergesi olan iügücüne kat×lma oran× ise 2008’den itibaren istikrarl× bir üekilde
art×ü göstermiütir. ústihdam oran×nda da 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren art×ü
meydana gelmiütir. Tar×md×ü× istihdamda kaydedilen art×ü, iüsizlik oranlar×na yans×yarak
bu alanda olumlu etkisini göstermiütir. Yüzde 19,1 ile hala yüksek seviyesini
sürdürmesine raùmen, genç iüsizlik oranlar×nda y×l baü×ndan beri kaydedilen yaklaü×k 7
puanl×k düüüü, olumlu bir geliümeyi ortaya koymaktad×r.
Grafik IV.C.1
Kaynak: TÜøK
øúgücüne katÕlma oranÕ (Sa÷ eksen)
øúsizlik oranÕ (Sol eksen)
16,0
15,0
14,0
13,0
12,0
11,0
10,0
9,0
4
2010-1
10
7
4
2009-1
10
7
4
2008-1
10
7
4
2007-1
10
7
4
2006-1
10
7
4
50,0
49,0
48,0
47,0
46,0
45,0
44,0
43,0
42,0
41,0
40,0
2005-1
Mevsimsellikten ArÕndÕrÕlmÕú øúgücü Göstergeleri (Yüzde)
østihdam oranÕ (Sa÷ eksen)
Son üç y×l×n Haziran dönemine ait temel iügücü verilerini karü×laüt×rd×ù×m×zda; çal×üabilir
çaùdaki nüfus, iügücü, iügücüne kat×lma oran×, istihdam oran× ve istihdam edilen
nüfusun artt×ù× görülmektedir. Haziran 2010’da bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre iüsiz
say×s×nda ve iüsizlik oran×nda azal×ü kaydedilmiütir. ústihdam×n sektörel daù×l×m×nda ise
Haziran dönemi itibar×yla, tüm sektörlerin kriz öncesi seviyesini yakalam×ü olduùu
görülmektedir. ústihdam×n× en çok art×ran sektör tar×m sektörü olmuütur. Bu durum, kriz
nedeniyle yaüanan istihdam kayb× ve iüsizlik art×ü× sonucu diùer sektörlerden ayr×lan
iügücünün tar×m sektörüne yönelmesiyle ortaya ç×km×üt×r. 2010’da tar×m sektörü istihdam
art×ü×n× sürdürmekle beraber, bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre verilere bak×ld×ù×nda, y×l
baü×ndan beri söz konusu art×ü×n giderek h×z kaybettiùi görülmektedir. Bu durum,
istihdam×n kompozisyon aç×s×ndan normale dönmeye baülad×ù×n× göstermektedir.
2008’den bu yana en çok istihdam art×ü× saùlayan sektörler s×ras×yla tar×m, hizmetler ve
inüaat sektörleri olmuütur.
56
İşgücü Piyasası
Tablo IV.C.1
Dönemler ñtibarÜyla Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun ñígücü Durumu
(Bin Kiíi)
Haziran 2008
69.686
50.769
24.407
22.111
5.548
4.510
1.403
10.649
2.297
48,1
9,4
11,9
43,6
Kurumsal olmayan sivil nüfus
15 ve daha yukar× yaütaki nüfus
úügücü
ústihdam edilenler
Tar×m
Sanayi
únüaat
Hizmetler
úüsiz
úügücüne kat×lma oran× (%)
úüsizlik oran× (%)
Tar×m d×ü× iüsizlik oran× (%)
ústihdam oran× (%)
Haziran 2009
70.505
51.644
25.216
21.947
5.787
3.973
1.439
10.747
3.269
48,8
13,0
16,4
42,5
Haziran 2010
71.307
52.503
26.239
23.488
6.233
4.536
1.580
11.139
2.751
50,0
10,5
13,4
44,7
Kaynak: TÜúK
Not: 2009 ve 2010 sektör verisi Nace Rev2 yöntemiyle hesaplanm×üt×r.
Büyüme
ve
iügücü
verileri
deùerlendirildiùinde
büyümenin
istihdam
yaratt×ù×
görülmektedir. Türkiye ekonomisi 2007’den bu yana 3 milyona yak×n istihdam
yaratm×üt×r. AB-27’de ise ayn× dönemde istihdam yaklaü×k 6,5 milyon kiüi azalm×üt×r.
Grafik IV.C.2
Kaynak:Eurostat, OECD
*2010 yÕlÕ ikinci çeyrek verisidir.
Slovakya 2,4
2,3
Bulgaristan 3,3
3,0
3,9
3,7
Macaristan
Yunanistan 4,5
4,3
5,2
4,7
Portekiz
20,4
18,3
øspanya
15,2
15,8
23,2
22,6
øtalya
2007
Polonya
20,7
23,5
Türkiye
Almanya
38,2
38,0
146,0
139,6
ABD
AB-27
220
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
219,1
212,9
Ülkeler øtibarÕyla Toplam østihdam (Milyon Kiúi)
2010*
Haziran 2010 dönemine ait verisi aç×klanan 25 ülkenin 10’unda y×ll×k bazda istihdam
kayb× gerçekleümiüken, 1 milyonun üstünde istihdam art×ü× görülen ülke say×s× yaln×zca iki
olmuütur. Bunlardan biri 1 milyon 541 kiüi art×ü ile Türkiye’dir. Dünyada y×ll×k bazda en
57
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
yüksek istihdam art×ü× saùlayan ülke Türkiye olmuütur. Söz konusu dönemde toplam
istihdam ABD’de yaklaü×k 944 bin, Japonya’da 200 bin, Hollanda’da ise 2 bin kiüi
azalm×üt×r.
Geliümiü ve geliümekte olan ülkelerin 2009-2010 Aùustos dönemi iüsizlik oranlar×ndaki
deùiüim hesapland×ù×nda 3,4 puanl×k düüüüle Türkiye’nin iüsizlik oranlar×nda rekor
düzeyde azal×ü kaydettiùi ortaya ç×kmaktad×r. Sonuç olarak ülkemiz, istihdam art×ü× ve
iüsizlik oran×ndaki gerileme itibar×yla pek çok ülkeden olumlu anlamda ayr×üm×ü
durumdad×r.
Grafik IV.C.3
1,4
0
1,1
1,2
0,9
0,6
0,9
0,8
0,4
0,5
0,3
0,7
2
2,5
1,5
2,6
2,5
3,5
2,7
2009-A÷ustos 2010 Döneminde øúsizlik OranÕnda De÷iúim (Puan)
58
Brezilya
Japonya
Slovenya
Slovakya
Portekiz
Yunanistan
Kaynak: OECD, EøU, TÜøK
*Türkiye ve Yunanistan verisi Haziran 2010 dönemine aittir.
Polonya
Macaristan
øtalya
øspanya
ørlanda
Fransa
Danimarka
Belçika
ABD
-4,5
AB-27
-3,5
Türkiye -3,5
-2,5
-1,5
-1,5
Rusya
-1,2
-0,5
İşgücü Piyasası
TÜRKñYE’DE ñìGÜCÜ PñYASASI REFORMLARI
¾Yasal ve kurumsal düzenlemeyi, Uluslararas× Çal×üma Örgütü ve Avrupa Birliùi ile
uyumlaüt×ran 4857 say×l× úü Kanunu yürürlüùe konulmuü ve Türkiye úü Kurumu (úûKUR) özel
istihdam bürolar×n×n aç×lmas×na izin verecek üekilde yeniden yap×land×r×lm×üt×r.
¾Dokuzuncu Kalk×nma Plan× (2007-2013), istihdamda ücret d×ü× maliyetleri azaltmay× ve iüçi
koruma düzenlemelerini iyileütirirken ayn× zamanda istihdam×n esnekliùini artt×rmay×, istihdam
ve eùitim programlar× aras×ndaki koordinasyonu iyileütirmeyi esas alan kapsaml× bir iügücü
piyasas× reformu ortaya koymaktad×r.
¾Ülkedeki istihdam düzeyinin yükseltilmesi amac×yla mevcut kanunlarda deùiüiklikler
yap×lmas×n× öngören ústihdam Paketinin uygulamaya konulmas× ile iügücü piyasas×
reformunun ilk aüamas× baülat×lm×üt×r. ústihdam Paketinde yer alan temel önlemler aras×nda
aüaù×dakiler bulunmaktad×r:
x úügücü maliyetlerinin azalt×lmas×
x Sosyal güvenlik primi iüveren pay×nda 5 puanl×k indirim
x ústihdama yeni kat×lan, tüm kad×n ve genç iüçilerin 5 y×l boyunca azalan oranlarla
iüveren primlerinde indirim
x Özürlülerin iüveren primlerinin bütçeden karü×lanmas×
x Eski hükümlü çal×üt×rma zorunluluùunun kald×r×lmas×
x úlave istihdam için 6 ay prim desteùi saùlanmas×
x K×sa çal×üma ödeneùi miktar× ve süresinin art×r×lmas×
x úüsizlik Sigortas× Fonu kullan×m alan×n×n art×r×lmas×
x úüsizlik ödeneùi miktar×n×n art×r×lmas×
x Aktif iügücü programlar×n×n güçlendirilmesi
x úûKUR’un mesleki eùitim faaliyetlerinin geniületilmesi
x 10 bin iüsize giriüimcilik eùitimi ve dan×ümanl×ù× yan×nda mali destek saùlanarak
vatandaülar×n kendi iülerini kurmalar×na imkan tan×nmas×
x 100 bin genç stajyerin istihdam edilerek alt× aya kadar günlük 15 TL ücret
ödenmesi
x úl ústihdam Kurullar×n×n ve úl Mesleki Eùitim Kurullar×n×n iü birliùi içinde
çal×ümas×n×n saùlanmas×
x Doùrudan istihdam hedefine yönelik olarak, 120 bin kiüinin geçici iülerde istihdam
edilmesine baülanmas×
x Baz× sektörlerde geçici vergi indirimlerine gidilmesi
x GAP, DAP ve KOP gibi istihdam yoùun kalk×nma projelerine daha fazla kaynak ayr×lmas×
x Kay×t d×ü× istihdamla mücadele
x Cezalar×n art×r×lmas× ve denetimlerin güçlendirilmesi
¾5084 say×l× Yat×r×mlar×n ve ústihdam×n Teüviki Kanununda yer alan sigorta primi iüveren
hissesinin Hazine taraf×ndan karü×lanmas× uygulamas×, 5951 say×l× Kanun ile uzat×lm×üt×r.
59
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
TÜRKøYE’DE øSTøHDAM STRATEJøSø
¾UzmanlaútÕrÕlmÕú Meslek Edindirme Projesi Protokolü, Haziran 2010 itibarÕyla imzalanmÕútÕr.
Projenin taraflarÕ ÇalÕúma ve Sosyal Güvenlik BakanlÕ÷Õ-øùKUR, Milli E÷itim BakanlÕ÷Õ-Erkek
Teknik Ö÷retim Genel Müdürlü÷ü, TOBB ve TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesidir.
Projenin amacÕ, øùKUR tarafÕndan yürütülen meslek edindirme faaliyetlerinin özellikle sanayiye
dönük alanlardaki mesleki e÷itimin etkinlik ve verimlili÷inin artÕrÕlmasÕ, disipline edilmesi ve iú
gücü piyasasÕnÕn ihtiyaçlarÕ ile uyumlu, iúverenlerin katÕlÕmÕna imkan veren bir hale getirilmesine
yönelik bir sistemin ortaya konulmasÕ, bu sistemde e÷itilen iúsizlerin tümüne staj, büyük
ço÷unlu÷una istihdam imkanlarÕ sa÷lanmasÕdÕr.
Proje kapsamÕnda 2010, 2011 ve 2012 yÕllarÕnda 119 milyon 270 bin 553 liralÕk kaynak
kullanÕlacaktÕr. Önümüzdeki 5 yÕllÕk dönemde yaklaúÕk 1 milyon iúsizin e÷itimden geçirilmesi ve
baúarÕlÕ kursiyerlerin yüzde 90'ÕnÕn istihdam edilmesi planlanmaktadÕr. KaynaklarÕn tam kapasite
kullanÕmÕ durumunda yÕlda; 9.858 kursun düzenlenebilece÷i ve 197.160 iúsizin e÷itimlerden
yararlanaca÷Õ tahmin edilmektedir.
Proje ile;
x 5 yÕlda yaklaúÕk 1 milyon iúsiz e÷itimden geçirilecek
x E÷itilen tüm iúsizler Oda üyesi iúyerlerinde staj görecek
x BaúarÕlÕ kursiyerlerin yüzde 90’Õ istihdam edilecek
x øúgücü niteli÷i yükselecek
øúgücü piyasasÕ ihtiyaçlarÕna uygun nitelikte iúgücünün yetiútirilmesine olanak sa÷lanmÕú
olacaktÕr.
¾Orta ve uzun vadede büyümenin istihdama katkÕsÕ artÕrÕlarak iúsizlik sorununa kalÕcÕ bir
çözüm sa÷lama amacÕyla çalÕúmalar yürütülmektedir. øúsizli÷i azaltmak, istihdamÕ teúvik
etmek ve istihdamÕn yapÕsÕnÕ biçimlendirmek amacÕyla ÇalÕúma ve Sosyal Güvenlik BakanlÕ÷Õ
“Ulusal østihdam Stratejisi” hazÕrlÕk çalÕúmalarÕna 2009 yÕlÕnÕn Ekim ayÕnda baúlamÕútÕr.
østihdam stratejisi kapsamda benimsenen temel politika eksenleri:
•
E÷itim-istihdam iliúkisinin güçlendirilmesi
•
øúgücü piyasasÕnÕn esnekleútirilmesi
•
KadÕnlar, gençler ve dezavantajlÕ gruplarÕn istihdamÕnÕn artÕrÕlmasÕ
•
østihdam-sosyal koruma iliúkisinin güçlendirilmesi
olarak tespit edilmiútir.
øúsizlik sorununun çözümü için birinci ana strateji ekonomik büyümenin sa÷lanmasÕ olarak
görülmüútür. AyrÕca istihdama katÕlÕm oranlarÕnÕn, özelikle kadÕnlarÕn ve gençlerin katÕlÕm
oranlarÕnÕn artÕrÕlmasÕna özen gösterilmektedir. Üçüncü ana strateji, çalÕúma hayatÕnda esnekli÷in
sa÷lanmasÕdÕr. Son olarak da sosyal koruma a÷ÕnÕn geniúletilmesi ana strateji olarak
belirlenmiútir.
Ulusal ústihdam Stratejisi'nde önceliùin k×sa vadeli tedbirlere verilmesi hedeflenmektedir. úkinci
ayak olarak ise orta vadede GAP ve DAP gibi projelerin tamamlanmas× öngörülmüütür. Üçüncü
aüamada ise uzun vadeli çal×ümalar oluüturacakt×r. Mesleksizlik probleminin ortadan kald×r×lmas×
amac×yla Türkiye'nin meslek haritas× ç×kar×lacakt×r. úüsizlerin eùitimi için ayr×lan kaynak
art×r×lacakt×r.
60
V
ÖDEMELER DENGESİ,
REEL DÖVİZ KURU VE DIŞ BORÇ
2 0 1 0
61
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
62
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
V. ÖDEMELER DENGESñ, REEL DÖVñZ KURU VE DIì BORÇ
A. ÖDEMELER DENGESñ
1. Cari ñílemler HesabÜ
2008 y×l×n×n Aùustos ay×nda y×ll×k bazda 49,2 milyar dolarl×k tarihi zirve seviyesine ç×kan
cari iülemler aç×ù×, küresel krizin yat×r×m ve tüketim talebi üzerindeki olumsuz etkisi ve
düüen enerji fiyatlar× nedeniyle h×zl× bir düüüü sürecine girmiütir.
Tablo V.A.1
Cari ñílemler HesabÜ
(Milyon $)
Ocak-Temmuz
2007
2008
2009
Cari ñílemler Dengesi
-38.311
-41.946
-13.963
-7.854
-24.230
DÜí Ticaret Dengesi
-46.795
-53.021
-24.896
-10.847
-26.251
Hizmetler Dengesi
13.344
17.121
16.305
6.707
5.835
Gelir Dengesi
-7.103
-8.159
-7.671
-4.772
-4.472
2.243
2.113
2.299
1.058
658
Cari Transferler
2009
2010
Kaynak: TCMB
2008 y×l×nda 41,9 milyar dolar olan cari aç×k, 2009 y×l×nda 14 milyar dolara gerilemiütir.
2009 y×l×n×n Ekim ay× itibar×yla 12 ayl×k kümülatif cari aç×k 12,9 milyar dolara kadar
gerileyerek 2004 y×l× Eylül ay×ndan bu yana görülen en düüük seviyeye inmiütir. 2009
y×l×n×n son çeyreùinde meydana gelen iktisadi faaliyetlerdeki toparlanma sürecinin devam
etmesiyle, cari iülemler aç×ù×ndaki bu gerileme eùilimi 2009 y×l×n×n Kas×m ay×nda son
bulmuü, cari aç×k tekrar artmaya baülam×üt×r.
63
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik V.A.1
Cari AçÕk ve GSYH'ye OranÕ ( Milyar $, Yüzde)
50
40
32,2
30
3,7
3,7
20
9,9
10
0,3
0,6
-1,9
2,5
7,5
14,4
22,2
38,3
5,9
10
41,9
8
24,2
5,7
6,1
4,6
14,0
2,3
4
7,9
2
Kaynak: TCMB
Ocak-Temmuz
2010
2009
2008
2007
2006
Cari AçÕk / GSYH (Sa÷ Eksen)
-2
Ocak-Temmuz
2009
Cari AçÕk (Sol Eksen)
2005
2004
0
2003
2002
2000
-10
2001
-3,8
0
6
2010 y×l×nda ekonomik faaliyetlerde ve enerji fiyatlar×ndaki art×ü devam etmiü ve 2009 y×l×
Ocak-Temmuz döneminde 7,9 milyar dolar olan cari aç×k, 2010 y×l×n×n ayn× döneminde
24,2 milyar dolara ulaüm×üt×r.
Grafik V.A.2
Cari øúlemler Dengesi (12 AylÕk Kümülatif, Milyon $)
20.000
10.000
0
-10.000
-20.000
-30.000
-40.000
2000-1
4
7
10
2001-1
4
7
10
2002-1
4
7
10
2003-1
4
7
10
2004-1
4
7
10
2005-1
4
7
10
2006-1
4
7
10
2007-1
4
7
10
2008-1
4
7
10
2009-1
4
7
10
2010-1
4
7
-50.000
Kaynak: TCMB, TÜøK
64
Cari Denge
Enerji DÕúÕ Cari Denge
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
Cari iülemler dengesinde en önemli paya sahip olan d×ü ticaret dengesi, alt kalemler
itibar×yla incelendiùinde, bavul ticareti dahil ihracat gelirlerinin 2008 y×l×nda 136,3 milyar
dolar iken 2009 y×l×nda 104,6 milyar dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderlerinin ise
2008 y×l×nda 187,7 milyar dolar iken 2009 y×l×nda 132,1 milyar dolar düzeyinde
gerçekleütiùi görülmektedir. Genel mal ticaretinde 2008 y×l×nda 51,4 milyar dolar olan
aç×k, küresel daralman×n etkisiyle 2009 y×l×nda 27,5 milyar dolara inmiütir. Genel mal
ticaretindeki bu aç×kla birlikte, 2009 y×l×nda parasal olmayan alt×n ticaretinde 3 milyar
dolar, limanlardan saùlanan mal ticaretinde 378 milyon dolar aç×k verilmiütir. Böylece
2008 y×l×nda 53 milyar dolar olan d×ü ticaret aç×ù×, 2009 y×l×nda 24,9 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir.
2010 y×l× Ocak-Temmuz döneminde ise bavul ticareti dahil ihracat gelirleri 66,3 milyar
dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderleri ise 92,9 milyar dolar düzeyinde
gerçekleüerek, genel mal ticaretinde 26,6 milyar dolar aç×k verilmiütir. Bu dönemde
parasal olmayan alt×n ticaretinde 594 milyon dolar gelir saùlan×rken, limanlardan
saùlanan mal ticaretinde 286 milyon dolar aç×k verilmiütir. Böylece d×ü ticaret dengesi
26,3 milyar dolar aç×k vermiütir.
i. DÜí Ticaret Geliímeleri
Küresel krizin 2008 y×l× son çeyreùi itibar×yla Türkiye ekonomisini etkilemeye baülamas×yla
birlikte ekonomik faaliyetler yavaülam×ü, özel sektörün tüketim ve yat×r×m eùiliminin
azalmas×yla ithalat h×zl× bir üekilde gerilemiü ve d×ü talepteki keskin düüüüler neticesinde
ihracat azalm×üt×r. 2009 y×l×nda ise, dünya ticaret hacminin büyük ölçüde küçülmesi ile
özellikle ülkemizin en önemli ticaret ortaù× olan Avrupa Birliùi ülkelerinin büyüme
performanslar×ndaki bozulma ve yetersiz talep koüullar× d×ü ticaretimizde daralmaya
neden olmuütur.
2008 y×l×nda 69,9 milyar dolar olan d×ü ticaret aç×ù×, 2009 y×l×nda 38,8 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir. 2009 y×l× son çeyreùi itibar×yla gözlenen toparlanma ile birlikte d×ü ticaret
aç×ù×, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 78,9
oran×nda art×üla 41,9 milyar dolara yükselmiütir.
65
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik V.A.3
DÕú Ticaret (Milyar $, Yüzde)
114,9
73,0
64,6
88,0
40
102,1
140,9
132,0
107,3
139,6
85,5
73,5
97,5
63,2
36,1
51,6
31,3
41,4
50
27,8
54,5
100
47,3
69,3
150
116,8
200
202,0
50
170,1
250
30
20
10
Kaynak: TÜøK
DÕú Ticaret Hacmi/GSYH (Sa÷ Eksen)
Ocak-A÷ustos
2010
øthalat (Sol Eksen)
Ocak-A÷ustos
2009
øhracat (Sol Eksen)
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
0
2000
0
Türkiye ekonomisinin dünya ekonomisine entegrasyonunda önemli art×ü yaüanmaktad×r.
2000 y×l×nda 82,3 milyar dolar olan d×ü ticaret hacmi, 2009 y×l×nda 243,1 milyar dolara
ulaüm×üt×r. Ayr×ca d×ü ticaret hacminin GSYH’ye oran×, 2000 y×l×nda yüzde 31 iken 2009
y×l×nda bu oran yüzde 39,4’e ulaüm×üt×r. D×ü ticaret hacmi, 2010 y×l× Ocak-Aùustos
döneminde ise 187,8 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Yine, 2009 y×l×nda ithalat×n
ihracattan daha h×zl× yavaülamas× nedeniyle karü×lama oran× artm×ü, ancak sonras×nda
ithalat×n ihracattan daha h×zl× artmas×yla 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde yüzde 63,5’e
düümüütür.
66
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
Grafik V.A.4
øhracatÕn øthalatÕ KarúÕlama OranÕ (Yüzde)
100
75,7
80
60
69,9
68,1
72,5
64,8
62,9
61,3
63,1
65,4
73,4
63,5
51,0
40
20
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Ocak- OcakA÷ustos A÷ustos
2009 2010
Kaynak: TÜøK
a. ñhracat
Finansman olanaklar×n×n, tüketici beklentilerinin ve yurtd×ü× talebin küresel krizden
olumsuz etkilenmesiyle, ihracatta 2008 y×l×n×n son aylar×nda baülayan gerek fiyat gerek
hacim bazl× düüüü eùilimi, 2009 y×l× Ekim ay×na kadar devam etmiütir. Küresel krizin
Türkiye ekonomisini 2008 y×l×n×n son aylar× itibar×yla etkilemesi nedeniyle ihracat 2008
y×l×nda 132 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Türkiye’nin ihracat×n×n büyük bir
bölümünün krizden en çok etkilenen ABD ve Avrupa Birliùi ülkelerine olmas× bu etkiyi
art×rm×üt×r.
2009 y×l× Ekim ay×ndan itibaren ise küresel krizin etkilerinin azalmaya baülamas× ile d×ü
talepte toparlanma eùilimleri baülam×ü, bunun sonucunda, 2009 y×lsonu itibar×yla ihracat
102,1 milyar dolar olmuütur. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise toplam ihracat
rakam× 73 milyar dolar olarak gerçekleümiütir.
úhracat×n ana mal gruplar×na göre daù×l×m× incelendiùinde; ara mallar× ihracat×n×n
aù×rl×ù×n× koruduùu görülmektedir. 2009 y×l×nda sermaye mallar× ihracat× bir önceki y×la
göre yüzde 33,5 oran×nda düüüüle 11,1 milyar dolara, ara mallar× ihracat× yüzde 26,6’l×k
düüüüle 49,7 milyar dolara, tüketim mallar× ihracat× yüzde 13,5’lik düüüüle 40,7 milyar
dolara gerilemiütir.
67
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 2009 y×l×n×n ayn× dönemine göre sermaye mallar×
ihracat× yüzde 9,4 oran×nda yükseliüle 7,6 milyar dolara, ara mallar× ihracat× yüzde 12,8’lik
yükseliüle 36,3 milyar dolara, tüketim mallar× ihracat× yüzde 14,1’lik yükseliüle 28,6 milyar
dolara ulaüm×üt×r.
Tablo V.A.2
ñhracatÜn Ana Mal GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ
(Milyon $)
Ocak-Aðustos
2008
Yüzde
2009
Yüzde
2009
2010
Yüzde
Sermaye malllarÜ
16.725
21,6
11.117
-33,5
6.960
7.613
9,4
Ara mallarÜ
67.734
37,1
49.734
-26,6
32.208
36.338
12,8
Tüketim mallarÜ
47.077
7,7
40.733
-13,5
25.095
28.626
14,1
491
17,4
559
13,8
346
384
11,2
132.027
23,1
102.143
-22,6
64.609
72.961
12,9
Diðerleri
Toplam
Kaynak : TÜúK
úhracattaki geliümeler ürünler baz×nda incelendiùinde, 2008 y×l×nda en yüksek katk×n×n
demir-çelik ve motorlu kara taü×tlar× ihracat×ndan geldiùi görülmektedir. 2009 y×l×nda ise
en yüksek katk×y× motorlu kara taü×tlar× ve giyim eüyas× yapm×üt×r. 2009 y×l×nda toplam
ihracat×n yüzde 8,9’unu oluüturan demir-çelik sektörü ihracat×, bir önceki y×la göre yüzde
46,1 azalarak 9 milyar dolar olmuütur. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise geçen y×l×n
ayn× dönemine göre yüzde 6,4 oran×nda artarak 6,5 milyar dolar olarak gerçekleüen
demir-çelik sektörü ihracat×, toplam ihracat×n yüzde 8,9’unu oluüturmuütur.
Tablo V.A.3
Ürünler BazÜnda ñhracat
(Milyon $)
2008
Meyve ve Sebze
5.308
5.354
3.053
3.507
Petrol ve ürünleri
7.167
3.578
2.113
2.524
Demir ve Çelik
16.842
9.081
6.078
6.468
Makine ve UlaíÜm AraçlarÜ
Elektrik makinalar×,cihazlar×
ve aletleri
39.147
28.789
17.630
20.368
7.279
6.347
3.803
4.530
Motorlu kara taü×tlar×
17.991
11.891
7.090
8.740
Giyim EíyasÜ
13.589
11.553
7.485
8.318
Kaynak:TÜúK
68
2009
Ocak-Aðustos
2009
2010
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
2008 y×l×nda 7,2 milyar dolar olarak gerçekleüen ve toplam ihracat×n yüzde 5,4’ünü
oluüturan petrol ürünleri ihracat× ise 2009 y×l×nda 3,6 milyar dolar olarak gerçekleümiütir.
2009 y×l×nda petrol ürünleri ihracat×n×n toplam ihracat pay× yüzde 3,5’e düümüütür. 2010
y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise petrol ürünleri ihracat× geçen y×l×n ayn× dönemine göre
yüzde 19,4 artarak 2,5 milyar dolara yükselmiü ve toplam ihracat×n yüzde 3,5’ini
oluüturmuütur. Demir-çelik ve petrol ürünleri sektöründeki bu deùiüimlerde fiyat
hareketleri büyük ölçüde etkili olmuütur.
úhracatta önemli bir paya sahip olan makine ve ulaü×m araçlar× ihracat×n×n 2002
sonras×ndaki h×zl× yükseliüi 2008 y×l×nda yavaülam×üt×r. 2009 y×l×nda makine ve ulaü×m
araçlar× ihracat× bir önceki y×la göre yüzde 26,5 azalm×ü, toplam içindeki pay× ise yüzde
29,7’den yüzde 28,2’ye gerilemiütir. Bunda, baüta Avrupa Birliùi ülkeleri olmak üzere
otomotiv sektörünün aù×rl×kl× olarak ihracat yapt×ù× pazarlardaki talebin azalmas× etkili
olmuütur. 2010 y×l×nda bu etki azalm×ü ve 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde makine ve
ulaü×m araçlar× ihracat× yüzde 15,5 oran×nda artarak toplam içindeki pay× yüzde 27,9
olarak gerçekleümiütir.
úhracattaki bir diùer önemli kalem olan giyim eüyas× ihracat×, son y×llarda Çin gibi
ülkelerin küresel düzeyde pazar paylar×n× art×rmalar× ve Avrupa Birliùi ülkelerinde görülen
talep daralmas×n×n etkisiyle azalm×üt×r. Bu sektörün toplam ihracat içindeki pay× 2002
y×l×nda yüzde 22,4 iken, 2008 y×l×nda yüzde 10,3’e kadar gerilemiütir. 2009 y×l×nda bu
sektörün ihracat× 11,6 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. 2010 y×l× Ocak-Aùustos
döneminde geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 11,1 oran×nda art×ü gösteren giyim
eüyas× ihracat×, 8,3 milyar dolar olarak gerçekleümiütir.
b. ñthalat
Küresel krizin getirdiùi ekonomik durgunluk, bütün dünya ülkelerinde olduùu gibi
Türkiye’de de üretim ve tüketim talebinde, dolay×s×yla ithalat talebinde düüüülere neden
olmuütur. Ayr×ca Türk Liras×’n×n deùer kayb× ile enerji ve hammadde fiyatlar×nda yaüanan
gerileme, ithalattaki düüüülerde önemli rol oynam×üt×r. Bu çerçevede, y×l genelinde
ithalattaki gerilemenin temel belirleyicisi ara mal× ithalat×ndaki gerileme olmuütur.
úhracatta olduùu gibi ithalatta da 2008 y×l×n×n son aylar×nda baülayan düüüü eùilimi, 2009
y×l×n×n Ekim ay×na kadar devam etmiütir.
69
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
2000 y×l×nda 54,5 milyar dolar olan ithalat, 2009 y×l× itibar×yla 140,9 milyar dolara
yükselmiütir. 2009 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 88 milyar dolar olan ithalat 2010 y×l×n×n
ayn× döneminde yüzde 30,5 oran×nda art×üla 114,9 milyar dolar olarak gerçekleümiütir.
úthalatta görülen bu art×üta temel olarak enerji fiyatlar× ve iç talepte görülen canlanma
etkili olmuütur. Uluslararas× piyasalardaki ham petrol ve doùalgaz fiyatlar× 2002 y×l×ndan
sonra büyük oranda yükselmiütir. Bu çerçevede 2002 y×l×nda 9,2 milyar dolar olan enerji
ithalat× 2008 y×l×nda 48,3 milyar dolara yükselmiütir. Fakat 2008 y×l×n×n ikinci yar×s×nda,
küresel ekonomik durgunluk nedeniyle petrol talebindeki art×ü h×z×n×n belirgin olarak
yavaülamas×, enerji fiyatlar×nda düüüüe neden olmuütur. Türkiye'nin enerji ithalat×na
ödediùi fatura 2009 y×l×nda rekor düzeyde küçülerek 29,9 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir.
Grafik V.A.5
Enerji øthalatÕ (Milyon $, Yüzde )
60.000
7
50.000
6
48.281
5
40.000
33.883
23.878
21.255
20.000
10.000
9.529 8.339 9.204
11.575
4
29.905
28.859
30.000
19.086
14.407
3
2
1
0
Ocak-A÷ustos
2010
2009
2008
2007
2006
Enerji øthalatÕ / GSYH (Sa÷ Eksen)
Ocak-A÷ustos
2009
Enerji øthalatÕ (Sol Eksen)
2005
2004
2003
2002
2001
2000
0
Kaynak: TÜøK
Ara mal× ithalat×n×n toplam ithalat içinde yüksek paya sahip olmas× nedeniyle bu ithalat
kaleminde yaüanan yüksek oranl× düüüüler, toplam ithalattaki gerilemenin temel
belirleyicisi olmuütur. Ara mal× ithalat×, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 2009 y×l×n×n
ayn× dönemine göre yüzde 32,6 oran×nda art×ü göstermiütir. Sermaye mallar× ithalat× ise
2009 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 13,4 milyar dolar, 2010 y×l× Ocak-Aùustos
döneminde ise 16,7 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Sermaye mallar×n×n toplam
70
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
ithalat içindeki pay× ise 2009 y×l×n×n ayn× dönemine göre düüerek yüzde 14,5 olmuütur.
Söz konusu dönemde tüketim mallar× ithalat× ise yüzde 28,2 oran×nda art×ü ile 15 milyar
dolar olarak gerçekleümiü ve toplam ithalat içindeki pay× yüzde 13’e gerilemiütir.
Tablo V.A.4
ñthalatÜn Ana Mal GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ
(Milyon $)
Ocak-Aðustos
2008
Sermaye malllarÜ
Ara mallarÜ
Tüketim mallarÜ
Diðerleri
Toplam
Yüzde
2009
Yüzde
2009
2010
Yüzde
28.021
3,6
21.463
-23,4
13.412
16.666
24,3
151.747
22,7
99.510
-34,4
62.529
82.923
32,6
21.489
15,0
19.290
-10,2
11.669
14.963
28,2
707
4,7
666
-5,7
424
325
-23,3
201.964
18,8
140.928
-30,2
88.034
114.878
30,5
Kaynak : TÜúK
úthalat geliümeleri kalemler baz×nda incelendiùinde, 2009 y×l×nda yap×lan ithalat×n 2008
y×l×nda olduùu gibi aù×rl×kl× olarak demir-çelik, makineler ve ulaü×m araçlar× ile petrol ve
petrol ürünlerine yönelik olduùu görülmektedir. 2009 y×l×nda toplam ithalat×n yüzde
5,4’ünü oluüturan demir-çelik sektöründe ithalat, bir önceki y×la göre yüzde 48,9 azalarak
7,7 milyar dolar olmuütur. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise geçen y×l×n ayn×
dönemine göre yüzde 36,6 artarak 6,5 milyar dolar olarak gerçekleümiü ve toplam
ithalattaki pay× yüzde 5,6’ya yükselmiütir.
Tablo V.A.5
Ürünler BazÜnda ñthalat
(Milyon $)
2008
Meyve ve Sebze
2009
Ocak-Aðustos
2009
2010
860
673
441
533
Petrol ve ürünleri
27.034
15.172
9.430
13.172
Demir ve Çelik
15.034
7.680
4.730
6.460
Makine ve UlaíÜm AraçlarÜ
51.595
41.055
25.148
31.552
8.261
6.929
4.164
5.264
12.358
8.745
5.107
7.326
2.216
2.148
1.348
1.699
Elektrik Makineleri, Cihazlar× ve Aletleri
Motorlu Kara Taü×tlar×
Giyim EíyasÜ
Kaynak : TÜúK
71
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Makineler ve ulaü×m araçlar× sektöründe ithalat, küresel krizin etkisiyle 2009 y×l×nda
yavaülayarak bir önceki y×la göre yüzde 20,4 düüüüle 41,1 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir. Bu sektörde, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 31,6 milyar dolar
ithalat yap×lm×üt×r. 2009 y×l×n×n ayn× döneminde yüzde 29,1 olan makineler ve ulaü×m
araçlar× ithalat×n×n toplam ithalat içindeki pay× yüzde 27,5’e gerilemiütir.
Yurtiçi sanayi sektöründe çok kullan×lan bir girdi olan petrol ve petrol ürünlerindeki
ithalat, büyük ölçüde fiyat art×ülar×na paralel olarak deùiümektedir. 2002 y×l×nda 5,4 milyar
dolar olan petrol ve petrol ürünleri ithalat×, 2008 y×l×nda 27 milyar dolara yükselmiütir.
Küresel krizin etkisiyle düüen petrol fiyatlar× ve yetersiz talep koüullar×nda petrol ve petrol
ürünleri ithalat×, 2009 y×l×nda yüzde 43,9 oran×nda düüüüle 15,2 milyar dolar düzeyinde
gerçekleümiütir. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise, petrol ve petrol ürünleri ithalat×,
geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 39,7 oran×nda art×ü göstererek 13,2 milyar dolar
olmuütur.
ii. Ülkeler ñtibarÜyla DÜí Ticaret
a. Ülkelere Göre ñhracat
úhracat×n ülke gruplar×na göre daù×l×m× incelendiùinde, yap×sal olarak Avrupa Birliùine
olan ihracat×n toplam ihracat×n önemli bir k×sm×n× oluüturduùu görülmektedir. Ancak
2008 y×l× son çeyreùi itibar×yla özellikle Avrupa Birliùi ülkelerinde finans sektörü
problemlerinin çok k×sa bir süre içinde reel sektör problemlerine dönüümesi Avrupa
Birliùi ülkelerine yapt×ù×m×z ihracat× olumsuz etkilemiütir.
Nitekim, Türkiye’nin önemli ticaret partnerlerinin 2008 y×l× büyüme oranlar× 2002-2007
y×llar× aras×nda yaüanan büyüme oranlar×n×n oldukça alt×nda gerçekleümiütir. Bu
kapsamda, küresel kriz öncesi dönemde Türkiye’nin ülkeler itibar×yla ihracat× incelenirken
2007 y×l× baz al×nd×ù×nda Türkiye’nin en önemli ticaret partneri olan Avrupa Birliùi
ülkelerinin aù×rl×ù×n×n zaman içerisinde azald×ù× ve baz× Orta Doùu, Asya ülkeleri ile diùer
Avrupa ülkelerinin önem kazand×ù× görülmektedir.
2008 y×l×nda 63,4 milyar dolar olan Avrupa Birliùi ülkelerine yap×lan ihracat, 2009 y×l× ilk
çeyreùinde en düüük deùerini alm×üt×r. 2009 y×l× son çeyreùinde, küresel ekonomide
toparlanma gözlenmekle birlikte, Avrupa Birliùi ülkelerine yap×lan ihracat y×l sonu
itibar×yla 47 milyar dolara gerilemiütir.
72
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
Avrupa Birliùi ülkelerine yap×lan ihracat, 2010 y×l×n×n Ocak-Aùustos döneminde bir önceki
y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 16,5 oran×nda artarak 33,4 milyar dolar olmuütur. Bu
dönemde, Avrupa Birliùi ülkelerine yap×lan ihracat×n toplam ihracat içindeki pay× yüzde
45,8 olarak gerçekleümiütir.
Yak×n ve Orta Doùu, Afrika ve úslam ülkelerine yap×lan ihracat×n pay× artm×üt×r. Özellikle
2010 y×l× itibar×yla Asya ülkelerine yap×lan ihracattaki belirgin art×ü dikkat çekicidir. Bu
dönemde, Çin’e yap×lan ihracat yüzde 62,8 oran×nda artm×üt×r. Yeni ticaret partnerleri ve
yeni pazarlar, Türkiye’nin d×ü talepteki dalgalanmalara karü× daha haz×rl×kl× olmas× ve
küresel krizden sonra oluüacak yeni rekabet ortam×nda avantajl× konuma gelebilmesi
aç×s×ndan çok önemlidir.
Grafik V.A.6
øhracatÕn Ülke GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ (2010 Ocak-A÷ustos)
% 11,8 (% 8,8)
% 20,1 (% 14,1)
% 45,8 (% 56,3)
% 3,7 (% 4,2)
% 6,6 (% 3,8)
% 10,1 (% 10,1)
% 1,8 (% 2,7)
Avrupa Birli÷i
Serbest Bölgeler
Di÷er Avrupa (A.B Hariç)
Kuzey Amerika
YakÕn ve Orta Do÷u
Di÷erleri
Kuzey Afrika
Kaynak: TÜøK
* Parantez içindeki rakamlar 2007 yÕlÕ verilerini göstermektedir.
Ülkeler baz×nda incelendiùinde, en fazla ihracat×n Almanya’ya yap×ld×ù× görülmektedir.
Almanya’ya 2009 y×l×nda 9,8 milyar dolar, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise 7,2
milyar dolar ihracat yap×lm×üt×r. Almanya’n×n toplam ihracat içindeki pay×, 2010 y×l× OcakAùustos döneminde yüzde 9,8 olarak gerçekleümiütir.
73
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Tablo V.A.6
ñhracattaki ñlk Beí Ülke
2009
Tutar
(Milyon $)
2010 Ocak-Aðustos
PayÜ
(Yüzde)
Tutar
(Milyon $)
PayÜ
(Yüzde)
1-Almanya
9.783
9,6
7.172
9,8
2-ñngiltere
5.915
5,8
4.398
6,0
3-ñtalya
5.891
5,8
4.201
5,8
4-Fransa
6.209
6,1
4.000
5,5
5-Irak
5.124
5,0
3.747
5,1
32.921
32,2
23.518
32,2
102.143
100
72.961
100
ñlk Beí Ülke ToplamÜ
Toplam ñhracat
Kaynak : TÜúK
Not: S×ralama 2010 Ocak-Aùustos dönemine göre yap×lm×üt×r.
b. Ülkelere Göre ñthalat
úthalat×n ülke gruplar×na göre daù×l×m× incelendiùinde, Avrupa Birliùine üye ülkelerden
yap×lan ithalat×n toplam ithalat×n önemli bir k×sm×n× oluüturduùu görülmektedir. Bununla
birlikte, bu ülkelerden yap×lan ithalat, toplam ithalat×n 2000 y×l×nda yüzde 52,3’ünü
oluütururken bu oran, 2007 y×l×nda yüzde 40,3’e, 2009 y×l×nda ise yüzde 40,2’ye
düümüütür. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise Avrupa Birliùi ülkelerinden yap×lan
ithalat×n toplam ithalat içindeki pay× 38,6’ya gerilemiütir.
úthalat×n aù×rl×kl× olarak yap×ld×ù× ikinci bölge ise Avrupa Birliùi d×ü×nda kalan diùer Avrupa
ülkeleridir. Avrupa Birliùinin tersine, diùer Avrupa ülkelerinden yap×lan ithalat×n toplam
ithalat içindeki pay×, 2000-2008 y×llar× aras×nda artm×üt×r. 2000 y×l×nda bu ülkelerden
yap×lan ithalat toplam ithalat×n yüzde 11,3’ünü oluütururken, bu oran 2007 y×l×nda yüzde
20,1’e yükselmiütir. 2009 y×l×nda küresel krizin etkisiyle bu oran 18,4’e düümüütür. 2010
y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise bu ülkelerden 19,3 milyar dolar ithalat yap×lm×ü ve bu
tutar×n toplam ithalat içindeki pay× yüzde 16,8 olarak gerçekleümiütir.
74
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
Grafik V.A.7
øthalatÕn Ülke GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ (2010 Ocak-A÷ustos)
% 26,2 (% 23,9)
% 38,6 (% 40,3)
% 8,6 (% 7,4)
% 0,5 (% 0,7)
% 6,9 (% 5,3) % 2,5 (% 2,1)
Avrupa Birli÷i
Kuzey Afrika
Di÷erleri
% 16,8 (% 20,1)
Serbest Bölgeler
Kuzey Amerika
Di÷er Avrupa (A.B Hariç)
YakÕn ve Orta Do÷u
Kaynak: TÜøK
* Parantez içindeki rakamlar 2007 yÕlÕ verilerini göstermektedir.
Ülkeler baz×nda incelendiùinde, özellikle enerji ithalat×na baùl× olarak, en fazla ithalat×n
Rusya’dan yap×ld×ù× ve enerji fiyat art×ülar×na baùl× olarak da toplam ithalat içinde
Rusya’n×n pay×n×n artt×ù× görülmektedir. 2000 y×l×nda yüzde 7,1 olan Rusya’n×n toplam
ithalat içindeki pay× 2009 y×l×nda yüzde 13,8’e yükselmiütir.
Tablo V.A.7
ñthalattaki ñlk Beí Ülke
2009
Ülkeler
Tutar
(Milyon $)
2010 Ocak-Aðustos
PayÜ
(Yüzde)
Tutar
(Milyon $)
PayÜ
(Yüzde)
1-Rusya
19.450
13,8
13.670
11,9
2-Çin
12.677
9,0
10.671
9,3
3-Almanya
14.097
10,0
10.632
9,3
4-A.B.D.
8.576
6,1
7.340
6,4
5-ñtalya
7.673
5,4
6.441
5,6
62.473
44,3
48.753
42,4
140.928
100
114.878
100
ñlk Beí Ülke ToplamÜ
Toplam ñthalat
Kaynak : TÜúK
Not: S×ralama 2010 Ocak-Aùustos dönemine göre yap×lm×üt×r.
75
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
iii. Hizmetler Dengesi, Gelir Dengesi ve Cari Transferler
2008 y×l×nda 17,1 milyar dolar fazla veren hizmetler dengesi, 2009 y×l×nda 16,3 milyar
dolar fazla vermiütir. Bu kalem, 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 6,7 milyar dolar,
2010 y×l×n×n ayn× döneminde ise 5,8 milyar dolar fazla vermiütir.
Hizmetler dengesinin fazla vermesinde en önemli etken turizm gelirleridir. Turizm gelirleri
2009 y×l×nda bir önceki y×la göre yüzde 3,2 oran×nda azalarak 21,2 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir. Bu gerilemede gelen turistlerin ortalama kal×ü sürelerindeki düüüü ve
euronun dolar karü×s×ndaki deùer kayb× önemli rol oynam×üt×r. 2008 y×l×nda 26,3 milyon
kiüi olan yabanc× ziyaretçi say×s×, küresel krize raùmen 2009 y×l×nda az da olsa yüzde 2,8
oran×nda art×ü göstererek 27,1 milyon kiüiye ulaüm×üt×r. Özellikle karü×l×kl× anlaümalarla
vizelerin kald×r×ld×ù× baz× Orta Doùu ülkelerinden Türkiye'ye gelen turist say×s×nda ciddi
art×ülar gözlenmiütir.
Grafik V.A.8
Turizm Gelirleri ve Turist SayÕsÕ (Milyon $, Milyon Kiúi)
25.000
20.000
15.000
30
21.951 21.249
13.203
15.888
18.154 16.851
18.487
25
20
9.617
10.000
10.043 15
10
5.000
5
0
0
2003
2004
2005
2006
Turizm Gelirleri (Sol Eksen)
2007
2008
2009
Turist SayÕsÕ (Sa÷ Eksen)
OcakOcakTemmuz Temmuz
2010
2009
Kaynak: TÜøK
Hizmetler dengesi kaleminde, cari aç×ù× azalt×c× yönde katk×da bulunan bir diùer kalem
ise inüaat hizmetleridir. 2009 y×l×nda 1,1 milyar dolar olan net inüaat hizmetleri gelirleri
2009 y×l×n×n Ocak-Temmuz döneminde 655 milyon dolar, 2010 y×l×n×n ayn× döneminde
ise 458 milyon dolar olarak gerçekleümiütir.
76
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
Cari iülemler hesab×n×n diùer bir alt kalemi olan gelir dengesi kaleminde ise 2009 y×l×nda
7,7 milyar dolar, 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 4,8 milyar dolar, 2010 y×l×n×n ayn×
döneminde ise 4,5 milyar dolar net ödeme gerçekleümiütir. Bu kalemde oluüan aç×ù×n
temel nedeni faiz giderleridir. 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 4,4 milyar dolar iken
2010 y×l×n×n ayn× döneminde kredilere iliükin faiz giderleri 3,2 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir.
Cari iülemler hesab×n×n son kalemi olan ve genel hükümet ile diùer sektörlerden oluüan
cari transferler, 2009 y×l×nda 2,3 milyar dolar fazla vermiütir. 2010 y×l× Ocak-Temmuz
döneminde, 249 milyon dolar genel hükümet ve 409 milyon dolar diùer sektörler olmak
üzere toplam 658 milyon dolar cari transfer geliri saùlanm×üt×r.
2. Sermaye ve Finans HesabÜ
Dünya ekonomisinde likiditenin ve sermaye hareketlerinin yüksek olduùu 2003–2007
döneminde, ekonominin performans×, yat×r×m ortam×n×n iyileütirilmesine yönelik
politikalar, yap×sal düzenlemeler ve siyasi istikrar gibi olumlu etmenler sayesinde
Türkiye’ye yönelik sermaye giriüleri önemli düzeylere ç×km×üt×r. Örneùin, global likiditenin
en bol olduùu 2006-2008 döneminde y×ll×k ortalama 40 milyar dolara yaklaüan düzeyde
sermaye giriüi olmuütur.
Grafik V.A.9
Türkiye'ye Net Sermaye Giriúi ve GSYH'ye OranÕ (Milyon $, Yüzde)
50.000
44.724
37.307 38.178
40.000
10
31.442 8
6
35.248
30.000
20.000
12.935
10.000
-4.327
0
7.537
7.112
4
9.439
14.184
2
0
-1.789
-10.000
-2
-4
Kaynak: TCMB
Ocak-Temmuz
2010
Rezerv VarlÕklar Hariç Sermaye ve Finans HesabÕ (Sol Eksen)
Ocak-Temmuz
2009
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
-20.000
Rezerv VarlÕklar Hariç Türkiye'ye Net Sermaye Giriúi/GSYH (Sa÷ Eksen)
77
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Ancak, 2008 y×l× son çeyreùi itibar×yla piyasalarda baülayan likidite sorunu, risk
alg×lamalar×nda ve beklentilerindeki kötüleüme geliümekte olan ülkelere sermaye
giriülerini olumsuz etkilemiütir. Nitekim, 2009 y×l×ndaki net sermaye giriüi 9,4 milyar dolar
düzeyinde kalm×üt×r. Ancak 2009 y×l× son çeyreùinden itibaren sermaye ak×mlar×nda
belirgin bir iyileüme görülmüütür. 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 2 milyar dolar×
bulan ç×k×üa karü×n, 2010 y×l×n×n ayn× döneminde 31,4 milyar dolar sermaye giriüi
gerçekleümiütir.
Tablo V.A.8
Sermaye Hareketleri
(Milyon $)
Ocak-Temmuz
2007
2008
Sermaye ve Finans HesabÜ
36.692
36.305
9.328
1.590
24.761
Doðrudan YatÜrÜm (Net)
19.941
15.720
6.296
4.097
3.344
Doðrudan YatÜrÜm Giriíi
22.047
18.269
7.849
4.996
4.387
Doðrudan YatÜrÜm ÇÜkÜíÜ
-2.106
-2.549
-1.553
-899
-1.043
717
-5.046
196
873
10.809
Hisse Senedi
5.138
716
2.827
1.276
1.322
Borç Senedi
-2.358
-4.486
111
1.049
10.335
Diðer YatÜrÜmlar (Net)
24.066
24.574
2.947
-6.759
17.289
Rezerv VarlÜklar
-8.032
1.057
-111
3.379
-6.681
1.619
5.641
4.635
6.264
-531
Portföy YatÜrÜmÜ (Net)
Net Hata ve Noksan
2009
2009
2010
Kaynak: TCMB
Finans hesaplar× ana kalemleri itibar×yla incelendiùinde doùrudan yat×r×m giriülerinin
küresel kriz nedeniyle 2009 y×l× boyunca azalan bir seyir izlemesine raùmen cari aç×ù×n en
istikrarl× finansman kalemi olma özelliùini sürdürdüùü görülmektedir.
Dünya genelinde Türkiye’ye doùrudan yabanc× yat×r×m giriüi, 2008 y×l× son çeyreùinden
itibaren azalmaya baülam×üt×r (Bkz. Kutu: Doùrudan Yabanc× Yat×r×mlar). 2010 y×l× OcakTemmuz döneminde ise 4,4 milyar dolar doùrudan sermaye giriüi gerçekleümiütir. Ayn×
dönemde yurtiçi yerleüiklerin yurtd×ü×nda 1 milyar dolar yat×r×m yapmas× sonucu, net
doùrudan yat×r×mlar 3,3 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. 2009 y×l× Temmuz ay×
itibar×yla yurtiçinde doùrudan yat×r×m 12 ayl×k kümülatif olarak 11,5 milyar dolar
gerçekleümiüken, 2010 y×l× Temmuz ay×nda 12 ayl×k kümülatif olarak 7,2 milyar dolar
yat×r×m giriüi olmuütur.
78
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
Grafik V.A.10
Ana Finansman Kalemleri (12 AylÕk Kümülatif, Milyar $)
50
40
30
20
10
0
Yurtiçinde Do÷rudan YatÕrÕmlar
Kaynak:TCMB
Portföy YatÕrÕmlarÕ
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
2008-1
11
9
7
5
3
-20
2007-1
-10
Di÷er YatÕrÕmlar
Küresel finans kriziyle birlikte 2008 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan itibaren yüksek düzeyde ç×k×ü
gösteren portföy kaynakl× sermaye ak×mlar×, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren
dalgal× bir seyir izlemiü ve söz konusu eùilim, 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda da devam
etmiütir. Ancak 2010 y×l×nda ülkeye giren portföy ak×mlar×nda ciddi art×ü gözlenmiü,
Ocak-Temmuz döneminde bu kanaldan 10,8 milyar dolar giriü olmuütur.
Grafik V.A.11
Portföy YatÕrÕmlarÕ (Net, Milyon $)
16.000
13.437
10.809
12.000
8.023
8.000
2.465
1.022
0
196
873
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2001
-5.046
Ocak-Temmuz
2009
Ocak-Temmuz
2010
Kaynak: TCMB
-4.515
2000
-8.000
717
-593
-4.000
2002
4.000
7.373
79
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Kriz döneminde büyük dalgalanmalar×n görüldüùü bir baüka kalem ise aù×rl×kl× olarak
kredi ve mevduat hareketlerini kapsayan diùer yat×r×mlard×r. Nitekim, 12 ayl×k kümülatif
rakamlara göre diùer yat×r×mlarda 2009 y×l× Temmuz ay× itibar×yla 4,7 milyar dolar ç×k×ü,
2010 y×l× Temmuz ay×nda ise 27 milyar dolar giriü gerçekleümiütir. Alt kalemlere bakacak
olursak, bu kalemin ilginç deùiüimlere sahne olduùu görülmektedir. Örneùin, kriz
öncesinde 25 milyar dolarlar× bulan (net) uzun vadeli üirket borçlanmalar×, kriz dönemi ve
hatta sonras×nda negatif görünümünü sürdürmüütür. Buna karü×l×k, bankalar kesiminin bir anlamda kriz öncesi dönemde biriktirilen döviz likiditesinin kullan×m× anlam×na gelen döviz varl×k kullan×m× ve bankac×l×k kesimine d×üardan yap×lan mevduatlarda art×ülar
görülmüütür.
Her ne kadar bunda baz× istatistiksel faktörler rol oynad×ysa da, bu
dönemde özel sektörün borçlanmas×nda genelde bir azalma görüldüùünü söylemek
yanl×ü olmayacakt×r.
Grafik V.A.12
Özet Sermaye HesabÕ Dengesi (12 AylÕk Kümülatif, Milyon $)
40.000
30.000
20.000
10.000
0
-10.000
-20.000
7
4
2010-1
10
7
4
2009-1
10
7
4
2008-1
10
7
4
2007-1
10
7
4
2006-1
-30.000
BankacÕlÕk ve Özel Sektörün Yurt DÕúÕndaki Döviz VarlÕklarÕ ve AçtÕklarÕ Krediler
BankacÕlÕk Hariç Özel Sektörün Kredi KullanÕmÕ (Net)
Kaynak: TCMB
BankacÕlÕk Sektörüne YatÕrÕlan Mevduat
Türkiye ekonomisindeki istikrar× saùlama aç×s×ndan önem arz eden Merkez Bankas× döviz
rezervleri ise küresel krize raùmen dalgal× kur rejiminin de etkisi ile nispeten istikrarl×
seviyesini korumuütur. Merkez Bankas× brüt döviz rezervleri, 2002 y×l×ndan 2008 y×l×n×n
son çeyreùine kadar devam eden yüksek sermaye giriülerine baùl× olarak artm×üt×r.
Küresel krizde yaüanan sermaye ç×k×ülar× nedeniyle Merkez Bankas× brüt döviz rezervleri
80
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
art×ü× durmuü, bir noktada rezervler 62-63 milyar aral×ù×na kadar düümekle birlikte 2009
y×l× sonunda 70,7 milyar dolar ve 2010 y×l× Eylül sonu itibar×yla 75,8 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir.
Grafik V.A.13
TCMB Brüt Döviz Rezervleri (Milyon $)
73.317
80.000
71.008 70.716
75.795
60.912
60.000
50.515
33.616 36.009
40.000
22.172
26.807
18.787
Eylül
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
0
2000
20.000
Kaynak: TCMB
Net hata noksan kalemi, 2003 y×l×ndan itibaren pozitif bakiye vermektedir. 2008 y×l×nda
5,6 milyar dolar olan net hata noksan kalemi, 2009 y×l×nda 4,6 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir.
B. REEL DÖVñZ KURU
2008 y×l×n×n son çeyreùi itibar×yla, dünya finans piyasalar×ndaki belirsizliùin derinleümesi
küresel likidite ak×ü×n× olumsuz yönde etkilerken, özellikle ABD dolar×na talep artm×ü ve
bütün geliümekte olan ülkelerde olduùu gibi TL deùer kaybetmeye baülam×üt×r.
Ancak küresel toparlanmayla birlikte, 2009’un son çeyreùi itibar×yla TL yeniden deùer
kazanmaya baülam×üt×r. Döviz kurlar×nda meydana gelen deùiümeler sonucunda, 2009
y×l× sonu itibar×yla TÜFE bazl× reel efektif kur endeksi 125,9, ÜFE bazl× reel efektif kur
endeksi de 123,3 olmuütur. Bu deùerlenme 2010 y×l× Aùustos ay× itibar×yla devam etmiü,
2003=100 bazl× endeksler kriz öncesinde tarihinin en yüksek noktalar×na yaklaüm×üt×r.
Benzer bir durumun birim iü gücü bazl× endekslerde de oluümaya baülad×ù×
gözlemlenmektedir.
81
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Merkez Bankas×’n×n yeni yay×nlamaya baülad×ù× fiyat bazl× endekslere göre (Bkz. Kutu:
Yeni Endekslerle 2003-2010 Dönemi Reel Efektif Döviz Kuru) bu reel deùerlenme,
aù×rl×kl× olarak geliümiü ülke ticaret ortaklar×m×za karü× olmakta, geliümekte olan ticaret
ortaklar×m×za karü× TL, görece istikarl× bir seyir izlemektedir.
Grafik V.B.1
Reel Efektif Döviz Kuru
140
130
120
110
100
5
2010-1
9
5
2009-1
9
5
2008-1
9
5
2007-1
9
5
2006-1
9
5
2005-1
9
5
2004-1
9
5
80
2003-1
90
T ÜFE BazlÕ Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100)
T ÜFE -Geliúmiú Ülkeler BazlÕ - Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100)
T ÜFE -Geliúmiú Ülkeler BazlÕ - Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100)
ÜFE BazlÕ Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100) (*)
Kaynak: TCMB
Grafik V.B.2
Birim øú Gücü Maliyeti BazlÕ Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100)
140
130
120
110
100
Kaynak: TCMB
82
2010-Ç1
Ç3
2009-Ç1
Ç3
2008-Ç1
Ç3
2007-Ç1
Ç3
2006-Ç1
Ç3
2005-Ç1
Ç3
2004-Ç1
Ç3
2003-Ç1
90
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
C. TOPLAM DIì BORÇ STOKU VE ULUSLARARASI YATIRIM POZñSYONU
2008 ve 2009 y×llar× tüm dünyada borç yönetimi aç×s×ndan olaùand×ü× bir dönem
olmuütur. Krizle mücadele kapsam×nda geniületici maliye politikalar×n×n kullan×lmas×,
yüksek oranda artan finansman ihtiyac×n×n karü×lanmas× sorununu ortaya ç×karm×ü ve
kamu borç stoklar× h×zla artm×üt×r. Küresel geliümelere paralel olarak, kriz nedeniyle
borçlanma olanaklar×n×n daralmas× ve ekonomik aktivitedeki durgunluk, ülkemizde 2009
y×l×nda d×ü borç stokunun azalmas×na neden olmuütur.
1. DÜí Borç Stokundaki Geliímeler
Küresel ekonomiye iliükin olumsuz makroekonomik göstergeler ve belirsizlik ortam×
borçlanma piyasalar×n× olumsuz etkilemiü olmas×na raùmen; 2009 y×l×, d×ü borç stokunun
azald×ù× bir y×l olmuütur.
Türkiye’nin toplam d×ü borç stoku, 2000 y×l×nda 118,6 milyar dolar iken, 2009 y×l× sonu
itibar×yla 2000 y×l×na göre yaklaü×k 150 milyar dolar art×üla 268,3 milyar dolar olarak
gerçekleümiütir. Ancak, kurun reel olarak istikrarl× bir seyir izlemesi ve ekonominin
büyüme h×z×n×n d×ü borçlar×n art×ü h×z×ndan fazla olmas× nedeniyle toplam d×ü borç
stokunun GSYH’ye oran×, ayn× dönemde yüzde 44,7’den yüzde 43,5 düzeyine
gerilemiütir. Borcun kompozisyonuna bak×ld×ù×nda, bu dönemin en göze çarpan
geliümesi, artan finansman olanaklar× ve 2001 krizinin etkilerinin geride b×rak×lmas× ile d×ü
borç stoku içinde özel sektörün pay×n×n artmas×, kamu sektörünün pay×n×n ise görece
olarak düümesidir.
83
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik V.C.1
Toplam DÕú Borç Stoku/GSYH (Yüzde)
43,5
27,8
2,4
1,9
2,2
10,6
11,3
13,5
24,7
24,9
37,4
38,5
39,5
22,9
13,6
35,3
16,4
19,4
14,6
3,0
2003
3,2
2002
5,5
16,0
23,2
8,0
18,7
28,0
21,4
18,9
12,4
9,5
10
5,3
20
20,5
30
24,0
40
17,5
50
41,2
44,7
47,3
60
56,2
57,7
70
2005
2006
2007
2008
2009
0
2000
2001
Kamu Sektörü/GSYH
2004
TCMB/GSYH
Özel Sektör/GSYH
Toplam DÕú Borç/GSYH
Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ
2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde d×ü borç stoku 2009 sonuna göre 1,9 milyar dolar azalarak
266,3 milyar dolara gerilemiütir. D×ü borç stokunun 61,9 milyar dolarl×k k×sm× k×sa vadeli
borçlardan, 204,4 milyar dolarl×k k×sm× ise uzun vadeli borçlardan oluümuütur.
Grafik V.C.2
KÕsa Vadeli DÕú Borçlar (2010-Ç2)
% 9,1 (% 8,7)
% 2,4 (% 2,3)
% 88,4 (% 89,0)
Kamu
TCMB
Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ
* Parantez içindeki rakamlar 2000 yÕlÕ verilerini göstermektedir.
84
Özel Sektör
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
2000 y×l×nda 29,2 milyar dolar olan özel sektörün uzun vadeli kredi borcu, 2009 y×l×nda
127,5 milyar dolara yükselmiütir. Küresel krizle birlikte hem kurlar×n yükselmesi hem de
d×üar×dan saùlanan borç imkanlar×n×n azalmas×, özel sektörün borçlanmas× üzerinde
daralt×c× bir etki yapm×ü, üirketler kesimi net ödeyici konumuna geçmiütir.
Grafik V.C.3
UzunVadeli DÕú Borçlar (2010-Ç2)
% 38,7 (% 52,7)
% 56,5 (% 32,4)
% 4,8 (% 14,9)
Kamu
TCM B
Özel Sektör
Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ
* Parantez içindeki rakamlar 2000 yÕlÕ verilerini göstermektedir.
Toplam d×ü borç stoku içinde 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde kamu sektörünün pay× yüzde
31,8, TCMB’nin pay× yüzde 4,3, özel kesimin pay× ise yüzde 63,9 olarak gerçekleümiütir.
2001 y×l×nda kamunun d×ü borçlar×, özel sektörün d×ü borçlar×ndan fazla iken, 2010 y×l×n×n
ikinci çeyreùinde d×ü borçlar içinde özel sektör d×ü borçlar×n×n pay× artm×üt×r. Özel sektör
borçlar×n×n 54,8 milyar dolar× k×sa vadeli, 115,4 milyar dolar× ise uzun vadeli borçlard×r.
85
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik V.C.4
2007
2009
170.186
84.770
84.920
169.329
171.555
83.452
2008
11.384
2006
12.545
2005
13.305
2004
14.066
15.801
71.587
15.678
84.071
70.411
2003
15.425
2002
63.906
2001
21.410
70.844
24.373
48.886
20.000
64.534
22.003
43.009
40.000
47.129
24.351
42.112
60.000
54.431
80.000
14.090
100.000
50.081
120.000
75.668
140.000
73.524
120.577
180.000
78.285
160.247
200.000
160.000
184.774
DÕú Borcun Borçlulara Göre Da÷ÕlÕmÕ (Milyon $)
0
2000
Kamu Sektörü
TCMB
2010-Ç1 2010-Ç2
Özel Sektör
Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ
Toplam d×ü borç stokunun vadeye göre daù×l×m×na bak×ld×ù×nda, 2002 y×l×nda toplam d×ü
borç stokunun yüzde 87,3’ü orta ve uzun vadeli iken, yüzde 12,7’lik bölümü k×sa vadeli
borçlardan oluümaktad×r. 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùi sonunda ise orta ve uzun vadeli
borçlar×n toplam içindeki pay× yüzde 76,7; k×sa vadeli d×ü borçlar×n pay× da yüzde 23,3
olarak gerçekleümiütir. Böylece k×sa vadeli borçlar×n neden olduùu çevrilebilme ve döviz
kuru riski azalm×üt×r.
Grafik V.C.5
DÕú Borç Stokunun Vadeye Göre Da÷ÕlÕmÕ (2010-Ç2)
% 23,3 (% 12,7)
% 76,7 (% 87,3)
KÕsa Vade
Orta ve Uzun Vade
Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ
* Parantez içindeki rakamlar 2002 yÕlÕ verilerini göstermektedir.
86
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
2. DÜí Borç Servisindeki Geliímeler
2009 y×l×ndaki 57,9 milyar dolarl×k orta ve uzun vadeli d×ü borç servisinin 47,6 milyar
dolar× anapara ve 10,3 milyar dolar× faiz ödemesinden oluümaktad×r. 2010 y×l× Haziran ay×
itibar×yla 49,0 milyar dolar× anapara, 9,3 milyar dolar× da faiz olmak üzere toplam 58,3
milyar dolar d×ü borç ödemesi yap×lm×üt×r.
Grafik V.C.6
9.330
58.349
49.019
9.992
10.342
48.462
57.899
10.812
11.788
47.557
53.379
41.591
48.680
37.868
30.708
9.362
40.070
8.034
7.148
10.000
30.488
23.340
20.823
6.402
20.000
6.987
30.000
27.810
40.000
28.852
22.450
50.000
36.803
28.769
60.000
58.454
DÕú Borç Servisi (Milyon $)
0
2002
2003
2004
2005
Toplam
2006
2007
Anapara
2008
2009
2010-Ç1
2010-Ç2
Faiz
Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ
3. UluslararasÜ YatÜrÜm Pozisyonu
Türkiye’nin yurtd×ü× varl×klar× ile yurtd×ü×na olan yükümlülüklerinin fark× olarak tan×mlanan
net Uluslararas× Yat×r×m Pozisyonu (UYP), 2008 y×l× sonunda -202,1 milyar dolar iken,
2009 y×l× sonunda yükümlülüklerin art×ü× ile -281,7 milyar dolar olarak gerçekleümiütir.
2007 y×l×n×n son çeyreùinde baülayan ve 2009 y×l× sonu itibar×yla ise kademeli ve yavaü
toparlanma iüaretleri gösteren küresel kriz, UYP’nin ana kalemleri olan doùrudan
yat×r×mlar, portföy yat×r×mlar×, diùer yat×r×mlar ve rezerv varl×klar× üzerinde 2007-2008 ve
2008-2009 dönemleri aras×nda farkl× etkiler göstermiütir.
Net UYP’nin GSYH’ye oranlar×ndaki geliüim izlendiùinde, söz konusu oranda 2001
y×l×ndan 2004 y×l×na kadar azalan, 2004 y×l×ndan 2007 y×l×na kadar artan, 2008 y×lsonunda
yükümlülük azal×ü× nedeniyle azalan, 2009 y×lsonunda ise yükümlülük art×ü× nedeniyle
tekrar artan bir seyir gözlemlenmiütir. Özellikle yükümlülüklerin GSYH’ye oran×nda, 2007
87
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
y×l×nda yüzde 74,4’ten 2008 y×lsonunda yüzde 51,5’e düüüü, 2009 y×lsonunda ise tam
tersi bir geliüme ile yüzde 74’e yükseliü küresel kriz sürecinin her iki yönde gözlemlenen
etkilerini yans×tmas× aç×s×ndan dikkat çekicidir. Türkiye’nin net UYP/GSYH oran× 2008
y×l×nda yüzde -27,2 iken, 2009 y×l×nda oran yüzde -45,7’ye ç×km×üt×r. Ancak bu
geliümelerde “deùerleme etkisi” de etkili olmaktad×r.
Grafik V.C.7
UluslararasÕ YatÕrÕm Pozisyonu/GSYH
74,4
800.000
700.000
64,1
58,9
600.000
54,8
58,3
481.497
500.000
66,4
526.429
648.754
742.094
51,5
74,0
616.753
300.000
230.494
200.000
27,0
100.000
30
22,0
22,0
27,1
25,8
24,3
28,4
0
2002
2003
-200.000
-34,7
-300.000
-400.000
-500.000
20
10
0
-100.000
60
40
304.901
24,2
70
50
390.387
400.000
80
-37,1
GSYH (Milyon $)
VarlÕklar/GSYH (%)
2004
-32,7
2005
2006
2007
2008
2009
-27,2
-36,3
-39,3
-48,6
-10
-20
-45,7
-30
-40
-50
UluslararasÕ YatÕrÕm Pozisyonu (Net)/GSYH (%)
Yükümlülükler/GSYH (%)
Kaynak: TCMB
2008 y×lsonu itibar×yla küresel krizin etkisiyle özellikle yabanc× sermaye ve menkul k×ymet
yükümlülük kalemlerinde ortaya ç×kan azal×ü×n, 2009 y×l× sonu itibar×yla yaüanan k×smi
toparlanman×n etkisiyle tekrar artmaya baülamas×, toplam varl×k ve yükümlülük kalemleri
aras×ndaki fark×n göreli olarak yeniden artmas×na yol açm×üt×r.
88
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
Grafik V.C.8
VarlÕklar (2009)
% 12,8 (% 9,9)
% 1,1 (% 1,1)
% 42,8 (% 41,2)
% 43,4 (% 47,8)
YurtdÕúÕnda do÷rudan yatÕrÕmlar
Portföy yatÕrÕmlarÕ
Di÷er yatÕrÕmlar
Rezerv varlÕklar
Kaynak: TCMB
* Parantez içindeki rakamlar 2008 yÕlÕ verilerini göstermektedir.
2008 ve 2009 y×llar× aras×nda UYP’nin varl×k yap×s× incelendiùinde, diùer yat×r×mlar×n
pay×nda yaklaü×k yüzde 4,5 azal×üa karü×n doùrudan yat×r×mlar ve rezerv varl×klar
kaleminde art×ü gözlendiùi, ancak söz konusu iki y×l aras×nda yükümlülüklerde diùer
yat×r×mlar aleyhine, doùrudan yat×r×mlar ve portföy yat×r×mlar× lehine bir deùiüim olduùu
gözlenmektedir. 2009 y×l×nda borsaya üye üirketlerin piyasa deùerlerindeki yüksek tutarl×
art×ülar, doùrudan yat×r×mlar stokunun deùer kazanmas×nda önemli pay× olan unsurdur.
89
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik V.C.9
Yükümlülükler 2009
% 31,1 (% 20,6)
% 49,0 (% 61,4)
% 20,0 (% 18,0)
Yurtiçinde do÷rudan yatÕrÕmlar
Portföy yatÕrÕmlarÕ
Di÷er yatÕrÕmlar
Kaynak: T CMB
* Parantez içindeki rakamlar 2008 yÕlÕ verilerini göstermektedir.
DOïRUDAN YABANCI YATIRIMLAR
Son çeyrek yüzy×lda, küreselleümenin etkisiyle toplam sermaye ak×mlar× içindeki pay×
önemli ölçüde artan doùrudan yabanc× yat×r×mlar (DYY), özellikle geliümekte olan ülkeler
için önemli bir d×ü finansman kaynaù×d×r. Daha fazla yabanc× yat×r×m için ülkeler aras×nda
yaüanan teüvik rekabeti, ülke lehine olumlu etkiler yaratmaktad×r.
Doùrudan yabanc× yat×r×mlar, girdikleri ülkelere sermaye, yeni teknoloji, know-how,
yönetim becerisi, istihdam ve ihracat art×ü× ve d×ü pazarlara eriüim gibi birçok fayda
saùlamaktad×r. Ayr×ca tasarruf aç×ù×n× ve teknoloji aç×ù×n× azaltabilen ve küresel rekabet
gücüne katk× saùlayabilen DYY ekonomik kalk×nma sürecinde önemli bir yere sahiptir.
Ülkelerin kalk×nmas×nda yabanc× sermayenin rolünü kavrayan ülkeler, ülkeye gelen
DYY’lar× teüvik amac×yla “çifte vergilendirmeyi önleme” ve “yat×r×mlar×n karü×l×kl× teüviki ve
koruma” gibi anlaümalar yapmaktad×r.
Birleümiü Milletler Ticaret ve Kalk×nma Konferans×’n×n (UNCTAD) verilerine göre, 2007
y×l×nda rekor seviyesine ulaüan DYY, yaüanan finansal krizin etkisiyle 2008 y×l×nda yüzde
16’l×k bir düüüüle 1,8 trilyon dolar olarak gerçekleümiütir. Söz konusu düüüü, krizin ancak
y×lsonuna doùru etkilerini art×rmas× nedeniyle s×n×rl× kal×rken, 2009 y×l×nda daha keskin bir
düüüü yaüanm×ü, 2009 y×l×nda DYY bir önceki y×la göre yüzde 37 düüüüle 1,1 trilyon
dolara gerilemiütir. Ancak, DYY giriülerinde beklenen iyileümenin 2011 y×l×nda h×z
kazanmas× beklenmektedir.
90
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
Geliümiü ekonomiler sermaye ihraç ederken ayn× zamanda doùrudan yabanc× sermaye
yat×r×mlar×n× en çok cezbeden ülkeler olmuütur. Dünyadaki doùrudan yabanc× sermaye
yat×r×mlar×n×n yüzde 70’i geliümiü ekonomilere gelmektedir.
Dünyada UluslararasÕ Do÷rudan YatÕrÕmlar ( Milyar $)
2.500
% 16
2.100
2.000
1.771
% 37
1.459
1.401
1.500
1.114
986
1.000
825
628
732
566
500
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Kaynak: UNCTAD
Son y×llarda yüksek oranlarda gerçekleüen uluslararas× doùrudan sermaye giriüi, 2008 y×l×
itibar×yla azalmaya baülam×üt×r. Küresel krizle birlikte piyasalarda likidite sorunu
yaüanmas×, risk alg×lamalar×nda ve beklentilerindeki kötüleüme, 2009 y×l×nda geliümekte
olan ülkelere sermaye giriülerini olumsuz etkilemiütir. Ülkemize DYY giriüi (brüt), 2009
y×l×nda 2008 y×l×na göre yüzde 57 düüüüle 7,8 milyar dolara gerilemiütir.
Türkiye'de UluslararasÕ Do÷rudan YatÕrÕmlar (Yurtiçinde, Milyar $)
25
20,2
22,0
%17
18,3
20
% 57
15
10,0
10
7,8
3,4
5
1,0
0
2000
1,1
2001
2002
1,7
2003
2,8
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Kaynak: TCMB
91
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Gelen yabanc× sermaye yat×r×mlar×na yak×ndan bakt×ù×m×za, 2009 y×l× içerisinde ödemeler
dengesine DYY olarak yans×yan birleüme ve sat×n alma iülemleri, toplam DYY’×n yaklaü×k
üçte birini oluüturmaktad×r. Doùrudan yabanc× yat×r×m×n sermaye bileüeni (sat×n alma ve
birleüme iülemleri, TMSF taraf×ndan gerçekleütirilen sat×ülar ile özelleütirme hariç),
Türkiye’de yeni kurulan üirketler ve mevcut üirketlerin sermaye art×r×mlar× için ödenen
sermaye paylar×n× içermektedir. Y×llar itibar×yla Türkiye’de yeni kurulan üirketler ve mevcut
üirketlerin sermaye art×r×mlar× için ödenen sermayenin toplam DYY’lar içindeki pay× art×ü
göstermiütir. 2006 y×l×nda yüzde 16,7, 2007 y×l×nda yüzde 26,7 ve 2008 y×l×nda yüzde
40,2 iken; 2009 y×l×nda bu rakam yüzde 69,2 olarak gerçekleümiütir. Söz konusu durum
2009 y×l×nda Türkiye’ye gelen DYY’lar×n; büyük ölçekli üirket sat×n alma ve birleüme
iülemleri, TMSF taraf×ndan gerçekleütirilen sat×ülar ile özelleütirmeden deùil daha küçük
ölçekli ve daha fazla say×da doùrudan yat×r×m giriüinden kaynakland×ù×n× göstermektedir.
2009 y×l×nda Türkiye’de gerçekleüen 7,8 milyar dolar düzeyindeki toplam doùrudan
yabanc× yat×r×m×n, 5,9 milyar dolarl×k k×sm× sermaye bileüeni, 1,8 milyar dolarl×k k×sm× ise
yurt d×ü×nda yerleüik gerçek ve tüzel kiüilerin Türkiye’deki gayrimenkul al×mlar×ndan
oluümaktad×r.
Bölgelerin Do÷rudan YabancÕ YatÕrÕmlardan AldÕ÷Õ Paylar (Yüzde)
Di÷er
0,2
Güneydo÷u Avrupa
0,1
Afrika
0,7
BDT
0,4
BatÕ Asya
0,3
Latin Amerika ve Karayipler
4,1
5,6
5,3
5,6
6,1
10,5
7,0
Güney ve Do÷u Asya
20,9
10,4
13,3
Kuzey Amerika
27,2
32,5
AB
0
Kaynak: UNCTAD
92
10
20
30
2000
2009
49,8
40
50
60
Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç
YENñ ENDEKSLERLE 2003-2010 DÖNEMñ REEL EFEKTñF DÖVñZ KURU
Uluslararas× ticaret yap×s×, son yirmi y×ll×k dönem içerisinde mal çeüidi ve bölgesel
anlamda önemli deùiüiklikler geçirmiütir. Bu süreçte küresel ticarette yap×sal deùiüimler
yaüanm×ü ve küresel iü bölümü yeniden üekillenmiütir. Bu çerçevede, TCMB taraf×ndan
aç×klanan reel efektif kur (REK) endekslerinin güncellenmesi gereksinimi doùmuütur.
Türkiye’nin d×ü ticaret yap×s×ndaki en önemli deùiüiklikler, ülke yelpazesinde geniüleme ve
imalat sanayi ihracat-ithalat deùerlerinde art×üt×r. Bu geliümelerin endekslere yans×t×lmas×
amac×yla REK endeksinde kullan×lan ülkeler ve aù×rl×klar× 2006-2008 tarihleri aras×ndaki
mal ticareti ak×mlar× kullan×larak güncellenmiütir. Yeni serilerin güncellenmesinde,
yöntem ve veri seçiminde Avrupa Merkez Bankas× (ECB), Uluslararas× Ödemeler Bankas×
(BIS) ve Uluslararas× Para Fonu (IMF) gibi kuruluülar taraf×ndan takip edilen ikili
aù×rl×kland×rma yöntemi izlenmiütir.
REK hesaplamalar×na dahil edilen ülke say×s× TÜFE bazl× endeks için 36, ÜFE bazl×
endeks için 31’e ç×kar×l×rken, 2006-2008 dönemi ticaretin yap×ld×ù× ülkeler tercih
edilmiütir. Nitekim son dönemde, 1980’lerde ve 1990’larda Türkiye’nin d×ü ticaretinde
önemli paya sahip olan geliümiü ülkelerin pay× azal×rken, Orta Doùu ve Asya ülkelerinin
pay× art×ü göstermektedir. Ayr×ca ülke seçimlerinde ticaret pay×n×n yan×nda ülkenin
saùlam×ü olduùu verilerin devaml×l×ù× ve uluslararas× standartlar× karü×layacak düzeyde
olmas× göz önünde tutulmuütur. Yeni efektif döviz kuru endeksleri TÜFE, ÜFE, GSYH ve
ihracat fiyat deflatörleri ile birim iügücü maliyetleri (BúM) gibi fiyat göstergeleri ile
reelleütirilmiütir. Baz y×l olarak 2003 y×l× benimsenmiütir. Ortalama yöntemi olarak ise
literatürde genel kabul gören geometrik ortalama yöntemi kabul edilmiütir.
Sonuç olarak; yeni ülke aù×rl×klar× ile elde edilen REK endeksleri, 2003 y×l×ndan itibaren
art×ü eùiliminde olup, TL’de reel deùerlenmeyi iüaret etmektedir. Art×ülar×n eski ülke
aù×rl×klar× kullan×larak elde edilmiü REK endekslerine paralel ancak alt×nda olduùu
gözlenmiütir. Bunun yan×nda REK endekslerindeki deùiüim nominal kurdan ziyade yurt
içi-yurt d×ü× enflasyon fark×ndan kaynaklanmaktad×r. Bu sonucun nedeni ise, özellikle
geliümiü ülkeler enflasyonu ile yurt içi enflasyon aras×ndaki farkt×r.
93
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
94
2 0 1 0
VI
ENFLASYON VE PARA POLİTİKASI
95
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
96
Enflasyon ve Para Politikası
VI. ENFLASYON VE PARA POLñTñKASI
A. ENFLASYON
1. Genel Görünüm
Ülkemizde enflasyon hedeflemesi politikas×ndan bugüne kadar taviz verilmemiü ve
enflasyonun düüürülmesi konusunda önemli baüar×lar kaydedilmiütir. 2002 – 2005 y×llar×
aras×nda örtük, 2006 y×l× itibar×yla aç×k bir biçimde uygulanan enflasyon hedeflemesi
rejimi ile enflasyonla mücadelede tarihi kazan×mlar elde edilmiütir. 2002 y×l× sonunda
yüzde 29,7 olan enflasyon, 2009 y×l× sonunda yüzde 6,5’e düümüütür.
Grafik VI.A.1
Enflasyon Gerçekleúmeleri (Yüzde)
35
30
29,7
25
18,4
20
15
9,3
10
7,7
9,7
2005
2006
8,4
10,1
6,5
5
0
2002
2003
2004
2007
2008
2009
Kaynak: TÜøK
*2005 yÕlÕ ve sonrasÕ için 2003=100 bazlÕ rakamlar kullanÕlmÕútÕr.
Merkez Bankas×, Haziran 2008’de Hükümete hitaben yaz×lan bir aç×k mektupla orta vade
için yeni enflasyon hedefleri belirlenmesini önermiütir. Mektupta 2006 ve 2007 y×llar×nda
olaùand×ü× boyutlara ulaüan arz üoklar×n×n etkisinin uzun süreceùine iliükin alg×lamalar×n
güçlenmesi ve küresel sorunlar×n devam etmesi nedeniyle, enflasyonun yüzde 4
seviyesine ulaümas×n×n oldukça uzun bir süre alabileceùine iüaret edilmiütir. Buna göre
yeni enflasyon hedefleri 2009-2011 y×llar× için s×ras×yla yüzde 7,5, yüzde 6,5 ve yüzde 5,5
olarak belirlenmiütir.
97
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Tablo VI.A.1
YÜlsonu ñtibarÜyla Özet YÜllÜk Enflasyon Geliímeleri
(Yüzde)
TÜFE
GÜda ve alkolsüz içecekler
Alkollü içecekler ve tütün
Giyim ve ayakkabÜ
Konut
Ev eíyasÜ
SaðlÜk
UlaítÜrma
Haberleíme
Eðlence ve kültür
Eðitim
Lokanta ve oteller
Çeíitli mal ve hizmetler
H Endeksi
I Endeksi
2007
8,4
12,0
17,2
4,1
11,5
4,2
0,9
5,3
-1,8
-1,3
6,0
10,9
5,1
6,6
4,8
2008
10,1
11,9
0,3
-1,5
22,9
10,4
2,0
2,4
5,7
7,0
7,3
13,4
11,7
8,8
7,0
2009
2010 Aðustos
6,5
8,3
9,3
10,4
20,9
26,7
3,4
6,3
2,3
7,7
-2,7
3,6
2,4
-0,1
7,9
8,1
3,4
-1,4
8,9
1,0
5,5
5,9
7,3
9,9
13,8
5,5
3,2
4,0
3,8
4,2
Kaynak: TÜúK
*H: úülenmemiü g×da ürünleri, enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri ile alt×n hariç
I: Enerji, g×da ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler ile tütün ürünleri ve alt×n hariç
Geliümiü ülkelerde 2008 y×l×n×n büyük bölümünde hakim olan enflasyon bask×lar×, 2009
y×l×n×n ilk çeyreùinde yerini deflasyonist kayg×lara b×rakm×üt×r. Türkiye ekonomisinde 2009
y×l×n×n ilk çeyreùinde yaüanan enflasyon geliümeleri de bu küresel konjonktürden
etkilenmiütir. Küresel krizin derinleümesiyle d×ü ticaret hacminin ve sermaye ak×mlar×n×n
h×zla daralmas×, Türkiye gibi geliümekte olan ülkelerin ekonomilerinde bir daralmaya
neden olmuütur. Emtia fiyatlar×ndaki gerileme ve ekonomik faaliyetteki daralma,
ülkemizde de enflasyonun gerilemesine yol açm×üt×r. Geçen y×l×n Ekim ay×nda y×l×n en
düüük seviyesine ulaüan enflasyon, Kas×m ay×ndan itibaren yeniden yükselmeye
baülam×üt×r. Enflasyon beklentileri de y×l×n son çeyreùine kadar olumlu seyretmiü, son
çeyrekten itibaren ise bozulmaya baülam×üt×r. Bu dönemde çekirdek enflasyon verilerine
bak×ld×ù×nda ise I endeksinin geçen y×l×n ilk 6 ay×nda gerilediùi; ikinci yar×s×nda ise yüzde
3-4 aras×nda dalgal× ve yatay bir seyir izlediùi görülmüütür.
98
Enflasyon ve Para Politikası
Grafik VI.A.2
TÜFE ve Çekirdek Enflasyon (Yüzde)
12
10
8
6
4
2
TÜFE
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
2008-1
11
9
7
5
3
2007-1
0
I Endeksi
Kaynak: TÜøK
10 Aral×k 2009’da Merkez Bankas× taraf×ndan aç×klanan “2010 Y×l×nda Para ve Kur
Politikas×” adl× metinde enflasyon hedefleri 2010 ve 2011 y×llar× için yüzde 6,5 ve yüzde
5,5 olarak; 2012 hedefi ise yüzde 5 olarak belirlenmiütir.
Tablo VI.A.2
Enflasyon Hedefleri ve Enflasyon Tahminleri
(Yüzde)
2010
2011
2012
Enflasyon Hedefleri
6,5
5,5
5,0
TCMB Enflasyon Tahminleri*
7,5
5,3
5,0
Kaynak: TCMB
*Temmuz 2010 Enflasyon Raporu
2010 y×l×nda oldukça dalgal× bir seyir izleyen enflasyonun Ocak-Aùustos 2010 dönemi
ortalamas× yüzde 8,9 olarak gerçekleümiütir. ûubat ve Nisan aylar×nda y×ll×k bazda en
yüksek noktalar×na ulaüan enflasyon, May×s ay× itibar×yla gerilemeye baülam×üt×r. 2010
y×l×nda çekirdek enflasyona bak×ld×ù×nda, I endeksi y×ll×k enflasyonunun Nisan ay×na kadar
yükseliü gösterdiùi, bu tarihten sonra ise gerileme kaydettiùi görülmektedir. Bu dönemde
enflasyon beklentileri de May×s ay×na kadar yükseliü göstermiü ve kat×laüm×ü; May×s
99
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
ay×ndan sonra ise 12 ayl×k vadede iyileümeye baülam×ü; ancak 24 ayl×k vadede kat×l×k
göstermeye devam etmiütir.
2. Tüketici FiyatlarÜndaki Geliímeler
2008 y×l× sonunda yüzde 10,1 olan enflasyon, 2009 y×l× Mart ay× itibar×yla yüzde 7,89
seviyesinde gerçekleüerek belirsizlik aral×ù×n×n içinde kalm×üt×r. Enflasyon, 2009 y×l×n×n
ikinci ve üçüncü çeyreùinde de kademeli olarak düüerek Haziran ay× itibar×yla yüzde 5,73,
Eylül ay× itibar×yla ise yüzde 5,27 seviyesine gerilemiütir. Böylece enflasyon, ikinci ve
üçüncü çeyrekte y×lsonu hedefi ile uyumlu patikan×n etraf×nda oluüturulan belirsizlik
aral×ù×n×n alt s×n×r×n×n alt×nda kalm×üt×r. Ancak 2009 y×l×n×n son çeyreùinde iülenmemiü
g×da fiyatlar×n×n öngörülmedik üekilde yüksek art×ülar sergilemesi, y×ll×k enflasyonun yüzde
6,53 seviyesine yükselmesine neden olmuütur. Enflasyon, y×lsonu itibar×yla hedefin bir
miktar alt×nda kalmakla birlikte, belirsizlik aral×ù×n×n içinde gerçekleümiütir.
2010 y×l×n×n ilk çeyreùi itibar×yla enflasyon, Ocak ay×nda yürürlüùe giren vergi
düzenlemeleri, iülenmemiü g×da fiyatlar×ndaki yüksek oranl× art×ülar ve 2009 y×l×n×n ilk
çeyreùindeki düüük enflasyonun yaratt×ù× baz etkisiyle yükselmiütir. Ocak ve ûubat
aylar×nda yükselen enflasyon, Mart ay×nda bir miktar gerileme kaydetmiü ve yüzde 9,56
seviyesinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde ise g×da fiyatlar×ndaki düüüü ve
emtia fiyatlar×ndaki gevüemenin etkisiyle enflasyon gerileme eùilimine girmiütir. Nisan
ay×nda yükselen enflasyon, May×s, Haziran ve Temmuz aylar×nda iülenmemiü g×da
fiyatlar×ndaki düüüülerle birlikte gerilemiütir. Temmuz ay× itibar×yla yüzde 7,58’e düüen
enflasyon, Aùustos ve Eylül aylar×nda iülenmemiü g×da fiyatlar×ndaki sert yükseliüin
etkisiyle yükselmiütir. Eylül ay×nda enflasyon ayl×k bazda yüzde 1,23; y×ll×k bazda ise yüzde
9,24 oran×nda gerçekleümiütir.
2009 y×l×n×n ilk yar×s×nda yüksek oranda art×ü kaydeden iülenmemiü g×da fiyatlar×, üçüncü
çeyrekte, mevsimsel ortalamalar×n üzerinde azalan meyve ve sebze fiyatlar×n×n etkisiyle
gerilemiütir. Bu dönemde iülenmiü g×da fiyatlar×nda da olumlu bir görünüm gözlenmiütir.
Bu çeyrekte su, tüp gaz, petrol ve akaryak×t fiyatlar×nda gözlenen art×üa raùmen, enerji
grubu y×ll×k enflasyonu bir önceki y×ldaki yüksek baz nedeniyle gerilemesini sürdürmüütür.
2009 y×l×n×n son çeyreùinde iülenmemiü g×da fiyatlar×, öngörülerin aksine, dikkate deùer
bir art×ü kaydetmiütir. Bu dönemde elektrik tarifeleri art×r×lm×ü, tüp gaz ve akaryak×t
fiyatlar×, uluslararas× petrol fiyatlar×ndaki art×ü paralelinde yükselmeye devam etmiütir.
100
Enflasyon ve Para Politikası
Böylece, grup y×ll×k enflasyonu, 2008 y×l× sonunda yüksek oranda gerileyen petrol
fiyatlar×n×n yurt içi akaryak×t fiyatlar×na olumlu yans×mas×n×n oluüturduùu etkinin de
ortadan kalkmas×yla yükselmiütir. Bu geliümeler çerçevesinde, g×da ve enerji kalemlerinin
y×ll×k enflasyona yapt×ù× katk× artm×üt×r.
2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde g×da ve enerji gruplar×n×n enflasyona yapt×ù× katk× 4,62 puana
ulaüm×üt×r. Özellikle et fiyatlar×ndaki geliümeler ve sebze fiyatlar×n×n oldukça yüksek bir
oranda art×ü göstermesi, g×da fiyatlar×n×n yükselmesine neden olmuütur. Enerji grubu
y×ll×k enflasyonu ise baüta Ocak ay×nda yap×lan vergi düzenlemeleri nedeniyle artan
akaryak×t ve tüp gaz fiyatlar× olmak üzere, çeüitli illerde su tarifelerinde yap×lan art×ülar ve
bir önceki y×l×n ayn× döneminde gerileyen fiyatlar×n oluüturduùu düüük baz×n etkisiyle
belirgin olarak yükselmiütir.
G×da fiyatlar×, 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde iülenmemiü g×da ürünleri fiyat geliümelerinin
etkisiyle keskin bir düüüü göstermiütir. Nisan ay× sonunda, k×rm×z× et ithalat× yap×lmas×na
yönelik düzenlemenin yürürlüùe konmas×n×n ard×ndan, k×rm×z× et fiyatlar×ndaki art×ülar
yerini azal×ülara b×rakm×üt×r. Enerji fiyatlar× ise petrol fiyatlar×ndaki geliümelerin etkisiyle
görece yatay seyretmiütir. Böylelikle, Haziran ay× itibar×yla g×da ve enerji kalemlerinin y×ll×k
enflasyona yapt×ù× katk× 3,48 puana gerilemiütir.
2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda ise enerji fiyatlar×nda s×n×rl× bir art×ü yaüanm×üt×r. Bu
dönemde akaryak×t fiyatlar×, uluslararas× petrol fiyatlar×ndaki yatay görünüm paralelinde
belirgin bir deùiüim göstermemiü; kat× yak×t fiyatlar×ndaki art×ü eùilimi ise yavaülamakla
birlikte sürmüütür. Aùustos ay×nda ise enerji fiyatlar× gerileme kaydetmiütir. Bu dönemde
su ve akaryak×t fiyatlar× azal×rken, kat× yak×t fiyatlar×n×n art×ü h×z× ise yavaülam×üt×r.
101
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik VI.A.3
YÕllÕk GÕda ve Enerji FiyatlarÕ Enflasyonu (Yüzde)
35
30
25
20
15
10
TÜFE
GÕda FiyatlarÕ
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
0
2008-1
5
Enerji FiyatlarÕ
Kaynak: TCMB
Hizmet fiyatlar× art×ü×nda 2008 y×l×n×n son çeyreùinde baülayan yavaülama eùilimi,
maliyetlerdeki azalma ve iç talepteki zay×flaman×n daha da belirginleümesi ile 2009 y×l×n×n
ilk çeyreùinde de sürmüütür. Uluslararas× petrol fiyatlar×ndaki gerilemelerin gecikmeli
etkileri, ilk çeyrekte ulaüt×rma hizmetleri fiyatlar×n× olumlu etkilemiütir. Kira fiyatlar× art×ü×,
iç talepteki yavaülaman×n etkisiyle; lokanta ve oteller grubu fiyat art×ülar× ise talep
daralmas×n×n yan× s×ra g×da fiyatlar×ndaki yavaülaman×n etkisiyle gerileme göstermiütir.
2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinde, hizmet grubu y×ll×k fiyat art×ü×ndaki yavaülama eùilimi,
maliyet kaynakl× unsurlardaki zay×flama ve iç talepteki daralman×n gecikmeli etkileri ile
belirginleüerek sürmüütür. Hizmet grubunda y×ll×k enflasyondaki yavaülaman×n alt
gruplar×n genelinde hakim olduùu görülmüütür.
Hizmet sektörüne iliükin iç talep göstergelerinin zay×f seyri ve arz üoklar×n×n önceki y×lda
oluüturduùu yüksek baz×n kademeli olarak ortadan kalkmas×n×n da etkisiyle, hizmet
grubu y×ll×k fiyat art×ü h×z×, 2009 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde yavaülama eùilimini
sürdürmüütür. Kira, lokanta ve oteller ile ulaüt×rma gruplar×nda y×ll×k enflasyon bu
çeyrekte de gerilemiütir.
Hizmet grubu y×ll×k enflasyonu, 2009 y×l×n×n son çeyreùinde de düümeye devam etmiütir.
Tarihsel olarak en düüük düzeylerini gören grup y×ll×k enflasyonu, y×lsonu itibar×yla yüzde
102
Enflasyon ve Para Politikası
5,13’e gerilemiütir. Son çeyrekte, kira y×ll×k enflasyonunda gözlenen istikrarl× gerileme
devam ederken, y×l×n sonuna doùru lokanta ve oteller grubu ile ulaüt×rma grubu
enflasyonunda art×ü kaydedilmiütir.
Girdi fiyat bask×lar×n×n belirginlik kazanmas×yla, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde hizmet fiyatlar×
yükseliü göstermiütir. Bu dönemde, vergi art×ülar×yla yükselen enerji fiyatlar× ulaüt×rma
hizmetlerini, oldukça yüksek art×ülar gösteren et fiyatlar× ise yiyecek hizmetlerini olumsuz
etkilemiütir. Kira grubu enflasyonundaki gerileme ise devam etmiütir.
Y×l×n ikinci çeyreùinde ise hizmet grubu y×ll×k enflasyonu gerileme kaydetmiütir. Bunda
özellikle cep telefonu görüüme ücretlerinde gözlenen yüksek oranl× düüüüler sebebiyle
yavaülama
gösteren
haberleüme
grubu
enflasyonu
etkili
olmuütur.
ústihdam
koüullar×ndaki iyileümenin devam etmesine raùmen iüsizlik oranlar×n×n bu çeyrekte halen
yüksek seviyelerde bulunmas×, hizmet sektörü fiyat art×ülar×n× s×n×rlam×üt×r. Kira y×ll×k
enflasyonundaki azal×ü eùilimi bu çeyrekte de devam ederken; yemek hizmetleri
fiyatlar×nda süregelen art×ülar hizmet grubu enflasyonundaki azal×ü× s×n×rlam×üt×r.
Hizmet grubu y×ll×k enflasyonundaki yavaülama, Temmuz ve Aùustos aylar×nda da
sürmüütür. Aùustos ay×nda grup y×ll×k enflasyonu, endeks tarihindeki en düüük seviyesine
gerilemiütir.
Grafik VI.A.4
Hizmet Grubu YÕllÕk Enflasyonu (Yüzde)
18
16
14
12
10
Hizmet Grubu Enflasyonu
Kira
Lokanta ve Oteller
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
2
0
2008-1
8
6
4
UlaútÕrma
Kaynak: TCMB
103
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
2009 y×l×n×n ilk yar×s×nda önemli ölçüde düüüü kaydeden çekirdek enflasyon göstergeleri,
y×l×n ikinci yar×s×nda yüzde 3 düzeylerinde yatay bir seyir izlemiütir. Y×l×n birinci ve ikinci üç
ayl×k döneminde enerji, iülenmemiü g×da, alkollü içecekler ve tütün ile alt×n× d×ülayan
temel fiyat göstergesinin (H) y×ll×k enflasyonu ve bu endeksten iülenmiü g×da ç×kar×larak
hesaplanan endeksin (I) y×ll×k enflasyonu gerilemiütir. Söz konusu temel enflasyon
göstergelerinin bu düüüüünde vergi indirimlerinin önemli etkisi olmuütur.
Üçüncü çeyrekte, H ve I endeksi y×ll×k enflasyonu yükselmiütir. Giyim grubunda
mevsimsel azal×ülar×n bir önceki y×la k×yasla s×n×rl× kalmas× ve dayan×kl× mallarda vergi
indirimlerinin k×smen geri al×nmas× bu geliümede belirleyici olmuütur. Y×l×n son
çeyreùinde ise dayan×kl× mal grubundaki vergi indirimlerinin tamamen sona ermesiyle,
özel kapsaml× TÜFE göstergeleri y×ll×k enflasyonu bir miktar art×ü kaydetmiütir.
Çekirdek enflasyon göstergeleri, 2010 y×l×n×n ilk 4 ay×nda yükseliü gösterirken, May×s
ay×ndan itibaren gerilemeye baülam×üt×r. Y×l×n ilk çeyreùinde gerek hizmet y×ll×k
enflasyonundaki art×ü gerekse vergi indirimlerinin oluüturduùu baz etkisi ile çekirdek
enflasyon göstergeleri y×ll×k bazda yükselmiütir. Y×l×n ikinci çeyreùinde ise temel (çekirdek)
fiyat göstergelerinin y×ll×k deùiüim oranlar× düüüü sergilemiütir. Çekirdek enflasyon
göstergeleri, Temmuz ve Aùustos ay×nda da gerilemeye devam etmiütir. Aùustos ay×
itibar×yla H endeksi y×ll×k art×ü× yüzde 4; I endeksi y×ll×k art×ü× ise yüzde 4,2 olarak
gerçekleümiütir.
Grafik VI.A.5
TÜFE, H ve I Endeksi (Yüzde)
12
10
8
6
4
2
TÜFE
Kaynak: TÜøK
104
H
I
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
2008-1
0
Enflasyon ve Para Politikası
Orta vadeli enflasyon beklentileri, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde art×ü eùiliminde olmuütur.
Enflasyon geliümeleri, yak×n dönem enflasyon beklentilerinde belirgin bir art×üa sebep
olmuütur.
2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde, orta vadeli enflasyon beklentileri, özellikle May×s ve Haziran
aylar× fiyat geliümelerinin piyasa beklentilerinden çok daha olumlu gerçekleümesi ve y×ll×k
enflasyonun tekrar tek haneye düümesi ile gerileme kaydetmiütir. Temmuz ve Aùustos
aylar×nda da söz konusu gerileme eùilimi devam etmiütir. Özellikle yak×n dönem
enflasyon beklentilerindeki düüüü dikkat çekicidir. Daha uzun vadeli beklentilerde ise bir
önceki çeyreùe k×yasla önemli bir deùiüim olmam×üt×r.
Eylül ay× ikinci dönem beklenti anketi sonuçlar×na göre, 12 ve 24 ay sonras×n×n enflasyon
beklentileri 2011 ve 2012 için belirlenen yüzde 5,5 ve yüzde 5 düzeyindeki hedeflerin bir
miktar üzerinde seyretmektedir (Beklentiler s×ras×yla; yüzde 7,12 ve yüzde 6,63).
Grafik VI.A.6
YÕllÕk Enflasyon Beklentisi (Yüzde)
9
8
7
6
YÕl Sonu Enflasyon Beklentisi
9
8
7
6
5
4
3
2
2010-1
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
2009-1
5
2 YÕl SonrasÕnÕn Enflasyon Beklentisi
Kaynak: TCMB
Merkez Bankas× taraf×ndan yay×nlanan Temmuz 2010 Enflasyon Raporuna göre,
iülenmemiü g×da fiyatlar×nda gözlenen yüksek oynakl×k ve 2009 y×l× içinde yap×lan vergi
ayarlamalar× nedeniyle, 2010’un kalan döneminde enflasyonun dalgal× bir seyir izleyeceùi
öngörülmektedir. Y×l×n son çeyreùinde ise g×da fiyatlar×n×n oluüturduùu baz etkisinin
105
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
tersine dönmesinin de katk×s×yla, enflasyonun belirgin bir düüüü göstereceùi tahmin
edilmektedir.
3. Üretici FiyatlarÜndaki Geliímeler
Tüketici fiyatlar× enflasyonu üzerindeki maliyet yönlü etkilerin deùerlendirilmesi aç×s×ndan
üretici fiyatlar×ndaki geliümeler önem taü×maktad×r.
Özellikle petrol fiyatlar× ve döviz kurlar×ndaki deùiüimler, üretici fiyatlar×n× etkilemektedir.
Petrol fiyatlar×ndaki deùiüimler üretici fiyatlar×n× ve dolay×s×yla maliyetleri son dönemde de
yak×ndan etkilemeye devam etmektedir. Döviz kuru cephesinden bak×ld×ù×nda ise,
kurlardaki deùiüimin enflasyona etkisinin eskisi kadar olmad×ù× ve döviz kuru
geçiükenliùinin son dönemde oldukça azald×ù× görülmektedir.
Grafik VI.A.7
ÜFE, Döviz Kuru ve TL Cinsi Petrol FiyatlarÕ YÕllÕk De÷iúimi
(Yüzde)
20
100
80
15
60
40
10
20
5
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
11
9
7
5
2009-1
-40
3
-20
2008-1
0
0
-60
-5
Brent Petrol (Sol Eksen)
Dolar/TL (Sol Eksen)
ÜFE (Sa÷ Eksen)
Kaynak: TÜøK, Reuters, Çeúitli web siteleri
2008 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan itibaren, enerji ve emtia fiyatlar×ndaki keskin düüüüler
sonucunda gerileyen üretici fiyatlar×, 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde de gerilemeye devam
etmiütir. Bu dönemde tar×m grubu enflasyonu dalgal× bir seyir izlerken sanayi grubu
enflasyonu düüüü göstermiütir. 2008 y×l×n×n son çeyreùinden itibaren döviz kurundaki
hareketlerin üretici fiyatlar× üzerindeki etkisi, emtia fiyatlar×ndaki düüüüler ve d×ü talepteki
zay×flama ile telafi edilmiü ve böylece enflasyon üzerinde maliyetlerden kaynaklanan bir
bask× gözlenmemiütir.
106
Enflasyon ve Para Politikası
2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinde tar×m sektörü d×ü×nda, enflasyon üzerinde maliyet kaynakl×
belirgin bir bask× gözlenmemiütir. úkinci çeyrekte, uluslararas× petrol ve emtia
fiyatlar×ndaki belirgin düüüüler ortadan kalkm×ü olsa da, 2008 y×l×n×n ayn× çeyreùindeki
yüksek baz×n etkisiyle, üretici fiyatlar× y×ll×k bazda azalm×üt×r.
Üretici fiyatlar×nda bugüne kadar gelen yükseliü, 2009 y×l×n×n ikinci yar×s×nda baülam×üt×r.
Y×l×n üçüncü çeyreùinde hem tar×m grubu, hem de sanayi grubu y×ll×k enflasyonu
yükseliüe geçmiütir. Fakat bu dönemde üretici fiyatlar×ndan kaynaklanan belirgin bir
maliyet bask×s× gözlenmemiütir. Fiyat art×ülar×, son çeyrekte de özellikle tar×m fiyatlar×nda
ivme kazanarak devam etmiütir. Fakat talep koüullar×n×n zay×f olmas×, yukar× yönlü maliyet
üoklar×n×n yurt içi fiyatlara geçiüini s×n×rlam×üt×r.
2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde üretici fiyatlar×ndaki geliümeler, maliyet yönlü bask×lar×n
güçlendiùine iüaret etmiütir. Bu dönemde tar×m ve sanayi fiyatlar× yükselmeye devam
etmiütir. Tar×m fiyatlar×ndaki h×zl× art×ülarda meyve-sebze ile canl× hayvan ve hayvansal
ürün fiyatlar×ndaki geliümeler belirleyici olmuütur. Özellikle canl× hayvan fiyatlar×ndaki
yükseliüler, gerek iülenmemiü gerekse iülenmiü g×da ürünleri kanal×yla tüketici fiyatlar×na
önemli ölçüde yans×m×üt×r.
Üretici fiyat geliümelerinin tüketici fiyatlar× üzerindeki maliyet yönlü bask×lar×, 2010 y×l×n×n
ikinci çeyreùinde daha ×l×ml× bir görünüm sergilemiütir. úkinci çeyrekte tar×m grubu
enflasyonu y×ll×k bazda gerilerken; uluslararas× emtia fiyatlar×n×n önemli ölçüde
yavaülamas×, imalat sanayi fiyat art×ülar×n× s×n×rlam×üt×r. Tar×m fiyatlar× üzerinde meyvesebze fiyatlar×nda gözlenen ve tüketici fiyatlar×na da yans×yan yavaülaman×n etkisi
hissedilmiütir.
2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda üretici fiyatlar× enflasyonu ayl×k bazda düütüùü halde, bir
önceki y×la göre yükseliü göstermiütir. Bu dönemde sebze ve meyve fiyatlar×ndaki düüüü,
tar×m fiyatlar×n×n ayl×k bazda düümesinde etkili olmuütur. Aùustos ay×nda üretici fiyatlar×
y×ll×k enflasyonu yüzde 9,03’e yükselmiütir. Eylül ay×nda ise üretici fiyatlar× ayl×k bazda
yüzde 0,51 oran×nda artm×ü ve y×ll×k enflasyon yüzde 8,91’e gerilemiütir.
107
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik VI.A.8
ÜFE, TarÕm ve Sanayi Grubu YÕllÕk Enflasyonu (Yüzde)
30
25
20
15
10
5
0
ÜFE
TarÕm
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
2008-1
-5
Sanayi
Kaynak: TÜøK
B. PARA POLñTñKASI
2008 y×l×n×n son çeyreùinde, küresel ekonomideki sorunlar×n derinleümesiyle artan
belirsizlikler, beraberinde para politikas×nda geniüleyici bir tav×r al×nmas×n× getirmiütir.
Toplam talepteki yavaülama ile emtia fiyatlar×ndaki h×zl× gerilemenin enflasyonda sert bir
düüüüe yol açacaù×na iüaret etmesi, Para Politikas× Kurulu’nun (Kurul) politika faiz
oranlar×nda sert indirimlere gitmesine neden olmuütur. Bu süreçte TCMB, enflasyondan
çok iktisadi faaliyette oluüabilecek potansiyel tahribat× önlemeye ve finansal istikrara
odaklanm×üt×r. Bir yandan k×sa vadeli faiz oranlar×n× süratli bir üekilde aüaù× çeken Merkez
Bankas×, diùer yandan piyasalardaki likidite s×k×ü×kl×ù×n× rahatlatmay× amaçlam×üt×r.
108
Enflasyon ve Para Politikası
Grafik VI.B.1
TCMB Gecelik Faiz OranlarÕ (Yüzde)
25
20
15
10
Borçlanma
9
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
2009-1
11
9
7
5
3
2008-1
11
9
7
5
3
2007-1
5
Borç Verme
Kaynak: TCMB
*Nisan 2010 tarihinden itibaren politika faizi, bir hafta vadeli repo ihale faiz oranÕdÕr.
2009 y×l×n×n ilk aylar×nda aç×klanan verilerin ekonomik faaliyetteki yavaülaman×n devam
ettiùine iüaret etmesi, Kurul’un yaklaü×m×n× doùrulam×üt×r. Bu dönemde uluslararas× kredi
piyasalar×ndaki sorunlar devam etmiü ve küresel ekonomiye iliükin göstergelerde somut
bir iyileüme gözlenmemiütir. Bu çerçevede, iktisadi faaliyetteki toparlanman×n zaman
alacaù× ve enflasyon üzerinde aüaù× yönlü bask×lar×n devam edeceùi düüüncesi hakim
olmuütur. Bu geliümeleri göz önünde bulunduran Para Politikas× Kurulu, politika faiz
oranlar×nda indirimlere devam etmiütir.
TCMB, 2009 Nisan ay× enflasyon raporunda; politika faiz oranlar×nda indirimlerin
yap×lmas×nda finansal koüullardaki ek s×k×l×ù×n k×smen devam ettiùini ve küresel finans
piyasalar×ndaki
sorunlar×n
reel
ekonomi
üzerindeki
etkilerinin
boyutuna
iliükin
belirsizliklerin halen yüksek seviyede seyrettiùini ifade etmiütir.
2009 y×l×n×n ikinci çeyreùi itibar×yla TCMB, dengeleyici para politikas× stratejisi izlemeye
devam etmiütir. Al×nan mali tedbirlerin de katk×s×yla yap×lan faiz indirimleri, kredi
piyasalar× üzerinde de etkili olmaya baülam×üt×r. Bu dönemde, üirketlere aç×lan kredilerin
faizlerinde belirgin düüüüler dikkat çekmiütir.
109
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
2009 y×l×n×n üçüncü çeyreùine gelindiùinde; TCMB, iktisadi faaliyet üzerinde oluüabilecek
potansiyel tahribat× önlemek için bir yandan k×sa vadeli faiz oranlar×n× h×zl× bir üekilde
aüaù× çekmeye devam etmiü, diùer yandan da dengeleyici bir likidite politikas× izleyerek
kredi piyasas×ndaki t×kan×kl×ù× gidermeye çal×üm×üt×r. Bu çerçevede Kurul, 2008 y×l×n×n
Kas×m ay×ndan baülayarak 2009 y×l×n×n Kas×m ay× dahil politika faizlerinde toplam 1025
baz puan indirim yapm×üt×r. Böylece TCMB, geliümekte olan ülkeler aras×nda küresel
krizin derinleütiùi dönemden bu döneme kadar en fazla faiz indirimine giden merkez
bankas× olmuü, beklentilerin ayn× h×zla düümemesi nedeniyle, reel politika faizlerini s×f×r
düzeylerine indirmiütir.
Y×l×n son çeyreùinde ise piyasa faizleri büyük ölçüde para politikas× duruüu doùrultusunda
üekillenmiütir. Kredi piyasas×nda gözlenen olumlu geliümeler ve ekonomik faaliyetteki
×l×ml× toparlanma eùilimini göz önüne alan Kurul, faiz indirimlerini kademeli olarak
yavaülatm×ü; Aral×k ay×nda ise politika faizlerini sabit tutmuütur.
2010 y×l×n×n ilk çeyreùi, merkez bankalar×n×n çoùunlukla geniületici para politikas×
uygulamalar×ndan ç×k×ü stratejilerini hayata geçirmeye baülad×klar×, dolay×s×yla küresel
para politikas×n×n k×smen s×k×laüt×ù× bir dönem olmuütur. Bu dönemde, TCMB
enflasyondaki h×zl× yükseliüe raùmen küresel ekonomiye iliükin risklerin önemini
korumas×ndan dolay× politika faiz oranlar×n× deùiütirmemiütir. Y×l×n ikinci çeyreùinde ise
enflasyonun yeniden düüüüe geçmesi ve küresel ekonomiye iliükin aüaù× yönlü risklerin
belirginleümesi nedeniyle, gecelik faiz oranlar× sabit tutulmuütur. Bu esnada, politika faizi
gecelik faiz oran×ndan, para piyasas× iülemlerinin daha yoùunlaüt×ù× haftal×k faize
deùiütirilmiütir. Gecelik faiz oranlar× ise piyasa likiditesinin daha etkin dolan×m× için bir
araç olarak kullan×lmaya baülanm×üt×r. Bu çerçevede, Temmuz ve Aùustos aylar×nda da
sabit tutulan gecelik faiz oranlar×nda, Eylül ay×nda indirime gidilmiü ancak yeni politika
faizi olarak belirlenen haftal×k repo faizi, yüzde 7’de sabit tutulmaya devam edilmiütir.
Para Politikas× Kurulu,
piyasadaki likidite koüullar×n×n öngörüldüùü üekilde geliütiùini
belirtmiü ve “Para Politikas× Ç×k×ü Stratejisi” kapsam×nda, teknik faiz ayarlamas× sürecinin
ikinci ad×m×n×n at×lmas× için gerekli koüullar×n oluütuùu gerekçesiyle söz konusu
indirimleri gerçekleütirmiütir. Kurul’un Ekim ay×ndaki toplant×s× sonucunda gecelik
borçlanma faiz oranlar× yüzde 6,25’ten, 5,75’e indirilirken; borç verme faiz oranlar×, yüzde
8,75’te, politika faiz oranlar× ise yüzde 7’de sabit tutulmuütur. Gecelik borçlanma
110
Enflasyon ve Para Politikası
faizlerinde yap×lan 50 baz puanl×k indirimin ise Türk liras× piyasas×n×n daha etkin
çal×ümas×na katk×da bulunmak amac×yla yap×ld×ù× aç×klanm×üt×r.
Grafik VI.B.2
Geliúmekte Olan Ülkelerde KÕsa Vadeli Faiz OranlarÕ øndirimleri
(Ekim 2008-Haziran 2010, Yüzde Puan)
2,50
2,50
2,25
2,00
2,00
1,63
Polonya
Ukrayna
G. Kore
øsrail
Filipinler
Tayvan
2,50
3,25
3,00
4
3,50
3,75
3,75
4,00
4,75
6
5,50
8
6,25
7,25
10
7,00
12
10,25
14
Tayland
Endonezya
Rusya
Brezilya
Meksika
MÕsÕr
Romanya
Peru
G. Afrika
Macaristan
Kolombiya
Türkiye
0
ùili
2
Kaynak: TCMB
Borçlanma faiz oranlar×, Ekim 2008 – Haziran 2010 döneminde toplamda 1025 baz
puan indirilmiütir. Bu dönemde Türkiye, geliümekte olan ülkeler aras×nda en çok faiz
indiriminde bulunan ülke olmuütur.
Merkez Bankas× döviz al×mlar×n×, döviz piyasas×ndaki arz ve talep koüullar×n× mümkün
olduùunca az etkilemeye özen göstererek, kurallar× önceden aç×klanm×ü üeffaf ihaleler
arac×l×ù× ile gerçekleütirmektedir. Bilindiùi gibi, 2008 y×l× Ekim ay×ndan itibaren, Türk
bankalar×n×n likiditelerini daha da güçlendirmek amac×yla, döviz al×m ihalelerine ara
verilmiütir. 2009 y×l×n×n Aùustos ay×ndan itibaren ise küresel ekonomiye iliükin olumlu
beklentilerin etkisiyle likidite ve risk iütah×n×n tekrar güçlendiùi, bu durumun diùer
geliümekte olan ülkelerle birlikte ülkemize yönelik sermaye ak×mlar×n× art×rd×ù× ve döviz
piyasas×nda göreli bir istikrar×n saùland×ù× gözlenmiütir. Bu çerçevede, 4 Aùustos 2009
tarihinden itibaren ihalelere tekrar baülanm×üt×r. úhalelerde al×m yap×lacak tutar, günlük 30
milyon dolar ihale ve 30 milyon dolar opsiyon hakk× olmak üzere en fazla 60 milyon dolar
olarak belirlenmiütir.
111
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda da döviz likidite koüullar×nda önemli farkl×laümalar
görülmediùinden, ihalelerde al×m yap×lan tutar ayn× üekilde devam etmiütir. Ancak son
zamanlarda küresel finansal piyasalardaki geliümeler nedeniyle diùer geliümekte olan
ülkelerle birlikte, ülkemize yönelik sermaye giriülerinin de daha istikrarl× bir üekilde
güçlendiùi gözlenmektedir. Bu nedenle, rezerv birikiminin h×zland×r×lmas× amac×yla 3
Aùustos 2010 tarihinden itibaren baülamak üzere ihalelerde al×m× yap×lacak tutar×n
günlük 40 milyon ABD dolar× ihale ve 40 milyon ABD dolar× opsiyon hakk× olmak üzere
en fazla 80 milyon ABD dolar× olarak art×r×lmas×na karar verilmiütir.
Diùer yandan 2009 y×l×n×n Mart döneminde döviz piyasas×nda derinliùin kaybolmas×na
baùl× olarak saùl×ks×z fiyat oluüumlar×n×n gözlenmesi üzerine Merkez Bankas×, sat×m
ihaleleri düzenlemeye baülam×üt×r. 10 Mart 2009 tarihinden itibaren gerçekleütirilen
günlük 50 milyon dolarl×k döviz sat×m ihalelerine, 2 Nisan 2009 tarihine kadar devam
edilmiütir.
Sonuç olarak, 04 Aùustos 2009 – 30 Temmuz 2010 tarihleri aras×nda döviz al×m ihaleleri
yoluyla al×m× yap×lan döviz tutar× 11 milyar 96 milyon dolar olurken; 10 Mart 2009 – 02
Nisan 2009 tarihleri aras×nda düzenlenen döviz sat×m ihalelerinde toplam 900 milyon
ABD dolar× sat×lm×ü, döviz piyasas×na 2009 y×l×nda ve 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda doùrudan
müdahale edilmemiütir.
Tablo VI.B.1
TCMB Döviz Müdahaleleri ve ñhaleleri
(Milyon $)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010*
Kaynak: TCMB
* 26 Aùustos 2010 itibar×yla
112
Müdahaleler
AlÜm
16
4.229
1.283
14.565
5.441
-
ñhaleler
SatÜm
12
9
2.105
-
AlÜm
795
5.652
4.104
7.442
4.296
9.906
7.584
4.315
7.829
SatÜm
1.000
100
900
-
Enflasyon ve Para Politikası
C. PARA VE KREDñ GÖSTERGELERñ
Kriz döneminde parasal göstergelerin seyrine bak×ld×ù×nda, üu geliümeler öne
ç×kmaktad×r: 2009 y×l×nda dar tan×ml× para arz× M1, bir önceki y×la göre yüzde 25,2 artarak
107,1 milyar TL olmuütur. M1 para arz×ndaki art×ü, temel olarak vadesiz mevduatlarda
meydana gelen art×ütan kaynaklanm×üt×r.
Tablo VI.C.1
Para ArzlarÜ
(Milyon TL)
YÜllÜk
Temmuz
2005
2006
2007
2008
2009
2009
2010
61.991
71.771
76.351
85.476
107.051
91.984
113.711
M2
238.801
297.735
344.377
436.380
494.024
453.163
532.610
M3
261.306
319.366
368.220
459.143
520.674
479.142
559.049
M1
Kaynak : TCMB
Geniü tan×ml× para arzlar× M2 ve M3 de 2009 y×l×nda art×ü göstermiütir. M2 ve M3 s×ras×yla
yüzde 13,2 ve 13,4 artarak 494 milyar TL ve 520,7 milyar TL’ye ulaüm×üt×r. 2010 y×l×
Temmuz ay×nda ise M1, M2 ve M3 para arzlar× s×ras×yla 113,7 milyar TL, 532,6 milyar TL
ve 559 milyar TL olmuütur.
Merkez Bankas× taraf×ndan yarat×lan ve geniü anlamda ekonomiye saùlanan likiditeyi takip
etmek için izlenen parasal taban, 2008 y×l× sonunda 55,8 milyar TL iken 2009 y×l×
sonunda, 64,7 milyar TL olmuütur. 2010 y×l× Aùustos ay×nda ise 66,1 milyar TL’ye
yükselmiütir. Parasal taban, kriz döneminde yaüanan bütün dalgalanmalara, belirsizliklere
ve risklere raùmen, TCMB taraf×ndan baüar×l× bir üekilde yürütülmüütür.
2008 y×l×n×n son aylar×nda küresel piyasalarda yaüanan krizin etkisiyle, bankac×l×k
sektörünün yurtd×ü×ndan fonlama imkanlar×n×n daralmas× ve bu kaynaklar×n maliyetlerinin
yükselmesi; sorunlu kredilerin artmas×n×n yaratt×ù× tedirginlik nedenleriyle kredi arz×n×n
azalmas×; diùer yandan yavaülayan ekonomik aktiviteye baùl× olarak kredi talebindeki
düüüü, kredi hacminde azal×üa neden olmuütur.
Bununla birlikte, 2009 y×l×n×n ilk aylar×nda küresel risk alg×lamalar×nda gözlenen olumlu
geliümeler ve para politikas× faiz oranlar×ndaki indirimlerin yurtiçi piyasa faizlerine
yans×mas× sonucunda kredilerde s×n×rl× da olsa bir toparlanma görülmeye baülanm×üt×r.
113
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Kredi hacminde, 2009 y×l×n×n Nisan ay× hariç, art×ü görülmekle birlikte 2008 y×l×n×n Eylül
ay×ndan sonraki kredi art×ü×, esas itibar×yla Türk Paras×n×n deùer kaybetmesi nedeniyle YP
( Yabanc× Para) kredilerin TL karü×l×ù×n×n artmas×ndan kaynaklanm×üt×r.
Haziran 2009 itibar×yla, bankac×l×k sektöründeki toplam krediler 368,2 milyar TL
olmuütur. TP (Türk Paras×) cinsi kredilerde Eylül 2008’den itibaren baülayan azalma, Mart
2009’dan itibaren s×n×rl× bir art×üa dönmüü, yine Eylül 2008’den itibaren azalma trendinde
olan YP cinsi kredilerde ise dolar baz×nda May×s ve Haziran aylar×nda bir miktar art×ü
gözlenmiütir. 2009 y×l×n×n son çeyreùi, 2008 y×l×n×n Eylül ay×ndan beri en yüksek kredi
art×ü×n×n gerçekleütiùi dönem olmuü ve böylece kredilerdeki toparlanma eùilimi, 2009
y×l×n×n son çeyreùi itibar×yla net bir üekilde gözlemlenmeye baülam×üt×r.
2009 y×l×n×n son çeyreùinden itibaren toparlanma görülen kredilerdeki art×ü eùilimi, 2010
y×l×nda da devam etmiütir. Bu dönemde mevzuat deùiüimlerinin de etkisi ile özellikle döviz
cinsi kredilerde çok ciddi art×ülar görülmüütür.
Grafik VI.C.1
Mevduat BankalarÕ Kredi Geliúmeleri (12 AylÕk, Yüzde De÷iúim)
120
100
80
60
40
20
0
Kaynak:BDDK
TL Krediler
7
4
2010-1
10
7
4
2009-1
10
7
4
2008-1
10
7
4
2007-1
-20
YP Krediler
2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde, bankac×l×k sektörü kredileri yüzde 6,2 artarak 416,8 milyar
TL’ye yükselmiütir. Ayn× dönemde Türk Liras× kredilerde yüzde 5,5, döviz cinsinden
kulland×r×lan kredilerde dolar baz×nda yüzde 6 art×ü gerçekleümiütir. Ekonomik
faaliyetlerdeki toparlanma, düüük düzeyde seyreden faiz oranlar× ve ertelenmiü tüketim
taleplerindeki art×ü, kredilerdeki art×ü× tetikleyen unsurlar olmuütur.
114
Enflasyon ve Para Politikası
2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla toplam krediler, 2010 y×l× Mart ay×na göre yüzde 9,7,
2009 y×l× sonuna göre ise yüzde 16,4 oran×nda yükselmiütir. 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda
kredilerde 64,6 milyar TL ile önemli düzeyde art×ü gerçekleümiütir. Bu dönemde, Türk
Liras× krediler yüzde 17,1, döviz cinsinden kulland×r×lan krediler ise yüzde 14,5 art×ü
sergilemiütir.
Türleri itibar×yla bak×ld×ù×nda ise 2008 y×l×n×n son çeyreùinden itibaren iki çeyrek boyunca
azalan bireysel krediler, 2009 y×l×n×n Mart ay×nda gerçekleütirilen vergisel teüviklerin
etkisiyle, yaklaü×k 5 milyar TL’si y×l×n ikinci çeyreùinde olmak üzere, Mart 2009 – Eylül
2009 döneminde toplam 7,8 milyar TL art×ü göstermiütir.
KOBú kredilerinde ise Eylül 2008 – Aùustos 2009 döneminde 8,5 milyar TL gerileme
yaüanmakla birlikte, Aùustos 2009 – Eylül 2009’da meydana gelen 2,5 milyar TL’lik
art×ü×n etkisiyle, 6 milyar TL ‘lik azalma gerçekleümiütir.
2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde en fazla art×ü, yüzde 7,9 ile KOBú kredilerinde görülürken,
kurumsal ve ticari kredilerde yüzde 6,1, bireysel kredilerde ise yüzde 5,1 oran×nda art×ü
gerçekleümiütir.
Grafik VI.C.2
Türleri øtibarÕyla Krediler (Temmuz 2010)
% 22,01 (26,80)
% 44,86 (39,95)
% 33,13 (33,25)
KOBø
Bireysel
Kurumsal / Ticari
Kaynak:BDDK
* Parantez içindeki de÷erler 2007 yÕlÕna aittir.
115
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Temmuz 2010 itibar×yla, bankac×l×k sektörü toplam kredilerinin yüzde 44,9’u
kurumsal/ticari kredilerden, yüzde 33,1’i bireysel kredilerden, yüzde 22’si ise KOBú
kredilerinden oluümaktad×r.
Grafik VI.C.3
YP (YabancÕ Para) Mevduat / Toplam Mevduat OranÕ (Yüzde)
62,0
57,3
48,6
44,7
7
6
31,3 30,4 30,6
5
32,7
4
3
32,5 32,4
2
2010-1
33,7 33,7
2009
2008
35,4 35,3
2007
39,4
2006
2005
2004
2003
2002
36,8
2001
70
65
60
55
50
45
40
35
30
25
20
Kaynak:BDDK
2001 y×l×nda YP cinsinden mevduat, toplam mevduat×n yüzde 62’sini oluütururken;
izleyen y×llarda dolarizasyon eùiliminin azalmas×yla bu oran, 2007 y×lsonu itibar×yla yüzde
35 seviyelerine kadar gerilemiütir. Bu gerileme izleyen y×llarda da devam etmiü ve 2010
y×l× Temmuz ay× itibar×yla yüzde 30 seviyelerinde gerçekleümiü; ancak bu düzeylerde belli
bir kat×l×k göstermeye baülam×üt×r.
116
Enflasyon ve Para Politikası
KÜRESEL KRñZDE TCMB BñLANÇO GELñìMELERñ VE LñKñDñTE YÖNETñMñ
TCMB, krizin derinleümeye baülad×ù× 2008 y×l× Ekim ay×ndan itibaren Türk Liras× ve döviz
piyasalar×n×n saùl×kl× iülemesini saùlamak ve reel sektörü desteklemek amac×yla birtak×m
önlemler alm×üt×r. TCMB bilanço büyüklüùü 2008 y×l×nda bir önceki y×la göre yüzde 6,4
artmas×na raùmen; 2009 y×l×nda 2008 y×l×na göre yüzde 3 azalm×üt×r. Bu dönemde TCMB,
bilançosunu büyütmemiü ama para piyasalar×ndaki olas× tedirginlikleri azaltmak için piyasay× APú
(Aç×k Piyasa úülemleri) ile fonlama yoluna gitmiütir.
Toplam VarlÕklar (TCMB Analitik Bilançosu)
120000
110000
04.01.2007
04.02.2007
04.03.2007
04.04.2007
04.05.2007
04.06.2007
04.07.2007
04.08.2007
04.09.2007
04.10.2007
04.11.2007
04.12.2007
04.01.2008
04.02.2008
04.03.2008
04.04.2008
04.05.2008
04.06.2008
04.07.2008
04.08.2008
04.09.2008
04.10.2008
04.11.2008
04.12.2008
04.01.2009
04.02.2009
04.03.2009
04.04.2009
04.05.2009
04.06.2009
04.07.2009
04.08.2009
04.09.2009
04.10.2009
04.11.2009
04.12.2009
04.01.2010
04.02.2010
04.03.2010
04.04.2010
04.05.2010
100000
Kaynak: TCMB
AçÕk Piyasa øúlemleri (TCMB Analitik Bilançosu)
10.01.2007
10.02.2007
10.03.2007
10.04.2007
10.05.2007
10.06.2007
10.07.2007
10.08.2007
10.09.2007
10.10.2007
10.11.2007
10.12.2007
10.01.2008
10.02.2008
10.03.2008
10.04.2008
10.05.2008
10.06.2008
10.07.2008
10.08.2008
10.09.2008
10.10.2008
10.11.2008
10.12.2008
10.01.2009
10.02.2009
10.03.2009
10.04.2009
10.05.2009
10.06.2009
10.07.2009
10.08.2009
10.09.2009
10.10.2009
10.11.2009
10.12.2009
10.01.2010
10.02.2010
10.03.2010
10.04.2010
10.05.2010
20000
16000
12000
8000
4000
0
-4000
-8000
-12000
-16000
-20000
-24000
Kaynak: TCMB
TCMB, TL iülemlerine ve döviz piyasalar×na yönelik olarak ise üu önlemleri alm×üt×r:
2008 y×l× Ekim ay×ndan itibaren, para piyasalar×nda olas× tedirginlikleri azaltmak ve gecelik faiz
oranlar×ndaki oynakl×ù× tamamen ortadan kald×rmak amac×yla piyasa ihtiyac×ndan daha fazla
fonlanm×üt×r. Ancak, 2009 y×l× boyunca devam eden bu iülem sonucunda ortaya ç×kan likidite
117
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
fazlas× gün sonundaki gecelik iülemlerle sterilize edilmiütir.
Likidite düzeyindeki kal×c× azal×ü× göz önüne alarak, kredi piyasas×n× desteklemek amac×yla 2009
y×l× Haziran ay×ndan itibaren piyasadaki net likidite aç×ù×n×n artmas× ve likidite aç×ù×n×n kal×c× olma
ihtimalinin yükselmesi üzerine kredi mekanizmas×n×n etkin iüleyiüini desteklemek amac×yla 3 ay
vadeli repo ihalelerine baülanm×üt×r. Yine 2009 y×l×n×n Ekim ay×nda ise piyasadaki likidite aç×ù×n×n
kal×c×l×ù×n×n netleümeye baülamas× üzerine, kredi mekanizmas×n×n desteklenmesi amac×yla Türk
Liras× zorunlu karü×l×k oranlar×nda indirime gidilmiütir.
Döviz likiditesini desteklemeye ve döviz piyasalar×n×n saùl×kl× çal×ümas×n× saùlamaya yönelik
olarak 2009 y×l× ûubat ay×ndan itibaren bankalar×n döviz depo piyasas×ndan ABD dolar× ve euro
cinsinden alabilecekleri döviz depolar×n×n vadesi uzat×lm×ü, bu piyasada Merkez Bankas× tarafl×
iülemlerde borç verme faiz oran× düüürülmüütür. Ayr×ca, döviz piyasalar×ndaki derinliùin
kaybolmas× ve saùl×ks×z fiyat oluüumlar×n×n gözlenmesi üzerine 10 Mart- Nisan 2009 döneminde
döviz sat×m ihaleleri gerçekleütirilmiütir.
Son dönemde ise para politikalar× aç×s×ndan ‘’ç×k×ü stratejileri’’ gündeme gelmiütir. Dünyada
birçok merkez bankas×, krizin etkilerinin azalmas× ve ekonomide toparlanmaya iliükin sinyallerin
güçlenmesi üzerine uzunca bir süredir ç×k×ü stratejileri üzerinde çal×ümaktad×r. TCMB de, 14
Nisan 2010 y×l×nda kendi ç×k×ü stratejisini aç×klam×üt×r.
Buna göre ilk ad×mda:
- úlk aüamada, piyasan×n ihtiyac×ndan daha fazla fonlanmas× kademeli olarak azalt×lm×üt×r.
- úkinci aüamada ise teknik faiz ayarlamas× gerçekleütirilmiü, buna göre bir haftal×k repo faiz oran×
politika faiz oran× niteliùi kazanm×üt×r.
úkinci ad×mda ise likidite aç×ù×n×n mevcut öngörüler çerçevesinde artmas× halinde, bir hafta vadeli
repo faiz oran× ile gecelik iülemler için ilan edilen borçlanma faiz oran× aras×ndaki fark
art×r×labilecektir. úkincil piyasa gecelik faiz oranlar× ortalamas×n×n bir hafta vadeli repo ihale faiz
oran× civar×nda oluümas× hedeflenecektir.
TCMB, 16 Eylül 2010 tarihli PPK toplant×s×nda ise ç×k×ü stratejisi kapsam×nda teknik faiz
ayarlama sürecinin ikinci ad×m×n×n at×lmas× için gerekli üartlar×n oluütuùunu belirterek borçlanma
faiz oran×n× yüzde 6,50’den 6,25’e ve borç verme faiz oran×n× yüzde 9,00’dan 8,75’e düüürmüü;
politika faiz oran×n× ise deùiütirmemiütir. Bunun akabinde, TCMB 23 Eylül 2010 tarihli
duyurusuyla TL zorunlu karü×l×klar×nda da yükseltmeye gitmiü, kriz s×ras×nda yüzde 6,00’dan
yüzde 5,00’e çekilen karü×l×k oran×n× tekrar yüzde 5,5’e yükseltmiütir.
Ekim ay×nda yap×lan PPK toplant×s× sonucunda ise politika ve borç verme faiz oranlar× sabit
tutulurken, borçlanma faiz oran× yüzde 6,25’ten 5,75’e indirilmiü; 2010 y×l×n×n sonuna kadar
tamamlanmas× öngörülen ç×k×ü stratejisi kapsam×ndaki diùer düzenlemelerin de yürürlüùe
koyulmas×n×n uygun olacaù× ifade edilmiütir.
Son dönemde uluslararas× likidite koüullar×nda gözlenen iyileüme ve bankac×l×k sisteminin döviz
likiditesindeki art×ü dikkate al×narak, 15 Ekim 2010 tarihinden itibaren TCMB’nin Döviz ve Efektif
Piyasalar× Döviz Depo Piyasas×’ndaki arac×l×k iülemlerine son verilmiütir. Ayr×ca, üç ay vadeli repo
ihaleleri, söz konusu ihalelere ihtiyac×n azald×ù× dikkate al×narak sona erdirilmiütir.
118
2 0 1 0
VII
MALİ PİYASALAR
119
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
120
Mali Piyasalar
VII. MALñ PñYASALAR
Küresel piyasalardaki toparlanmaya baùl× olarak yurtiçi piyasalarda da 2009 y×l× Mart ay×
ile birlikte belirgin bir iyileüme yaüanm×üt×r. 2010 y×l×nda ise özellikle Avrupa borç krizi
nedeniyle bu iyileüme trendi biraz bozulma gösterse de bir önceki y×lda yakalanan kuvvetli
seyrin genelde devam ettiùi görülmektedir.
A. ñSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI (ñMKB)
úMKB-100 endeksi, küresel krizin etkisiyle 2008 y×l×nda keskin bir düüüü sergileyerek y×ll×k
bazda yüzde 50,9 deùer kaybetmiütir. Bu düüüüte, geliümiü ülkelerde aç×klanan verilerin
krizin reel ekonomi üzerindeki etkisinin düüünülenden derin olabileceùine iüaret etmesi
etkili olmuütur.
Olumsuz beklentiler ve artan risk alg×lamas×, 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde de devam
etmiütir. Ocak ay×n× bir önceki ay sonuna göre yüzde 3,5 deùer kaybederek 25.934
seviyesinden kapatan úMKB-100 endeksi, bu düüüüünü ûubat ay×nda da sürdürmüütür.
Mart ay×nda ise ABD Hükümeti’nin sorunlu varl×klar×n sat×n al×nmas×na yönelik plan×n×
aç×klamas×, FED’in ald×ù× önlemler, büyük bankalar×n bilançolar×n×n olumlu olmas× ve
yurtiçinde aç×klanan teüvik paketinin etkisi ile art×ü gösteren endeksin düüüü eùilimi
durmuü ve y×l×n ilk çeyreùini 25.765 seviyesinden kapatm×üt×r.
Küresel krizin en kötü döneminin geride kald×ù× yönündeki görüülerin aù×rl×k kazanmas×
ve risk alg×lamalar×ndaki iyileümenin etkisiyle, Nisan ay× ile birlikte art×ü eùilimine giren
endeks, y×l×n ilk yar×s×n×; Ocak ay× sonuna göre yüzde 42,5’lik deùer art×ü× ile 36.949
seviyesinden kapatm×üt×r.
2009’un ilk çeyreùinin sonunda girdiùi toparlanma eùilimini ikinci çeyrekte de sürdüren
endeks, bu zaman aral×ù×nda sürekli bir art×ü göstermiü ve böylece y×l×n ilk yar×s×n×
Lehman Brothers’×n iflas×ndan önceki seviyesine yaklaüarak 36.949 seviyesinden
kapatm×üt×r.
Y×l×n ilk yar×s× tamamlan×rken, uluslararas× piyasalarda toparlanman×n k×sa sürede
olamayacaù× görüüü kabul görmekle birlikte; krizde dibin yaüand×ù×na iliükin alg×lamalar,
piyasalarda iyimser bir havan×n oluümas×na ve risk iütah×n×n artmas×na yol açm×üt×r. Bu
olumlu havan×n etkisiyle y×l×n ikinci yar×s×nda da istikrarl× bir art×ü gösteren úMKB-100
121
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
endeksi, y×l× 52.825 seviyesinden kapatm×üt×r. úMKB-100 endeksi, 2009 y×l×nda TL
baz×nda yüzde 95,6 art×ü kaydederek önemli bir toparlanma sergilemiütir.
Hisse senedi piyasas× toplam iülem hacmi, 2009 y×l×nda bir önceki y×la göre yüzde 45,1;
tahvil ve bono piyasas× toplam iülem hacmi ise yüzde 5 art×ü göstermiütir. 2009 y×l×nda
hisse senedi piyasas× toplam iülem hacmi 482.534 milyon TL’ye, tahvil ve bono piyasas×
toplam iülem hacmi ise 3.399,6 milyar TL’ye ulaüm×üt×r.
úMKB toplam iülem hacmi ise bir önceki y×la göre yüzde 8,2 art×ü kaydederek 2009 y×l×nda
4.596,5 milyar TL’ye ulaüm×üt×r.
Grafik VII.A.1
øMKB-100 Endeksi
70.000
60.000
50.000
40.000
30.000
10.000
19 ùub, 2007
09 Nis, 2007
29 May, 2007
17 Tem, 2007
05 Eyl, 2007
25 Eki, 2007
14 Ara, 2007
06 ùub, 2008
26 Mar, 2008
15 May, 2008
04 Tem, 2008
22 A÷u, 2008
15 Eki, 2008
04 Ara, 2008
29 Oca, 2009
19 Mar, 2009
11 May, 2009
30 Haz, 2009
18 A÷u, 2009
08 Eki, 2009
01 Ara, 2009
20 Oca, 2010
10 Mar, 2010
29 Nis, 2010
18 Haz, 2010
06 A÷u, 2010
29 Eyl, 2010
20.000
øMKB-100 (TL, Sol Eksen)
Kaynak: øMKB
122
øMKB-100 (Cent, Sa÷ Eksen)
5,5
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
Mali Piyasalar
Grafik VII.A.2
519.476
452.788
546.218
340.657
714.411
482.534
2.568.519
2.696.909
3.399.583
3.236.312
680.351
332.605
566.450
325.131
269.931
622.222
527.728
208.423
500.000
106.302
1.000.000
146.645
838.520
545.605
1.500.000
1.253.631
2.000.000
725.889
2.500.000
387.777
1.924.080
3.000.000
705.774
2.340.436
3.500.000
2.935.118
2.920.573
øMKB øúlem Hacmi (Milyon TL)
0
2002
Hisse Senetleri PiyasasÕ
2003
2004
2005
2006
Tahvil ve Bono PiyasasÕ
2007
2008
2009
OcakOcakEylül 2009 Eylül 2010
Borsa DÕúÕ Sabit Getirili Menkul KÕymet øúlemleri
Kaynak: øMKB
2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda úMKB-100 endeksi, keskin iniü ç×k×ülar sergilemiütir. Kredi
derecelendirme kuruluülar×n×n Türkiye’nin kredi notunu yükseltmelerinin de desteùiyle
Ocak ay×n× 54.651 seviyesinden kapatan endeks, ûubat ay×nda yurtd×ü× piyasalarda
yaüanan olumsuz geliümelerin ve geliümekte olan piyasalardan fon ç×k×ü×n×n etkisiyle
yüzde 9 düüüüle 49.705 seviyesinden kapanm×üt×r.
Mart ay×nda ise endeks, küresel piyasalardaki olumlu hava ile bankac×l×k hisselerine gelen
al×mlar×n etkisiyle, yüzde 13,7’lik bir art×üla 56.538 seviyesine ulaüm×üt×r. Nisan ay×n× da
art×üla
tamamlayan
endeks;
Yunanistan’daki
borç
krizinin,
Avrupa’n×n
diùer
ekonomilerine de yay×labileceùi yönündeki endiüelerin getirdiùi sert sat×ülar ile May×s ve
Haziran aylar×n× 54.000 civar×ndan kapatm×üt×r.
Temmuz ay×nda geliümekte olan piyasalara iliükin risk alg×lamas×ndaki azalman×n etkisiyle
yaüanan fon ak×ü× sonucu endeks, yüzde 9,2 oran×nda art×üla 59.867 seviyesine
ulaüm×üt×r. Aùustos ay×nda da art×ü eùilimini sürdürerek 59.973 seviyesinden kapanm×üt×r.
123
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Eylül ay×nda ise aù×rl×kl× olarak ABD kaynakl× olan yurtd×ü×ndaki iyimser havadan etkilenen
úMKB-100 endeksinde yeni rekorlar görülmüütür. Endeks, bir önceki aya göre yüzde 9,7
art×ü göstererek ay× 65.774 seviyesinden kapatm×üt×r.
úMKB toplam iülem hacmi ise 2010 y×l×n×n ilk dokuz ay×nda bir önceki y×l×n ayn× dönemine
göre yüzde 6,2 art×ü kaydederek 3.669,2 milyar TL olmuütur.
MSCI1 baz×nda bak×ld×ù×nda ise, MSCI Türkiye ve MSCI Yükselen Piyasalar endekslerinin
2008 y×l×n×n son çeyreùinde girdikleri düüüü eùiliminden 2009 y×l× Mart ay×nda ç×kt×ù× ve
yükseliüe geçtiùi gözlenmektedir.
Yükselen ekonomilerin genelinde olduùu gibi Türkiye’de de hisse senedi performans×n×n
2009 y×l×nda yükseliüe geçtiùi görülmektedir. 2009’daki geliümelere iki endeksin de ayn×
yönde cevap verdiùi gözlenmektedir. Bu süreçte yaüanan deùer art×ü×, Türk hisse
senetlerinde (yüzde 92), geliümekte olan ülkelerin ortalamas×na (yüzde 74,1) göre daha
fazla olmuütur.
2010 y×l×nda ise MSCI Türkiye ile MSCI Yükselen Piyasalar aras×ndaki paralelliùin 2009
y×l×na k×yasla kaybolduùu görülmektedir. 2010’un ilk çeyreùinde h×zl× bir art×ü kaydeden
MSCI Türkiye endeksinin karü×s×nda, MSCI Yükselen Piyasalar×n art×ü×n×n çok s×n×rl× kald×ù×
görülmektedir.
2010’un ikinci çeyreùinde ise MSCI Türkiye de, MSCI Yükselen Piyasalar gibi düüüüe
geçmiütir. Bunun arkas×nda ise y×l×n ikinci çeyreùinde kendini gösteren ve Avrupa’da
yaüanan borç krizinin risk iütah×nda yaratt×ù× gerileme yer almaktad×r. 2010 y×l×n×n üçüncü
çeyreùinde ise úMKB-100 endeksinde olduùu gibi MSCI endekslerinde de bir toparlanma
eùilimi görülmektedir.
MSCI Türkiye, Eylül ay× sonu itibar×yla 2010 y×l× baü×na k×yasla yüzde 28,5 oran×nda; MSCI
Yükselen Piyasalar ise ayn× dönemde yüzde 8,7 oran×nda art×ü kaydetmiütir.
1
Temel olarak belirli gruplar halinde ele al×nan borsalar×n veya hisse senetlerinin performans×n× gösteren MSCI endeksleri, Morgan
Stanley Capital International taraf×ndan haz×rlanmaktad×r. Bu endekslerde, farkl× türde ve farkl× bölgesel gruplara iliükin çok say×da alt
endeks bulunmaktad×r. Bunlardan birisi olan MSCI Yükselen Piyasalar Endeksi, Türkiye’yi de içine alan 22 geliümekte olan ülkenin
piyasa performans×n× ölçmektedir.
124
Mali Piyasalar
Grafik VII.A.3
MSCI Yükselen Piyasalar ve Türkiye Endeksi
1.550
800
1.350
700
1.150
600
950
500
750
400
550
300
350
200
150
04 Oca, 2007
08 ùub, 2007
15 Mar, 2007
19 Nis, 2007
25 May, 2007
29 Haz, 2007
03 A÷u, 2007
10 Eyl, 2007
16 Eki, 2007
21 Kas, 2007
28 Ara, 2007
04 ùub, 2008
10 Mar, 2008
14 Nis, 2008
21 May, 2008
25 Haz, 2008
30 Tem, 2008
03 Eyl, 2008
13 Eki, 2008
18 Kas, 2008
29 Ara, 2008
03 ùub, 2009
10 Mar, 2009
14 Nis, 2009
22 May, 2009
26 Haz, 2009
31 Tem, 2009
04 Eyl, 2009
13 Eki, 2009
18 Kas, 2009
25 Ara, 2009
01 ùub, 2010
08 Mar, 2010
12 Nis, 2010
18 May, 2010
23 Haz, 2010
28 Tem, 2010
01 Eyl, 2010
23 A÷u, 2010
27 Eyl, 2010
900
MSCI Türkiye (sol eksen)
MSCI YP (sa÷ eksen)
Kaynak: Morgan Stanley Capital International
Uluslararas× piyasalarda yaüanan kriz, risk alg×lamalar×n× bozarak geliümekte olan ülkelerin
risk primlerini yükseltmiütir. Bunun etkisiyle úMKB’de yabanc× yat×r×mc× pay×, 2008 y×l×n×n
son çeyreùinde düüüüe geçmiü; 2009 y×l× Mart ay×nda ise yüzde 62,9 seviyesine
gerileyerek 2006 y×l×ndan beri en düüük seviyesine inmiütir.
2009 y×l×n×n Nisan ay×yla birlikte uluslararas× piyasalarda en kötünün geride kald×ù×
görüüünün zihinlerde yer etmeye baülamas× ile úMKB’de yabanc× pay× art×üa geçmiütir.
Nisan ay×nda yüzde 63,2 olan pay, bundan sonra istikrarl× bir art×ü göstererek y×lsonunda
yüzde 67,3 seviyesine ulaüm×üt×r.
2010 y×l× Ocak ay×nda bir önceki aya göre düüüü kaydeden úMKB’de yabanc× pay× yüzde
66,5’e gerilemiü ve ûubat ay×nda da yüzde 66,2 olmuütur. Yurtiçi piyasalara olan güvenin
artmas×yla birlikte Mart ay×nda tekrar yükseliüe geçen pay, yüzde 66,7’ye ulaüm×üt×r.
Y×l×n ikinci çeyreùinde, Avrupa’da baü gösteren borç krizi nedeniyle uluslararas×
piyasalarda azalan risk iütah×n×n etkisiyle úMKB’de yabanc× pay×, düüüü kaydetmiü ve
Haziran ay× itibar×yla yüzde 66 olarak gerçekleümiütir. úMKB’de yabanc× yat×r×mc×lar×n pay×,
Temmuz ay×nda toparlanarak tekrar yüzde 66,7 seviyesine ulaüm×ü; Aùustos ay×nda da
fazla deùiümeyerek yüzde 66,5 olarak gerçekleümiütir. Eylül ay×nda ise úMKB’ye d×üar×dan
gelen ilgi artm×ü ve yabanc× pay× yüzde 67,8’e yükselmiütir.
125
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik VII.A.4
øMKB'de YabancÕ YatÕrÕmcÕlarÕn PayÕ (Yüzde)
74
72
70
68
66
64
62
2007-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2008-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2009-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2010-1
2
3
4
5
6
7
8
9
60
Kaynak: Merkezi KayÕt Kuruluúu
B. TAHVñL VE BONO PñYASALARI
1. ñMKB Tahvil-Bono PiyasasÜ
úMKB Tahvil-Bono piyasas× gösterge tahvil faiz oran×nda, 2009 y×l× boyunca bir düüüü
eùilimi gözlenmektedir. Dünya genelinde süregelen durgunluk eùilimi ve kredi
piyasalar×n×n tam normalleümemesinin etkisiyle tahvil-bonolara olan talep artm×üt×r. Bu
da iç piyasalara yans×yarak ikincil piyasa gösterge tahvil faiz oran×nda 2009 y×l× boyunca
gözlenen düüüü trendinde etkili olmuütur. úkincil piyasa gösterge faiz oran×, 2009 y×l×
baü×nda yüzde 16,1 seviyesindeyken y×l boyunca istikrarl× bir düüüü seyri izleyerek y×l×,
yüzde 8,9 seviyesinden kapatm×üt×r.
Bu düüüüteki bir diùer önemli etken ise Merkez Bankas×’n×n faiz indirimi ve likidite
politikas× olmuütur. Merkez Bankas×’n×n 1025 baz puana varan faiz indirimleri ve aç×k
piyasa iülemleri yoluyla piyasalar× cömertçe fonlamas× sonucu, ikincil piyasa gösterge
tahvil faiz oran× tarihsel olarak en düüük seviyelerine inmiütir.
úkincil piyasa gösterge faiz oran×, 2010 y×l×nda da düüük seviyesini korumuütur. Y×l
baü×nda yüzde 8,9 seviyesinde yer alan faiz oran×n×n Aùustos ay× sonuna kadarki
dönemde en yüksek deùeri yüzde 9,9, en düüük deùeri ise yüzde 8 olmuütur. Ay sonu
itibar×yla faiz, yüzde 8,2 seviyesindedir. Son dönemdeki h×zl× düüüü trendinde özellikle
126
Mali Piyasalar
geliümekte olan ülkelere yönelik olumlu bak×ü×n bu ülkelere fon ak×ü×n× h×zland×rmas× etkili
olmuütur.
Eylül ay×nda, tahvil-bono piyasalar×na doùrudan etki edecek bir geliümenin yaüanmam×ü
olmas× ile ikincil piyasa gösterge faiz oran× yatay bir seyir izlemiütir. úkincil piyasa gösterge
tahvil faiz oran× ay sonu itibar×yla yüzde 8,1 seviyesindedir.
Grafik VII.B.1
økincil Piyasa Gösterge ve TCMB Gecelik Faiz OranÕ (Yüzde)
26,0
22,0
18,0
14,0
6,0
2008-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2009-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2010-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10,0
økincil Piyasa Gösterge Faiz OranÕ
TCMB Gecelik Faiz OranÕ
Kaynak: Reuters, TCMB.
Toplam tahvil-bono stokundaki yabanc× yat×r×mc× pay×n×n ise 2008 y×l×n×n son çeyreùinde
girdiùi düüüü trendinin 2009 y×l×nda istikrarl× bir seyre dönüütüùü gözlenmektedir. Bu da
2009 y×l× içinde tahvil-bonoya olan talebin aù×rl×kl× olarak yerli yat×r×mc×lar taraf×ndan
geldiùini, yabanc× ilgisinin s×n×rl× kald×ù×n× yans×tmaktad×r. Toplam tahvil-bono stokundaki
yabanc× yat×r×mc× pay×, 2009 y×l× boyunca ay sonlar× itibar×yla yüzde 8,4-9,7 aral×ù×nda
seyretmiütir.
Bu durum, 2010 y×l× ikinci yar×s×nda deùiümeye baülam×üt×r. 2010 y×l× Mart ay×nda yüzde
9,1 olan yabanc× yat×r×mc× pay×; Nisan ay× itibar×yla yüzde 10,3’e, Temmuz ay× itibar×yla
yüzde 11’e ve Aùustos ay× itibar×yla yüzde 12 seviyesine ulaüm×üt×r. Bu art×ü, yurtiçi
piyasalara olan güvenin artt×ù×n×n bir göstergesidir. Eylül ay× sonu itibar×yla ise yüzde 11,9
olarak gerçekleümiütir.
127
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik VII.B.2
15,0
14,0
13,0
12,0
11,0
10,0
9,0
8,0
7,0
6,0
5,0
2008-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2009-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2010-1
2
3
4
5
6
7
8
9
Toplam Tahvil-Bono Stokunda YabancÕ YatÕrÕmcÕlarÕn PaylarÕ (Yüzde)
Kaynak: TCMB
2. CDS Primi ve Türkiye Eurobond 2030: Türkiye ve Diðer Seçilmií Ülkeler
Portekiz, útalya, úrlanda, Yunanistan ve úspanya (PIIGS ülkeleri) bak×m×ndan 2008 y×l×
baü×nda daha düüük seviyelerde olan CDS primlerinin2 2010 y×l× ikinci çeyreùinde ortaya
ç×kan Avrupa borç krizi sonras× h×zla yükseldiùi ve 2010 y×l× Aùustos ay× itibar×yla da üç
haneli rakamlara ulaüt×ù× görülmektedir.
Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin (BRIC ülkeleri) ve Türkiye için ise sürecin daha farkl×
iülediùi gözlenmektedir. Bu ülkelerin CDS primleri, küresel krizin etkilerinin geliümekte
olan ülkelere yans×d×ù× 2008 y×l× ile birlikte h×zl× bir art×ü eùilimine girmiü ve bu eùilim,
2009 y×l× ilk çeyreùi sonuna kadar devam etmiütir. Bu tarihten itibaren ise düüüüe geçen
CDS primleri, 2010 y×l× Aùustos ay× itibar×yla 2008 y×l× baü×ndaki seviyelerine tekrar
yaklaüm×ü durumdad×r.
Bu durum da, finansal toparlanma bak×m×ndan geliümiü ve geliümekte olan piyasalar
aras× ayr×üman×n aç×k bir göstergesidir.
2 CDS (Credit Default Swap), alacakl× taraf×n üçüncü tarafa belli bir ücret ödeyerek alacaù×n× garantilemesidir. Riski ortadan
kald×rmaya yönelik olarak alacakl×n×n ödediùi ve bir nevi sigorta primine karü×l×k gelen ücret ise CDS primi olarak adland×r×lmaktad×r.
128
Mali Piyasalar
Tablo VII.B.1
CDS Primi: Türkiye ve Diðer Seçilmií Ülkeler
PIIGS
Portekiz
útalya
úrlanda*
Yunanistan
úspanya**
BRIC
Brezilya
Rusya
Hindistan***
Çin
Türkiye
Ocak 2008
Aðustos 2010
20,9
21,3
25,5
21,9
37,0
343,2
229,3
340,4
958,4
247,1
108,3
90,4
500,0
29,2
173,0
132,0
181,2
186,5
86,0
166,5
Kaynak: Reuters
*2008 y×l× verisi Mart ay×na aittir.
**2008 y×l× verisi ûubat ay×na aittir.
***2008 y×l× verisi Mart ay×na, 2010 y×l× verisi ise ûubat ay×na aittir.
Küresel krizin derinleüerek geliümekte olan piyasalara yans×d×ù× 2008 y×l×n×n son
çeyreùinde diùer geliümekte olan ülkelerin CDS puanlar×nda görüldüùü gibi Türkiye’ye ait
CDS puan×nda da keskin bir art×ü görülmüütür. Buna paralel olarak Türkiye Eurobond3
2030’un fiyat×nda da belirgin bir düüüü gözlenmiütir.
2009 y×l×nda, küresel krizin etkilerinin hafiflemeye baülamas×n×n etkisiyle; CDS puanlar×
düüüü trendine girmiü ve dolay×s×yla Türkiye Eurobond 2030 da deùerlenmeye
baülam×üt×r. 2010 y×l×nda ise bu toparlanma bir trende dönüümüütür. 2010 y×l× Aùustos
ay× itibar×yla her iki gösterge de küresel kriz öncesi seviyelerine geri dönmüü
bulunmaktad×r.
3
Eurobond; ülkenin d×ü borçlanmas×nda kulland×ù×, genellikle euro ve dolar cinsinden yurtd×ü×nda ihraç edilen uzun vadeli borçlanma
senetleridir. Tan×m olarak hazine bonosu ve devlet tahvilleri ile benzerdir; ancak ihrac× yurtd×ü×nda gerçekleüir.
129
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik VII.B.3
Türkiye Eurobond 2030 ve CDS Türkiye
180
170
160
150
140
130
120
110
100
90
80
02 Oca, 2008
24 Oca, 2008
14 ùub, 2008
06 Mar, 2008
31 Mar, 2008
22 Nis, 2008
15 May, 2008
10 Haz, 2008
02 Tem, 2008
24 Tem, 2008
14 A÷u, 2008
09 Eyl, 2008
03 Eki, 2008
28 Eki, 2008
21 Kas, 2008
14 Oca, 2009
12 ùub, 2009
09 Mar, 2009
15 Nis, 2009
18 May, 2009
16 Haz, 2009
14 Tem, 2009
06 A÷u, 2009
02 Eyl, 2009
29 Eyl, 2009
27 Eki, 2009
17 Kas, 2009
16 Ara, 2009
21 Oca, 2010
11 ùub, 2010
04 Mar, 2010
25 Mar, 2010
19 Nis, 2010
11 May, 2010
02 Haz, 2010
23 Haz, 2010
14 Tem, 2010
04 A÷u, 2010
26 A÷u, 2010
900
800
700
600
500
400
300
200
100
Türkiye Eurobond 2030 (sol eksen)
CDS Türkiye (sa÷ eksen)
Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ, Reuters.
C. DÖVñZ KURLARINDAKñ GELñìMELER
2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde küresel ekonomiye dair endiüelerin artmas×, dolar×n TL
karü×s×nda güçlü bir baülang×ç yapmas×na neden olmuütur. Y×l×n ikinci çeyreùinde ise
uluslararas× piyasalarda risk iütah×n×n artmas×, diùer geliümekte olan ülkeler gibi
Türkiye’ye yönelik sermaye ak×mlar×n× da art×rm×üt×r. Böylece TL, dolar karü×s×nda deùer
kazanma eùilimine girmiütir. 2009 y×l× Temmuz ay×nda, 2008 y×l× Ekim ay×ndan beri en
yüksek düzeyine ulaüan TL; Aùustos ve Eylül aylar×nda ise dolar ve euro karü×s×nda deùer
kaybetmiütir. Merkez Bankas×’n×n faiz indirim karar× ve küresel risk iütah×ndaki azal×ü,
TL’nin bu dönemdeki deùer kayb×nda etkili olmuütur. Y×l×n son çeyreùiyle beraber TL,
tekrar deùer kazanmaya baülam×üt×r. Euro ise 2009 y×l× boyunca ay sonu rakamlar×
itibar×yla 2,08 - 2,23 aral×ù×nda dalgalanm×ü ve y×l× 2,16 seviyesinden kapatm×üt×r.
130
Mali Piyasalar
Grafik VII.C.1
Döviz KurlarÕ (Dönem Sonu, Döviz AlÕú)
2,4
2,2
2
1,8
1,6
1,4
1,2
Dolar
Euro
29 Eyl, 2010
24 A÷u, 2010
22 Tem, 2010
21 Haz, 2010
14 Nis, 2010
18 May, 2010
12 Mar, 2010
09 ùub, 2010
07 Oca, 2010
30 Eki, 2009
04 Ara, 2009
28 Eyl, 2009
24 A÷u, 2009
19 Haz, 2009
22 Tem, 2009
13 Nis, 2009
18 May, 2009
11 Mar, 2009
06 ùub, 2009
06 Oca, 2009
24 Eki, 2008
27 Kas, 2008
18 Eyl, 2008
18 A÷u, 2008
13 Haz, 2008
16 Tem, 2008
08 Nis, 2008
12 May, 2008
04 ùub, 2008
06 Mar, 2008
02 Oca, 2008
1
Döviz Sepeti (0,5 Dolar + 0,5 Euro)
Kaynak: TCMB
2010 y×l×na da deùer kazanarak giren TL, y×l×n ilk çeyreùinde bir miktar deùer kayb×
yaüam×üt×r. Nisan ay×nda dolar karü×s×nda deùerlenen TL, May×s ay×nda tekrar deùer
kaybetmeye baülam×üt×r. Ocak ay× sonu itibar×yla 1,49 seviyesinde olan dolar, Haziran
ay×nda 1,57 seviyesine ulaüm×üt×r. Kur, Temmuz ay×nda biraz düüüüle 1,50 seviyesine
gerilemiü ve son olarak Aùustos ay×nda 1,52 seviyesinden iülem görmüütür. Eylül ay×nda
ise ABD’de talepteki canlanman×n beklenenden yavaü gerçekleütiùinin görülmesi ve ABD
Merkez Bankas×’n×n (FED) piyasadaki likiditeyi art×racaù× yönündeki beklentiler dolay×s×yla
dolar deùer kaybetmiü ve 1,45 seviyesine gerilemiütir.
Euro, Avrupa’da yaüanan borç krizinin ve buna baùl× olarak ard× ard×na gelen not
indirimlerinin etkisiyle, 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda sürekli deùer kaybetmiütir. Euro/dolar
paritesinde euro aleyhine görülen deùiüim de buradan kaynaklanmaktad×r.
2010 y×l× Temmuz ay×nda ise euroda bir toparlanma gözlenmektedir. Haziran ay×
sonunda, Ocak ay× sonundaki 2,08 seviyesine göre gerileyerek 1,92 seviyesine gelen
euro; Temmuz sonu itibar×yla 1,96 seviyesindedir. Bu nedenle euro/dolar paritesi de
Temmuz ay× ile birlikte toparlanma eùilimine girmiütir. Aùustos ay×nda ise bir ay önceki
131
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
toparlanma yerini düüüüe b×rakm×ü ve euro, tekrar 1,93 seviyesine gerilemiütir. Eylül
ay×nda ise dolardaki zay×f seyrin etkisiyle art×ü kaydeden euro/dolar paritesi, Aùustos ay×
sonundaki 1,27 seviyesinden 1,36 seviyesine yükselmiütir.
Grafik VII.C.2
Euro/Dolar Paritesi
1,7
1,6
1,5
1,4
1,3
1,2
1
02 Oca, 2008
02 ùub, 2008
04 Mar, 2008
04 Nis, 2008
05 May, 2008
05 Haz, 2008
06 Tem, 2008
06 A÷u, 2008
06 Eyl, 2008
07 Eki, 2008
07 Kas, 2008
08 Ara, 2008
08 Oca, 2009
08 ùub, 2009
11 Mar, 2009
11 Nis, 2009
12 May, 2009
12 Haz, 2009
13 Tem, 2009
13 A÷u, 2009
13 Eyl, 2009
14 Eki, 2009
14 Kas, 2009
15 Ara, 2009
15 Oca, 2010
15 ùub, 2010
18 Mar, 2010
18 Nis, 2010
19 May, 2010
19 Haz, 2010
20 Tem, 2010
20 A÷u, 2010
20 Eyl, 2010
1,1
Kaynak: TCMB
D. ñSTANBUL ALTIN BORSASI (ñAB)
Alt×n piyasas×nda, 2009 y×l×nda dolar cinsinden iülem hacmi gerilerken TL cinsinden
iülem hacminde art×ü olduùu görülmektedir. 2008 y×l×nda 9,3 milyar dolar olan dolar
cinsinden úAB iülem hacmi, 2009 y×l×nda 6,8 milyar dolara gerilemiütir. TL cinsinden úAB
iülem hacmi ise 2008 y×l×nda 165,2 milyon TL iken 2009 y×l×nda yükselerek 257,1 milyon
TL olmuütur.
2010 y×l× Ocak-Eylül döneminde ise TL cinsinden iülem hacmi 192,6 milyon TL iken
dolar cinsinden iülem hacmi 3,3 milyar dolar olmuütur.
úAB’de 2009 y×l×nda euro cinsinden 853,2 bin euroluk iülem gerçekleümiüken, 2010 y×l×
Ocak-Eylül döneminde 7,3 milyon euroluk iülem gerçekleümiütir.
132
Mali Piyasalar
2002
2003
2004
Dolar Cinsinden (Bin Dolar)
6.813.833
2007
TL Cinsinden (Bin TL)
2008
2009
192.597
7.321
257.113
853
0
165.197
0
0
2006
3.348.221
6.506.933
1.014.752
4.409.211
2005
227.394
4.343.612
368.943
31.029
2.908.623
1.067.683
5.820
48.180
1.781.553
1.320.190
10.000.000
9.000.000
8.000.000
7.000.000
6.000.000
5.000.000
4.000.000
3.000.000
2.000.000
1.000.000
0
942.432
749.067
111
AltÕn PiyasasÕ øúlem Hacmi
9.299.880
Grafik VII.D.1
OcakEylül
2010
Euro Cinsinden (Bin Euro)
Kaynak: øAB
Alt×n ve gümüü fiyatlar×n×n yükselmesinde 2009 y×l×nda uluslararas× piyasalarda meydana
gelen geliümeler etkili olmuü; alt×n ve gümüüe olan talep güvenli yat×r×m araçlar× olmalar×
sebebiyle artm×üt×r. úAB’de, bir ons alt×n×n ortalama fiyat×, 2008 y×l×nda 870 dolar iken
2009 y×l×nda bir önceki y×la göre yüzde 10 oran×nda art×ü kaydederek 957 dolar olmuü; bir
ons gümüüün ortalama fiyat× ise yüzde 2,8 oran×nda artarak 2008 y×l×ndaki deùeri olan
14,6 dolardan 15 dolara yükselmiütir.
2010 y×l×na art×üla giriü yapan alt×n ortalama ons fiyat×, ûubat ay×nda görülen düüüü
haricinde y×l×n devam×nda sürekli artarak Haziran ay×nda 1.231,5 dolar seviyesine
ulaüm×üt×r. Alt×n fiyatlar×n×n yükselmesinde dolardaki zay×f seyrin yan×s×ra, euroya duyulan
güvensizlik ve yat×r×mc×lar×n alt×na yönelmesi etkili olmuütur.
Temmuz ay×nda alt×n×n ortalama ons fiyat× biraz düüüüle 1.192,3 dolar; Aùustos ay×nda
biraz artarak 1.207 dolar, Eylül ay×nda ise tekrar artarak 1.278,2 dolar olmuütur. Alt×ndaki
bu yükseliüin y×lsonuna kadar devam edeceùi öngörülmektedir.
133
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik VII.D.2
1.278,23
1.206,95
1.192,28
1.231,48
1.208,76
1.151,38
1.114,11
1.096,62
19,50
18,10
18,14
18,42
19,41
17,86
17,24
15,93
17,26
15,01
14,60
13,51
11,24
4,71
4,98
6,66
200
7,27
357,46
308,07
400
408,57
600
441,30
610,80
800
692,23
1000
956,96
870,05
1200
1.113,32
øAB Ortalama AltÕn ve Gümüú FiyatlarÕ ($/Ons)
AltÕn
9
8
7
6
5
4
3
2
2010-1
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
0
Gümüú
Kaynak: øAB
E. VADELñ ñìLEMLER VE OPSñYON BORSASI (VOB)
Vadeli úülemler ve Opsiyon Borsas×, faaliyete geçtiùi 4 ûubat 2005 tarihinden itibaren
h×zla geliüme göstererek iülem hacmini önemli miktarda art×rm×üt×r. úülem yap×lmaya
baüland×ù× y×lda 3 milyar TL olan iülem hacmi; 2008 y×l×nda 208 milyar TL düzeyine
ulaüm×üt×r. 2008 y×l×nda küresel krizin etkisi ve piyasan×n belli bir doygunluùa eriümesi ile
bu h×zl× art×ü×n ivmesi azalm×üt×r. Buna raùmen 2009 y×l×nda toplam iülem hacmi 334,2
milyar TL olarak gerçekleümiütir.
VOB’da piyasa oyuncular×, en çok hisse senedi endekslerine ve hisse senetlerine dayal×
piyasada iülem yapmaktad×r. 2009 y×l×nda bu piyasada gerçekleüen iülem hacmi, toplam
iülem hacminin yüzde 93’ünü oluüturmuütur. VOB’da en çok iülem yap×lan ikinci piyasa
ise yabanc× paralara dayal× döviz piyasas×d×r. Bu piyasada gerçekleüen iülem hacmi ise
2009 y×l× itibar×yla toplam iülem hacmi içinde yüzde 6,8 oran×nda bir paya sahiptir.
2010 y×l×n×n ilk dokuz ay×nda, VOB’da toplam iülem hacmi 313,5 milyar TL’ye ulaüm×üt×r.
134
Mali Piyasalar
Grafik VII.E.1
Vadeli øúlemler ve Opsiyon BorsasÕ øúlem Hacmi (Milyon TL)
334.173
313.495
350.000
300.000
250.000
207.963
200.000
150.000
118.035
100.000
50.000
3.030
17.876
0
2005
2006
2007
2008
2009
Ocak-Eylül
2010
Kaynak: VOB
Aç×k pozisyon say×s×n×n yükselmesi, yat×r×mc×lar×n vadeli iülemlere yöneldiùini ve
piyasadaki likiditenin artt×ù×n× göstermektedir. VOB’da aç×k pozisyon say×s×, son y×llarda
düüüü eùilimindedir. Mevcut aç×k pozisyon say×s×, 2007 y×l×nda 234.717 iken; 2008 y×l×
boyunca dalgal× bir seyir izlemiü ve 209.382’ye gerilemiütir. 2009 y×l×nda ise gerilemeye
devam eden aç×k pozisyon say×s× 188.976 olmuütur. 2010 y×l× Eylül ay× itibar×yla ise
359.476 seviyesine yükselmiütir.
135
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
136
2 0 1 0
VIII
BANKACILIK SEKTÖRÜ
137
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
138
Bankacılık Sektörü
VIII. BANKACILIK SEKTÖRÜ
A. BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN SON YILLARDAKñ DURUMU
2002 y×l×ndan itibaren yap×lan yap×sal reformlar×n da etkisiyle, bankac×l×k sektöründe h×zl×
bir iyileüme yaüanm×üt×r. Kamu bankalar×n×n sistem üzerindeki bozucu etkileri azal×rken,
tüm bankalar×n bilanço yap×lar× güçlenmiü ve saùlanan istikrar ortam×nda küresel
sermayenin pay× art×ü göstermiütir. Sektörün temel iülevi olan arac×l×k faaliyetlerine
dönülmesiyle beraber krediler, kriz sonras× en h×zl× art×ü gösteren aktif kalemi olmuütur.
Böylelikle, kriz sonras× dönemde, sektörün krediler yoluyla ekonomik büyümeye katk×s×
artm×ü ve finansal derinleüme güçlenmiütir. Sektörün kârl×l×ù× artm×ü ve sürdürülebilir bir
nitelik kazanm×üt×r.
Küresel kriz nedeniyle birçok ülkenin finans ve bankac×l×k sektörü büyük zarar görürken,
Türkiye’de bankac×l×k sektörü güçlü yap×s×n× sürdürmüütür. Bu süreçte, pek çok ülkeden
farkl× olarak, Türkiye’de bankac×l×k sektörüne kamu kesimi taraf×ndan kaynak
aktar×lmam×üt×r. Bankac×l×k sektöründe yap×lan reformlar, kriz sonras×nda reel sektörün de
k×sa sürede toparlanmas×na ve büyümesine yard×mc× olmuütur.
Tablo VIII.A.1
BankacÜlÜk Sektörü Temel Verileri
YÜllÜk
2002
Toplam Aktifler (Milyon TL)
Özkaynaklar (Milyon TL)
Toplam Mevduat (Milyon TL)
2003
2004
2005
Temmuz
2006
2007
2008
2009
2009
2010
212.681 249.688 306.439 406.909 499.731 581.606 732.536 834.014 760.461 900.390
25.699
35.538
45.963
54.687
59.537
75.850
86.424 110.887 100.453 121.173
137.973 155.312 191.065 251.490 307.647 356.865 454.599 514.620 475.013 568.279
Toplam Krediler (Milyon TL)
48.981
Dönem Net KarÜ (Milyon TL)
2.905
5.608
6.452
5.965
11.364
14.859
13.421
20.182
12.722
13.547
Sermaye Yeterlilik OranÜ (%)
25,12
30,93
28,24
23,73
21,90
18,94
17,99
20,62
19,78
19,33
66.222
99.342 156.410 218.987 285.616 367.445 392.621 365.581 457.187
Kaynak : BDDK
Finansal istikrar×n güçlenmesi ve sistemin saùl×kl× yap×ya kavuümas×yla, sektör geliümeye
devam etmiü ve bankac×l×k sektörünün aktif toplam×, 2009 y×lsonu itibar×yla 2008
y×lsonuna göre yüzde 13,9 artarak 834 milyar TL’ye yükselmiütir. 2010 y×l× Temmuz ay×
itibar×yla ise 900,4 milyar TL seviyesine ulaüm×üt×r. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde yüzde 3,2
oran×nda büyüyen bankac×l×k sektörü toplam aktifleri, y×l×n ilk yedi ay×nda yüzde 8
oran×nda büyümüütür. 2010 y×l×n×n ilk yedi ayl×k döneminde sektörün TP (Türk Paras×)
aktifleri yüzde 7,9, YP (Yabanc× Para) aktifleri ise yüzde 8,1 oran×nda artm×üt×r.
139
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
2009 y×lsonu itibar×yla sektörün toplam kredileri, 2008 y×lsonuna göre yüzde 6,9 artarak
392,6 milyar TL’ye yükselmiütir. Kredilerde meydana gelen art×ü×n önemli bir k×sm×
2009’un son çeyreùinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda ise ekonomik
aktivitede görülen toparlanma, düüük düzeyde seyreden faiz oranlar×, ertelenmiü tüketim
talebindeki art×ü ve bankalararas× artan rekabet neticesinde, kredilerde 64,6 milyar TL’lik
önemli bir art×ü saùlanm×üt×r.
Grafik VIII.A.1
Kredilerin Takibe Dönüúüm OranÕ (Yüzde)
20
18
17,6
16
14
11,5
12
10
8
6,0
6
4,7
4
5,3
3,7
3,5
3,7
2006
2007
2008
4,4
2
0
2002
2003
2004
2005
2009
Temmuz
2010
Kaynak:BDDK
2008 y×lsonunda yüzde 3,7 düzeyinde olan toplam kredilerin takibe dönüüüm oran×,
2009 y×l×n×n Ekim ay×nda yüzde 5,4’e kadar yükselmiü, y×lsonunda ise yüzde 5,3
seviyesinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n Temmuz ay× itibar×yla ise yüzde 4,4 seviyesine
gerilemiütir. Kredilerdeki art×ü, takipteki alacaklarda kaydedilen tahsilâtlar ile aktiften
silme ya da sat×ü yoluyla portföyden ç×kar×lan sorunlu alacaklar sonucu aktif kalitesinde
görülen iyileüme, takibe dönüüüm oran×n×n 2009 y×l× sonuna göre 0,9 puan iyileümesini
saùlam×üt×r.
Bilanço içindeki pay× ile sektörün temel fon kaynaù× olan mevduat, 2009 y×l×nda yüzde
13,2 oran×nda artarak y×lsonunda 514,6 milyar TL’ye ulaüm×üt×r. 2010 y×l× Temmuz ay×
itibar×yla ise 2009 y×lsonuna göre yüzde 10,4 oran×nda artarak 568,3 milyar TL düzeyine
yükselmiütir.
140
Bankacılık Sektörü
Grafik VIII.A.2
Kredi / Mevduat OranÕ (Yüzde)
90
80
80,8
2007
2008
76,3
80,5
2009
Temmuz
2010
71,2
70
62,2
60
52,0
50
40
80,0
42,6
35,5
30
2002
2003
2004
2005
Kaynak:BDDK
2006
Arac×l×k faaliyetleri aç×s×ndan, bankac×l×k sektörünün temel göstergelerinden biri olan
kredi/mevduat oran×, ölçek ve fonksiyon gruplar× esas×nda yap×sal geliümelerin
deùerlendirilmesinde de katk× saùlamaktad×r. 2008 y×l×na kadar artan kredi/mevduat
oran×, 2009 y×l×nda bir miktar gerilemiütir. 2010 y×l× baü×nda itibaren kredilerdeki art×ü×n
mevduattaki art×ütan fazla olmas×ndan dolay× Temmuz ay×nda mevduat×n krediye
dönüüüm oran×nda art×ü gözlenmiütir.
Sektörün yurtd×ü×ndan temin ettiùi sendikasyon ve seküritizasyon kredilerinin toplam
tutar×, 2008 y×l×n×n Eylül ay×nda 32,6 milyar TL iken 2009 y×l× sonunda 27,1 milyar TL
seviyesine gerilemiütir. 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda ise 30,1 milyar TL’ye kadar
yükselmiütir.
2008 y×lsonunda 86,4 milyar TL olan bankac×l×k sektörü özkaynaklar×, yüzde 28,3
oran×nda artarak, 2009 y×l× sonunda 110,9 milyar TL seviyesine yükselmiütir. 2010 y×l×n×n
ilk çeyreùinde ise 2009 y×lsonuna göre yüzde 5,3 oran×nda artarak 116,8 milyar TL olan
bankac×l×k sektörü özkaynaklar×, 2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla 121,2 milyar TL
seviyesine yükselmiütir. Söz konusu art×üta, geçmiü y×l kârlar×n×n önemli bir k×sm×n×n
bünyede b×rak×lm×ü olmas× ve y×l×n ilk yar×s×nda elde edilen dönem net kâr× etkili olmuütur.
141
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Grafik VIII.A.3
BankacÕlÕk Sektörü Sermaye Yeterlilik OranÕ (Yüzde)
30
25
20
15
Hedef Oran Yüzde 12
10
Yasal SÕnÕr Yüzde 8
5
7
5
3
2010-1
11
9
7
5
3
11
2009-1
9
7
5
3
2008-1
11
9
7
5
3
2007-1
9
11
7
5
3
2006-1
0
Kaynak: BDDK
Finansal saùlaml×k göstergelerinden biri olan sermaye yeterlilik oran×, 2009 y×l×nda yasal
s×n×r olan yüzde 8’in oldukça üzerinde ve istikrarl× bir seyir izlemiütir. Bu oran, 2009 y×l×
sonunda yüzde 20,62 olarak gerçekleüirken; 2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda yüzde 19,33
olarak gerçekleümiütir. Dolay×s×yla sektörün güçlü sermaye yap×s×n× koruyan, ihtiyatl×
yaklaü×m×n devam ettiùi görülmektedir.
2009 y×l× sonunda bankac×l×k sektörü dönem net kar×, 2008 y×lsonuna k×yasla 6,8 milyar
TL’lik art×üla 20,2 milyar TL olarak gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n Temmuz ay× itibar×yla ise
sektörün dönem net kâr×, geçen y×l×n ayn× dönemine k×yasla 0,8 milyar TL artarak 13,5
milyar TL düzeyinde oluümuütur. Takipteki alacaklar özel provizyonundaki azal×ü ile
temelde önceki y×llarda ayr×lan karü×l×klar×n iptallerine baùl× olarak iyileüen faiz d×ü×
gelir/gider
dengesi,
bir
y×ll×k dönemde kar art×ü×ndaki temel etkenler olarak
deùerlendirilmektedir.
Sonuç olarak, Türk Bankac×l×k Sektörü için 2009 y×l×, düüen faizler ve izlenen ihtiyatl×
politikalara baùl× olarak sektörün özkaynaklar× ile karl×l×ù×n güçlendiùi bir y×l olmuütur.
Ancak sektör, 2009 y×l×nda önceki y×llara k×yasla s×n×rl× ölçüde büyümüü, takipteki
alacaklarda ise önemli art×ülar gerçekleümiütir. Bununla birlikte toparlanan ekonomik
aktiviteye paralel üekilde özellikle y×l×n son çeyreùinden itibaren bankac×l×k sektörü
göstergelerinde pozitif yönde geliümeler ortaya ç×km×üt×r. 2010 y×l×n×n Temmuz ay×
142
Bankacılık Sektörü
itibar×yla ise sektörün temel göstergeleri pozitif seyrini devam ettirmektedir. Y×l×n ilk yedi
ay× sektör genelinde büyümenin, bankalararas× rekabette art×ü×n gözlendiùi bir dönem
olmuütur.
B. BANKACILIK SEKTÖRÜ YAPISAL GÖSTERGELERñ
Ülkemizde bankac×l×k sektörü, mevduat bankalar×, kalk×nma ve yat×r×m bankalar× ile kâr
pay× esas×na göre faaliyet gösteren kat×l×m bankalar×ndan oluümaktad×r. Finans sektörü
içinde yap×sal aù×rl×ù× olan bankac×l×k sektörü, mevduat bankac×l×ù× aù×rl×kl× bir yap×ya
sahiptir. 2009 y×l× sonu itibar×yla 49 olan Türk bankac×l×k sektöründe faaliyet gösteren
banka say×s×, 2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla deùiümemiütir. Türk bankac×l×k sektöründe
faaliyet gösteren 49 bankan×n 32’si mevduat bankas×, 13’ü kalk×nma ve yat×r×m bankas×,
4’ü ise kat×l×m bankas×d×r.
Tablo VIII.B.1
BankacÜlÜk Sektörü YapÜsal Göstergeleri
YÜllÜk
Banka SayÜsÜ (Adet)
Mevduat Bankalar×
Kalk×nma ve Yat×r×m Bankalar×
Kat×l×m Bankalar×
ìube SayÜsÜ (Adet)
Mevduat Bankalar×
Kalk×nma ve Yat×r×m Bankalar×
Kat×l×m Bankalar×
Personel SayÜsÜ (Adet)
Mevduat Bankalar×
Kalk×nma ve Yat×r×m Bankalar×
Kat×l×m Bankalar×
ATM SayÜsÜ (Adet)
Temmuz
2005
2006
2007
2008
2009
2009
2010
51
50
50
49
49
49
49
34
33
33
32
32
32
32
13
13
13
13
13
13
13
4
4
4
4
4
4
4
6.568
7.302
8.122
9.304
9.581
9.328
9.727
6.241
6.904
7.658
8.724
8.968
8.732
9.103
35
42
42
44
44
50
41
292
356
422
536
569
546
583
138.724 150.966 167.760 182.665
184.205
181.362 188.392
127.851 138.599 153.212 166.326
167.063
164.795 170.646
5.126
5.255
5.361
5.307
5.340
5.276
5.372
5.747
7.112
9.187
11.032
11.802
11.291
12.374
14.836
16.513
18.795
21.953
23.952
22.863
25.806
Kaynak : BDDK
Türk Bankac×l×k Sektörünün personel art×ü× ve üubeleüme h×z×, küresel krizin etkisiyle
2008 y×l×n×n son çeyreùinden itibaren yaklaü×k bir y×l süresince kesintiye uùram×üt×r. 2010
y×l×n×n ilk çeyreùinde, üube say×s×nda önemli bir art×ü görülmezken, ikinci çeyreùinde
üubeleüme h×z× artm×üt×r. Personel say×s×, ilk çeyrekte küresel krizin baülang×c×ndan
itibaren en yüksek art×ü×n× gösterirken, ikinci çeyrekte de ilk çeyrekteki art×ü×na yak×n bir
performans sergilemiütir. Sektörün personel say×s× 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda 4.187 kiüi
artarak 188.392 kiüiye; üube say×s× ise 146 adet artarak 9.727’ye yükselmiütir.
143
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE YENñDEN YAPILANDIRMA
Güçlü bir bankac×l×k sisteminin ortaya ç×kabilmesinin en önemli unsurlar×ndan biri bankac×l×k
düzenleme ve denetleme sisteminin güçlendirilmesidir. 2001 krizinin ard×ndan baüar×yla
uygulanan ve önemli kazan×mlar elde edilen ‘’Bankac×l×k Kesimi Yeniden Yap×land×rma
Program×’’ kapsam×nda etkin, uluslararas× ölçekte rekabet edebilir ve saùl×kl× bir bankac×l×k
sistemi hedeflenmiütir. Bu amaçla kamu, TMSF ve özel bankalar×n yap×land×r×lmas× olmak üzere
üç cepheden hareket edilmiütir:
1. Kamu BankalarÜnÜn Yeniden YapÜlandÜrÜlmasÜ
- Görev Zararlar× Tasfiye Edilmiütir: Yeniden yap×land×rmada kamu bankalar×n×n alacaklar× ve bu
alacaklara tahakkuk etmiü faiz oranlar× tasfiye edilmiütir.
- K×sa Vadeli Yükümlülükler Azalt×lm×üt×r: Kamu bankalar× Hazine’den alm×ü olduklar× özel tertip
tahviller karü×l×ù×nda belirli bir program dahilinde Merkez Bankas×’s×ndan repo veya doùrudan
sat×ü yoluyla likidite temin etmiütir.
- Sermaye Yap×s× Güçlendirilmiütir: Sermaye yap×lar×n×n güçlendirilmesi amac×yla kamu
bankalar×na hem menkul k×ymet hem de nakit olarak kaynak aktar×m× yap×lm×üt×r.
- Operasyonel Yap×s×nda Deùiüiklikler Yap×lm×üt×r: Kamu bankalar×na ait fazla üubeler kapat×lm×ü,
personel yükünün azalt×lmas×na çal×ü×lm×üt×r. Ayr×ca baù×ms×z denetime aù×rl×k verilmiü ve
bankalar×n bünyesinde iç denetim sisteminin yap×land×r×lmas×na çal×ü×lm×üt×r.
2. TMSF BankalarÜnÜn Yeniden YapÜlandÜrÜlmasÜ
Yeniden yap×land×rma öncelikli olarak sorunlu TMSF bankalar× devir, fesih ve tasfiye yolu ile
çözümlenmeye çal×ü×lm×üt×r. Bununla birlikte bankalar×n pozisyonunu güçlendirmek amac× ile
Hazineden belirli dönemlerde özel tertipli tahvil ihraç edilmiütir. Fon bankalar×, ald×klar× bu
tahvilleri k×sa vadeli borçlar× karü×l×ù×nda Merkez Bankas×na vermiü ve borçlar×n× s×f×rlam×üt×r.
Bankalar×n aç×k pozisyonlar×nda iyileütirmeler yap×larak bankalar×n yap×s× daha güçlü hale
gelmiütir. Operasyonel aç×dan ise bu bankalar×n üube ve personel say×s× azalt×lm×ü, üubelerin
sat×ü×na baülanm×üt×r.
3. Özel BankacÜlÜk Sisteminin YapÜlandÜrÜlmasÜ
2001 krizinin ard×ndan Bankalar Kanunu’nda da çok önemli deùiüiklikler yap×lm×üt×r. Bu
deùiüiklikler sistemi daha güçlü hale getirmiü ve sisteme duyulan güven artm×üt×r.
Buna göre:
Banka kurulmas× için aranan koüullar aù×rlaüt×r×lm×ü, kredi ve iütirak s×n×rlar× deùiütirilmiü, pay
sahipliùi ve devir paylar× oranlar× deùiütirilmiü, banka ortaklar× ve yöneticilerinin üahsi
sorumluluklar× art×r×lm×ü, idari ve adli suç ve cezalar yeniden düzenlenmiü, Özel Finans
Kurumlar×n×n kurulmas× ve kald×r×lmas×na iliükin yetki BDDK’ya b×rak×lm×ü, bankalar×n ay×rd×klar×
karü×l×klara iliükin düzenleme yap×lm×ü, yabanc× para pozisyonun s×n×rlar× çizilmiü, bankalar×n
kuruluü, faaliyet, birleüme ve devirlerine iliükin deùiüiklikler yap×lm×ü, bankalar×n konsolide bazda
mali tablolar düzenlemesine karar verilmiü, uluslararas× muhasebe standartlar×n×n uygulanmas×
güçlendirilmiü, TMSF yetkileri yeniden düzenlenmiü ve mevduat sigortas× 50 milyar ile
s×n×rland×r×lm×üt×r.
Sonuçlar: Bankac×l×k sektörü yeniden yap×land×rma program×n×n baüar×yla uygulanmas×, siyasi ve
makroekonomik istikrar Türk bankac×l×k sistemini daha saùlam ve dayan×kl× hale getirmiütir. Bu
kapsamda, finansal risk yönetilebilir düzeye inmiü, yap×lan denetimler sistemdeki üeffafl×ù×n
artmas×n× saùlam×ü, bankalar×n karl×l×klar× artm×ü, sektörün sermaye yeterliliùi art×r×larak, sermaye
yap×s× güçlendirilmiü, bankalar sistemindeki k×r×lgan yap× ortadan kald×r×lm×ü, kamu bankalar×n×n
bozucu etkisi bertaraf edilmiütir.
144
EK I
ORTA VADELİ PROGRAM
(2011-2013)
2 0 1 0
145
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
146
Orta Vadeli Program (2011-2013)
ORTA VADELñ PROGRAM (2011-2013)
GñRñì
2010-2012 dönemini kapsayan bir önceki Orta Vadeli Program (OVP), dünya
ekonomisinde úkinci Dünya Savaü× y×llar×ndan sonra en derin daralman×n yaüand×ù× bir
ortamda yürürlüùe konulmuü, maliye ve para politikalar× Program çerçevesinde yüksek
bir siyasi sahiplenmeyle baüar×yla yürütülmüütür.
OVP; ekonomik politikalara iliükin belirsizliùi k×sa sürede ortadan kald×rarak üretim
sektörlerinin, d×ü piyasalar×n, tüketicilerin ve yat×r×mc×lar×n güvenini tesis etmiü ve
ekonominin h×zl× bir üekilde canlanmas×na katk× saùlam×üt×r. Türkiye, OVP ile maliye
politikas× aç×s×ndan krizden ç×k×ü stratejisini ilan eden ve ekonomik birimlerin önüne orta
vadeli bir çerçeve koyan az say×da ülke aras×nda yer alm×üt×r. Bu durum, geliümiü ya da
geliümekte olan tüm ekonomileri borçlar×n×n sürdürülebilirliùi aç×s×ndan deùerlendiren
sermaye piyasalar×n×n gözünde Türkiye’yi bir ad×m öne ç×karm×üt×r. Bugün gelinen
noktada pek çok ülkede ortaya ç×kan kamu aç×klar× ve borç sürdürülebilirlik endiüeleriyle
orta vadeli programlara duyulan üiddetli ihtiyaç, Türkiye’de zaman×nda ve doùru ad×mlar
at×ld×ù×n×n da bir teyidi olmuütur.
5018 say×l× Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu, her y×l, üç y×ll×k perspektifle OVP
haz×rlanmas×n× öngörmektedir. Bu hüküm çerçevesinde, 2011-2013 dönemi için
haz×rlanan bu Program, bir önceki OVP’nin devam× niteliùinde olup, uygulanmakta olan
ilke, politika ve önceliklerle uyum arz etmektedir.
I. DÜNYA VE TÜRKñYE EKONOMñSñNDE GELñìMELER1
A. DÜNYA EKONOMñSñ
2008 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan itibaren dünyay× etkisi alt×na alan krizin bir ekonomik ve
finansal çöküü haline dönmesini engellemek için, hükümetler ve merkez bankalar×;
finansal sisteme iülerlik kazand×rmaya, güveni tekrar tesis etmeye ve toplam talebi
art×rmaya yönelik yüksek boyutlu parasal ve mali tedbirler alm×üt×r. Bu tedbirlerin
katk×s×yla, 2009 y×l×nda dünya ekonomisinde yaüanan daralma öngörüldüùü kadar
1
Uluslararas× ekonomik göstergelere iliükin tahminler IMF, Dünya Ekonomik Görünüm Raporu (World Economic Outlook), Ekim
2010 yay×n×ndan al×nm×üt×r.
147
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
olmam×ü ve ekonomik toparlanma beklenenden erken baülam×üt×r. Dünya ekonomisinde
2009 y×l× için yüzde 1,4 olarak tahmin edilen daralma yüzde 0,6 olarak gerçekleümiütir.
Diùer taraftan, ekonomik krizin ülke gruplar×na yans×malar× önemli ölçüde farkl×l×k
göstermiütir. 2009 y×l×nda geliümiü ülkelerde ekonomik daralma yüzde 3,2’ye ulaü×rken,
özellikle Çin ve Hindistan kaynakl× olmak üzere, yükselen ve geliümekte olan piyasa
ekonomilerinde yüzde 2,5 oran×nda büyüme kaydedilmiütir.
Küresel ekonomik kriz sonucunda, 2009 y×l×nda, dünya ticaret hacmi yüzde 11, dünya
mal ve hizmet ticareti fiyatlar× ise yüzde 10,3 oran×nda gerilemiütir. Kriz ayn× zamanda
dünya genelinde fiyat art×ülar×n×n belirgin bir biçimde yavaülamas×na yol açm×üt×r. Tüketici
enflasyonu 2009 y×l×nda geliümekte olan ülkelerde 4 puan azalarak yüzde 5,2 olarak
gerçekleümiütir. Krizden en çok etkilenen grup olan geliümiü ülkelerde ise tüketici
enflasyonu 3,3 puan azalarak yüzde 0,1 seviyesine düümüü; bu geliüme baz× ülkelerde
deflasyon riskini gündeme getirmiütir.
2009 y×l×nda yaüanan ekonomik daralman×n olumsuz etkileri iüsizlik oranlar×nda da
belirgin olarak görülmüütür. úüsizlik oran× Avro Bölgesinde yüzde 9,4’e, ABD’de yüzde
9,3’e, OECD genelinde ise yüzde 8,3’e ç×km×üt×r. Temmuz 2010 itibar×yla söz konusu
ülkelerin tamam×nda iüsizlik oranlar×n×n bir miktar daha yükseldiùi görülmüütür.2 Mevcut
geliümeler ve düüük büyüme beklentileri, iüsizlik oranlar×nda gelinen bu seviyelerin uzun
bir süre kal×c× olabileceùine iüaret etmektedir. Nitekim Ekim ay×nda yay×mlanan IMF’nin
Dünya Ekonomik Görünüm Raporunda 2011 y×l× iüsizlik oranlar× ABD ve Avro Bölgesi
için s×ras×yla yüzde 9,6 ve yüzde 10 olarak tahmin edilmektedir.
Makroekonomik geliümeler 2010 y×l×nda, geliümiü ekonomilerde yavaü olmakla birlikte
istikrarl× bir toparlanma, geliümekte olan ekonomilerde ise güçlü büyüme beklentisini
teyit etmektedir. Bu kapsamda, büyümenin 2010 y×l×nda ABD ekonomisinde yüzde 2,6,
Avro Bölgesinde yüzde 1,7 ve geliümiü ekonomilerin tamam×nda yüzde 2,7 olarak
gerçekleümesi beklenirken; Çin’in yüzde 10,5, Hindistan’×n yüzde 9,7, geliümekte olan
ekonomilerin toplamda yüzde 7,1 büyüme kaydetmesi beklenmektedir. Böylece, dünya
ekonomik büyümesinin yüzde 4,8 olacaù× tahmin edilmektedir.
2009 y×l×nda, ABD ve Avro Bölgesi ekonomilerinde, küresel krize karü× uygulanan
geniülemeci ekonomi politikalar×n×n katk×s×yla, genel devlet aç×ù×n×n GSYH’ya oran×
2
148
OECD, Uyumlaüt×r×lm×ü úüsizlik Oranlar× Bas×n Duyurusu, Eylül 2010.
Orta Vadeli Program (2011-2013)
s×ras×yla yüzde 12,9 ve yüzde 6,3’e ulaüm×üt×r. Söz konusu oran×n, ABD’de 2010 y×l×ndan
itibaren, Avro Bölgesinde ise 2011 y×l×ndan itibaren düümeye baülayacaù× ve 2015 y×l×nda
ABD’de yüzde 6,5’e, Avro Bölgesinde ise yüzde 2,8’e gerileyeceùi tahmin edilmektedir.
ABD ve Avro Bölgesi brüt borç stokunun GSYH’ya oran×, 2007 y×l×ndaki yüzde 62,1 ve
yüzde 65,9 seviyelerinden, 2009 y×l×nda s×ras×yla yüzde 84,3 ve yüzde 79’a ulaüm×üt×r. Bu
oranlar×n önümüzdeki dönemde de artmaya devam ederek 2015 y×l×nda ABD’de yüzde
110,7’ye, Avro Bölgesinde ise yüzde 89,3’e yükselmesi beklenmektedir.
Kamu aç×ù× ve borç stokundaki bozulma baz× Avrupa ülkelerinde çok daha fazla olmuü ve
bu ülkelerde kamu borcunun sürdürülebilirliùine yönelik ciddi kayg×lar ortaya ç×km×üt×r.
Avrupa Birliùi (AB) içinde makroekonomik politika eügüdümünün saùlanamamas× ve
bankac×l×k sektörünün k×r×lgan yap×s×, uluslararas× piyasalarda Avronun ciddi deùer
kayb×na neden olmuütur. Bu geliüme, krizin baü×ndan itibaren beklendiùi gibi, Avro
Bölgesinin, dünya ile mukayese edildiùinde, krizden ç×k×ü×n×n tedrici olacaù× yönündeki
beklentileri güçlendirmiütir. Ancak, borç sorunu yaüayan ülkelerin kamu aç×klar×n×
azaltmak amac×yla ard× ard×na mali tedbir paketleri aç×klamalar×; IMF’nin de katk×s×yla
AB’de zor durumda kalan ülkelere destek mekanizmas× oluüturulmas×; uygulanan stres
testlerinde bankac×l×k sisteminde kayda deùer bir sorun olmad×ù×n×n görülmesi; Almanya
ekonomisinin güçlü bir toparlanma seyri izlemesi; AB ekonomisinin görünümünü nispi
olarak düzeltmiütir.
Özetle, küresel ekonomik krizin etkilerinin azalt×lmas× amac×yla uygulanan maliye
politikalar×, finansal kesimden kaynaklanan mali yükler ve devresel bütçe etkisi ülkelerin
kamu aç×klar×n× ve borç stoklar×n× önemli ölçüde art×rm×üt×r. Böylece, ekonomik kriz,
baüta Avrupa ülkeleri olmak üzere, birçok ülke için bir nevi borç krizi haline dönüümüütür.
Uzun dönemde dahi, ülkelerin borç stoklar×nda meydana gelen art×ü eùiliminin
durdurulabilmesi, ancak dönem boyunca kamu dengelerinde tedrici ve istikrarl× bir
iyileütirme yap×lmas×yla mümkün görünmektedir. Bu nedenle, kamu borcunun
sürdürülebilirliùini saùlamak amac×yla mali s×k×laüt×rma ülkelerin ekonomik politika
gündemine oturmuütur.
Önümüzdeki
dönemde,
dünya
ekonomileri
genelinde
canlanma
ve
büyüme
öngörülmekle birlikte, özellikle geliümiü ülkelerdeki yüksek bütçe aç×klar× ve zay×f büyüme
performans× nedeniyle oluüan mali ve finansal k×r×lganl×klar kaynakl× belirsizlikler
149
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
sürmektedir. AB’de yaüanan borç krizine ek olarak, AB ve ABD ekonomilerinde krizle
birlikte iüsizliùin yüksek seviyelere ulaüm×ü olmas× ve yap×ükan hale gelmesi, küresel
ekonomik beklentilerde belirsizliùe yol açmaktad×r. Son dönemde, ABD’de büyümenin
düümüü olmas× olumsuz beklentileri güçlendirmiü, 2010 y×l× ABD büyüme tahminleri
aüaù× yönlü revize edilmiütir. Kamu borçlar×ndaki h×zl× yükseliü ve mali bilânçolardaki
bozulmayla birlikte risk primlerindeki yükselmenin bankac×l×k sistemine yans×ma ve
tüketim ve yat×r×m kararlar×n× olumsuz yönde etkileme riski bulunmaktad×r. Politika
faizlerinin s×f×r düzeyine yaklaümas× nedeniyle para politikas×n×n s×n×rlar×na ulaü×lmas× ve
bütçe aç×klar×n×n gelmiü olduùu yüksek seviyeler, uygulanabilecek ilave para ve maliye
politikas× seçeneklerini daraltmakta ve bu husus küresel belirsizliùi art×rmaktad×r.
Dünya ekonomilerinin potansiyel üretim düzeylerinde k×sa vadede küresel kriz nedeniyle
gerileme kaydedilmiütir. Söz konusu gerileme, AB ve ABD gibi krizden fazla etkilenen
ekonomilerde daha belirgin düzeydedir. Bu durum, mevcut iüsizlik ve kamu borç yükü
sorunlar×n×n çözümünü daha da zorlaüt×rmaktad×r.
B. TÜRKñYE EKONOMñSñ
Küresel kriz Türkiye ekonomisini d×ü ticaret, finansman ve beklentiler olmak üzere üç
kanaldan etkilemiütir. 2008 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren daralmaya baülayan Türkiye
ekonomisi, yurtiçi talep ve üretimi art×rmaya yönelik al×nan önlemler sonucunda, 2009
y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren canlanma eùilimine girmiütir. Ekonomide baülayan
canlanma eùilimi, OVP çerçevesinde, zaman×nda ve doùru politikalar uygulanarak
desteklenmiütir. OVP ile kamu aç×klar×n×n üç y×l boyunca kademeli bir üekilde azalt×lacaù×
ve kamu borç stokunun kontrol alt×nda tutulacaù× ilan edilmiütir. Maliye politikalar×nda
2009 ve 2010 y×l×ndaki uygulamalar OVP ile uyumlu olmuütur.
Belirsizliklerin azalmas×, tüketici güveninin artmas×, kredi koüullar×n×n iyileümesi tüketim
ve yat×r×m kararlar×n× olumlu yönde etkileyerek yurtiçi talebi art×rm×üt×r. Ekonomik
canlanmada saùlanan bu ivme 2010 y×l×nda da devam etmiü ve y×l×n ilk yar×s×nda GSYH,
bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 11 oran×nda art×ü kaydetmiütir. Böylece,
Türkiye dünyan×n en h×zl× büyüyen bir kaç ekonomisi aras×nda yer alm×üt×r.
2009 y×l×nda, ekonomideki daralmaya paralel olarak cari aç×ù×n milli gelire oran× bir
önceki y×la göre 3,4 puan azalarak yüzde 2,3 seviyesinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×nda ise
cari aç×k, ekonomideki toparlanmayla birlikte yeniden artma eùilimine girmiütir. Bu
150
Orta Vadeli Program (2011-2013)
dönemde cari aç×ù×n finansman×nda herhangi bir sorunla karü×laü×lmam×üt×r. Sermaye
giriüi, ekonomideki canlanma ve güven ortam×n×n tesisiyle 2009 y×l×n×n May×s ay×ndan
itibaren tekrar baülam×ü, mevduat ve portföy yat×r×mlar× aù×rl×kl× olmak üzere artarak
sürmüütür.
2009 y×l×nda küresel krizin getirdiùi belirsizlik ortam×nda istihdam olanaklar×ndaki daralma
nedeniyle iüsizlik oran× yüzde 14’e yükselmiütir. Bununla birlikte toplam istihdamda bir
kay×p yaüanmam×üt×r. Tar×m d×ü× istihdam yüzde 1 azal×rken, tar×m istihdam×n×n yüzde 4,5
oran×nda artmas× nedeniyle toplam istihdam yüzde 0,4 oran×nda art×ü göstermiütir.
2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda ise ekonomik aktivitenin öngörülerin üzerinde art×ü göstermesi,
belirsizliklerin azalmas× ve istihdam×n art×r×lmas×na yönelik al×nan tedbirler istihdam
olanaklar×n× art×rm×ü ve iüsizlik oran× sürekli azalarak Haziran dönemi itibar×yla yüzde 10,5
seviyesine gerilemiütir. úügücüne kat×lma oran×ndaki art×üa raùmen iüsizlik oran×n×n
azald×ù× gözlenmiütir. 2010 y×l× Haziran dönemi itibar×yla, bir önceki y×l×n ayn× dönemine
göre, tar×m d×ü× iüsizlik oran× 3 puan azalarak yüzde 13,4’e, genç nüfusta iüsizlik oran× ise
4,6 puan azalarak yüzde 19,1’e gerilemiütir. Ayn× dönemler itibar×yla, tar×m d×ü× istihdam
yüzde 6,8, ücretli ve yevmiyeli say×s× ise yüzde 8,4 oran×nda art×ü kaydetmiütir. ústihdam
olanaklar×ndaki iyileüme ile birlikte 2010 y×l×n×n tümünde iüsizlik oran×n×n yüzde 12,2’ye
gerilemesi beklenmektedir.
2009 y×l×nda TÜFE y×ll×k art×ü h×z×, 2008 y×l sonuna göre yaklaü×k 3,5 puan azal×ü
kaydederek yüzde 6,5 olarak gerçekleümiütir. Bu geliümede, küresel krizin etkileriyle
iktisadi faaliyetteki yavaülaman×n belirginleümesi ve emtia fiyatlar×ndaki düüüü belirleyici
olmuütur. Diùer taraftan, vergi düzenlemelerinin oluüturduùu fiyat art×ü×n×n yan× s×ra,
iülenmemiü g×da fiyatlar×ndaki yükseliü nedeniyle 2009 y×l×n×n son çeyreùinde enflasyonda
art×ü eùilimi baülam×ü, bu eùilim 2010 y×l×n×n Ocak-Nisan döneminde güçlenerek devam
etmiütir. Ancak, hizmet grubu y×ll×k enflasyonundaki gerilemenin devam etmesi ve enerji
fiyatlar×n×n art×ü h×z×ndaki yavaülamaya raùmen iülenmemiü g×da fiyatlar×nda kaydedilen
yükselme sonucunda Eylül ay× sonunda y×ll×k enflasyon yüzde 9,2 seviyesine yükselmiü
bulunmaktad×r. Mevcut görünüm alt×nda y×l sonunda tüketici fiyatlar× y×ll×k art×ü oran×n×n
yüzde 7,5 olmas× beklenmektedir.
Baüta bankac×l×k kesimi olmak üzere birçok sektörde gerçekleütirilen yap×sal reformlar ile
uzun süredir uygulanan s×k× maliye politikas× sonucunda bir taraftan Türkiye
151
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
ekonomisinin küresel krize saùlam makroekonomik temellerle girmesi saùlan×rken, diùer
taraftan da küresel krizin ekonomimiz üzerindeki etkilerini azalt×c× politikalar×n
uygulanmas×na imkan saùlanm×üt×r.
Küresel krizin ekonomimiz üzerindeki etkilerini azaltmak amac×yla uygulamaya konulan
canland×rma paketlerinin de etkisiyle, 2007 y×l×nda yüzde 0,2 olan genel devlet aç×ù×n×n
GSYH’ya oran× 2009 y×l×nda önemli ölçüde yükselmiütir. 2008 y×l×na kadar sürekli düüüü
gösteren kamu borç stokunun GSYH’ya oran×, kamu aç×ù×ndaki art×üa ve büyümedeki
daralmaya baùl× olarak, 2009 y×l×nda art×ü göstermiütir. Bununla birlikte, özellikle 2009 y×l×
ortas×nda al×nan tedbirler, OVP kapsam×nda at×lan ad×mlar ve büyüme h×z×n×n son
çeyrekte beklentilerin üzerinde gerçekleümesi sonucunda, 2009 y×l sonu itibar×yla hem
kamu aç×ù× hem de borç stokunun GSYH’ya oran× öngörülerin alt×nda kalm×üt×r. Bu
kapsamda, 2009 y×l sonu itibar×yla yüzde 6,6 olmas× beklenen genel devlet aç×ù×n×n
GSYH’ya oran× yüzde 5,4 seviyesinde; yüzde 47,3 olmas× beklenen genel devlet borç
stokunun GSYH’ya oran× ise yüzde 45,5 seviyesinde kalm×üt×r.
OVP’de yer alan tedbirlerin kararl×l×kla uygulanmas× ve ekonominin öngörülenden daha
erken
ve
güçlü
bir
biçimde
toparlanmas×n×n
da
katk×s×yla,
kamu
maliyesi
göstergelerindeki iyileüme 2010 y×l×nda da sürmüütür.
Baüta geliümiü ekonomiler olmak üzere, ülkelerin kamu borçlar×n×n sürdürülebilirliùi
aç×s×ndan deùerlendirildiùi bir dönemde, kamu maliyesi alan×nda elde edilen bu baüar×l×
sonuçlar, Türkiye’nin diùer ülkelerden farkl× bir konumda deùerlendirilmesine imkan
saùlam×üt×r.
Saùlanan bu olumlu geliümeler, geleceùe yönelik güven ve risk primine iliükin birçok
göstergedeki ciddi iyileümeyle de teyit edilmiütir. Türkiye, 2010 y×l×nda Cumhuriyet
tarihinde ilk defa iç piyasada 10 y×ll×k vadeyle borçlanm×üt×r. Yurt d×ü×na ihraç edilen
eurobondlar×n vadesi 30 y×l× aüm×ü, söz konusu senetlerin faizleri, kredi notu Türkiye’den
yüksek olan ülkelerin ç×kard×klar× senetlerin faizlerinden daha düüük gerçekleümiütir.
Benzer üekilde, Türkiye’nin risk primi göstergeleri baz× geliümiü ekonomilerin de alt×na
inmiü ve Türkiye, yat×r×mc×lar×n daha az riskli kabul ettiùi bir ülke olmuütur. Türkiye’nin
krize karü× geliütirdiùi politikalar ve gösterdiùi dayan×kl×l×ù×n bir neticesi olarak, ülke kredi
notumuz bir kredi derecelendirme kuruluüu taraf×ndan iki kademe olmak üzere, dört
152
Orta Vadeli Program (2011-2013)
farkl× kredi derecelendirme kuruluüu taraf×ndan çok k×sa aral×klarla bir kademe
art×r×lm×üt×r.
II. TEMEL AMAÇ
2011-2013 dönemini kapsayan Orta Vadeli Program×n temel amac×, ülkemizin refah
seviyesinin art×r×lmas× nihai hedefi doùrultusunda, büyümeye istikrar kazand×rmak,
istihdam× art×rmak, kamu dengelerini iyileütirmek ve fiyat istikrar×n× saùlamakt×r.
Ekonominin rekabet gücü, kamu harcamalar×nda etkinlik, iyi yönetiüim, devlet yard×mlar×,
eùitim sistemi, yarg× sistemi, kay×t d×ü×l×k, yerel yönetimler ve bölgesel geliüme alanlar×nda
yap×sal dönüüüm ihtiyac× devam etmektedir.
ústihdam× art×rmak için istikrarl× büyüme ortam×n× saùlayacak politikalar×n yan× s×ra
iügücünün niteliùini, iügücü piyasas×n×n esnekliùini ve iügücüne kat×l×m× art×racak
politikalara aù×rl×k verilecektir.
Kamu kesimi aç×klar×n×n azalt×lmas×; bir taraftan ekonomide güven, istikrar ve
öngörülebilirliùin güçlendirilmesine, diùer taraftan özel sektörün kullanabileceùi
kaynaklar×n art×r×lmas×na katk× saùlayacak ve böylece özel sektör öncülüùünde bir
büyüme sürecinin gerçekleümesine yard×mc× olacakt×r.
III. MAKROEKONOMñK HEDEFLER VE POLñTñKALAR
A. PROGRAM DÖNEMñ HEDEF VE GÖSTERGELERñ
Program×n makroekonomik çerçevesi oluüturulurken; geliümiü ülkelerin yavaü ve istikrarl×,
geliümekte olan ülkelerin ise daha h×zl× bir ekonomik büyüme göstereceùi; dünya ticaret
hacmindeki art×ü×n, uzun dönem ortalamas×n×n bir miktar üzerinde seyredeceùi; yükselen
piyasa ekonomilerine net özel sermaye giriüinin artacaù× ve cari aç×ù×n finansman×nda bir
sorunla karü×laü×lmayacaù×; uluslararas× mal ve ham petrol fiyatlar×nda aü×r× yükselme
olmayacaù× varsay×lm×üt×r.
1. Büyüme ve ñstihdam
i) Küresel krizden ç×k×ü sürecinde 2010 y×l×n×n özellikle ilk yar×s×nda yurtiçi talep ve
üretimde h×zl× bir art×ü kaydedilmiü ve GSYH bu dönemde yüzde 11 oran×nda artm×üt×r.
Baz etkisinin azalmas×yla da büyümenin 2010 y×l×n×n ikinci yar×s×nda yavaülamas× ve y×l×n
tamam×nda yüzde 6,8 oran×nda gerçekleümesi beklenmektedir. 2011 y×l×nda yüzde 4,5
olacaù× tahmin edilen büyümenin, 2013 y×l× sonunda yüzde 5,5 düzeyine ulaümas×
153
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
hedeflenmektedir. Bu hedefe ulaü×lmas×nda, Program dönemi sonuna kadar dünya
ekonomisinin küresel krizin etkilerinden kurtulacaù× öngörüsünün yan× s×ra potansiyel
has×laya yak×nsaman×n sürmesi ve OVP’de yer alan politikalar×n kararl×l×kla uygulanmas×
belirleyici olacakt×r.
ii) Program döneminde y×ll×k ortalama reel art×ü h×z×n×n özel tüketim harcamalar×nda
yüzde 4,4, özel sabit sermaye yat×r×m harcamalar×nda yüzde 10,8, kamu tüketim
harcamalar×nda ise yüzde 3,9 olmas× öngörülmektedir. Kamu sabit sermaye yat×r×m
harcamalar×n×n ise dönem boyunca ortalama yüzde 2,5 oran×nda azalacaù× tahmin
edilmektedir.
iii) Program dönemi boyunca kamu ve özel kesim tasarruflar×nda art×ü öngörülmektedir.
Ancak negatif olan özel kesim tasarruf yat×r×m fark×n×n program döneminde artmas×
beklenmektedir.
iv) Ekonomik büyümenin yan× s×ra, iügücü piyasas×n× daha esnek hale getirecek
politikalar×n da uygulanmas×yla Program döneminde, tar×m d×ü×nda 1,5 milyon kiüi ilave
istihdam yarat×lmas× beklenmektedir. Bu dönemde tar×m istihdam×nda beklenen
çözülmenin etkisiyle toplam istihdam art×ü×n×n 1,1 milyon kiüi olacaù× tahmin
edilmektedir.
v) Dönem sonunda istihdam oran×n×n yüzde 43, iüsizlik oran×n×n yüzde 11,4 olmas×
beklenmektedir.
2. Kamu Maliyesi
i) 2010 y×l× sonunda yüzde 3,4 olacaù× tahmin edilen kamu kesimi aç×ù×n×n GSYH’ya
oran×n×n, Program dönemi sonunda yüzde 1,2’ye gerileyeceùi öngörülmektedir.
ii) Ayn× üekilde, 2013 y×l× genel devlet aç×ù×n×n GSYH’ya oran×n×n da, 2010 y×l×nda
gerçekleümesi beklenen yüzde 3,7 seviyesinden yüzde 1,1’e düümesi hedeflenmektedir.
iii) 2010 y×l×nda GSYH’ya oran olarak yüzde 1,0 düzeyinde olan faiz giderleri ve
özelleütirme gelirleri hariç kamu kesimi fazlas×n×n Program dönemi sonunda yüzde 1,7’ye
yükseleceùi öngörülmektedir.
iv) 2010 y×l×nda yüzde 39,1 olarak gerçekleüeceùi tahmin edilen genel devlet
harcamalar×n×n GSYH’ya oran×n×n, 2013 y×l×nda yüzde 36,1’e düümesi beklenmektedir.
154
Orta Vadeli Program (2011-2013)
v) 2010 y×l×nda yüzde 34,4 olacaù× tahmin edilen genel devlet faiz d×ü× harcamalar×n×n
GSYH’ya oran×n×n, sürekli bir azalma trendi içerisinde Program dönemi sonunda yüzde
32,6’ya gerilemesi beklenmektedir.
vi) 2010 y×l×nda yüzde 35,0 olacaù× tahmin edilen özelleütirme gelirleri hariç genel devlet
gelirlerinin GSYH’ya oran×n×n, 2013 y×l×nda yüzde 34,3 olmas× beklenmektedir.
vii) 2010 y×l×nda yüzde 26,2 olarak gerçekleüeceùi tahmin edilen sosyal güvenlik primleri
dahil vergi yükünün (vergi red ve iadeleri hariç) GSYH’ya oran×n×n, 2011 y×l×nda yüzde
26,4’e yükseleceùi ve Program dönemi sonunda tekrar yüzde 26,2 seviyesine
gerileyeceùi öngörülmektedir.
viii) GSYH’ya oran olarak, 2009 y×l×nda yüzde 45,5 düzeyinde gerçekleüen AB tan×ml×
genel yönetim nominal borç stokunun 2010 y×l×nda yüzde 42,3 düzeyine gerilemesi
beklenmektedir. Söz konusu oran×n düzenli bir azalma trendi göstererek, Program
dönemi sonunda yüzde 36,8 düzeyinde gerçekleümesi öngörülmektedir.
ix) Program döneminde gerçekleütirilmesi öngörülen özelleütirmeler sonras×nda küçülen
KúT sisteminin, doùal gaz tüketiminin arz×n alt×nda kalmas×n×n da tesiriyle 2010 y×l×nda
yüzde 0,3 olmas× tahmin edilen faiz d×ü× fazlas×n×n GSYH’ya oran×n×n Program dönemi
sonunda yüzde 0,1 faiz d×ü× aç×ùa dönüümesi beklenmektedir.
3. Ödemeler Dengesi
i) Program döneminde, dünya ticaretinde ve ticaret ortaklar×m×z×n ekonomilerinde
baülayan toparlanman×n devam etmesi ve bu geliümenin de d×ü talebe olumlu yans×mas×
sonucunda ihracat×n dönem boyunca y×ll×k ortalama olarak cari fiyatlarla yüzde 12,7
oran×nda artarak 160 milyar dolara ulaümas× beklenmektedir.
ii) Ekonomimizdeki büyümeye paralel olarak ithalat×n da h×zla yükseleceùi ve y×ll×k
ortalama yüzde 11,3 art×üla 2013 y×l×nda 245 milyar dolara ulaüacaù× tahmin
edilmektedir. Dönem sonunda yak×t ithalat×n×n (27. Fas×l) 53,1 milyar dolara ulaümas×
beklenmektedir.
iii) Programda öngörülen politikalar×n uygulanmas×yla ihracat×n ithalat× karü×lama oran×n×n
tedrici bir üekilde artmas× ve böylece d×ü ticaret aç×ù×n×n GSYH’ya oran×n×n yüzde 9,3
seviyesinde kalmas× öngörülmektedir.
155
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
iv) Turizm gelirlerinin GSYH içindeki pay×n×n Program dönemi boyunca yüzde 3
seviyesinde kalacaù× tahmin edilmektedir.
v) Program döneminde hedeflenen ortalama yüzde 5 büyümeye raùmen, yurtiçi
tasarruflar× art×rmaya yönelik politikalar×n da katk×s×yla, cari iülemler aç×ù×n×n GSYH’ya
oran×n×n ortalama yüzde 5,2 civar×nda kalacaù× öngörülmektedir.
4. Enflasyon
i) Program döneminde toplam talep koüullar×n×n enflasyona düüüü yönünde yapt×ù×
katk×n×n devam edeceùi öngörülmektedir. Politika faizlerinin 2011 y×l×nda s×n×rl× bir art×ü
gösterdikten sonra dönem boyunca tek haneli düzeylerde kalmas×, g×da enflasyonunun
yüzde 7 seviyesinde seyretmesi ve petrol fiyatlar×n×n 80-85 dolar seviyesinde
gerçekleümesi beklenmektedir. Bu çerçevede, TÜFE y×ll×k art×ü h×z×, 2010 y×l× için yüzde
7,5, 2011, 2012 ve 2013 y×llar× için ise s×ras×yla yüzde 5,3, yüzde 5 ve yüzde 4,9 olarak
tahmin edilmiütir.
B. MAKROEKONOMñK POLñTñKALAR
1. Büyüme ve ñstihdam
i) Kriz sonras× dönemde güçlü, sürdürülebilir ve istihdam yaratan büyümenin saùlanmas×
için para, maliye ve gelirler politikalar× koordinasyon içerisinde yürütülecektir.
ii) Ekonomide yurtiçi tasarruflar× art×rmaya yönelik çal×ümalar sürdürülecektir. Kamu mali
disiplininin saùlanmas× çerçevesinde, kamu tasarruflar×n×n iyileütirilmesi bu amac×n
gerçekleütirilmesine katk×da bulunacakt×r.
iii) Kriz sonras×nda ekonomik canlanman×n güçlendirilmesi ve istikrarl× büyüme için özel
kesim yat×r×mlar×n× ve ihracat× art×rmaya yönelik politikalara devam edilecektir.
iv) Kamu yat×r×mlar×nda teknik ve sosyal altyap×n×n geliütirilmesine öncelik verilecektir.
v) Ekonominin istihdam yaratma kapasitesini art×racak politikalara öncelik verilecektir. Bu
çerçevede, iügücü piyasas× daha esnek hale getirilecek ve iügücünün niteliùi art×r×lacakt×r.
vi) KOBú’lerin rekabet gücü art×r×lacak ve istihdam yaratma kapasitesi iyileütirilecektir.
vii) Bölgelerdeki potansiyelin ve dinamiklerin ulusal büyümeye ve kalk×nmaya saùlad×klar×
katk× art×r×lacakt×r.
156
Orta Vadeli Program (2011-2013)
viii) K×rsal kesimde, görece verimliliùi yüksek ekonomik faaliyet alanlar×n× geliütirmek
suretiyle, istihdam ve katma deùer art×r×lacakt×r.
2. Kamu Maliye PolitikasÜ
Kamu kesimi aç×ù× azalt×larak özel sektörün kullanabileceùi kaynaklar×n art×r×lmas×na katk×
saùlanacak ve böylelikle özel sektör öncülüùünde bir büyüme sürecinin gerçekleümesine
yard×mc× olunacakt×r.
Mali saydaml×k ve hesap verebilirliùin art×r×lmas×na yönelik idari ve hukuki düzenlemelere
devam edilecek, baülat×lm×ü olan reformlar×n uygulama boyutu güçlendirilecektir.
Politika oluüturma ve analiz sürecinde büyük önem taü×yan kamu mali istatistiklerinin
uluslararas× standartlara uyumu saùlanacakt×r.
a. Kamu Harcama PolitikasÜ
Kamu kaynaklar×n×n kullan×m×nda, belirlenen politika ve öncelikler doùrultusunda hareket
edilmesi, yürütülen faaliyet ve projelerin gereklilik, etkinlik ve verimlilik aç×s×ndan gözden
geçirilerek kamu harcamalar×n×n saùl×kl× bir temele kavuüturulmas× esast×r. Bu çerçevede;
i) Kamu idareleri taraf×ndan harcama programlar× gözden geçirilecek; ihtiyaçlara cevap
vermeyen, verimsiz faaliyet ve projeler tasfiye edilecek, böylece kamu kaynaù×n×n
ihtiyaçlar doùrultusunda daha etkin kullan×m× saùlanarak mali alan oluüturulacakt×r.
ii) Kamuda personel istihdam×; personel ihtiyac×n×n belirlenmesi ve personelin niteliùinin
art×r×lmas×na yönelik çal×ümalar doùrultusunda ve merkezi yönetim bütçe kanunlar×nda
belirlenen s×n×rlamalara uygun olarak gerçekleütirilecektir.
iii) Saùl×k hizmetlerinin kalitesinden ödün verilmeksizin ilaç ve tedavi harcamalar×n× daha
ak×lc× hale getirmeye yönelik tedbirler al×nmaya devam edilecektir. Üniversite
hastanelerinin finansman s×k×nt×lar×n×n giderilmesine yönelik yap×sal tedbirler al×nacakt×r.
iv) Saùl×k harcamalar×na iliükin denetimlerin daha etkin bir üekilde yap×labilmesi amac×yla,
saùl×k hizmet sunucular×n×n geçmiü davran×ülar×n× dikkate alan denetim modelleri
geliütirilecek, risk analizi ve veri madenciliùi alanlar×nda yaz×l×m, donan×m ve eùitim
altyap×s× güçlendirilecektir.
v) Genel saùl×k sigortas×, getireceùi mali yüklerin makul düzeyde tutulmas× amac×yla,
saùl×kta dönüüüm program×yla birlikte uygulanmaya devam edilecektir.
157
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
vi) Sosyal yard×mlarda etkinliùin saùlanmas×na yönelik olarak sosyal yard×mlarla istihdam
aras×nda baùlant× kurulacak ve sosyal yard×mlardan mükerrer yararlanma önlenecektir.
vii) Mahalli idarelerin genel bütçe vergi paylar×ndan kamuya olan borçlar×na mahsuben
yap×lacak kesinti, yeni borç doùmas×n× engelleyecek ve borç stokunun azalmas×na
yard×mc× olacak bir oranla düzenli olarak uygulanacakt×r.
viii) Kamu ihale sisteminin etkinlik ve üeffafl×ù×n×n art×r×lmas×n× ve AB müktesebat×nda yer
alan kapsam, tan×m ve istisnalarla uyumunu saùlayacak düzenlemeler hayata
geçirilecektir.
ix) Mali sonuç doùuracak düzenleme ve uygulamalarla ilgili olarak, k×sa dönemin yan×
s×ra, orta ve uzun dönemi de içeren etki analizleri yap×lacakt×r.
b. Kamu YatÜrÜm PolitikasÜ
Kamu yat×r×mlar×n×n etkinliùi art×r×lacak; yat×r×mlar, öncelikli sosyal ihtiyaçlar× giderecek ve
üretken faaliyetleri destekleyecek nitelikteki altyap×ya yönlendirilecek; sektörel, bölgesel
ve AB’ye uyum yönündeki amaçlar×n gerçekleütirilmesinde etkili bir araç olarak
kullan×lacakt×r. Bu çerçevede;
i) Kamu yat×r×mlar× etkili ve verimli bir üekilde zaman×nda gerçekleütirilecek ve mevcut
sermaye stoku daha etkin kullan×lacakt×r.
ii) Eùitim, saùl×k, teknolojik araüt×rma, ulaüt×rma, içme suyu ile bilgi ve iletiüim
teknolojilerinin geliütirilmesine yönelik altyap× yat×r×mlar×na öncelik verilecektir.
iii) Kamu yat×r×mlar×, baüta Güneydoùu Anadolu Projesi, Doùu Anadolu Projesi, Konya
Ovas× Projesi olmak üzere bölgeler aras× geliümiülik farklar×n× azaltmay× hedefleyen
ekonomik ve sosyal altyap× projelerine yoùunlaüt×r×lacakt×r.
iv) AB’ye üyelik yönünde ortaya konulan politika ve önceliklerin hayata geçirilmesi için
sürdürülen çal×ümalar×n gerektirdiùi yat×r×mlar h×zland×r×lacakt×r.
v) Kamu altyap× yat×r×mlar×n×n gerçekleütirilmesinde özel sektör kat×l×m×n× art×r×c×
modellerin kullan×m× yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
vi) Kamu yat×r×m teklif ve kararlar×, sorun ve çözüm analizlerini içeren sektör çal×ümalar×
ve nitelikli yap×labilirlik etüd ve analizlerine dayand×r×lacakt×r.
158
Orta Vadeli Program (2011-2013)
c. Kamu Gelir PolitikasÜ
Uygulanacak kamu gelir politikalar×n×n temel amac×; büyüme, yat×r×m ve istihdam×n
desteklenmesine ve ekonomide kay×td×ü×l×ù×n azalt×lmas×na katk×da bulunmak ve etkin,
basit ve adil bir vergilendirme sistemi oluüturmakt×r. Bireysel ve kurumsal tasarruf ve
sermaye birikiminin teüvik edilmesi özel önem taü×maktad×r. Bu çerçevede;
i) Vergi politikalar×n×n uygulanmas×nda istikrar ve vergilendirmede öngörülebilirlik esas
olacakt×r.
ii) Doùrudan yabanc× sermaye yat×r×mlar×n×n ülkeye giriüinin h×zland×r×lmas×na, yat×r×mlar×n
ve Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesine, istihdam×n art×r×lmas×na ve bölgeler aras×
geliümiülik farkl×l×klar×n×n azalt×lmas×na yönelik vergi politikalar×n×n uygulanmas×na devam
edilecektir.
iii) Vergi kanunlar×nda yer alan istisna, muafiyet ve vergi indirimi hükümleri, öngörülen
sosyo-ekonomik politika ve hedefler çerçevesinde gözden geçirilerek vergi mevzuat×
sadeleütirilecektir. ústisna, muafiyet ve indirimler nedeniyle oluüan vergi harcamas×
tutarlar×n×n hesaplanmas×na devam edilecektir.
iv) Yüksek oranda vergilendirilen ürünler baüta olmak üzere vergi kay×p ve kaçaù×n×
önlemeye yönelik denetimler art×r×lacakt×r.
v) Vergi ve diùer mali yükümlülüklerin zaman×nda ödenmesini saùlamak amac×yla etkin
bir tahsilât sistemi oluüturulacakt×r.
vi) Vergiye gönüllü uyumun art×r×lmas× ve vergi taban×n×n geniületilmesine yönelik
çal×ümalara devam edilecektir.
vii) Maktu vergi ve harçlar genel ekonomik koüullar göz önüne al×narak güncellenecektir.
viii) Vergi idaresinin denetim ve uygulama kapasitesinin güçlendirilmesiyle ilgili
çal×ümalara devam edilecektir.
ix) Vergi uyuümazl×klar×na dair idari yarg×lama alan×nda gerekli düzenlemeler yap×lacakt×r.
x) Yerel yönetimlerin öz gelirlerinin art×r×lmas×na yönelik düzenlemeler hayata
geçirilecektir. Yerel idarelerin öz gelirlerinin art×r×lmas×nda, imar ve altyap× hizmetleri
sonras×nda varl×klar×n deùerinde ortaya ç×kan art×ülardan daha fazla yararlan×lacakt×r.
159
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
xi) At×l vaziyette bulunan Hazineye ait taü×nmazlar, ilgili kamu kurum ve kuruluülar×yla
koordinasyon içerisinde, geliütirilecek projeler vas×tas×yla ekonomiye kazand×r×lacakt×r.
d. Kamu Borçlanma PolitikasÜ
Kamu borcunun yönetimi, iç ve d×ü piyasa koüullar× ile maliyet unsurlar× göz önünde
bulundurularak belirlenen risk düzeyi çerçevesinde, finansman ihtiyac×n×n orta ve uzun
vadede mümkün olan en uygun maliyetle karü×lanmas× ilkesine dayanmaktad×r. Bu ilke
çerçevesinde,
i) Kamu kesimi borçlanmas×n×n özel kesim kaynaklar×n× d×ülamamas×n× teminen iç borç
çevirme oran× kademeli olarak azalt×lacakt×r.
ii) ûeffafl×ù×n art×r×lmas× amac×yla, kamuoyunun ihtiyaçlar× da dikkate al×narak, finansman
programlar× ve borç bilgilerinin düzenli olarak aç×klanmas×na devam edilecektir.
iii) Devlet iç borçlanma senetlerinin yat×r×mc× taban×n×n geniületilmesi amac×na yönelik
olarak yeni araçlar×n ve yeni sat×ü yöntemlerinin geliütirilmesine iliükin çal×ümalara devam
edilecektir.
e. Kamu Mali Yönetimi ve Denetim
údari ve mali sorumluluklar×n gereùi gibi yerine getirilmesine yönelik olarak 5018 say×l×
Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunuyla oluüturulan yeni mali yönetim ve denetim
anlay×ü×n×n, tüm unsurlar×yla hayata geçirilebilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda, iç
kontrol sistemlerinin saùl×kl× bir üekilde kurulmas×, iç ve d×ü denetimin etkin ve koordineli
bir üekilde çal×ümas× esast×r.
i) 5018 say×l× Kanunla uyum saùlayacak üekilde etkin bir d×ü denetimin saùlanmas× için
Say×ütay’×n yasal ve insan kaynaklar× altyap×s× güçlendirilecektir.
ii) Say×ütay’×n denetim faaliyetleri kamuda yayg×nlaüt×r×lacakt×r. úç kontrol ve iç denetim
sisteminin saùl×kl× bir üekilde çal×ümas×na yönelik Say×ütay’×n daha fazla katk× vermesi
saùlanacakt×r.
iii) Kamu kurum ve kuruluülar×nda yönetim sorumluluùunun güçlendirilmesi için gerekli
mali yönetim, iç kontrol ve iç denetim faaliyetlerinin etkin bir üekilde uygulanmas×na
yönelik tedbirler güçlendirilecektir.
160
Orta Vadeli Program (2011-2013)
iv) Kamu idarelerinin faaliyetlerinde kamu iç kontrol standartlar×n×n esas al×nmas×
saùlanacakt×r.
v) Kamu kuruluülar×nda kamu mali yönetiminin gerektirdiùi hizmetlerin daha etkin
sunulmas×n× teminen insan kaynaklar× altyap×s× nitelik ve nicelik olarak güçlendirilecektir.
f. Kamu ñktisadi Teíebbüsleri ve Özelleítirme
KúT’lerin kârl×l×k ve verimlilik ilkelerine uygun olarak iületilmesi esast×r. KúT’lerin belirli bir
takvim ve strateji çerçevesinde özelleütirilme çal×ümalar× kararl×l×kla sürdürülecektir.
i) KúT’lerde; yetkilendirmeyi, hesap verebilirliùi, üeffafl×ù×, karar alma süreçlerinde etkinliùi
ve performansa dayal× yönetimi esas alan stratejik yönetim anlay×ü× yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
ii) KúT’lerin tüm iületmecilik politikalar×; stratejik planlar ile genel yat×r×m ve finansman
kararnamelerinde öngörülen hedeflere ulaüacak üekilde belirlenecek ve etkin bir üekilde
uygulanacakt×r.
iii) KúT’lerin gayrimenkullerinin deùerlendirilmesinde rayiç bedel esas al×nacakt×r. KúT’lerin
at×l olmayan gayrimenkullerinin devri, iületmenin verimliliùi, bütünlüùü ve çevre saùl×ù×
gibi hususlar× olumsuz etkilemeyecek üekilde mümkün olabilecektir. Kamu kurum ve
kuruluülar×n×n
KúT’lerin
gayrimenkullerine
iliükin
devralma
taleplerinin
deùerlendirilmesinde 2942 say×l× Kamulaüt×rma Kanunu hükümleri esas al×nacakt×r.
iv) KúT’lerin sürekli zarar eden ve al×nacak tedbirlerle kâra geçirilmesi mümkün
görülmeyen iületme birimleri tasfiye edilecektir.
v) KúT’lerde nitelikli personel ihtiyac×n×n karü×lanmas× için gerekli tedbirler al×nacakt×r.
vi) Kamunun elektrik daù×t×m× ve üeker üretimi alanlar×ndan tamamen çekilmesi; elektrik
üretimi, telekomünikasyon, liman, otoyol ve köprü iületmeciliùindeki pay×n×n ise
azalt×lmas× hedeflenmektedir.
3. Ödemeler Dengesi
ústikrarl× ve sürdürülebilir büyüme ortam×n×n saùlanmas× için cari aç×ù×n kontrol alt×na
al×nmas× ve borç yaratmayan kaynaklarla finanse edilmesi esast×r.
i) úhracatta firmalar×n küresel rekabet gücünü art×rmak amac×yla yenilikçiliùe ve Ar-Ge’ye
dayal×, katma deùeri yüksek, markal× ürün ve hizmetlerin üretim ve pazarlama
süreçlerinin desteklenmesi saùlanacakt×r.
161
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
ii) úhracatta pazar çeüitliliùini art×rmak amac×yla bölgesel stratejiler kapsam×nda, küresel
krizden nispeten daha az etkilenen Afrika ülkeleri ile Asya-Pasifik ve benzeri ülke
gruplar×na yönelik ticaretin art×r×lmas× saùlanacakt×r.
iii) Belirlenen hedef ülkelerle ticari iliükilerin geliütirilmesine yönelik “Ülke Masalar×”
kapsam×nda pazara giriü projeleri ve eylem planlar× haz×rlanarak hayata geçirilecektir.
Ayr×ca, ihracatç×lar×n karü×laüt×klar× pazara giriü engelleri tespit edilerek bu engellerin
ortadan kald×r×lmas×na yönelik giriüimlerde bulunulacakt×r.
iv) Üretim ve ihracat×n ithalata olan yüksek oranl× baù×ml×l×ù×n× azaltmak amac×yla özellikle
ara mallar× ve yat×r×m mallar×nda yurtiçi üretim kapasitesini art×r×c× politikalara ve
desteklere devam edilecektir.
v) AB teknik mevzuat×na uyumda ilerleme kaydedilecek ve yurtiçi ve yurtd×ü× piyasalara
kaliteli ve güvenli ürün arz edilmesi saùlanacakt×r. Ayr×ca, AB’nin üçüncü ülkelerden
ithalatta ürün güvenliùi denetimleri sistemiyle mevzuat×m×z×n uyumlu hale getirilmesi
çal×ümalar× sürdürülecektir.
vi) úhracata yönelik kredi ve garanti destek imkanlar×n× iyileütirmek amac×yla Eximbank
kaynaklar×n×n art×r×lmas×na devam edilecektir.
vii) “Üretime Dönük úhracat Stratejisinin” bir parças× olan “Girdi Tedarik Stratejisi”
çerçevesinde; dahilde iüleme rejiminde, iç piyasa üretimi ve denetim koüullar×nda ortaya
ç×kan geliümelere paralel olarak gerekli deùiüiklik ve düzenlemeler yap×lacakt×r.
viii) úpek yolunun yeniden canland×r×lmas× amac×yla, Japonya’dan Türkiye’ye kadar olan
güzergâhtaki gümrük idareleri aras×nda iübirliùinin art×r×lmas×, ticaretin kolaylaüt×r×lmas× ve
s×n×r geçiülerinin h×zland×r×lmas× yönündeki çal×ümalara devam edilecektir.
4. Para PolitikasÜ
Para politikas× 2011–2013 döneminde de enflasyon hedeflemesi çerçevesinde
yürütülecektir. Para politikas×n×n temel amac× fiyat istikrar×n× saùlamak ve sürdürmektir.
Bu amaç doùrultusunda;
i) Temel para politikas× arac× olarak k×sa vadeli faiz oranlar× kullan×lmaya devam
edilecektir. K×sa vadeli faiz oran× d×ü×ndaki para politikas× araçlar×, önümüzdeki dönemde
de para politikas×n×n etkinliùini art×rmak ve ekonomiye dair riskleri azaltmak amac×yla
kullan×labilecektir.
162
Orta Vadeli Program (2011-2013)
ii) Enflasyon hedefleri, Hükümet ve Merkez Bankas× taraf×ndan üç y×ll×k vadede
belirlenecektir.
iii) Para politikas×nda hesap verebilirliùi ve üeffafl×ù× temin etmek amac×yla, enflasyonun y×l
sonu hedefinden belirgin olarak sapmas× ya da sapma olas×l×ù×n×n ortaya ç×kmas× halinde,
Merkez Bankas× hedeften sapman×n nedenlerini ve enflasyonun tekrar hedefe
yak×nsamas× için al×nmas× gereken önlemleri Hükümete yaz×l× olarak bildirecek ve
kamuoyuna duyuracakt×r.
iv) Esnek ve etkin likidite yönetimine imkan veren para politikas×n×n operasyonel
çerçevesi önümüzdeki dönemde de sürdürülecektir.
v) Dalgal× döviz kuru rejimi uygulamas×na bu dönemde de devam edilecektir.
vi) Piyasa derinliùinin kaybolmas×na baùl× olarak kurlarda saùl×ks×z fiyat oluüumlar×n×n
gözlenmesi durumunda döviz sat×m ihaleleri yap×labileceùi gibi spekülatif davran×ülar
gözlenmesi durumunda piyasaya doùrudan müdahale edilebilecektir.
vii) Piyasa koüullar× göz önünde bulundurularak, rezerv biriktirme amaçl× döviz al×m
ihaleleri önceden ilan edilen program dahilinde yap×lmaya devam edilecektir.
IV. PROGRAM DÖNEMñ GELñìME EKSENLERñ
A. REKABET GÜCÜNÜN ARTIRILMASI
1. ñí OrtamÜnÜn ñyileítirilmesi
úü ortam×n×n rekabetçi bir yap×ya kavuüturularak iyileütirilmesi temel amaçt×r. Bu
çerçevede;
i) KOBú’lerin finansmana eriüimlerinin art×r×lmas× amac×yla saùlanan desteklerin etkinliùi
art×r×lacak ve finansal araçlar çeüitlendirilecektir.
ii) KOBú’lerin, yeni giriüimcilerin, esnaf ve sanatkârlar×n rekabet güçlerinin art×r×lmas×na
yönelik etkin destekler saùlanacak, desteklere iliükin izleme ve deùerlendirme sistemleri
oluüturulacak ve kurumlar aras× iübirliùi ve koordinasyon art×r×lacakt×r.
iii) úü ortam×n×n iyileütirilmesine yönelik olarak bürokrasinin azalt×lmas×, iülemlerin
h×zland×r×lmas×
ve
iülem
maliyetlerinin
düüürülmesi
konusundaki
çal×ümalar
sürdürülecektir.
163
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
iv) Devlet yard×mlar×n×n AB müktesebat×yla uyumlu hale getirilmesi çal×ümalar×
sürdürülecektir.
v) Fikri mülkiyet sisteminin etkinliùini saùlamak üzere; k×sa, orta ve uzun vadeli stratejiler
belirlenecek, kurumsal kapasite ve hukuki altyap× güçlendirilecek, kurumlar aras× etkin bir
iübirliùi ve koordinasyon saùlanacak, toplum düzeyinde yayg×n ve yerleüik fikri haklar
kültürü oluüturulacakt×r.
vi) Giriüimci Bilgi Sistemi geliütirilecektir.
2. Ekonomide KayÜtdÜíÜlÜðÜn AzaltÜlmasÜ
Ekonomide rekabet gücünün art×r×lmas×, haks×z rekabetin önlenmesi ve kamu
finansman×na katk×da bulunulmas× hedefleri doùrultusunda, ekonomide kay×td×ü×l×ù×n
azalt×lmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Kay×td×ü× Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan× güncellenecektir. Söz konusu
Plan kapsam×nda kay×td×ü×l×ùa karü× kurumsal ve toplumsal mutabakat güçlendirilerek
kay×t içi faaliyetler özendirilecek, denetim kapasitesi art×r×lacak, yapt×r×mlar×n etkinliùi
art×r×lmak üzere gözden geçirilecektir.
ii) Baüta vergi denetimi olmak üzere, denetimlerde etkinliùin kurumlar aras× çapraz
kontrolü de içerecek üekilde saùlanmas× amac×yla kamu idarelerinin uygulama
kapasitesinin geliütirilmesine yönelik çal×ümalara aù×rl×k verilerek, idarelerin beüeri ve
teknolojik altyap×s× iyileütirilecektir.
3. Finansal Sistemin Geliítirilmesi
Finans sektöründe güven ve istikrar güçlendirilecek ve sektörün uluslararas× rekabet
gücü art×r×lacakt×r. Bu çerçevede;
i) Finansal piyasalar×n daha etkin izlenmesi, sistemik risk yönetiminin etkinliùinin
art×r×lmas× ve yurt d×ü× ilgili mercilerle iübirliùinin art×r×lmas× saùlanacakt×r.
ii) Finans sektöründeki tüketici ve yat×r×mc× haklar×n×n gözetilmesine yönelik uygulamalar
geliütirilecektir.
iii)
Finans
sektörünün
düzenleme
ve
denetimi,
uluslararas×
standartlara,
AB
müktesebat×na, küresel kriz sonras× dönemde G-20 platformu öncülüùünde yürütülen
yeni çal×ümalara uyum gözetilerek geliütirilecektir.
164
Orta Vadeli Program (2011-2013)
iv) ústanbul Uluslararas× Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Plan× titizlikle uygulanacakt×r.
4. Enerji ve UlaítÜrma AltyapÜsÜnÜn Geliítirilmesi
a. Enerji
Enerji politikas×n×n temel amac×; artan nüfusun ve büyüyen ekonominin ihtiyaç duyacaù×
enerjinin, rekabetçi bir serbest piyasa ortam×nda, sürekli, kaliteli ve güvenli bir üekilde
asgari maliyetle karü×lanmas×d×r. Bu çerçevede;
i) Elektrik enerjisi arz güvenliùinin temini ve elektrik üretim, iletim ve daù×t×m
yat×r×mlar×n×n arz-talep projeksiyonlar× çerçevesinde gerçekleütirilmesi için gerekli tedbirler
al×nacakt×r.
ii) Elektrik daù×t×m ve üretim özelleütirmeleri gelir elde etmenin yan× s×ra piyasada
oluüacak fiyat yap×s× ve diùer sektörel öncelikler göz önünde bulundurularak
gerçekleütirilecektir.
iii) Elektrik arz×nda saùl×kl× bir kaynak çeüitliliùi yaratmak ve arz güvenliùini art×rmak
amac×yla nükleer güç santrallerinin kurulmas× konusunda baülat×lan çal×ümalara devam
edilecektir.
iv) Elektrik Enerjisi Piyasas× ve Arz Güvenliùi Stratejisi Belgesi ile ilan edilmiü elektrik
üretimindeki kaynak kullan×m hedefleri dikkate al×narak, elektrik maliyetlerinin asgari
seviyelerde tutulmas×n× saùlayacak üekilde elektrik enerjisi üretiminde yerli kaynaklar×n
pay×n×n art×r×lmas× için tedbirler al×nacakt×r.
v) Elektrik üretiminde doùal gaz ve ithal kömür kaynaklar×na baù×ml×l×k azalt×lacakt×r.
Elektrik d×ü× alanlarda doùal gaz kullan×m× rekabete dayal× olarak yayg×nlaüt×r×lacak ve
mevsimsel talep deùiüimleri de dikkate al×narak ulusal düzeyde doùal gaz arz güvenliùi
saùlanacakt×r.
vi) Elektrik üretimi, iletimi ve daù×t×m×nda kay×p/kaçaklar×n asgari seviyeye indirilmesi,
Enerji Verimliliùi Kanunu çerçevesindeki destekleme imkânlar×n×n art×r×lmas×, talep taraf×
yönetimi, yüksek verimli kojenerasyon ve yal×t×m gibi uygulamalar×n yayg×nlaüt×r×lmas×
yönünde politikalar izlenecektir.
vii) Bölgemizde bulunan enerji (petrol, doùal gaz ve elektrik) kaynaklar×n×n uluslararas×
pazarlara ulaüt×r×lmas×nda Türkiye’nin transit güzergâh× ve terminal ülke olmas× için
gerekli çal×ümalar sürdürülecektir.
165
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
b. UlaítÜrma
Ulaüt×rma sektöründe temel amaç; taü×ma türleri aras×nda dengenin saùland×ù×, çaùdaü
teknoloji ve uluslararas× kurallarla uyumlu, çevreye duyarl×, ekonomik, güvenli ve h×zl×
taü×mac×l×ù×n
yap×ld×ù×
bir
ulaüt×rma
altyap×s×n×n
oluüturulmas×d×r.
Ulaüt×rma
alt
sektörlerinin birbirlerini tamamlay×c× nitelikte çal×ümas× ve kombine taü×mac×l×ù×n
yayg×nlaüt×r×lmas× esast×r. Bu çerçevede;
i) Ulaüt×rman×n tüm türlerinde trafik güvenliùi art×r×lacakt×r.
ii) AB kaynaklar×ndan azami ölçüde yararlan×larak, ulusal ulaü×m aùlar×m×z×n Trans-Avrupa
ulaüt×rma aùlar×yla bütünleümesi, Türk limanlar×n×n AB deniz otoyollar×nda ana akslar
üzerinde yer almas× ve Avrupa Tek Hava Sahas×na entegrasyonun saùlanmas× yönündeki
çal×ümalara devam edilecektir.
iii) Devam eden bölünmüü yol yap×m çal×ümalar× tamamlanacak; ayr×ca mevcut
karayollar×, standartlar× yükseltilerek iyileütirilecektir.
iv) TCDD’nin hizmet kalitesi art×r×lacak, h×zl× trenle yolcu taü×mac×l×ù× yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
Demiryolu taü×mac×l×ù×n×n sektör içindeki pay×n× art×rmak ve TCDD’nin kamu üzerindeki
mali yükünü azaltmak amac×yla, demiryolu sektörü ve TCDD yeniden yap×land×r×lacakt×r.
v) Yük taü×mac×l×ù×nda demiryolu ve denizyoluna aù×rl×k verilecek; iç bölge baùlant×lar×
geliütirilerek
limanlar
kombine
taü×mac×l×k
yap×labilen
lojistik
merkezler
haline
getirilecektir. Uygun liman sahalar× tespit edilecek, ana limanlar oluüturulacak ve
limanlar×n etkin yönetimi saùlanacakt×r.
vi) Havaalanlar×nda orta ve uzun vadeli kapasite ihtiyaçlar×n×n belirlenmesine yönelik
çal×ümalar yap×lacak, bölgesel hava taü×mac×l×ù×n×n geliütirilmesine yönelik tedbirler
al×nacakt×r.
vii) Kent içi ulaü×m altyap× projelerinin planlanmas×, projelendirilmesi, yap×m× ve iületilmesi
aüamalar×nda etkinlik ve verimlilik art×r×lacakt×r.
5. Çevrenin KorunmasÜ ve Kentsel AltyapÜnÜn Geliítirilmesi
Kentlerin
yaüam
standartlar×n×n
yükseltilmesi,
sürdürülebilir
kentsel
geliümenin
saùlanmas×, yaüanabilir mekanlar×n oluüturulmas× ve çevrenin korunmas× temel amaçt×r.
Bu çerçevede;
166
Orta Vadeli Program (2011-2013)
i) AB müktesebat×na uyum kapsam×nda müzakerelere aç×lan çevre fasl×nda uyumlaüt×r×lan
mevzuat×n uygulanmas×nda etkinliùi saùlamak üzere ilgili tüm kurumlar×n kapasiteleri
geliütirilecektir.
ii) úklim deùiüikliùiyle mücadele kapsam×ndaki faaliyetler Ulusal úklim Deùiüikliùi Stratejisi
çerçevesinde yürütülecektir.
iii) Baüta biyolojik çeüitlilik olmak üzere doùal kaynaklar×n korunmas×, geliütirilmesi ve
ekonomik anlamda deùer kazand×r×lmas×na yönelik çal×ümalar yap×larak sürdürülebilir
kullan×m× saùlanacakt×r.
iv) Ülkemizde su kaynaklar×n×n etkin bir üekilde yönetimi amac×yla idari, yasal ve finansal
düzenlemeler gerçekleütirilecektir.
v) Kat× at×k yönetiminde kaynakta ayr×üt×rma, toplama, taü×ma, geri kazan×m ve bertaraf
safhalar× teknik ve mali yönden bir bütün olarak deùerlendirilecektir.
vi) Çevre korumaya yönelik kentsel altyap× hizmetlerinin planlanmas×, projelendirilmesi,
gerçekleütirilmesi ve iületilmesinde belediyelerin kapasiteleri geliütirilecektir.
vii) Mekânsal planlama sisteminin geliütirilmesine yönelik çal×ümalar yap×lacakt×r.
viii) Konut arz ve talebine yeterli kaynak saùlamak üzere sermaye piyasas× araçlar×
geliütirilecektir.
6. Ar-Ge ve Yenilikçiliðin Geliítirilmesi
Bilim ve teknolojide yetkinleümek, bu yetkinliùi ekonomik ve sosyal faydaya
dönüütürmek, Ar-Ge çal×ümalar×n×n ürüne dönüümesi ve rekabet gücüne katk×s×n×n
art×r×lmas× sürecinde önemli rol üstlenen özel sektörün yenilik yeteneùini art×rmak bilim ve
teknoloji politikas×n×n temel amac×d×r. Bu çerçevede;
i) Ulusal yenilik sistemi içerisinde kurum ve kuruluülar×n, görev ve faaliyetleri göz önüne
al×narak, aralar×ndaki iübirliùinin ve özel kesimin sistem içerisindeki etkinliùinin art×r×lmas×
desteklenecektir.
ii) Baüta KOBú’ler olmak üzere, özel kesimin Ar-Ge kapasitesi ve Ar-Ge’ye olan talebinin
art×r×lmas× saùlanacakt×r.
iii) Özel sektör ile üniversiteler ve araüt×rma kurumlar× aras×ndaki iübirliùini geliütirmeye
yönelik programlar ve rekabet öncesi Ar-Ge iübirlikleri desteklenecek, araüt×rmac× insan
167
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
gücü özel sektörün ihtiyaçlar× da dikkate al×narak nitelik ve nicelik yönünden
geliütirilecektir.
iv) D×üa baù×ml×l×ù×n yüksek olduùu stratejik sektörlerde yerli teknolojik yeteneklerin
geliütirilmesi ve ürüne dönüütürülmesine yönelik programlar×n iülerliùi art×r×lacakt×r.
v) Kamu araüt×rma kurumlar× ve yükseköùretim kurumlar×nda ileri seviyede araüt×rmalar×n
yap×lacaù× mükemmeliyet/uzmanl×k merkezleri ile merkezi araüt×rma laboratuvarlar×n×n
kurulmas×na devam edilecek, özel sektörün benzer giriüimleri teüvik edilecektir.
7. Bilgi ve ñletiíim Teknolojilerinin YaygÜnlaítÜrÜlmasÜ
Bilgi ve iletiüim teknolojilerinin yayg×n ve etkin kullan×m×yla bilgi toplumuna dönüüüm
sürecinin h×zland×r×lmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Bilgi toplumuna dönüüüme yönelik politika ve stratejilerin etkin bir üekilde uygulanmas×
ve izlenmesi saùlanacakt×r.
ii) Bilgi ve iletiüim teknolojileri altyap×s×n×n geliütirilmesi amac×yla elektronik haberleüme
sektöründe alternatif altyap× ve hizmetlerin sunumuna önem verilerek sektörde rekabet
art×r×lacakt×r.
iii) Elektronik haberleüme sektöründe etkin rekabet ortam×n×n tesis edilmesi amac×yla
ihtiyaç duyulan hukuki düzenlemeler tamamlanacak, mevcut düzenlemeler deùiüen
teknoloji ve pazar yap×s×n×n ortaya ç×kard×ù× ihtiyaçlar doùrultusunda gözden geçirilecek,
düzenlemelerin zaman×nda ve etkin üekilde uygulanmas× saùlanacakt×r.
iv) Telekomünikasyon altyap×s×n×n güçlendirilmesi ve maliyetlerin düüürülmesi amac×yla
altyap× yat×r×mlar×yla eü anl× olarak fiber optik kablo üebekesi tesisine imkân verecek fiziki
altyap×lar×n da kurulmas× saùlanacakt×r. Bilgi ve iletiüim teknolojileri altyap×s×ndaki
bölgesel farkl×l×klar azalt×larak, toplumun tüm kesimlerinin geniübant teknolojileri baüta
olmak üzere bilgi ve iletiüim teknolojilerine eriüimi art×r×lacak, bu teknolojilerin uygun
maliyetlerle yayg×n kullan×m× saùlanacakt×r.
v) Uydu teknolojileri alan×nda, milli uydu imal edilmesine yönelik çal×ümalar
yoùunlaüt×r×lacakt×r.
vi) Bilgi ve iletiüim teknolojileri sektöründe kamu al×mlar×, sektörün geliüimini
destekleyecek bir politika arac× olarak kullan×lacakt×r.
168
Orta Vadeli Program (2011-2013)
vii) Bilgi teknolojileri sektörünün ihtiyaç duyduùu uzmanl×k alanlar×nda nitelikli insan
kaynaù× geliütirilecektir. Yaz×l×m ve hizmetler alan×nda sektörün yurtd×ü×na aç×l×m×
desteklenecektir.
viii) Posta sektörü kalite, güvenilirlik ve eriüilebilirlik esaslar× ve AB düzenlemeleri
paralelinde rekabetçi bir anlay×üla yeniden yap×land×r×lacak ve sektörde etkin düzenleme
ve denetim saùlanacakt×r.
ix) Uluslararas× yükümlülükler dikkate al×narak yay×nc×l×k sektörü geliütirilecektir.
8. TarÜmsal YapÜnÜn Etkinleítirilmesi
Tar×m sektöründe, g×da güvenliùi ve güvenilirliùinin saùlanmas× ile doùal kaynaklar×n
sürdürülebilir kullan×m× gözetilerek, örgütlü ve rekabet gücü yüksek bir yap×n×n
oluüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Tar×msal destekler, alan ve ürün temelinde farkl×laüt×r×larak üretimde etkinlik, verimlilik
ve kaliteyi art×rmaya yönelik olarak düzenlenecektir.
ii) Bilgi altyap×lar× baüta olmak üzere tar×m sektöründeki kurumsal ve idari yap×lardaki
dönüüüme öncelik verilecek, tar×msal istatistikler nitelik ve nicelik olarak iyileütirilecektir.
iii) Kamunun bitki ve hayvan saùl×ù× ile g×da güvenilirliùi hizmetlerine iliükin kapasitesi
geliütirilecek ve tar×m ile g×da iületmelerinin modernizasyon faaliyetleri desteklenecektir.
iv) Tar×m ürünleri ihracat desteklerinde, katma deùeri yüksek, markal× ve nihai tüketiciye
yönelik ürünlere aù×rl×k verilecektir.
v) Bitkisel üretimde, verimliliùi art×rma amaçl× uygulamalar yayg×nlaüt×r×lacak, bitki saùl×ù×
uygulamalar× geliütirilecektir.
vi) Hayvanc×l×kta; et ve süt piyasalar×nda istikrar×n saùlanmas× ve besi hayvanc×l×ù×n×n
geliütirilmesi yönünde yap×sal dönüüümü saùlayacak üekilde destekler düzenlenecek,
×slah çal×ümalar×yla hastal×k ve zararl×larla mücadeleye ve kaliteli yem bitkileri üretiminin
art×r×lmas×na öncelik verilecektir.
vii) Üreticilerin eùitimi ve sektördeki yay×m hizmetlerine iliükin faaliyetler iyileütirilecektir.
viii) Toprak ve su kaynaklar×n×n etkin kullan×lmas×na yönelik yöntem ve araçlara öncelik
verilecek, arazi toplulaüt×rma ve gerekli yasal düzenlenme yoluyla iületme ölçekleri
büyütülecek ve sulama yat×r×mlar× yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
169
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
ix) Su ürünleri sektöründe, kaynak yönetim sistemine yönelik kurumsal kapasite
geliütirilecek
ve
yetiütiriciliùin
çevresel
sürdürülebilirlik
ilkeleri
çerçevesinde
gerçekleütirilmesi saùlanacakt×r.
x) Ormanlar, toplum saùl×ù× ve ihtiyaçlar× dikkate al×narak sürdürülebilir yönetim anlay×ü×
dahilinde korunarak deùerlendirilecek; aùaçland×rma, rehabilitasyon ve kent ormanc×l×ù×
geliütirilecek;
ekosistem
ve
ergonomik
aù×rl×kl×
eùitim
ve
tan×t×m
faaliyetleri
yoùunlaüt×r×lacakt×r.
9. Sanayi ve Hizmetlerde Yüksek Katma Deðerli Üretim YapÜsÜna Geçií SaðlanmasÜ
a. Sanayi
úmalat sanayiinde rekabet gücünü art×rmak ve dünya ticaretinden daha fazla pay almak
üzere yüksek katma deùerli mal üretimini art×rarak, yap×sal dönüüümün h×zland×r×lmas×
temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Türkiye’nin belirli sektörlerde üretim merkezi olmas×na yönelik olarak sanayi ihracat×
art×r×lacak ve yap×sal dönüüüme katk× saùlayacak Sanayi Stratejisi ve sektörel stratejiler
uygulamaya geçirilecektir.
ii) Üretimin ithalata olan baù×ml×l×ù×n× azaltmak amac×yla yurtiçi katma deùeri art×r×c×
sektörel politikalar geliütirilecektir.
iii) Yüksek katma deùerli mal üretimini teminen ürün kalitesi geliütirme ve piyasada
güvenli
ürünlerin
yer
almas×n×
saùlamak
amac×yla
laboratuarlar×n
kurulmas×
desteklenecek, uygunluk deùerlendirme ve piyasa gözetim sistemleri etkinleütirilecektir.
iv) Tekstil, haz×r giyim, deri, seramik, cam, mobilya, kuyumculuk gibi geleneksel
sektörlerin tüketime yönelik ürünlerinde özgün tasar×m faaliyetleri özendirilecek, ulusal ve
uluslararas× marka oluüturulmas× desteklenecektir.
v) KOBú’lerin büyüme ve birleümeleri özendirilecek,verimliliklerini art×rmaya, iü kurma ve
geliütirmeye yönelik faaliyetleri desteklenecektir.
vi) Savunma sanayiinde, yurtiçi teknoloji ve kabiliyet edinimini esas alan bir sistem
oluüturulacakt×r.
vii) Madencilikte ülke potansiyelinden en üst düzeyde yararlan×lacak, maden arama
faaliyetlerine ve katma deùerin art×r×lmas×na önem verilecek, yurtiçinde ve yurtd×ü×nda
170
Orta Vadeli Program (2011-2013)
petrol ve doùal gaz arama ve üretim çal×ümalar×na h×z verilecek, ihtiyaç duyulan kurumsal
yap×land×rma çal×ümalar× yürütülecektir.
b. Hizmetler
Turizm
Turizm sektöründe, turist baü×na gelirin ve turist say×s×n×n art×r×lmas× amac×yla hizmet
kalitesini art×ran, pazarlama kanallar×n× çeüitlendirerek üst gelir gruplar×n× hedef alan,
doùal sermayeyi koruyan ve sürdürülebilir k×lan, karü×laüt×rmal× rekabet üstünlüùüne
uygun turizm çeüitlerini öne ç×karan bir yap×n×n oluüturulmas× temel amaçt×r. Bu
çerçevede;
i) Turizm yat×r×mlar×, geliümiü ve yoùun kullan×ma konu olan yörelerden diùer alanlara
kayd×r×larak çeüitlendirilecek ve turizm faaliyetlerinin tüm y×la yay×lmas× saùlanacakt×r.
ii) Turizm yat×r×mlar×, doùal, tarihi, sosyal ve kültürel çevreyi koruyucu ve geliütirici bir
yaklaü×mla ele al×nacakt×r.
iii) Uluslararas× turizm pazar×ndan al×nan pay×n art×r×labilmesi için seçilmiü pazarlar baüta
olmak üzere tan×t×ma ve uluslararas× örgütler nezdinde turizm alan×ndaki iübirliùine aù×rl×k
verilecektir.
iv) ústanbul baüta olmak üzere geliüme potansiyeli yüksek turizm bölgelerinin kültürel,
sosyal ve doùal zenginlikleri sürdürülebilir turizm yaklaü×m×yla deùerlendirilecektir.
ñníaat, Mühendislik-MimarlÜk, Teknik Müíavirlik ve Müteahhitlik Hizmetleri
Ülke ekonomisinin özelliklerine ve sosyal gereksinimlere uygun, ileri teknoloji kullanan ve
uluslararas× kurallarla uyumlu, çevreye duyarl×, katma deùeri, döviz girdisi ve istihdam×
yüksek ve bu doùrultuda hizmet kalitesi, beüeri ve fiziki sermayesi geliümiü bir sektör
yap×s× oluüturmak temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Sektörde denetim etkinleütirilecektir.
ii) Sektör istihdam×n×n kalitesi art×r×lacakt×r.
iii) Yurtd×ü× müteahhitlik ve müüavirlik hizmetlerinde rekabet gücü art×r×lacakt×r.
171
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Ticaret Hizmetleri
Rekabetçi bir ortamda verimlilik art×ü×n×n saùlanmas×, ticaret hacminin art×r×lmas×,
teknoloji kullan×m× ve yenilikçiliùin özendirilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Ticaret hizmetlerinde yüksek katma deùerli hizmet üretimi desteklenecektir. Toptan ve
perakende ticaret hizmetleri sektöründe; rekabeti ve tüketiciyi koruyan, kay×t d×ü×l×ù×
önleyen, verimlilik ve kaliteyi art×ran, hijyen kurallar×na uyumu gözeten ve sektör içi
kesimler aras×nda dengeli geliümeyi saùlayan bir ortam tesis edilecektir.
ii) Fiziki mal ak×ü×n×n yüksek standartlara sahip güvenilir, ucuz ve h×zl× ulaü×m sistemleriyle
temin edilmesine yönelik olarak; lojistik ve kombine taü×mac×l×k faaliyetlerinin
geliütirilmesi ve bürokratik iülemlerin basitleütirilmesi saùlanacakt×r.
iii) Elektronik ticaretin yayg×nlaüt×r×lmas×na yönelik çal×ümalar sürdürülecektir.
B. ñSTñHDAMIN ARTIRILMASI
1. ñígücü PiyasasÜnÜn Geliítirilmesi
ústihdam odakl× sürdürülebilir büyüme çerçevesinde, rekabetçi bir ekonomik yap×da ve
bilgi toplumuna dönüüüm doùrultusunda istihdam imkanlar×n×n geliütirilmesi, iüsizliùin
azalt×lmas× ve iügücü piyasas×n×n etkinleütirilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) úületmelerin ilave istihdam oluüturmalar×n× kolaylaüt×racak ve kay×td×ü×na yöneliüi
önleyecek yeni modeller geliütirilecektir.
ii) 5982 say×l× Kanun’la Anayasa hükümlerinde gerçekleütirilen deùiüiklikler ile AB ve ILO
norm ve standartlar×na uyum çerçevesinde, çal×üma hayat×na iliükin mevzuat gözden
geçirilecek ve sosyal diyalog alan×nda gerekli düzenlemeler yap×lacakt×r.
iii) úügücü piyasas×nda baüta gençler, kad×nlar ve özürlüler olmak üzere dezavantajl×
kesimlere yönelik destekleyici politikalar sürdürülecektir.
2. Eðitimin ñígücü Talebine DuyarlÜlÜðÜnÜn ArtÜrÜlmasÜ
Eùitimin, iügücü talebine duyarl×l×ù×n×n art×r×lmas× ve iügücü piyasas×nda talep edilen
nitelik ve nicelikte insan gücünün yetiütirilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) úü dünyas×n×n talep ettiùi nitelikteki iügücünün yetiütirilmesi amac×yla eùitim sistemi ile
iügücü piyasas× aras×ndaki uyum güçlendirilecektir.
172
Orta Vadeli Program (2011-2013)
ii) Mesleki Eùitim ve Öùretim Stratejisi haz×rlanacak, Hayat Boyu Öùrenme Stratejisi etkili
bir üekilde uygulanacakt×r.
iii) AB’ye uyum kapsam×nda Ulusal Yeterlilik Çerçevesi oluüturularak eùitim ve öùretim
programlar× ulusal meslek standartlar×na göre güncellenecek ve uyumlaüt×r×lacakt×r.
3. Aktif ñígücü PolitikalarÜnÜn Geliítirilmesi
Bireylerin niteliklerine uygun iü edinmelerini kolaylaüt×rmak amac×yla beceri ve nitelik
düzeylerini art×racak iügücü eùitimlerini, kamu istihdam hizmetlerini ve iü yaratmay×
içeren aktif iügücü programlar×n×n yayg×nlaüt×r×lmas× ve bu kapsamda sunulan hizmetlerin
kalitesinin yükseltilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Aktif iügücü programlar×, iügücü piyasas× üzerindeki etkileri deùerlendirilerek iügücü
piyasas× ihtiyaç analizleri doùrultusunda yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
ii) Aktif iügücü programlar×n×n etkin uygulanmas× amac×yla, úûKUR’un kurumsal
kapasitesi geliütirilecek, özel sektör ve ilgili meslek kuruluülar×yla iübirliùi art×r×lacakt×r.
C. BEìERñ GELñìME VE SOSYAL DAYANIìMANIN GÜÇLENDñRñLMESñ
1. Eðitim Sisteminin Geliítirilmesi
Düüünme, alg×lama ve problem çözme yeteneùi geliümiü, yeni fikirlere aç×k, özgüven ve
sorumluluk duygusuna sahip, Atatürk ilkelerine baùl×, demokratik deùerleri benimsemiü,
milli kültürü özümsemiü, farkl× kültürleri yorumlayabilen ve kültürler aras× öùrenmeye
aç×k, bilgi toplumu gereklerini haiz bireyler yetiütirmek eùitim politikas×n×n temel
amac×d×r. Bu çerçevede;
i) Eùitimin tüm kademelerinde okullaüma oranlar× art×r×lacak, donan×m ve fiziki altyap× ile
eùitici personel nitelikleri geliütirilecek, eùitime eriüimde bölgeler ve cinsiyet itibar×yla
dengesizlikler azalt×lacakt×r.
ii) Eùitimde kalite, rekabet, verimlilik ve f×rsat eüitliùini art×rmaya yönelik olarak Milli
Eùitim Bakanl×ù× ve Yükseköùretim Kurulunun yeniden yap×land×r×lmas×na iliükin
çal×ümalar sürdürülecektir.
iii) Eùitimin her kademesinde alternatif finansman modelleri geliütirilecek, özel sektörün
eùitim yat×r×mlar× kalite odakl× bir anlay×üla teüvik edilecektir.
173
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
iv) Ortaöùretimde okullar aras×ndaki baüar× farkl×l×ù×n× asgari düzeye indirmek amac×yla
okul türleri azalt×lacak, ortaöùretime geçiü sistemi yeniden yap×land×r×lacakt×r.
v) Mesleki eùitimin pay× ve kalitesi art×r×lacak, özel sektör ve meslek örgütlerinin mesleki
eùitim sürecine idari ve mali yönden aktif kat×l×m×n×n saùlanmas× için düzenlemeler
yap×lacakt×r.
vi) Orta ve yükseköùretimde öùrenci ve öùretim eleman× deùiüimi ve hareketliliùini
art×rmaya
yönelik
uluslararas×
programlar
art×r×larak
sürdürülecek
ve
kat×l×m
yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
2. SaðlÜk Sisteminin Geliítirilmesi
Saùl×k politikas×n×n temel amac×, vatandaülar×n ekonomik ve sosyal hayata saùl×kl× bireyler
olarak kat×l×m×n× saùlamak ve yaüam kalitesini yükseltmektir. Bu çerçevede;
i) Saùl×k hizmetlerinin eriüilebilirliùi, kalitesi ve etkinliùi art×r×lacakt×r.
ii) Koruyucu saùl×k hizmetleri güçlendirilerek yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
iii) Ak×lc× ilaç kullan×m× ve teühise dayal× fiyatland×rma gibi uygulamalarla baüta ilaç olmak
üzere, saùl×k harcamalar×nda etkinliùin art×r×lmas× saùlanacakt×r.
iv) Saùl×k Bakanl×ù× düzenleme, planlama ve denetleme rolü güçlendirilecek üekilde
yeniden yap×land×r×lacakt×r.
3. Gelir DaðÜlÜmÜnÜn ñyileítirilmesi, Sosyal ñçerme ve Yoksullukla Mücadele
Gelir daù×l×m×n×n iyileütirilmesi, yoksulluk ve sosyal d×ülanma riski alt×nda bulunan birey ve
gruplar×n ekonomik ve sosyal hayata kat×l×mlar×n×n art×r×larak yaüam kalitelerinin
yükseltilmesi ve toplumla bütünleümelerinin saùlanmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Gelir daù×l×m×, sektörel politikalar ve transferler arac×l×ù×yla iyileütirilecektir.
ii) Dezavantajl× gruplar için eùitim, saùl×k ve sosyal güvenlik gibi temel hizmetlere
eriüilebilirlik ve iü imkanlar× art×r×lacak ve özürlülerin ekonomik ve sosyal hayata
kat×l×mlar×n×n art×r×lmas× için sosyal ve fiziki çevre üartlar× iyileütirilmeye devam edilecektir.
iii) Çal×üabilecek durumda olan yoksullara yönelik sosyal yard×m ve hizmetler, yoksulluk
kültürünün oluümas×n× önleyici ve yoksul kesimin üretken duruma geçmesini saùlay×c×
nitelikte olacak; çal×üamayacak durumda olan yoksullar ise düzenli sosyal yard×mlarla
desteklenecektir.
174
Orta Vadeli Program (2011-2013)
iv) Aile eùitim programlar× yayg×nlaüt×r×lacak, kad×nlara ve çocuklara yönelik üiddete karü×
daha yoùun mücadele edilecek, dezavantajl× çocuklara yönelik önleyici, koruyucu ve
rehabilite edici hizmetlerin kalitesi art×r×lacakt×r.
v) 5982 say×l× Kanun’la Anayasa hükümlerinde kad×nlar, çocuklar, yaül×lar, özürlüler ve
aileye yönelik olarak gerçekleütirilen deùiüiklikler çerçevesinde ilgili mevzuatta gerekli
düzenlemeler yap×lacakt×r.
4. Sosyal Güvenlik Sisteminin Etkinliðinin ArtÜrÜlmasÜ
Sosyal güvenlik sisteminin; nüfusun tümünü kapsayan, toplumun deùiüen ihtiyaçlar×n×
karü×layabilen, mali sürdürülebilirliùe ve etkin denetim mekanizmas×na sahip, kaliteli
hizmet sunan bir yap×ya kavuüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Sosyal sigorta sisteminde bilgi iülem altyap×s× güçlendirilecek,sistem etkili, eriüilebilir ve
sürdürülebilir hizmet sunan bir yap×ya kavuüturulacakt×r.
ii) Sosyal yard×m ve istihdam baùlant×s×n×n kurulmas×na iliükin çal×ümalar tamamlanacak,
bu alanda faaliyet gösteren kurumlar×n görev ve sorumluluklar× netleütirilerek etkinlikleri
art×r×lacakt×r.
iii) Sosyal hizmet sunumunda etkinliùin saùlanmas× amac×yla nitelikli personel ve ara
eleman ihtiyac× giderilecek ve vatandaülar×n gönüllü kat×l×m×n×n art×r×lmas×na yönelik
mekanizmalar oluüturulacakt×r.
iv) Yaül×lara yönelik sosyal hizmetler çeüitlendirilecek ve geliütirilecektir.
5. Kültürün KorunmasÜ, Geliítirilmesi ve Toplumsal Diyaloðun Güçlendirilmesi
Toplumsal deùiüim sürecinde kültürel zenginlik ve çeüitliliùin korunmas× ve gelecek
kuüaklara aktar×lmas× temel amaçt×r. Bu doùrultuda, kültürel birikimin günümüz
deùerleriyle sentezlenmesi ve farkl×l×klar× zenginlik kabul eden bir anlay×üla, ortak kültürel
deùerler
etraf×nda
tüm
bireylerin
hoügörü
ve
dayan×üma
içerisinde
yaüamas×
hedeflenmektedir. Bu çerçevede;
i) Toplumda dayan×üma, uzlaü× ve hoügörü kültürünü besleyen toplumsal kurum ve
kaynaklar×n tespitine ve bu kültürü zay×flatan etkenlerin ortaya ç×kar×lmas×na yönelik
sosyal araüt×rmalara öncelik verilecektir.
ii) Gençlik hizmetlerinin sunumuna iliükin yeni bir yap×lanma gerçekleütirilecektir.
175
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
iii) Yaz×l× ve görsel bas×nda ailenin bütünlüùünü ve önemini vurgulayan, aile içi iliükilerin
güçlenmesini hedef alan dizi, belgesel, çizgi film gibi yay×nlar yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
iv) Yurtiçi ve yurtd×ü× kültür miras×m×z×n envanterinin ç×kar×lmas×na, bu miras×n korunmas×
ve restorasyonuna yönelik çal×ümalar yap×lacak ve kamuoyunun bilinç düzeyi
art×r×lacakt×r.
v) Kültür sektörünün ekonomik boyutunu güçlendirmek amac×yla kültür turizmi
geliütirilecek ve sinema, belgesel film gibi kültür ürünleri üretimi teüvik edilecektir.
vi) Türkçe’nin dil birikimini ortaya ç×karacak, bütün dünyada tan×nmas×n× ve
yayg×nlaümas×n× saùlayacak çal×ümalar desteklenecektir.
D.
BÖLGESEL
GELñìME
VE
BÖLGESEL
GELñìMñìLñK
FARKLARININ
AZALTILMASI
Bölgesel geliüme politikalar×nda bölgeler aras× geliümiülik farklar×n× azaltmak, k×rsal
alanda asgari yaüam standartlar×n× geliütirmek, bölgelerin rekabet edebilirliklerini art×rmak
suretiyle ulusal kalk×nmaya, rekabet gücüne ve istihdama katk×lar×n× azami seviyeye
ç×karmak temel amaçt×r.
1. Bölgesel Geliíme PolitikasÜnÜn Merkezi Düzeyde Etkinleítirilmesi
i) Bölgesel geliüme ve bölgesel rekabet edebilirlik aç×s×ndan ulusal düzeyde
koordinasyonu saùlamak, mekânsal geliüme ve sosyo-ekonomik kalk×nma politikalar×
aras×nda uyumu güçlendirmek ve alt ölçekli plan ve stratejilere genel çerçeve oluüturmak
üzere Bölgesel Geliüme Ulusal Stratejisi haz×rlanacakt×r.
ii) Merkezi politikalar ile bölgesel geliüme politikalar× aras×nda planlama, uygulama ve
izleme bak×m×ndan uyum ve koordinasyonu saùlayarak yönetiüimi geliütirmek amac×yla
Bölgesel Geliüme Komitesi kurulacakt×r.
iii)
Haz×rlanacak
Bölge
Planlama
K×lavuzu
çerçevesinde,
kalk×nma
ajanslar×n×n
koordinasyonunda Düzey-2 baz×ndaki tüm bölgelerde bölge planlama çal×ümalar×
yürütülecektir.
iv) Bölge plan ve programlar×n×n uygulanabilirliùi takip edilecek, mevcut entegre bölgesel
geliüme planlar×, kalk×nma ajanslar×n×n katk×s×yla, uygulanabilir programlara ve/veya
eylem planlar×na dönüütürülecek, çeüitlendirilmiü finansman imkanlar× sunan tutarl× bir
176
Orta Vadeli Program (2011-2013)
kaynak
tahsis
planlamas×
yap×lacak,
izleme
ve
deùerlendirme
mekanizmalar×
oluüturulacakt×r.
v) Kalk×nma Ajanslar× Yönetim Sistemi kalk×nma ajanslar×yla birlikte geliütirilecektir.
vi) Cazibe merkezlerini destekleme programlar× yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
vii) Komüu ülkelerle yürütülmekte olan bölgeler aras× iübirliùi programlar×n×n kapsam×
geniületilecek; yeni programlar×n baülat×lmas×na dair çal×ümalara devam edilecektir.
viii) Müzakere sürecinin ilerlemesine baùl× olarak, AB bölgesel geliüme politikalar×na
uyum ve yap×sal fonlar×n kullan×m×na haz×rl×k için stratejik bir çerçeve oluüturulacakt×r.
ix) Kalk×nma ajanslar× ile diùer kuruluülar×n verdiùi teknik ve mali destekler aras×nda
tamamlay×c×l×k ve koordinasyon gözetilecektir.
x) AB’den ekonomik ve sosyal uyum alan×nda saùlanacak fonlar, oluüturulan izleme ve
koordinasyon mekanizmas×yla etkin bir üekilde yönetilecektir.
2. Yerel Dinamiklere ve ñçsel Potansiyele DayalÜ Geliímenin SaðlanmasÜ
i) Bölgesel düzeyde rekabet gücü taü×yan sektörlere odaklanarak ve yerel giriüimleri öne
ç×kararak kümelenme politikalar× geliütirilecek, uygun bir yönetiüim ve destekleme
mekanizmas× kurulacakt×r.
ii) Yerel uzmanlaümaya dayal× ve üniversite-iü dünyas× iübirliùini merkeze alan, model
nitelikte bölgesel yenilik altyap×s× haz×rlanacakt×r.
iii) Bölgesel potansiyeli ve yerel iügücü piyasas× özelliklerini dikkate alan ve yerel düzeyde
ekonomik dönüüümü destekleyen giriüimcilik ve iületme modelleri oluüturulacak; bunun
için kalk×nma ajanslar×n×n yerel düzeyde ihtiyaç duyulan koordinasyon iliükilerini kurmas×
ve uzmanl×k kuruluülar×yla iübirliùi mekanizmalar× oluüturmas× saùlanacakt×r.
3. Yerel Düzeyde Kurumsal Kapasitenin ArtÜrÜlmasÜ
i) Düzey 2 bölgelerinin tamam×nda kurulan kalk×nma ajanslar×n×n kurumsallaüma
çal×ümalar× tamamlanarak tam olarak faaliyete geçmeleri saùlanacakt×r.
ii) Merkezi ve yerel düzeyde kurum ve kuruluülar aras× koordinasyonu ve karar alma
süreçlerini desteklemek ve merkez-yerel aras×nda bilgi ak×ü×n× güçlendirmek üzere
oluüturulan úl Koordinasyon ve úzleme Sistemi (úKúS) geliütirilecek ve kullan×m×
yayg×nlaüt×r×lacakt×r.
177
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
iii) Kalk×nma çal×ümalar× ve program/proje uygulamalar×nda mahalli idare ve birliklerin
teknik, mali ve kurumsal kapasiteleri güçlendirilecektir.
4. KÜrsal Kesimde KalkÜnmanÜn SaðlanmasÜ
i) K×rsal Kalk×nma Plan×n×n izlenmesi ve deùerlendirilmesine iliükin yap×lar, Planda
belirtilen esas ve usuller çerçevesinde oluüturulacakt×r. Bu doùrultuda, k×rsal kalk×nmaya
yönelik faaliyetlerin K×rsal Kalk×nma Plan×na (2010-2013) uyumu gözetilecektir.
ii) K×rsal kalk×nma projelerinin istihdam odakl× tasarlanmas× saùlanacak ve bunlar×n
uygulama ölçekleri bölgesel geliüme politikalar×na uygun olarak belirlenecektir.
iii) K×rsal alan ve kent tan×mlar× yeniden düzenlenerek mekânsal geliüme ve bölgesel/yerel
kalk×nma politikalar× uygulanacakt×r.
iv) K×rsal alanda yerleüme ve yap×laümaya iliükin mevzuat çal×ümalar× tamamlanacak ve
uygulama projeleri hayata geçirilecektir.
v) Köy Kanunu yenilenecektir.
vi) Zorunlu nedenlerle yaüad×klar× yerlerden ayr×lan vatandaülara, kendi istekleri
doùrultusunda, eski veya yeni yerleüim yerlerinde yaüamlar×n× sürdürebilecekleri koüullar
oluüturulacakt×r.
vii) K×rsal alanda kad×nlar×n durumunun iyileütirilmesi ve güçlendirilmesi için önlemler
al×nacakt×r.
viii) K×rsal kesime yönelik hizmetlerin geliütirilmesi ve yararlan×c×lara ulaüt×r×lmas×nda bilgi
ve iletiüim teknolojileri etkili bir üekilde kullan×lacakt×r.
E. KAMU HñZMETLERñNDE KALñTE VE ETKñNLñïñN ARTIRILMASI
1. Kurumlar ArasÜ Yetki ve SorumluluklarÜn Rasyonelleítirilmesi
Kamu kurum ve kuruluülar×n×n asli görevlerini yerine getirebilmeleri için görev ve
yetkileriyle teükilat yap×lar× aras×nda uyum saùlanmas×, iülevi kalmam×ü birimlerin
kapat×lmas×, hizmet gereklerinin zorunlu k×ld×ù× durumlar d×ü×nda yeni birimler
oluüturulmamas×, merkezi yönetimden mahalli idarelere yetki ve görev aktar×lmas×, yerel
yönetimlerin sunduklar× hizmetler için ülke çap×nda asgari hizmet standartlar×n×n
belirlenmesi ve bunlara uyumun denetlenmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede;
178
Orta Vadeli Program (2011-2013)
i) Kamu kurum ve kuruluülar× aras×ndaki görev ve yetki karmaüas×n×n giderilmesine
yönelik çal×ümalara devam edilecektir.
2. Politika Oluíturma ve Uygulama Kapasitesinin ArtÜrÜlmasÜ
Kamu yönetimi reform süreci ile kamu idarelerinde stratejik yönetimin gerektirdiùi
dönüüümün sürdürülmesi, yönetsel kararlar×n stratejik planlara dayanan, orta ve uzun
vadeli bak×ü aç×s×yla üekillendirilmesi, uygulanacak politikalar×n maliyeti, etkilediùi
kesimler ve f×rsat maliyeti de göz önüne al×narak, bütçenin, kamu idarelerinin
performans×n× gösterecek bir yap×ya kavuüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Kamu idarelerinde daha etkin, verimli ve uygulanabilir stratejik planlar×n haz×rlanmas×na
yönelik çal×ümalar yap×lacakt×r.
ii) Stratejik planlar ve performans programlar× çerçevesinde ölçme, izleme ve
deùerlendirme süreçleri geliütirilecektir.
iii) Kamu idarelerinde mevcut idari ve beüeri kapasite, nitelik ve nicelik olarak stratejik
yönetim
anlay×ü×
doùrultusunda
geliütirilecek,
yönetim
kültürünün
yeni
yap×ya
uyarlanmas×na dönük programlar düzenlenecektir.
iv) Politika oluüturma ve uygulamaya yönelik karar alma süreçlerinin desteklenmesi
amac×yla biliüim sistemlerinin etkin kullan×m× saùlanacakt×r.
3. Kamu Kesiminde ñnsan KaynaklarÜnÜn Geliítirilmesi
Kamu kurum ve kuruluülar×nda etkili bir insan kaynaù× planlamas×n×n yap×lmas×, hizmet
gereklerine uygun say× ve nitelikte personel istihdam×n×n saùlanmas× temel amaçt×r. Bu
çerçevede;
i) Kamu personeli bilgi sisteminin oluüturulmas×na yönelik çal×ümalar yürütülecektir.
ii) Kamu personel sisteminin iyileütirilmesi amac×yla hukuki ve kurumsal düzenlemeler
yap×lacakt×r.
4. e-Devlet UygulamalarÜnÜn YaygÜnlaítÜrÜlmasÜ
Kullan×c× ihtiyaçlar× doùrultusunda, çeüitli kanallardan bütünleüik hizmet sunumunun
saùlanacaù× bir e-Devlet yap×s×n×n, gerekli teknik, idari ve yasal düzenlemeleri içerecek
üekilde oluüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede;
179
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
i) e-Devlet proje ve uygulamalar× bütüncül ve bilgi paylaü×m×n× esas alan bir anlay×üla
koordine edilecektir.
ii) e-Devlet uygulamalar×n×n hayata geçirilmesi için gerekli temel veri tabanlar×, ortak
altyap× ve hizmetler geliütirilecek, çeüitli kanallardan bütünleüik hizmet sunumu
saùlanacakt×r.
iii) Kamu iü süreçleri, idari ve mali yüklerin azalt×lmas×, mükerrerliklerin giderilmesi ve
birlikte çal×üabilirliùin saùlanmas× yönünde iyileütirilecektir.
iv) e-Devlet uygulamalar×nda kullan×c× odakl×l×k, kullan×c× memnuniyeti, kiüisel bilgi
mahremiyeti, bilgi güvenliùi, kat×l×mc×l×k ve üeffafl×k gözetilecektir.
5. Adalet Sisteminin ñyileítirilmesi
Hukukun üstünlüùü ve hukuk devleti ilkeleri çerçevesinde adalet hizmetlerinin daha adil,
h×zl×, güvenli ve isabetli üekilde sunulmas×, yarg×laman×n iüleyiüinde ve temel unsurlar×nda
hizmet kalitesini art×r×c× çabalar×n sürdürülmesi; hukuk kurallar×n×n sosyal düzenin
korunmas×, iyileütirilmesi ve geliütirilmesinin bir arac× olmas× temel amaçt×r. Bu
çerçevede;
i) AB uygulamalar× da dikkate al×narak, hukuki ve kurumsal düzenlemeler yap×lacakt×r.
ii) Yarg× Reformu Stratejisi ve Eylem Plan× çerçevesinde gerekli yasal ve kurumsal
düzenlemeler hayata geçirilecektir.
6. Güvenlik Hizmetlerinin Etkinleítirilmesi
Bireyin, kurumlar×n ve mülkiyet haklar×n×n gözetildiùi, özgürlük ve güvenlik aras×ndaki
hassas dengenin korunduùu, toplum destekli ve birey odakl× bir asayiü hizmeti sunumu
saùlanacak ve iç güvenlik hizmetlerinin; terör ve terörizmin finansman×, yasa d×ü× göç ve
iltica hareketleri, insan ticareti ve kaçakç×l×ù×, uyuüturucu kullan×m× ve kaçakç×l×ù×,
organize ve mali suçlarla mücadele eksenlerine odaklanmas× saùlanacakt×r. Bu
çerçevede;
i) Suçun oluümadan önlenebilmesi amac×yla önleyici kolluk ve istihbarat hizmetlerine
önem verilecek, hizmet sunumunda ilke olarak delilden san×ùa ulaü×lmas× yaklaü×m×
benimsenecektir.
180
Orta Vadeli Program (2011-2013)
ii) Baüta terör ve terörizmin finansman× olmak üzere organize ve mali suçlarla
mücadelede ihtiyaç duyulacak hukuki, kurumsal ve teknolojik altyap× oluüturulacakt×r.
iii) Yasa d×ü× göç ve iltica hareketleri, insan ticareti ve kaçakç×l×ù×, uyuüturucu madde
ticareti ve kullan×m×yla etkin bir üekilde mücadele edilecek ve s×n×r güvenliùinin yeniden
yap×land×r×lmas× konusundaki çal×ümalara devam edilecektir.
7. Doðal Afetler
Afet yönetiminin, merkezi ve yerel düzeyde, yeterli, etkin ve bütüncül bir kapsamda
yürütülmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede;
i) Ulusal Afet Yönetimi Stratejisi ve Eylem Plan× haz×rlanacakt×r.
ii) Ülke genelinde doùal afet riski taü×yan yerleüim yerleri afet risk düzeyine göre
önceliklendirilecek, riskin planl× bir üekilde azalt×lmas×na yönelik teknik ve mali çal×ümalar
sonuçland×r×lacak, halk×n bilinçlendirilmesine yönelik faaliyetler yürütülecektir.
iii) Afet sigorta sistemi, yapt×r×mlar dahil olmak üzere, tüm afet türleri ve ülkenin
tamam×n×
kapsayacak
üekilde
yayg×nlaüt×r×lacak,
gerekli
yasal
düzenlemeler
tamamlanacakt×r.
iv) Güçlendirme ve dönüüüm ihtiyac× olan yerleüim yerleri ve kamu binalar× için
programlar geliütirilecektir.
181
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Ek Tablo 1: Temel Ekonomik Büyüklükler
2010
2011
2012
2013
BÜYÜME VE ñSTñHDAM
GSYH (Milyar TL, Cari Fiyatlarla)
GSYH (Milyar Dolar, Cari Fiyatlarla)
Kiüi Baü×na Milli Gelir (GSYH, Dolar)
GSYH Büyümesi¹
Toplam Tüketim¹
1.099
1.215
1.343
1.485
730
781
847
913
10.043
10.624
11.405
12.157
6,8
4,5
5,0
5,5
4,4
4,5
4,2
4,4
Kamu
7,6
5,6
2,1
4,1
Özel
4,1
4,4
4,4
4,5
Toplam Sabit Sermaye Yat×r×m×¹
22,0
5,5
8,7
9,6
Kamu
28,6
-8,9
0,7
1,0
Özel
20,0
10,0
10,8
11,6
7,9
4,8
5,2
5,6
Toplam Nihai Yurtiçi Talep¹
Toplam Yurtiçi Talep¹
9,1
5,4
5,4
5,7
Nüfus ( Y×l Ortas×, Milyon Kiüi)
72,7
73,5
74,3
75,1
úügücüne Kat×lma Oran× (%)
48,8
48,3
48,4
48,5
ústihdam Düzeyi ( Milyon Kiüi)
22,5
22,7
23,2
23,6
ústihdam Oran× (%)
42,8
42,6
42,8
43,0
úüsizlik Oran× (%)
12,2
12,0
11,7
11,4
úhracat (FOB) (Milyar Dolar)
111,7
127,0
143,5
160,0
úthalat (CIF) (Milyar Dolar)
177,5
199,5
222,5
245,0
D×ü Ticaret Dengesi (Milyar Dolar)
-65,8
-72,5
-79,0
-85,0
62,9
63,7
64,5
65,3
DIì TñCARET
úhracat / úthalat (%)
D×ü Ticaret Hacmi / GSYH (%)
51,9
56,0
58,6
61,2
Turizm Gelirleri (Milyar Dolar)
22,5
23,8
25,5
28,0
Cari úülemler Dengesi (Milyar Dolar)
-39,3
-42,2
-45,1
-47,8
Cari úülemler Dengesi / GSYH (%)
-5,4
-5,4
-5,3
-5,2
Ham Petrol Fiyat× (Dolar/w)²
76,8
79,9
81,8
83,1
9,3
10,6
11,8
13,1
37,8
42,9
47,9
53,1
GSYH Deflatörü
8,0
5,8
5,3
4,8
TÜFE Y×l Sonu % Deùiüme (Tahmin)³
7,5
5,3
5,0
4,9
Ham Petrol úthalat× (Milyar Dolar)
Enerji úthalat× (27. Fas×l, Milyar Dolar)
ENFLASYON
¹ Sabit fiyatlarla yüzde deùiüimi göstermektedir.
² DPT taraf×ndan IMF tahminleri kullan×larak yap×lan hesaplamalard×r.
³ 10 Aral×k 2009 tarihinde belirlenen enflasyon hedefleri, 2010 y×l× için yüzde 6,5, 2011 y×l× için yüzde 5,5 ve 2012 y×l× için yüzde
5'tir.
182
Orta Vadeli Program (2011-2013)
Ek Tablo 2: Kamu FinansmanÜna ñliíkin Temel Büyüklükler
(Milyar TL)
2010
Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi
2011
2012
2013
-44,2
-33,5
-32,3
-24,4
Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri
252,8
279,0
307,1
334,7
Merkezi Yönetim Bütçe Harcamalar×
297,0
312,5
339,3
359,1
-1,9
3,0
8,7
14,6
-7,4
0,4
5,4
12,3
Toplam Kamu Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ)
Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ)
Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri (Program Tan×ml×)
240,0
265,4
292,1
321,3
Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz D×ü× Harcamalar× (Program Tan×ml×)
247,5
264,9
286,7
309,0
5,5
2,6
3,3
2,4
3,9
13,7
12,7
10,3
Diðer Kamu Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ)
Toplam Kamu Özelleítirme Gelirleri
(GSYH'ya Oran, %)
2010
2011
2012
2013
-4,0
-2,8
-2,4
-1,6
Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri
23,0
23,0
22,9
22,5
Merkezi Yönetim Bütçe Harcamalar×
27,0
25,7
25,3
24,2
-0,2
0,3
0,7
1,0
-0,7
0,0
0,4
0,8
Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri (Program Tan×ml×)
21,8
21,8
21,7
21,6
Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz D×ü× Harcamalar× (Program Tan×ml×)
22,5
21,8
21,3
20,8
0,5
0,2
0,2
0,2
Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi
Toplam Kamu Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ)
Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ)
Diðer Kamu Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ)
Toplam Kamu Özelleítirme Gelirleri
0,4
1,1
0,9
0,7
Sosyal Güvenlik Primleri Hariç Vergi Yükü (Red ve ñadeler Hariç)
19,7
19,7
19,6
19,5
Sosyal Güvenlik Primleri Dahil Vergi Yükü (Red ve ñadeler Hariç)
26,2
26,4
26,3
26,2
AB TanÜmlÜ Genel Yönetim Nominal Borç Stoku
42,3
40,6
38,8
36,8
Not: Negatif iüaret aç×ù× göstermektedir.
183
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
Ek Tablo 3: Kamu Kesimi Borçlanma Gereði (1)
(GSYH'ya Oran, %)
2010
2011
2012
2013
-3,4
-2,0
-1,8
-1,2
-3,7
-2,1
-1,8
-1,1
Merkezi Yönetim Bütçesi
-4,0
-2,8
-2,4
-1,6
Mahalli údareler
KAMU KESñMñ GENEL DENGESñ (KKGD) (2)
Genel Devlet
-0,2
-0,1
-0,1
-0,3
Bütçe D×ü× Fonlar
0,1
0,1
0,1
0,1
úüsizlik Sigortas× Fonu
0,4
0,6
0,6
0,7
Sosyal Güvenlik Kuruluülar×
0,0
0,0
0,0
0,0
Genel Saùl×k Sigortas×
0,0
0,0
0,0
0,0
Döner Sermayeli Kuruluülar
0,1
0,1
0,1
0,1
0,3
0,1
0,0
-0,1
1,0
0,9
1,3
1,7
0,6
0,8
1,3
1,7
0,4
1,0
1,2
1,5
Mahalli údareler
-0,1
-0,3
-0,1
-0,1
Bütçe D×ü× Fonlar
-0,2
-0,6
-0,5
-0,4
úüsizlik Sigortas× Fonu
0,4
0,6
0,6
0,7
Sosyal Güvenlik Kuruluülar×
0,0
0,0
0,0
0,0
Genel Saùl×k Sigortas×
0,0
0,0
0,0
0,0
KñT (Özelleítirme kapsamÜndaki kuruluílar dahil)
FAñZ GñDERLERñ VE ÖZELLEìTñRME GELñRLERñ HARñÇ KKGD
Genel Devlet
Merkezi Yönetim Bütçesi
Döner Sermayeli Kuruluülar
KñT (Özelleítirme kapsamÜndaki kuruluílar dahil)
0,1
0,1
0,1
0,1
0,4
0,1
0,0
-0,1
(1) Devlet Planlama Teükilat×n×n klasik kamu kesimi genel dengesi format× esas al×nm×üt×r.
(2) Gelir-gider fark×n× göstermektedir.
Not: Negatif iüareti aç×ù× göstermektedir.
184
Orta Vadeli Program (2011-2013)
Ek Tablo 4: Genel Devlet Borçlanma Gereði (1)
GSYH'ya Oran (%)
2010
2011
2012
2013
-3,7
-2,1
-1,8
-1,1
Merkezi Yönetim Bütçesi
-1,8
-0,8
-0,3
0,5
Mahalli údareler
-0,5
-0,3
-0,3
-0,5
Bütçe D×ü× Fonlar
0,3
0,7
0,5
0,5
úüsizlik Sigortas× Fonu
0,7
0,7
0,7
0,7
Sosyal Güvenlik Kuruluülar×
-2,0
-2,3
-2,4
-2,4
Genel Saùl×k Sigortas×
-0,6
-0,3
-0,2
-0,1
0,2
0,2
0,1
0,1
0,6
0,8
1,3
1,7
2,7
3,0
3,3
3,7
-0,4
-0,5
-0,3
-0,3
Bütçe D×ü× Fonlar
0,0
0,0
0,0
0,0
úüsizlik Sigortas× Fonu
0,7
0,7
0,7
0,7
Sosyal Güvenlik Kuruluülar×
-2,0
-2,3
-2,4
-2,4
Genel Saùl×k Sigortas×
-0,6
-0,3
-0,2
-0,1
0,2
0,2
0,1
0,1
35,4
35,8
35,4
35,0
35,0
34,6
34,5
34,3
39,1
37,9
37,2
36,1
34,4
33,8
33,2
32,6
GENEL DEVLET DENGESñ (GDD) (2)
Döner Sermayeli Kuruluülar
FAñZ GñDERLERñ VE ÖZELLEìTñRME GELñRLERñ HARñÇ GDD
Merkezi Yönetim Bütçesi
Mahalli údareler
Döner Sermayeli Kuruluülar
Genel Devlet Gelirleri
Özelleütime Hariç Genel Devlet Gelirleri
Genel Devlet HarcamalarÜ
Faiz Giderleri Hariç Genel Devlet Harcamalar×
(1) Devlet Planlama Teükilat× taraf×ndan Avrupa Birliùine sunulan Kat×l×m Öncesi Ekonomik Program format× esas al×nm×üt×r. Bu
çerçevede, kamu kaynaù×n×n, ilk elde eden kuruluü bütçesinde gelir; nihai olarak harcayan kuruluü bütçesinde gider olarak
yaz×lmas× durumunda oluüan ve KúT'leri kapsamayan Genel Devlet Dengesinde, toplam denge rakam× klasik tan×ma göre
deùiümemekte, ancak bütçe türleri itibar×yla aç×k (veya fazla) deùiümektedir.
(2) Gelir - gider fark×n× göstermektedir.
Not: Negatif iüaret aç×ù× göstermektedir.
185
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
186
2 0 1 0
EK II
TABLOLAR
187
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
188
Tablolar
TEMEL EKONOMøK GÖSTERGELER
2002
2003
2004
2005
2006
2007
GSYH (Milyon TL)
350.476
454.781
559.033
648.932
758.391
GSYH (Milyon $)
230.494
304.901
390.387
481.497
526.429
6,2
5,3
9,4
8,4
Kiúi BaúÕna GSYH ($)
3.492
4.559
5.764
øúsizlik OranÕ (Yüzde)
10,3
10,5
10,8
Bütçe Giderleri (Milyon TL)
119.604
141.248
152.093
Bütçe Gelirleri (Milyon TL)
79.420
101.040
122.964
Bütçe Dengesi (Milyon TL)
-40.184
-40.208
-29.128
11.544
18.319
27.363
Bütçe Dengesi / GSYH (Yüzde)
-11,5
-8,8
-5,2
Faiz DÕúÕ Fazla / GSYH (Yüzde)
3,3
4,0
Faiz Giderleri / GSYH (Yüzde)
14,8
Vergi Gelirleri / GSYH (Yüzde)
Faiz Giderleri/Vergi Gelirleri (Yüzde)
2010
2011
Gerçekleúme
Hedef
2008
2009
843.178
950.534
952.635
648.754
742.094
616.753
6,9
4,7
0,7
-4,7
7.021
7.583
9.234
10.440
8.578
10,6
10,2
10,3
11,0
14,0
159.687
178.126
204.068
227.031
268.219
208.827
312.519
152.784
173.483
190.360
209.598
215.458
187.538
279.026
-6.903
-4.643
-13.708
-17.432
-52.761
-21.289
-33.493
38.777
41.320
35.045
33.229
440
17.994
14.007
-1,1
-0,6
-1,6
-1,8
-5,5
4,9
6,0
5,4
4,2
3,5
0,0
12,9
10,1
7,0
6,1
5,8
5,3
5,6
3,9
17,2
18,1
18,0
18,4
18,1
18,1
17,7
18,1
19,1
85,7
70,9
56,3
38,2
33,4
31,9
30,1
30,9
20,5
510.760
1.214.852
334.464
780.803
11,0
4,5
10.624
Tem.
GSYH Büyüme HÕzÕ (Yüzde)
Oc-Haz
MøLLø GELøR, ÜRETøM, øSTøHDAM
10,6
12,0
Faiz DÕúÕ Fazla (Milyon)
Ocak-Eylül
MERKEZø YÖNETøM BÜTÇE GÖSTERGELERø *
-2,8
1,2
DEVLET BORÇLARI
7,3
3,6
-0,1
-1,9
0,1
1,6
5,1
194.387
224.483
244.782
251.470
255.310
274.827
330.005
AB TanÕmlÕ Borç Stoku / GSYH (Yüzde)
73,7
67,4
59,2
52,3
46,1
39,4
39,5
45,5
DøBS Faiz OranÕ (Yüzde)
62,7
46,0
24,7
16,3
18,1
18,4
19,2
11,6
2,0
A÷.
10,0
149.870
347.324
Ey.
Kamu Kesimi Borçlanma Gere÷i / GSYH (Yüzde)
Merkezi Yönetim øç Borç Stoku (Milyon TL)
7,8
40,6
ENFLASYON VE PARASAL GÖSTERGELER
37,4
23,3
12,4
7,1
9,3
6,2
12,0
5,2
TÜFE De÷iúim Yüzdesi (YÕllÕk)**
29,7
18,4
9,3
7,7
9,7
8,4
10,1
6,5
9,2
61.880
82.713
108.539
238.801
297.735
344.377
436.380
494.024
548.499
44,00
26,00
18,00
13,50
17,50
15,75
15,00
6,50
5,8
Ek.
Para ArzÕ (M2) (Milyon TL)***
TCMB KÕsa Vadeli Faiz OranÕ (Yüzde)
Eylül
GSYH Deflatörü (Yüzde ArtÕú) (1998 BazlÕ)
5,3
5,75
DIù TøCARET VE ÖDEMELER DENGESø
Cari øúlemler Dengesi/GSYH (Yüzde)
-2,5
-3,7
-4,6
-6,1
-5,9
-5,7
-2,3
36.059
47.253
63.167
73.476
85.535
107.272
132.027
102.143
øthalat (CIF) (Milyon $)
51.554
69.340
97.540
116.774
139.576
170.063
201.964
140.928
69,9
68,1
64,8
62,9
61,3
63,1
65,4
72,5
63,5
63,7
-15.495
-22.087
-34.373
-43.298
-54.041
-62.791
-69.936
-38.785
-41.917
-72.500
øhracat / øthalat (Yüzde)
DÕú Ticaret Dengesi (Milyon $)
Toplam DÕú Borç Stoku / GSYH (Yüzde)
Ocak-A÷ustos
-0,3
øhracat (FOB) (Milyon $)
-5,4
72.961
127.000
114.878
199.500
47,3
41,2
35,3
39,5
38,5
37,4
43,5
33.616
36.009
50.515
60.912
73.317
71.008
70.716
Do÷rudan YabancÕ Sermaye Giriúi (Milyon $)
1.082
1.702
2.785
10.031
20.185
22.047
18.269
7.849
Ham Petrol øthalat FiyatÕ (Brent, Dolar / Varil)
23,4
26,9
34,5
50,1
61,0
68,1
97,1
61,1
øMKB=100 Endeksi (Ay Sonu)
10.370
18.625
24.972
39.778
39.117
55.538
26.864
52.825
Ortalama Dolar Kuru
1,5058
1,4931
1,4223
1,3408
1,4311
1,3015
1,2929
1,5471
1,4889
Dönem Sonu Dolar Kuru
1,6345
1,3958
1,3421
1,3430
1,4131
1,1647
1,5123
1,5057
1,4512
O-H O-T Eyl.
56,2
26.807
TCMB Döviz Rezervleri (Milyon $)
75.795
4.387
76,0
79,9
Eylül
MALø PøYASALAR
65.774
(*) Bütçe verileri Merkezi Yönetim Bütçe gerçekleúmeleridir. Bütçe Gelirleri, red ve iadeler hariç net rakamlardÕr.
(**) 2011 TÜFE De÷iúim Yüzdesi, OVP (2011-2013)'den alÕnmÕú olan enflasyon tahmini olup, 2011 yÕlÕ için TCMB tarafÕndan açÕklanan enflasyon hedefi yüzde 5,5 düzeyindedir.
(***) Para arzlarÕ 2005 yÕlÕndan itibaren yeni sunuma göre hazÕrlanmÕútÕr.
189
190
6,2
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla
Kaynak:TÜúK
20,9
Mal ve Hizmet úthalat× (-)
6,9
17,9
únüaat
Mal ve Hizmet úhracat×
16,2
16,9
Özel Sektör
Makine- Teçhizat
2,4
27,5
8,3
14,7
12,8
1,6
5,8
únüaat
Makine- Teçhizat
Kamu Sektörü
Gayri Safi Sabit Sermaye Oluíumu
Mal ve Hizmet Al×mlar×
Maaü, Ücret
Devletin Nihai Tüketim HarcamalarÜ
13,9
7,8
Yerleüik Olmayan Hanehalk.Yurtiçi Tüketimi (-)
Yerleüik Hanehalklar×n×n Yurtd×ü× Tüketimi
9,2
4,9
5,3
23,5
6,9
15,0
30,9
23,7
-12,0
-23,3
-15,1
14,2
-8,1
1,1
-2,6
0,1
-2,8
10,2
4,7
Yerleíik HanehalklarÜnÜn Tüketimi
Yerleüik ve Yerleüik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi
Tüketimi
2002 2003
9,4
20,8
11,2
19,8
48,2
36,1
-6,5
-6,8
-6,6
28,4
15,5
0,2
6,0
3,7
-0,5
10,2
11,0
2004
8,4
12,2
7,9
7,6
21,4
16,2
21,7
34,8
25,0
17,4
7,1
-0,8
2,5
6,6
3,0
7,5
7,9
2005
6,9
6,9
6,6
20,3
12,2
15,0
10,4
-18,5
2,6
13,3
19,0
0,4
8,4
-13,9
0,9
4,6
4,6
2006
4,7
10,7
7,3
6,2
0,6
2,6
4,5
12,7
6,3
3,1
12,6
1,1
6,5
6,8
-7,1
4,7
5,5
I
10,7
0,9
5,1
26,9
-1,3
-10,1
-0,3
1,2
0,5
21,9
14,5
-1,1
-1,7
II
8,6
1,7
0,2
-5,7
1,4
-8,6
-2,3
-4,6 -19,1
29,2 14,0
1,8
7,8
4,6
-2,7
-5,4
-7,6
-2,7
-31,0 -20,6 -11,7
-11,5 -11,1
-25,0 -28,9 -23,1
-36,2 -28,5 -19,7
-32,2 -28,6 -21,0
10,4
2,4
-5,3
6,0
-4,7
11,0 -14,3
7,4
-8,5 -21,6
-0,2 -22,6
-3,5 -22,3
-1,0
25,2 -21,6 -18,1 -19,7 -16,8
11,8
0,7 -14,6
-4,1
2,7
-12,4
-7,0
-9,0
10,6
20,1
12,7
8,5
-1,9
-2,2
-11,1
-25,8
-11,3
-26,9
-32,3
-30,4
7,1
-9,0
4,9
-25,9
4,5
1,0
2,7
24,3
7,7
-5,6
-5,9
11,0
19,9
6,0
21,2
31,4
27,7
-1,6
-11,9
-2,8
22,2
4,3
0,5
2,3
7,4
0,7
7,0
7,3
2009
2010
OcakOcakYÜllÜk Haziran Haziran
40,6 40,2
3,4
4,6
5,0
IV
5,2 17,9
79,2
12,6
-1,2
-1,9
III
2009
-6,2 -27,6 -24,4 -18,5
3,9
-0,4
1,7
-11,8
-3,5
-0,4
-0,3 -10,1
2007 2008
(Harcamalar Yöntemine Göre, Sabit Fiyatlarla, Yüzde)
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Büyüme HÜzlarÜ
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
191
-0,3
-0,4
3,1
2,2
0,9
0,3
0,1
2,0
1,1
1,0
Makine- Teçhizat
únüaat
Özel Sektör
Makine- Teçhizat
únüaat
3,8
6,2
Mal ve Hizmet úthalat× (-)
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla
Kaynak:TÜúK
1,6
-2,2
Net ñhracat
Mal ve Hizmet úhracat×
2,1
Stok Deðiímeleri
5,3
4,9
1,6
-3,3
-0,4
-0,6
0,3
Kamu Sektörü
2,5
-0,4
0,6
Mal ve Hizmet Al×mlar×
2,4
0,1
0,1
Maaü, Ücret
Gayri Safi Sabit Sermaye Oluíumu
-0,3
0,0
-0,2
6,6
6,8
0,7
0,1
Yerleüik Hanehalklar×n×n Yurtd×ü× Tüketimi
Devletin Nihai Tüketim HarcamalarÜ
0,5
3,6
3,2
Yerleüik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi (-)
Yerleüik ve Yerleüik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi
Yerleíik HanehalklarÜnÜn Tüketimi
2002 2003
9,4
5,1
2,7
-2,4
-1,9
1,3
4,3
5,6
-0,2
-0,1
-0,2
5,4
0,6
0,0
0,6
0,0
0,0
7,6
7,7
2004
8,4
3,3
1,9
-1,4
0,1
0,5
2,6
3,1
0,5
0,3
0,7
3,9
0,3
0,0
0,3
0,0
0,2
5,7
5,6
6,9
1,9
1,6
-0,3
-0,1
1,5
1,6
3,1
0,3
-0,2
0,1
3,2
0,8
0,0
0,8
-0,1
0,0
3,4
3,3
4,7
3,0
1,8
-1,2
0,6
0,5
0,1
0,6
0,1
0,1
0,2
0,8
0,6
0,1
0,6
0,0
-0,3
3,4
3,8
2005 2006 2007
(Harcamalar Yöntemine Göre, Sabit Fiyatlarla, Puan)
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Sektör KatkÜlarÜ
-9,6
-2,9
6,6
-7,6
-2,0
-5,2
-7,2
0,2
0,1
0,3
-6,9
0,4
0,0
0,5
0,1
0,0
-7,4
-7,2
I
0,7 -14,6
-1,2
0,7
1,9
0,3
-1,0
-1,0
-2,0
0,3
0,2
0,4
-1,5
0,2
0,0
0,2
-0,1
-0,1
-0,3
-0,2
2008
III
IV
0,2
0,1
0,4
0,1
2,2
0,1
0,5 2,3
0,3
0,7
0,7
0,1
0,8
0,2
0,3
3,4 -1,4
0,0
0,1
0,0 -2,9
2,8 -4,0
-7,6 -2,7 6,0 -4,7
-6,2 -3,1
2,7
1,9 -1,3
1,7 -0,9
0,3 2,2 -2,1
-2,8 -1,4
3,3
-3,8
-2,1 -1,5 -0,6 -1,5
-4,0 -2,2
-6,1 -3,7 -0,6 -4,4
0,1 -0,1
-0,1 -0,1 -0,4 -0,2
0,0 -0,2 -0,4 -0,1
-6,1 -3,9 -1,1 -4,5
0,0
0,1
0,0
0,1
0,5
-0,8 -0,8
-11,1
-7,8
-2,9
5,0
-5,6
-2,0
-4,6
-6,6
0,2
0,0
0,2
-6,5
0,2
0,1
0,3
0,1
0,2
-4,0
-4,2
11,0
5,1
1,5
-3,5
4,2
1,3
3,4
4,7
-0,1
-0,1
-0,1
4,6
0,2
0,0
0,3
0,1
0,0
5,4
5,4
2009
2010
Ocak- OcakYÜllÜk Haziran Haziran
-1,2 -1,3 3,5 -1,5
II
2009
192
Kaynak:TÜúK
TarÜm
8,8
Tar×m, Avc×l×k ve Ormanc×l×k
9,3
Bal×kç×l×k
-10,7
Sanayi
2,7
Madencilik ve Taüocakç×l×ù×
-2,4
úmalat Sanayi
2,9
Elektrik, Gaz, Buhar ve S×cak Su Üretimi ve Daù.
3,3
Hizmetler
5,5
únüaat
13,9
Ticaret
5,9
Toptan ve Perakende Ticaret
6,9
Oteller ve Lokantalar
1,5
Ulaüt×rma, Depolama ve Haberleüme
12,1
Mali Arac× Kuruluülar×n Faaliyetleri
-6,0
Konut Sahipliùi
3,5
Gayrimenkul, Kiralama ve úü Faaliyetleri
11,8
Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güv.
0,5
Eùitim
4,6
Saùl×k úüleri ve Sosyal Hizmetler
8,0
Diùer Sosyal, Toplumsal ve Kiüisel Hizmet Faal.
7,0
Eviçi Personel Çal×üt×ran Hanehalklar×
12,2
Sektörler ToplamÜ
5,2
Dolayl× Ölçülen Mali Arac×l×k Hizmetleri (-)
-8,1
Vergi-Sübvansiyon
6,8
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla
6,2
-2,0
-2,2
5,1
7,8
-2,2
8,4
4,9
4,4
7,8
8,3
11,4
-6,2
8,9
-5,1
3,2
4,9
-0,7
0,2
0,8
-0,3
3,1
4,5
-7,1
6,4
5,3
2002 2003
2,8
2,7
9,6
11,3
3,4
11,9
7,1
10,1
14,1
12,7
13,8
6,8
10,7
14,0
3,8
13,2
3,1
1,1
-1,1
4,7
12,7
9,6
14,7
9,9
9,4
7,2
6,6
29,8
8,6
9,0
8,2
14,1
8,7
9,3
8,2
9,5
0,4
11,7
13,6
3,6
10,2
-5,0
4,3
17,8
5,3
10,8
8,5
14,3
10,9
8,4
1,4
1,3
4,1
8,3
5,2
8,4
8,6
8,2
18,5
5,8
6,3
2,5
6,8
14,0
2,7
12,6
0,1
5,2
3,9
9,1
13,5
7,5
17,4
6,6
6,9
2004 2005 2006
-6,7
-7,0
0,7
5,8
8,1
5,6
6,8
6,3
5,7
5,3
5,7
2,1
7,1
9,8
2,1
13,9
1,2
4,8
1,7
5,4
12,2
4,8
9,0
5,9
4,7
2007
I
II
III
2009
IV
3,4
3,6
-0,1
-15,9
-14,3
-16,7
-6,0
-7,7
-19,7
-18,5
-20,6
2,4
-13,0
9,1
3,2
0,6
2,1
1,0
1,7
-2,4
-1,0
-9,4
8,6
-15,0
-11,1
2009
OcakYÜllÜk Haziran
4,3
-1,2
6,2
4,4 2,0 3,5
4,6
-1,3
6,4
4,4 2,4 3,7
-5,7
0,2
-0,4
9,8 -3,3 -0,3
0,3 -20,9 -11,2 -4,2 11,6 -6,7
5,4 -13,0 -15,3 -3,2 3,5 -6,7
-0,1 -22,1 -11,5 -4,2 13,0 -7,0
3,7
-6,1
-5,8 -4,6 1,5 -3,4
1,2
-9,2
-6,2 -1,9 5,0 -3,1
-8,1 -18,5 -20,9 -18,2 -6,4 -16,1
-1,5 -23,6 -13,6 -4,7 9,7 -8,5
-1,5 -26,2 -15,1 -6,9 10,5 -10,2
-2,0
2,9
1,8
4,7 4,0 3,7
1,5 -16,1 -10,0 -4,6 3,2 -7,0
9,1 10,6
7,5
7,8 8,3 8,5
2,3
3,2
3,3
2,8 2,5 2,9
6,7
-0,5
2,0
6,6 9,9 4,5
0,3
2,4
1,8
3,5 3,6 2,9
1,2
0,7
1,3
3,3 3,1 2,0
3,3
0,7
2,9
4,5 4,9 3,2
1,8
-2,9
-1,9
0,8 -0,4 -1,1
5,6
-1,9
0,3
4,6 7,2 2,3
1,3 -12,2
-6,8 -1,5 6,4 -3,4
8,4 10,7
6,6
9,5 11,5 9,7
-0,6 -21,9
-7,7 -7,9 6,4 -8,1
0,7 -14,6
-7,6 -2,7 6,0 -4,7
2008
(úktisadi Faaliyet Kollar×na Göre, Sabit Fiyatlarla, Yüzde)
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Büyüme HÜzlarÜ
0,8
0,5
9,9
16,8
10,6
18,0
5,6
9,3
15,1
15,3
17,0
1,3
10,8
6,8
2,6
9,0
0,6
1,3
3,5
3,1
7,6
10,8
13,1
15,6
11,0
2010
OcakHaziran
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
193
6,2
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla
Kaynak:TÜúK
1,0
1,1
0,0
0,7
0,0
0,7
0,1
3,3
0,7
0,9
0,8
0,0
1,5
-0,6
0,2
0,3
0,0
0,1
0,1
0,1
0,0
5,1
-0,5
0,6
TarÜm
Tar×m, Avc×l×k ve Ormanc×l×k
Bal×kç×l×k
Sanayi
Madencilik ve Taüocakç×l×ù×
úmalat Sanayi
Elektrik, Gaz, Buhar ve S×cak Su Üretimi ve Daù.
Hizmetler
únüaat
Ticaret
Toptan ve Perakende Ticaret
Oteller ve Lokantalar
Ulaüt×rma, Depolama ve Haberleüme
Mali Arac× Kuruluülar×n Faaliyetleri
Konut Sahipliùi
Gayrimenkul, Kiralama ve úü Faaliyetleri
Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güv.
Eùitim
Saùl×k úüleri ve Sosyal Hizmetler
Diùer Sosyal, Toplumsal ve Kiüisel Hizmet Faal.
Eviçi Personel Çal×üt×ran Hanehalklar×
Sektörler Toplam×
Dolayl× Ölçülen Mali Arac×l×k Hizmetleri (-)
Vergi-Sübvansiyon
2002
5,3
-0,2
-0,3
0,0
1,9
0,0
1,9
0,1
2,6
0,4
1,2
1,4
-0,2
1,2
-0,4
0,2
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
4,3
-0,4
0,5
2003
9,4
0,3
0,3
0,0
2,9
0,0
2,7
0,1
6,0
0,8
1,9
1,7
0,2
1,5
1,1
0,2
0,4
0,1
0,0
0,0
0,1
0,0
9,3
0,7
0,8
2004
8,4
0,8
0,7
0,1
2,2
0,1
1,9
0,3
5,2
0,5
1,3
1,2
0,0
1,6
1,1
0,2
0,3
-0,2
0,1
0,2
0,1
0,0
8,2
0,7
0,9
2005
6,9
0,1
0,1
0,0
2,2
0,0
2,0
0,2
4,9
1,1
0,9
0,8
0,1
1,0
1,2
0,1
0,4
0,0
0,1
0,0
0,1
0,0
7,3
0,9
0,6
2006
4,7
-0,7
-0,7
0,0
1,5
0,1
1,3
0,1
3,9
0,4
0,8
0,8
0,0
1,0
0,9
0,1
0,4
0,0
0,1
0,0
0,1
0,0
4,7
0,5
0,5
2007
(úktisadi Faaliyet Kollar×na Göre, Sabit Fiyatlarla, Puan)
0,7
0,4
0,4
0,0
0,1
0,0
0,0
0,1
0,8
-0,5
-0,2
-0,2
0,0
0,2
0,9
0,1
0,2
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
1,2
0,5
-0,1
2008
Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Sektör KatkÜlarÜ
-14,6
I
-0,1
-0,1
0,0
-5,9
-0,1
-5,7
-0,1
-5,9
-1,1
-3,6
-3,7
0,0
-2,5
1,1
0,2
0,0
0,1
0,0
0,0
-0,1
0,0
-11,9
0,7
-2,0
-7,6
II
0,4
0,4
0,0
-3,2
-0,1
-2,9
-0,1
-3,8
-1,3
-2,1
-2,1
0,0
-1,5
0,7
0,2
0,1
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
-6,6
0,4
-0,6
-2,7
III
0,7
0,7
0,0
-1,0
0,0
-0,9
-0,1
-1,1
-1,0
-0,7
-0,8
0,1
-0,6
0,8
0,1
0,2
0,1
0,1
0,0
0,0
0,0
-1,4
0,6
-0,6
2009
6,0
-4,7
IV
YÜllÜk
0,2
0,3
0,2
0,3
0,0
0,0
3,0 -1,8
0,0 -0,1
2,9 -1,7
0,0 -0,1
3,2 -1,9
-0,4 -1,0
1,3 -1,3
1,3 -1,3
0,1
0,1
0,5 -1,0
1,1
0,9
0,1
0,1
0,4
0,2
0,1
0,1
0,1
0,0
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
6,4 -3,4
0,9
0,6
0,5 -0,7
-11,1
11,0
2009
2010
Ocak- OcakHaziran Haziran
0,2
0,1
0,2
0,0
0,0
0,0
-4,5
4,5
-0,1
0,1
-4,3
4,3
-0,1
0,1
-4,9
6,1
-1,2
0,8
-2,8
2,1
-2,9
2,1
0,0
0,0
-2,0
1,6
0,9
0,8
0,2
0,1
0,0
0,4
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
0,1
0,0
0,1
0,0
0,0
-9,2
10,7
0,5
1,0
-1,3
1,3
TÜRKñYE
KENT
194
KIR
úügücüne dahil olmayanlar (Bin Kiüi)
15 ve daha yukar× yaütaki nüfus (Bin Kiüi)
úügücü (Bin Kiüi)
ústihdam (Bin Kiüi)
úüsiz (Bin Kiüi)
úügücüne kat×lma oran× (%)
ústihdam oran× (%)
úüsizlik oran× (%)
Tar×m d×ü× iüsizlik oran× (%)
úügücüne dahil olmayanlar (Bin Kiüi)
15 ve daha yukar× yaütaki nüfus (Bin Kiüi)
úügücü (Bin Kiüi)
ústihdam (Bin Kiüi)
úüsiz (Bin Kiüi)
úügücüne kat×lma oran× (%)
ústihdam oran× (%)
úüsizlik oran× (%)
Tar×m d×ü× iüsizlik oran× (%)
úügücüne dahil olmayanlar (Bin Kiüi)
15 ve daha yukar× yaütaki nüfus (Bin Kiüi)
úügücü (Bin Kiüi)
ústihdam (Bin Kiüi)
úüsiz (Bin Kiüi)
úügücüne kat×lma oran× (%)
ústihdam oran× (%)
úüsizlik oran× (%)
Tar×m d×ü× iüsizlik oran× (%)
7.987
48.041
23.818
21.354
2.464
49,6
44,4
10,3
14,5
24.223
29.191
12.955
11.111
1.844
44,4
38,1
14,2
14,6
16.236
18.850
10.863
10.243
620
57,6
54,3
5,7
14,2
2002
8.443
48.912
23.640
21.147
2.493
48,3
43,2
10,5
13,8
25.272
29.919
13.091
11.287
1.804
43,8
37,7
13,8
14,0
16.828
18.993
10.549
9.860
689
55,5
51,9
6,5
13,0
2003
6.326
47.544
22.016
19.632
2.385
46,3
41,3
10,8
14,2
25.527
33.673
14.472
12.501
1.970
43,0
37,1
13,6
14,1
19.202
13.871
7.545
7.131
414
54,4
51,4
5,5
14,7
2004
6.812
48.359
22.455
20.067
2.388
46,4
41,5
10,6
13,5
25.905
34.139
15.046
13.126
1.920
44,1
38,4
12,8
13,2
19.092
14.220
7.408
6.940
468
52,1
48,8
6,3
14,8
2005
7.027
49.174
22.751
20.423
2.328
46,3
41,5
10,2
12,7
26.423
34.787
15.391
13.518
1.873
44,2
38,9
12,2
12,5
19.396
14.387
7.360
6.905
455
51,2
48,0
6,2
13,4
2006
YÜllar ñtibarÜyla Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun ñígücü Durumu
7.240
49.994
23.114
20.738
2.376
46,2
41,5
10,3
12,6
26.879
35.275
15.635
13.764
1.871
44,3
39,0
12,0
12,3
19.640
14.719
7.479
6.973
506
50,8
47,4
6,8
14,3
2007
7.332
50.772
23.805
21.194
2.611
46,9
41,7
11,0
13,6
26.967
35.697
16.063
14.010
2.053
45,0
39,2
12,8
13,1
19.634
15.075
7.742
7.184
558
51,4
47,7
7,2
15,4
2008
7.326
51.686
24.748
21.277
3.471
47,9
41,2
14,0
17,4
26.938
36.197
16.585
13.839
2.746
45,8
38,2
16,6
17,0
19.611
15.489
8.163
7.438
724
52,7
48,0
8,9
19,1
2009
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
195
6,3
únüaat
39,7
5,1
17,4
37,6
100
8.551
1.110
3.744
8.089
21.524
2001
42,1
4,5
18,5
34,9
100
8.984
958
3.954
7.458
21.354
2002
43,4
4,6
18,2
33,9
100
9.171
965
3.846
7.165
21.147
2003
46,0
4,9
20,0
29,1
100
9.034
966
3.919
5.713
19.632
2004
Not:2009 Haziran ve 2010 Haziran verileri Nace Rev2''ye göre düzenlenmiütir.
48,0
5,5
20,8
25,7
100
9.628
1.107
4.178
5.154
20.067
2005
Not:TÜúK, 2004 y×l×ndan itibaren iügücü rakamlar×n× yeni nüfus projeksiyonlar×na göre revize etmiütir.
Kaynak: TÜúK
40,0
17,7
Sanayi
Hizmetler
36,0
8.637
Hizmetler
Tar×m
1.364
únüaat
100
3.810
Sanayi
Toplam (%)
7.769
21.580
Tar×m
Toplam (Bin Kiíi)
2000
49,2
5,9
20,9
24,0
100
10.051
1.196
4.269
4.907
20.423
2006
49,8
5,9
20,8
23,5
100
10.327
1.231
4.314
4.867
20.738
2007
49,5
5,9
21,0
23,7
100
10.495
1.241
4.441
5.016
21.194
2008
YÜllar ñtibarÜyla Sivil ñstihdamÜn ñktisadi Faliyetlere Göre DaðÜlÜmÜ
(Bin Kiíi, 15 + Yaí, Yüzde)
50,0
5,9
19,4
24,7
100
10.644
1.249
4.130
5.254
21.277
2009
49,0
6,6
18,1
26,4
100
10.747
1.439
3.973
5.787
21.947
2009
Haziran
47,4
6,7
19,3
26,5
100
11.139
1.580
4.536
6.233
23.488
2010
Haziran
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
ñísizlik SigortasÜ Ödemeleri
2009
ñísizlik Ödeneði
Alan SayÜsÜ
2010
Ödeme MiktarÜ
(Bin TL)
ñísizlik Ödeneði Alan
SayÜsÜ
Ocak
244.359
87.035
231.829
79.913
ûubat
281.882
100.206
231.536
79.553
Mart
311.513
108.422
219.745
75.427
Nisan
317.766
107.798
204.166
69.917
May×s
313.860
105.328
190.383
64.926
Haziran
306.213
101.561
180.117
62.295
Temmuz
292.947
97.446
183.383
64.936
Aùustos
279.258
93.988
181.099
64.491
Eylül
252.112
83.257
Ekim
237.521
79.759
Kas×m
223.706
75.019
Aral×k
218.493
74.455
Toplam
1.114.274
Kaynak: Türkiye úü Kurumu
Not: úüsizlik ödeneùi alanlar×n say×lar× kümülatif( birikimli) deùerler olduùu için toplamlar× al×nmam×üt×r.
196
Ödeme MiktarÜ
(Bin TL)
561.457
197
Kaynak: TCMB
CARñ ñìLEMLER DENGESñ
DIì TñCARET DENGESñ
Genel Mal Ticareti
úhracat f.o.b.
úthalat f.o.b.
Parasal Olmayan Alt×n (net)
Limanlardan Saùlanan Mallar
HñZMETLER DENGESñ
Taü×mac×l×k
Turizm
únüaat Hizmetleri
Sigorta Hizmetleri
Finansal Hizmetler
Diùer Ticari Hizmetler
Resmi Hizmetler
Diùer Hizmetler
GELñR DENGESñ
Ücret Ödemeleri
Yat×r×m Geliri
Doùrudan Yat×r×mlar
Portföy Yat×r×mlar×
Diùer Yat×r×mlar
Faiz Geliri
Faiz Gideri
CARñ TRANSFERLER
Genel Hükümet
Diùer Sektörler
úüçi Gelirleri
Diùer Transferler
3.760
-3.363
-2.400
34.703
-37.103
-963
9.136
833
6.352
654
-391
1.695
-315
308
-5.000
-5.000
52
-694
-4.358
1.139
-5.497
2.987
201
2.786
2.786
11.375
492
5.923
968
-303
4.080
-268
483
-4.002
-4.002
89
-434
-3.657
1.168
-4.825
4.764
204
4.560
4.560
2001
-9.920
-22.057
-20.157
30.825
-50.982
-1.900
2000
-4.554
-108
-835
-3.611
784
-4.395
2.433
497
1.936
1.936
-400
-68
-566
627
-4.554
7.885
861
6.599
832
-626
-6.390
-5.035
40.666
-45.701
-1.355
2002
-5.557
-440
-1.207
-3.910
634
-4.544
1.020
291
729
729
-83
-26
-708
79
-5.557
10.511
-523
11.090
682
-7.515
-13.489
-10.967
52.318
-63.285
-2.522
2003
-5.609
-799
-1.195
-3.615
697
-4.312
1.117
313
804
804
-89
129
-721
454
-5.609
12.797
-1.064
13.364
724
-14.431
-22.736
-19.329
68.444
-87.773
-3.407
2004
-41
-200
-874
168
-5.839
-60
-5.779
-850
-924
-4.005
1.005
-5.010
1.454
603
851
851
-22.198
-33.080
-29.206
77.847
-107.053
-3.754
-120
15.267
60
15.280
874
2005
Cari ñílemler HesabÜ
(Milyon $)
-32.193
-41.057
-37.549
92.537
-130.086
-3.345
-163
13.612
367
14.110
879
-618
-247
-434
-920
475
-6.656
-72
-6.584
-1.053
-662
-4.869
1.453
-6.322
1.908
621
1.287
1.111
176
2006
-38.311
-46.795
-42.277
113.865
-156.142
-4.354
-164
13.344
-364
15.227
759
-899
-228
-821
-733
403
-7.103
-67
-7.036
-2.100
383
-5.319
2.158
-7.477
2.243
809
1.434
1.209
225
2007
-41.946
-53.021
-51.406
136.314
-187.720
-1.365
-250
17.121
-134
18.445
974
-684
-137
-1.287
-778
722
-8.159
-66
-8.093
-2.610
972
-6.455
2.022
-8.477
2.113
728
1.385
1.431
-46
2008
-13.963
-24.896
-27.525
104.610
-132.135
3.007
-378
16.305
1.034
17.103
1.090
-537
-362
-1.464
-846
287
-7.671
-105
-7.566
-2.262
267
-5.571
1.685
-7.256
2.299
1.190
1.109
934
175
2009
Ocak-Temmuz
2009 2010
-7.854 -24.230
-10.847 -26.251
-13.773 -26.559
56.962 66.315
-70.735 -92.874
3.118
594
-192
-286
6.707 5.835
387
112
7.322 7.339
655
458
-303
-338
-154
-148
-755
-966
-557
-545
112
-77
-4.772 -4.472
-58
-69
-4.714 -4.403
-1.512 -1.362
-28
-382
-3.174 -2.659
1.225
565
-4.399 -3.224
1.058
658
528
249
530
409
495
413
35
-4
198
Kaynak : TCMB
SERMAYE VE FñNANS HESAPLARI
Doðrudan YatÜrÜmlar
Yurtd×ü×nda
Yurtiçinde
Portföy YatÜrÜmlarÜ
VarlÜklar
Genel Hükümet
Bankalar
Diùer Sektörler
Yükümlülükler
Hisse Senetleri
Borç Senetleri
Diðer YatÜrÜmlar
VarlÜklar
Ticari Krediler
Krediler
Bankalar×n Döviz Varl×klar×
Diùer Varl×klar
Yükümlülükler
Ticari Krediler
Krediler
Mevduatlar
Diùer Yükümlülükler
Yükümlülükler úçin Bilgi : Uzun Vade
K×sa Vade
IMF Kredileri
Rezerv VarlÜklar
Resmi Rezervler
Döviz Varl×klar×
Menkul K×ymetler
NET HATA NOKSAN
12.581
112
-870
982
1.022
-593
-33
-680
120
1.615
489
1.126
11.801
-1.939
-26
116
-1.690
-339
13.740
805
12.868
-20
87
4.276
6.113
3.351
-354
-354
-1.545
1.191
-2.661
2000
-1.633
2.855
-497
3.352
-4.515
-788
-36
-281
-471
-3.727
-79
-3.648
-2.667
-601
-445
-734
927
-349
-2.066
-1.930
614
-832
82
-1.131
-11.165
10.230
2.694
2.694
404
2.290
-2.127
2001
1.384
939
-143
1.082
-593
-2.096
-42
-1.437
-617
1.503
-16
1.519
7.191
-777
-921
19
594
-469
7.968
2.483
5.040
348
97
2.105
-502
6.365
-6.153
-6.153
1.763
-7.916
-758
2002
3.065
1.222
-480
1.702
2.465
-1.386
-33
-932
-421
3.851
905
2.946
3.425
-986
-910
-404
724
-396
4.411
2.181
754
1.368
108
-808
5.269
-50
-4.047
-4.047
-99
-3.948
4.450
2003
13.360
2.005
-780
2.785
8.023
-1.388
-25
-666
-697
9.411
1.427
7.984
4.156
-6.983
-1.635
617
-5.965
0
11.139
4.201
6.133
647
158
6.165
8.492
-3.518
-824
-824
-1.267
443
1.071
2004
19.460
8.967
-1.064
10.031
13.437
-1.233
-20
-1.285
72
14.670
5.669
9.001
14.903
-578
-413
177
-342
0
15.481
3.074
11.605
489
313
13.302
7.532
-5.353
-17.847
-17.847
-2.327
-15.520
2.738
2005
Sermaye ve Finans HesaplarÜ
(Milyon $)
32.064
19.261
-924
20.185
7.373
-4.029
-42
-3.754
-233
11.402
1.939
9.463
11.544
-13.437
-2.419
-725
-10.293
0
24.981
674
19.403
4.622
282
26.612
2.880
-4.511
-6.114
-6.114
-91
-6.023
129
2006
36.692
19.941
-2.106
22.047
717
-2.063
-116
-1.844
-103
2.780
5.138
-2.358
24.066
-4.853
-1.466
139
-3.526
0
28.919
4.231
27.659
-3.323
352
32.277
625
-3.983
-8.032
-8.032
-3.481
-4.551
1.619
2007
36.305
15.720
-2.549
18.269
-5.046
-1.276
-32
-367
-877
-3.770
716
-4.486
24.574
-10.935
1.723
-97
-9.065
-3.496
35.509
1.565
30.138
3.387
419
23.921
9.887
1.701
1.057
1.057
-889
1.946
5.641
2008
9.328
6.296
-1.553
7.849
196
-2.742
-31
-2.010
-701
2.938
2.827
111
2.947
10.191
-1.399
-491
6.054
6.027
-7.244
-1.122
-12.652
4.587
1.943
-9.841
3.277
-680
-111
-111
-2.898
2.787
4.635
2009
Ocak-Temmuz
2009
2010
1.590 24.761
4.097
3.344
-899
-1.043
4.996
4.387
873 10.809
-1.452
-848
-5
-2
-1.093
366
-354
-1.212
2.325 11.657
1.276
1.322
1.049
10.335
-6.759 17.289
382
3.955
-671
-42
-785
-453
-225
4.126
2.063
324
-7.141 13.334
-1.581
212
-9.222
-1.237
3.374
14.048
288
311
-5.679
-3.875
-782
18.124
-680
-915
3.379
-6.681
3.379
-6.681
-142
-872
3.521
-5.809
6.264
-531
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
199
Gruplar (Milyon $)
0,2
100
Toplam
50,4
Tüketim mallarÜ
Diðerleri
41,6
Ara mallarÜ
7,8
27.775
Toplam
Sermaye malllarÜ
47
13.987
Tüketim mallarÜ
Diðerleri
11.565
2.176
2000
Ara mallarÜ
Sermaye malllarÜ
Kaynak : TÜúK
PaylarÜ (Yüzde)
100
0,1
48,7
42,7
8,5
31.334
46
15.262
13.369
2.658
2001
100
0,4
51,2
40,6
7,7
36.059
147
18.465
14.657
2.790
2002
100
0,6
51,1
39,1
9,2
47.253
289
24.125
18.494
4.344
2003
100
0,3
48,3
41,1
10,3
63.167
189
30.502
25.946
6.531
2004
100
0,5
47,4
41,2
10,9
73.476
354
34.835
30.290
7.998
2005
100
0,6
44,2
44,2
11,0
85.535
533
37.790
37.788
9.423
2006
491
47.077
67.734
16.725
2008
100
0,4
40,7
46,1
12,8
100
0,4
35,7
51,3
12,7
107.272 132.027
418
43.696
49.403
13.755
2007
ñhracatÜn Ana Mal GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ
100
0,5
39,9
48,7
10,9
102.143
559
40.733
49.734
11.117
2009
100
0,5
38,8
49,9
10,8
64.609
346
25.095
32.208
6.960
2009
100
0,5
39,2
49,8
10,4
72.961
384
28.626
36.338
7.613
2010
Ocak-Aðustos
200
Gruplar (Milyon $)
0,4
100
Toplam
12,7
Tüketim mallarÜ
Diðerleri
66,1
Ara mallarÜ
20,9
54.503
Toplam
Sermaye malllarÜ
199
Diðerleri
6.928
36.010
Ara mallarÜ
Tüketim mallarÜ
11.365
2000
Sermaye malllarÜ
Kaynak : TÜúK
PaylarÜ (Yüzde)
100
0,8
9,2
73,2
16,8
41.399
344
3.813
30.301
6.940
2001
100
1,2
9,5
73,0
16,3
51.554
600
4.898
37.656
8.400
2002
100
0,7
11,3
71,7
16,3
69.340
466
7.813
49.735
11.326
2003
100
0,5
12,4
69,3
17,8
97.540
493
12.100
67.549
17.397
2004
100
0,5
12,0
70,1
17,4
116.774
567
13.975
81.868
20.363
2005
100
0,4
11,5
71,4
16,7
139.576
508
16.116
99.605
23.348
2006
100
0,4
11,0
72,7
15,9
170.063
675
18.694
123.640
27.054
2007
ñthalatÜn Ana Mal GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ
100
0,3
10,6
75,1
13,9
201.964
707
21.489
151.747
28.021
2008
100
0,5
13,7
70,6
15,2
140.928
666
19.290
99.510
21.463
2009
100
0,5
13,3
71,0
15,2
88.034
424
11.669
62.529
13.412
2009
100
0,3
13,0
72,2
14,5
114.878
325
14.963
82.923
16.666
2010
Ocak-Aðustos
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
201
Kaynak: TÜúK
Seçilmií ülke gruplarÜ
OECD Ülkeleri
EFTA Ülkeleri
Karadeniz Ekonomik ñíbirliði
Ekonomik ñíbirliði TeíkilatÜ
BaðÜmsÜz Devletler Topluluðu
Türk Cumhuriyetleri
ñslam KonferansÜ TeíkilatÜ
TOPLAM
AVRUPA BñRLñGñ ÜLKELERñ (AB 27)
TÜRKñYE SERBEST BÖLGELERñ
SINIR TñCARET MERKEZLERñ
DñïER ÜLKELER
Diðer Avrupa (AB Hariç)
Kuzey Afrika
Diðer Afrika
Kuzey Amerika
Orta Amerika ve Karayipler
Güney Amerika
YakÜn ve Orta Doðu
Diðer Asya
Avustralya ve Yeni Zelanda
Diðer Ülke ve Bölgeler
4.197
864
385
3.573
98
135
557
1.331
1.298
1.978
3.261
2.573
572
186
120
1.649
201
167
972
3.297
3.309
874
371
285
2.932
1.150
1.087
2.467
2.095
1.854
316
12.855
11.215
21.307
934
895
324
17.546
15.664
19.585
31.334
2001
27.775
2000
4.725
619
2.279
1.042
3.599
409
24.498
637
122
1.790
3.440
121
197
3.596
430
1.267
2.607
14.206
1.438
20.415
36.059
2002
7.205
899
2.963
1.569
5.044
538
31.920
197
158
2.348
5.465
131
166
3.973
554
1.577
3.362
17.931
1.928
27.394
47.253
2003
10.214
1.194
3.962
2.206
6.779
667
42.648
84
264
2.544
7.921
193
334
5.207
765
2.203
4.507
24.023
2.564
36.581
63.167
2004
Ülke GruplarÜna Göre ñhracat
(Milyon $)
13.061
1.409
5.057
2.670
8.620
821
47.325
208
271
3.029
10.184
274
411
5.276
1.087
2.544
5.855
29.138
2.973
41.365
73.476
2005
15.007
1.982
6.993
3.341
11.584
1.189
54.481
192
327
3.942
11.316
341
548
5.439
1.469
3.097
7.962
34.633
2.967
47.935
85.535
2006
20.311
2.874
10.088
4.700
16.784
1.328
65.675
857
343
5.227
15.081
514
549
4.541
1.947
4.030
10.843
32.597
3.749
13.938
6.248
20.867
3.262
70.472
1.410
435
7.074
25.430
901
829
4.802
3.212
5.850
15.678
65.622
6,6
0,3
43.930
3.008
63.390
132.027
2008
2.943
60.399
107.272
2007
28.665
3.397
8.763
5.945
12.339
4.327
54.217
561
360
6.704
19.208
678
597
3.561
2.735
7.446
11.359
53.209
1.957
46.977
102.143
2009
18.733
2.101
5.373
3.706
7.594
3.445
33.961
441
216
3.861
12.500
347
374
2.239
2.002
5.040
7.656
34.677
1.238
28.694
64.609
20.892
2.463
6.700
4.640
8.951
1.887
37.970
72
248
5.617
14.677
770
454
2.717
1.468
4.842
7.336
38.202
1.331
33.427
72.961
Ocak-Aðustos
2009 2010
202
457
Diðer Afrika
6.746
1.543
5.693
Karadeniz Ekonomik ñíbirliði
Ekonomik ñíbirliði TeíkilatÜ
BaðÜmsÜz Devletler Topluluðu
Kaynak: TÜúK
ñslam KonferansÜ TeíkilatÜ
6.321
628
1.155
EFTA Ülkeleri
Türk Cumhuriyetleri
36.821
1.208
OECD Ülkeleri
Seçilmií ülke gruplarÜ
Diðer Ülke ve Bölgeler
305
6.933
Diðer Asya
Avustralya ve Yeni Zelanda
3.373
551
80
YakÜn ve Orta Doðu
Güney Amerika
Orta Amerika ve Karayipler
4.167
2.257
Kuzey Afrika
Kuzey Amerika
6.149
25.480
Diðer Avrupa (AB Hariç)
DñïER ÜLKELER
496
28.527
AVRUPA BñRLñGñ ÜLKELERñ (AB 27)
TÜRKñYE SERBEST BÖLGELERñ
54.503
TOPLAM
2000
5.540
283
4.630
1.238
5.553
1.481
26.011
741
232
4.884
3.016
410
41
3.390
704
2.115
5.738
21.272
303
19.823
41.399
2001
6.072
468
5.555
1.548
6.588
2.512
32.985
1.013
313
6.530
3.186
541
103
3.421
558
2.138
7.487
25.290
575
25.689
51.554
2002
8.195
623
7.777
2.736
9.298
3.396
43.899
662
247
9.644
4.455
1.012
169
3.741
820
2.519
10.341
33.611
589
35.140
69.340
2003
10.631
754
12.927
3.218
15.368
3.911
59.650
67
302
15.500
5.585
1.271
209
5.114
1.589
3.231
15.757
48.626
811
48.103
97.540
2004
14.459
1.267
17.253
5.108
20.480
4.440
66.107
158
321
20.581
7.967
1.747
287
5.823
1.835
4.212
20.386
63.318
760
52.696
116.774
2005
Ülke GruplarÜna Göre ñthalat
(Milyon $)
2007
1.224
68.612
19.111
1.967
23.373
8.102
27.021
4.522
77.813
105
399
25.658
10.568
2.131
335
6.936
2.526
4.878
25.695
21.524
2.669
31.263
9.972
34.809
5.775
91.857
66
672
33.658
12.641
2.671
448
9.033
3.168
3.616
34.254
79.231 100.227
944
59.401
139.576 170.063
2006
2009
29.179
4.279
42.614
13.221
45.632
6.218
102.902
45
876
38.087
17.628
3.260
560
13.404
2.503
5.267
44.196
125.827
1.334
74.802
17.970
2.874
26.045
7.011
28.299
2.781
75.143
133
648
29.138
9.595
2.286
476
9.513
2.158
3.542
25.886
83.375
965
56.587
201.964 140.928
2008
11.204
1.824
16.461
4.292
17.853
1.716
46.936
42
524
17.854
6.061
1.453
277
6.065
1.475
2.302
16.272
52.325
603
35.105
88.034
17.318
2.918
19.751
8.125
21.314
2.476
59.645
550
270
25.713
9.916
1.789
363
7.980
1.292
2.852
19.285
70.010
569
44.299
114.878
Ocak-Aðustos
2009
2010
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
203
Kaynak: Hazine Müsteüarl×ù×
Kredi Mektuplu DTH
Diùer
Özel Sektör
Finansal Kuruluülar
Bankalar
Bankac×l×k D×ü×
Finansal Olmayan Kuruluülar
Uzun Vadeli DÜí Borçlar
Kamu
Genel Yönetim
Merkezi Yönetim
Mahalli údareler
Fonlar
Finansal Kuruluülar
Bankalar
Bankac×l×k D×ü×
Finansal Olmayan Kuruluülar
KúT'ler
Diùer
TCMB
TCMB Kredileri
Kredi Mektuplu DTH
Garantisiz Ticari Borçlar
Özel Sektör
Finansal Kuruluülar
Bankalar
Bankac×l×k D×ü×
Finansal Olmayan Kuruluülar
TCMB
Finansal Kuruluülar
Finansal Olmayan Kuruluülar
Toplam DÜí Borç Stoku
Borçlulara Göre DÜí Borçlar
KÜsa Vadeli DÜí Borçlar
Kamu
Genel Yönetim
1.461
0
653
627
26
25.187
15.439
15.439
0
9.748
90.301
47.621
42.186
39.514
2.123
549
1.709
1.709
0
3.725
3.498
228
13.437
3.705
9.724
8
29.244
7.581
4.552
3.029
21.662
1.019
0
752
732
20
14.632
6.978
6.978
0
7.654
97.189
46.110
40.961
38.729
1.709
522
1.495
1.495
0
3.654
3.435
219
23.599
13.643
9.948
8
27.480
4.789
3.211
1.578
22.691
16.403
1.019
0
28.301
2.461
1.000
2001
113.592
2000
118.602
2002
915
0
1.655
1.640
15
13.854
5.429
5.429
0
8.425
113.121
63.619
58.855
56.773
1.460
621
984
984
0
3.780
3.561
219
20.348
8.068
12.272
8
29.155
4.792
3.024
1.768
24.363
16.424
915
0
129.545
2003
1.341
0
2.860
2.849
11
18.812
8.351
8.351
0
10.461
121.090
69.503
65.161
63.346
1.281
534
765
765
0
3.577
3.313
264
21.513
7.272
14.232
9
30.074
5.285
3.133
2.153
24.789
23.013
1.341
0
144.103
1.815
25
3.287
3.286
1
27.078
13.118
12.714
404
13.960
128.779
73.828
70.114
68.583
1.113
418
656
656
0
3.058
2.840
218
18.123
2.995
15.119
9
36.828
8.576
5.798
2.778
28.252
32.205
1.840
0
160.984
2004
(Milyon $)
1.733
400
2.763
2.762
1
33.387
17.210
16.562
648
16.177
131.625
68.278
65.922
64.643
961
318
318
318
0
2.039
1.894
145
12.662
0
12.654
8
50.684
16.073
12.341
3.732
34.612
38.283
2.133
0
169.908
2005
1.555
195
2.563
2.562
1
38.310
20.702
19.993
709
17.608
165.219
69.837
67.855
66.576
1.031
248
487
487
0
1.496
1.390
106
13.115
0
13.106
9
82.267
28.515
22.077
6.437
53.752
42.623
1.750
0
207.842
2006
Borçlulara Göre Toplam DÜí Borç Stoku
2007
2.163
0
2.282
2.281
1
38.690
16.629
16.167
462
22.061
206.438
71.361
68.812
67.120
1.505
187
620
620
0
1.929
1.812
117
13.519
0
13.510
9
121.557
41.913
30.941
10.971
79.645
43.135
2.163
0
249.573
2008
100
1.874
1.873
1
45.326
21.832
21.613
219
23.494
226.677
75.037
72.361
69.757
2.466
138
590
590
0
2.086
1.892
194
12.192
0
12.183
9
139.448
41.106
30.049
11.057
98.342
3.148
50.448
3.248
0
277.125
2009
3.598
0
1.776
1.775
1
44.032
22.248
21.947
301
21.784
218.907
79.854
77.139
74.054
2.995
91
1.106
1.106
0
1.609
1.437
172
11.529
0
11.520
9
127.523
35.494
27.993
7.501
92.029
49.406
3.598
0
268.313
4.697
0
1.669
1.668
1
47.993
26.499
26.164
335
21.494
212.435
80.223
77.672
74.471
3.111
90
1.204
1.204
0
1.347
1.190
157
10.876
0
10.867
9
121.336
33.197
26.746
6.451
88.139
54.359
4.697
0
266.794
2010 Ç1
5.669
0
1.511
1.510
1
54.784
32.885
32.537
348
21.899
204.375
79.101
76.645
73.524
3.047
74
1.219
1.219
0
1.237
1.089
148
9.873
0
9.864
9
115.402
32.263
26.481
5.782
83.139
61.964
5.669
0
266.339
2010 Ç2
Yıllık Ekonomik Rapor 2010
204
Download