Monopol Copyright©2004 South-Western 15 • Rekabetçi firma fiyat alıcı, monopol firması ise fiyat yapıcıdır. Copyright © 2004 South-Western • Bir firmanın monopol olabilmesi için aşağıdaki iki şartın mevcut olması gerekir: • Firma, ürününün tek satıcısı olmalıdır. • Firmanın ürününün yakın ikamesi olmamalıdır. Copyright © 2004 South-Western NEDEN MONOPOLLER ORTAYA ÇIKAR? • Monopollerin ortaya çıkmasının temel nedeni giriş engelleridir. Copyright © 2004 South-Western NEDEN MONOPOLLER ORTAYA ÇIKAR? • Giriş engellerinin (bariyerlerin) üç nedeni vardır: • Kilit kaynağın sahipliği. • Hükümetin tek bir firmaya bir malın üretimi için ayrıcalıklı yetki vermesi. • Üretim maliyetlerini yapısı nedeniyle tek bir firmanın üretiminin birden fazla firmanın üretimine göre daha etkin olması. Copyright © 2004 South-Western Monopol Kaynakları • Kilit bir kaynağa ayrıcalıklı olarak sahip olmak monopolün potansiyel bir nedenidir. Ancak pratikte monopoller bu nedenden ötürü çok ender olarak ortaya çıkarlar. Copyright © 2004 South-Western Hükümetin Yarattığı Monopoller • Hükümetler tek bir firmaya belli piyasalarda bir malın tek satıcısı olma ayrıcalığını tanıyabilirler. Bu durumda bu piyasalara artık başka firmaların girmesi devlet tarafından yasaklanmış olur. Copyright © 2004 South-Western Hükümetin Yarattığı Monopoller • Patent ve telif hakkı (copyright) yasaları hükümetin kamu çıkarını gözeterek monopol oluşturmasının iki önemli örneğidir. Copyright © 2004 South-Western Doğal Monopoller • Bir piyasada tek bir firmanın tüm piyasaya mal sağlaması, iki ya da daha fazla firmanın mal sağlamasından daha az maliyetli ise doğal monopol oluşur. Copyright © 2004 South-Western Doğal monopoller • Doğal monopol ölçek ekonomilerinin mevcut olduğu üretim düzeylerinde ortaya çıkar. Copyright © 2004 South-Western Figür 1 Monopolün Nedeni Olarak Ölçek Ekonomileri Maliyet ATC 0 Q Copyright © 2004 South-Western MONOPOLLER ÜRETİM VE FİYATLAMA KARARLARINI NASIL ALIRLAR? • Monopol ile Rekabetçi firma arasındaki farklar • Monopol • • • • Malın tek üreticisidir Firma (ve piyasa) talep eğrisi negatif eğimlidir Fiyat yapıcıdır (fiyatı belirler) Satışları artırmak için fiyat düşürebilir • Rekabetçi firma • • • • Çok sayıda üreticiden sadece biridir Firma talep eğrisi yataydır Fiyat alıcıdır (fiyatı veri kabul eder) Aynı fiyattan istediği kadar satar (fiyatı değiştiremez). Copyright © 2004 South-Western Figür 2 Rekabetçi Firmaların ve Monopolün Talep Eğrileri (a) Rekabetçi Firmanın Talep Eğrisi (b) Monopolcünün Talep Eğrisi P P D D 0 Q Q 0 Copyright © 2004 South-Western Monopolün Hasılatı • Toplam Hasılat P Q = TR • Ortalama Hasılat TR/Q = AR = P • Marjinal Hasılat DTR/DQ = MR Copyright © 2004 South-Western Tablo 1 Monopolün Toplam, Ortalama ve Marjinal Hasılatı Copyright©2004 South-Western Monopolün Hasılatı • Monopolün Marjinal Hasılatı • Monopol firmasının marjinal hasılatı daima fiyatından daha düşüktür. • Talep eğrisi aşağı doğru eğimlidir. • Monopol bir birim daha fazla satmak için fiyatını düşürdüğünde bütün diğer satışlarından elde ettiği hasılat da (fiyatın düşmesi nedeniyle) düşer. Copyright © 2004 South-Western Monopolün Hasılatı • Monopolün Marjinal Hasılatı • Bir monopol satışlarını artırdığında toplam hasılat ( P x Q ) üzerinde iki etki ortaya çıkar. • Miktar etkisi nedeniyle Q artar. • Fiyat etkisi nedeniyle P artar. Copyright © 2004 South-Western Figür 3 Monopolde Talep ve Marjinal-Hasılat Eğrisi P $11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 –1 –2 –3 –4 D (AR) Marjinal hasılat (MR) 1 2 3 4 5 6 7 8 Q Copyright © 2004 South-Western Kâr Maksimizasyonu • Monopol marjinal hasılatın marjinal maliyete eşit olduğu yerde üretim yaparak kârını maksimize eder. • Kâr maksimizasyonunu sağlayan üretim miktarına karşılık gelen fiyat, talep eğrisi sayesinde tespit edilebilir. Copyright © 2004 South-Western Figür 4 Monopolün Kâr Maksimizasyonu 2. Talep eğrisi üzerinde kâr maksimizasyonunu sağlayan miktara karşılık gelen fiyat bulunur Maliyet ve Hasılat 1. MR ve MC eğrilerinin kesiştiği yerdeki miktar, kâr maksimizasyonunu sağlayan miktardır. B Monopol fiyatı ATC A D MC MR 0 Q QMAX Q Q Copyright © 2004 South-Western Kâr Maksimizasyonu • Monopol ile tam rekabetin karşılaştırılması: • Tam rekabette fiyat marjinal maliyete eşittir. P = MR = MC • Monopolde fiyat marjinal maliyetin üzerindedir. P > MR = MC Copyright © 2004 South-Western Monopolün kârı • Kâr toplam hasılattan toplam maliyetin çıkarılmasına eşittir. • Kâr = TR - TC • Kâr = (TR/Q - TC/Q) Q • Kâr = (P - ATC) Q Copyright © 2004 South-Western Figür 5 Monopolün Kârı Maliyet ve Hasılat MC P E B Monopol kârı ATC D ATC C D MR 0 QMAX Q Copyright © 2004 South-Western Monopolün kârı • Fiyat ortalama toplam maliyetten yüksek olduğu sürece monopol firması kâr elde edecektir. Copyright © 2004 South-Western Figür 6 İlaç Piyasası Maliyet ve Hasılat Fiyat (paten süresi içerisinde) Fiyat (paten süresi geçtikten sonra) 0 MC MR Monopolde miktar D Tam Rekabette miktar Q Copyright © 2004 South-Western MONOPOL NEDENİYLE OLUŞAN REFAH KAYBI • Bir rekabetçi firmayla karşılaştırıldığında, monopol fiyatı marjinal maliyetin üzerinde tutar. • Tüketiciler açısından monopoldeki bu yüksek fiyat iyi değildir. • Ancak, monopol firmasının sahipleri açısından bu yüksek fiyat çok iyidir. Copyright © 2004 South-Western Figür 7 Etkin çıktı düzeyi P MC Alıcılara faydası Monopole maliyeti D Alıcılara (tüketiciye faydası) faydası Monopole maliyeti Q 0 Alıcılara faydası satıcılara maliyetinden daha fazla. Alıcılara faydası satıcılara maliyetinden daha az. Etkin miktar Copyright © 2004 South-Western Toplumsal Kayıp • Monopol fiyatı marjinal maliyetin üzerinde belirlediği için tüketicinin ödeme rızası ile üreticinin maliyeti arasında bir fark oluşur. • Bu fark satılan miktarın toplumsal açıdan optimum olan miktarın altında kalmasına yol açar. Copyright © 2004 South-Western Figür 8 Monopolün Yarattığı Kayıp P Toplumsal kayıp MC Monopol fiyatı MR D 0 Monopoly Etkin miktarı miktar Q Copyright © 2004 South-Western Copyright © 2004 South-Western Toplumsal Kayıp • Monopolün etkinsizliği • Monopol firması toplumsal açıdan etkin olan miktardan daha az üretim yapar. Copyright © 2004 South-Western Toplumsal Kayıp • Monopolün yarattığı toplumsal kayıp verginin yarattığı toplumsal kayba benzer. • İki durum arasındaki fark şudur: Vergi nedeniyle devlet gelir elde eder, monopol nedeniyle ise monopol firması yüksek kâr elde eder. Copyright © 2004 South-Western MONOPOLLERLE İLGİLİ KAMU POLİTİKASI • Hükümet monopol sorunu konusunda şu dört yoldan birini izleyebilir. • Monopolleşmiş endüstrileri daha rekabetçi hale getirebilir. • Monopollerin davranışlarını regüle edebilir (düzenleyebilir). • Bazı özel monopolleri kamu girişimine dönüştürebilir. • Hiçbir şey yapmayabilir. Copyright © 2004 South-Western Anti-tröst Yasaları ile Rekabetin Artırılması • Anti-tröst yasaları monopol gücünü kısmaya yönelik mevzuattır. • Anti-tröst yasaları hükümete rekabeti artırması için çeşitli seçenekler sunar. • Hükümetin şirket birleşmelerini engellemesine izin verir. • Hükümetin şirketleri parçalamasına izin verir. • Şirketlerin piyasaları daha az rekabetçi hale getiren davranışlar sergilemesini engeller. Copyright © 2004 South-Western Anti-tröst Yasaları ile Rekabetin Artırılması • İki Önemli Anti-tröst Yasası • Sherman Antitrust Act (1890) • Zamanın büyük ve güçlü tröstlerinin piyasa gücünü kırdı. • Clayton Act (1914) • Hükümetin gücünü artırdı ve özel davaları mümkün kıldı. Copyright © 2004 South-Western Regülasyon • Hükümet monopol fiyatlarını regüle edebilir. • Eğer fiyat marjinal maliyete eşit olursa kaynak dağılımı etkin olur. Copyright © 2004 South-Western Figür 9 Doğal Monopol Durumunda Marjinal Maliyet Fiyatlaması P ATC Regüle fiyat ATC Zarar MC D 0 Q Copyright © 2004 South-Western Copyright © 2004 South-Western Regülasyon • Pratikte retülatörler monopolcülerin bir miktar kâr elde etmelerine imkan verirler. Bu nedenle fiyat marjinal maliyetin biraz üzerinde olur. Copyright © 2004 South-Western Kamu Mülkiyeti • Özel bir firma tarafından işletilen doğal bir monopolü regüle etmek yerine hükümet monopolü kendisi işletebilir (örneğin şehir suyu şebekesi). Copyright © 2004 South-Western Hiçbir Şey Yapmamak • Eğer piyasa başarısızlığı kamu politikalarının yaratacağı sorunlarla karşılaştırıldığında daha düşük düzeyde ise hükümet hiçbir şey yapmayabilir. Copyright © 2004 South-Western FİYAT FARKLILAŞTIRMASI • Fiyat farklılaştırması, aynı malın, maliyeti aynı olduğu halde, farklı tüketicilere farklı fiyatlardan satılmasıdır. Copyright © 2004 South-Western FİYAT FARKLILAŞTIRMASI • Fiyat farklılaştırması rekabetçi bir piyasada mümkün değildir, çünkü piyasa fiyatından satan çok sayıda firma bulunmaktadır. Firmanın fiyat farklılaştırması yapabilmesi için en azından bir miktar piyasa gücünün bulunması gerekir. • Tam Fiyat Farklılaştırması • Monopolcü her tüketicinin ödeme rızasını bildiği ve her bir tüketiciye farklı bir fiyatla satış yaptığı zaman tam fiyat farklılaştırması gerçekleşir. Copyright © 2004 South-Western FİYAT FARKLILAŞTIRMASI • Fiyat farklılaştırmasının iki önemli etkisi: • Monopolcünün kârını artırabilir. • Toplumsal kaybı azaltabilir. Copyright © 2004 South-Western Figür 10 Fiyat Farklılaştırmasının Toplam Refaha Etkisi (a) Tek fiyat uygulayan Monopolcü P Tüketici fazlası Monopol fiyatı Toplumsal kayıp Kâr MC MC 0 Satış miktarı D Q Copyright © 2004 South-Western Copyright © 2004 South-Western Figür 10 Fiyat Farklılaştırmasının Toplam Refaha Etkisi (b) Tam fiyat farklılaştırması uygulayan Monopolcü P Kâr MC D 0 Satılan miktar Q Copyright © 2004 South-Western Copyright © 2004 South-Western FİYAT FARKLILAŞTIRMASI • Fiyat farklılaştırmasının örnekleri • • • • • Sinema biletleri Havayolu fiyatları İndirim kuponları Malî yardım Miktar indirimleri (iki alana üçüncüsü bedava) Copyright © 2004 South-Western SONUÇ: MONOPOLLERİN YAYGINLIĞI • Monopollerin yarattığı sorunlar ne kadar yaygın? • Monopoller yaygın. • Çoğu firma fiyatları üzerinde bir miktar kontrol gücüne sahiptir çünkü sattığı mal diğer firmaların sattığı mallardan farklıdır. • Tam monopol gücüne sahip firmalar azdır. • Çok az mal tam anlamıyla eşsizdir. Copyright © 2004 South-Western Özet • Monopol, piyasada bir malın tek satıcısı olan firmadır. • Talep eğrisi aşağı eğimlidir. • Monopolün marjinal hasılatı daima fiyattan daha düşüktür. Copyright © 2004 South-Western Özet • Rekabetçi bir firma gibi bir monopol de üretim miktarını, marjinal maliyetini marjinal hasılatına eşitleyen düzeyde belirleyerek kârını maksimize eder. • Rekabetçi bir firmadan farklı olarak monopolcü firmanın fiyatı marjinal hasılatının üzerindedir. Bu nedenle fiyat marjinal maliyetin de üzerindedir. Copyright © 2004 South-Western Özet • Bir monopolcünün kâr maksimizasyonunu sağlayan üretim düzeyi, üretici ve tüketici fazlası toplamını maksimize eden üretim düzeyinin altındadır. • Monopol vergi konulması durumunda olduğu gibi toplumsal faydanın azalmasına yol açar. Copyright © 2004 South-Western Özet • Politika belirleyicileri, monopollerin yarattığı soruna anti-tröst yasalarıyla, fiyatların regülasyonuyla veya monopolü kamulaştırarak tepki verebilirler. • Eğer piyasa başarısızlığının yarattığı sorun fazla büyük değil ise politika belirleyicileri hiçbir şey yapmamayı tercih edebilirler. Copyright © 2004 South-Western Özet • Monopolcü farklı müşterilerine ödeme rızalarına göre farklı fiyatlar uygulayarak kârını artırabilir. • Fiyat farklılaştırması ekonomik refahı artırabilir ve toplumsal kaybı azaltabilir. Copyright © 2004 South-Western