Mehmet ÇELİK1 II. ABDÜLHAMİD`İN DIŞ POLİTİKASI

advertisement
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
Mehmet ÇELİK1
II. ABDÜLHAMİD’İN DIŞ POLİTİKASI ÇERÇEVESİNDE
KÜBA’YA GÖNDERİLEN ENVER PAŞA ve FAALİYETLERİ
Özet
Latin Amerika’da ticari açıdan zengin, stratejik konumu itibari ile de önemli bir
ada olan Küba, Avrupa’nın özellikle de İspanya’nın “1898 İspanya-Amerika
Savaşı”na kadar ticaret tekelini oluşturduğu bir sömürgesi durumundaydı.
Küba’daki siyasi ve iktisadi belirsizliklerin yoğun olduğu bu dönemde çatışmalar,
iç karışıklıkları, iç karışıklıklar ise ekonomik ve siyasi açıdan gittikçe derinleşen
bir krize sürüklenmişti. Bu yönlü hareketleri birbiri ardına bir dizi ayaklanmalar
izlemişti. İspanyollar bu başkaldırılara karşı bazen şiddetle karşılık verirken bazen
de iktisadi ve siyasi reformlar ile durdurmaya çalışıyordu. Küba, bir yönüyle de
Osmanlı Devleti’nin reform çabalarına rağmen çözüme kavuşturulamayan “Girit
Sorunu” ile benzerlik gösteriyordu. Buradan hareketle bu çalışmada, II.
Abdülhamid de çok yönlü dış politikası çerçevesinde bölge ile ilişkilerini
geliştirmek ve adadaki gelişmeleri yakından takip ederek Küba’da izlenen
politikanın Girit konusunda yararlı olup olmayacağını öğrenmek üzere hazırladığı
raporlarla Padişahın gözdesi olmuş ve dış politikasında etkili rol oynamış Enver
Paşa’nın yolculuğu ve hazırladığı raporları anlatılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamid, Küba, Enver Paşa, Amerika, İspanya.
II. ABDÜLHAMID’S FOREIGN POLICY WITHIN THE FRAMEWORK
OF ENVER PASHA SENT TO CUBA AND ACTIVITIES
Summary
Rich in terms of trade in Latin america, due to its strategic location which is an
important name Cuba, europe, especially spain of “the 1898 Spanish-american
war.”was created by a colony of up to the monopoly of the trade. The intensive
political and economic uncertainties in cuba during this period of conflict, internal
disturbances, the internal turmoil was dragged into a deepening economic and
political crisis. This was followed by a series of riots in the directional movements
Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye Cumhuriyeti Tarihi ABD,
celkmehmet@hotmail.com
1
Mehmet Çelik
604
one after the other. While this rebellion against the spaniards respond sometimes
violently, sometimes with economic and political reforms was trying to stop. Cuba,
in one respect, despite the efforts of the ottoman empire, reform can not be
resolved “the problem of crete” was similar to that of. Thus, in this study,
II.Abdulhamid also improve relations with the region within the framework of a
multilateral foreign policy, and on the island of crete will be useful in closely
following the developments in cuba policies to find out whether a report with the
sultan and foreign policy has been a favorite of enver pasha who have played an
influential role in the journey of the report and discusses.
Keywords: Abdulhamid II, Cuba, Enver Pasha, America, Spain.
GİRİŞ
Küba’nın bağımsızlık mücadelesi içinde bulunduğu ayaklanmaların yoğun olduğu bir
dönemde başında bir generalin bulunduğu bir heyetin adaya gönderilmesi, II. Abdülhamid
devrinde Osmanlı Devleti’nin Latin Amerika’ya olan ilgisinin en çarpıcı göstergelerinden
biridir. Bir Karayip ülkesi olan Küba, coğrafi olarak Karayip Denizi ve Kuzey Atlantik
Okyanusu arasındadır. Küba da Avrupa ve Amerika sömürüsünün sonucunda oluşan Latin
Amerika toplumlarından biriydi.216.yüzyılın üçüncü on yılı itibariyle Küba’yı İngilizler,
Fransızlar ve Hollandalılar kuşatmaya başlamıştı.3 17.yüzyıl boyunca çeşitli sınıflar ve
toplumsal kesimler arasındaki farkların daha keskin olduğu Küba’da şeker plantasyonları, geniş
arazileri, çiftlik hayvanları ve büyük sanayileri olan Avrupalı zengin sınıflar güçlü bir oligarşi
oluşturmaktaydı.4 18.yüzyılda Küba’daki tarım ekonomisi, küçük tütün plantasyonları ve
hayvancılık üzerine kuruluydu. Bu sektörel yoğunluk o kadar ciddi bir hal almıştı ki ülke
dışından işçi göçüne de neden olmuştu. Şöyle ki; Ağustos 1878’de Havana’da “Revista
Economica”da yayımlanan bir raporda 1853 ila 1874 yılları arasında kişi başına 100 ila 400
dolar arasında değişen 125.000 vasıfsız Çinli işçi gelmişti.5 Stratejik açıdan büyük önemi olan
Havana’da zanaat da oldukça gelişmişti. Top imal eden büyük bir dökümhanesinin yanında
Latin Amerika’nın ilk tersaneleri olan Havana tersanelerinde ticaret ve savaş gemileri
yapılıyordu.6 Kuzey Amerika’daki 13 koloninin İngiltere’den bağımsızlığını ilan etmesi,
1789’daki büyük Fransız devrimi ve Haitili siyahi kölelerin ayaklanması gibi önemli
uluslararası olaylar, İspanya’nın Amerika’daki birçok sömürgesindeki kalkışmaları besledi.7
Coğrafi yakınlık ve Napolyon Savaşları sırasında Fransa ve Almanya’da bulunan şeker
pancarının ortaya çıkışı, Antillerin en büyük şeker ithalat pazarının Birleşik Devletler olmasına
yol açtı. Henüz 1850’de bir İspanyol sömürgesi olmasına karşın Küba’nın dış ticaretinin üçte
biri Birleşik Devletler ile yapılıyordu.8 1820’ler ile 1830’larda bir dizi bağımsızlıkçı
ayaklanmalar yaşandı. 1843’deki ayaklanmalar bastırıldı. ABD sermayesi Küba’ya özellikle de
Henrique Cardoso; Enzo, Faletto, Dependecy and Development in Latin America, (Çev., Marjory
Mattingly Urquidi), Unıversıty Of Calıfornıa Press, London, 1979,s.XV.
3Jose Canton Navarro, Küba Tarihi, (Çev., Gözde Köz-Ali Somel), Yazılama Yayınevi, İstanbul, 2008, s.45.
4 Navarro, age, s.46-47.
5 Fernando Henrique Cardoso; Enzo, Faletto, age, s.58.
6Eduardo Galeano, Latin Amerika’nın Kesik Damarları, Alan Yayıncılık, (Çev., Atilla Tokatlı-Roza Hakmen), 2.
Baskı, İstanbul, 1988, s.79.
7 Navarro, age. s.53.
8 Galeano, age, s.82.
2Fernando
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
605
II. Abdülhamid’in Dış Politikası Çerçevesinde Küba’ya Gönderilen Enver Paşa ve
Faaliyetleri
şeker, maden ve tütün sektörlerine akmaya başladı. 1895 yılında adadaki yatırımları 50 milyon
doları buldu.9
Küba siyasi olarak İspanya’nın bir kolonisi olarak kalmaya devam ederken ekonomik
olarak ABD’ye bağımlı olmaya başladı. Küba’da İspanyolların adada gelişen özerklik talebine
ödün vermemesi ve vergileri daha da artırması 10 yıl savaşının başlamasına neden oldu 1887’de
iktisadi ve politik anlaşmalar yapılsa da iç politikadaki kaosun derinleşmeşi ve ekonomik
buhranın devam etmesi olumlu neticeyi veremedi. 1896 seçimlerinde Amerika’da William
McKinley Cumhuriyetçi Parti’den başkan seçildi. (24’üncü Başkan) Küba’yı İspanya’dan satın
alarak sorunu çözmeyi düşündüyse de yaptığı zemin yoklamasında İspanya’dan olumlu bir tepki
göremedi. 1897’de iş başına gelen Liberal bir kabine, Küba’nın özerkliği yönünde bazı tedbirler
almaya başladıysa da bu sefer Küba ihtilalcileri ödün vermedi.10 Fakat 1897 yılından itibaren
Küba sorununda Amerika’nın içi iyice karışmaya başladı. Basındaki sansasyonel haberler
kongreyi karar almaya zorladı. Amerikalı tanınmış jeopolitik uzmanlarından Mahan’ın
makalelerinden hareketle Amerika’nın hem Atlantik hem de Pasifik kıyılarının savunması
açısından önemi üzerinde duruyordu. Amerika-İspanya savaşının çıkmasında bu görüşlerin ve
kamuoyunun etkisi olmuştur.11
Havana’da bilinmeyen bir nedenden ötürü limanda Amerikan filosunun havaya uçması ve
260 Amerikan denizcisinin ölmesi, ABD’nin adaya müdahalesini hızlandırdı. Başkan
McKinley, 9 mart 1898’de hiçbir muhalefetle karşılaşmaksızın milli savunma ve onunla
bağlantılı amaçlarda kullanmak üzere 50 milyonluk ödenek alındı ve İspanya’ya bir ültimatom
verildi.12 22 Nisanda Amerikan donanması Küba limanlarını abluka altına aldı. 21 Nisandan
geçerli olmak üzere İspanya’ya savaş ilan etti.13 21 Nisanda ortak karar doğrultusunda İspanyol
hükümetine bir muhtıra verildi ve ABD-İspanya diplomatik ilişkileri kesildi. 1 Ağustos 1899
yılında Küba hükümeti ABD’ye devredildi.14
I.Girit Sorunu ve Çözüm Arayışları
Osmanlı Devleti, yukarıda kısaca tarihini verdiğimiz Küba ile de çok yakından alakadar
olmuştur. Osmanlı Devleti, Küba ile ilişkilerini XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Washington
Elçiliği aracılığı ile yürütmeye başlamıştır.15 Küba’ya resmen şehbender tayin edilinceye kadar
münasebetler Amerika’da Washington ve New York konsoloslukları vasıtasıyla yürütülmüştür.
24 Şubat 1873’te buraya ilk şehbender (konsolos) tayin edilmiş olup bu tarih, ilk resmi
münasebet tarihi olarak kabul edilebilir. Şüphesiz II. Abdülhamid, böyle bir heyeti
göndermesinde ana unsur, İspanya’nın Küba’daki deneyimlerinden yararlanmak istemesidir.
Şöyle ki; 1878’den sonra toprak erozyonlarının yanında yine Ayestefanos ve Berlin
Antlaşmalarının sonucu olarak iki büyük sorunla daha karşılaştı. Bu sorunların biri Girit
Sorunuydu.16 Girit adası, gerek coğrafi konumu, gerekse stratejik önemi açısından Doğu
Akdeniz’in kilit noktası konumundadır. Bu bölge aynı zamanda büyük uygarlıkların kesişme
noktası olduğundan tarihsel süreç içerisinde önemli kültürel akışlar da izlenmiştir.17 Osmanlı
9
Navarro, age. s.85.
Armaoğlu, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), 2.Baskı, TTK, Ankara, 1999, s.734.
11 age, s.735.
12 age. 35
13 age, 36.
14 Navarro, age,.s.107.
15Mehmet Temel, XIX. ve XX. Yüzyılda Osmanlı Latin Amerika İlişkileri, Nehir Yayınları İstanbul, 2004, s.119.
16 Armaoğlu, age, s.555.
17 Ayşe Nükhet Adıyeke, Fethinden Kaybına Girit, Babıali Kültür Yayıncılığı, 2.Baskı, İstanbul,2007, s.239.
10Fahir
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
Mehmet Çelik
606
yönetiminin Venedik ile olan ticari ilişkilerini koruması faktörü; hem de Venedik’in
Akdeniz’deki bu son kalesinde var gücüyle direnmesi etkili olmuştur.
Girit adası Osmanlı İmparatorluğu tarafından feth edildiği andan itibaren özel, ayrıcalıklı
bir yapı içinde oldu. Sonrasında 1821’de Yunan isyanına fiilen katıldığı dönemde Mısır Vali
Mehmet Ali Paşa’nın yönetimine bırakılmış ve 10 yıl süreyle onun yönetiminde özel yapısını
geliştirmiştir.18 1866 yılındaki ayaklanma ile başlayan ve 1869 yılına kadar belli aralıklarla
devam eden Girit Sorunu, söz konusu dönemde Osmanlı Devleti’ni meşgul eden ana konulardan
biri olmakla kalmamış, aynı zamanda Avrupa’nın büyük devletlerinin gündemini belirleyen
önemli meselelerden biri olmuştur.19 Kırım Savaşı’ndan sonra 1866-1869 yılları arasında Girit
halkının özellikle Yunanistan’ın kışkırtmaları ile ayaklandığı görülmüştü. Bu ayaklanma
sonunda Osmanlı Padişahı’nın 10 Ocak 1868 tarihli fermanı ile Girid’e özerklik niteliğinde bir
takım yetkiler tanınmıştı.20 Yunanistan’ın Girit Adası konusunda ısrarcı politika izlemesi Girit
Ada’sını tartışılır duruma getirmişti. 1866 yılından beri süregelen Ayaklanmanın ortaya çıkışı,
gelişimi ve İsyan edenler tarafından öne sürülen talepler ve nihayetinde uluslararası bir hal
alması Girit Sorunu’nu daha çıkmaza sokmuştu.
Sultan II. Abdülhamid, Kübalıların İspanya’dan bağımsızlıklarını almak için başlattıkları
ve otuz yıl kadar süren savaşın sona ermesine doğru Küba’daki savaşın nasıl bir gelişim
gösterebileceği, Kübalıların bağımsızlıklarını kazanmak için yürüttükleri savaş hakkında bilgi
toplayacak ve sorunun çözümü için ortaya konmaya çalışılan çabalardan herhangi birinin,
yakında yer alan Girit’te yaşanan isyanda uygulanmasının yararlı olup olmayacağını
öğrenmekti. Çünkü Avrupalı Devletlerin 1897 Martında ortaya attıkları, Girit için geniş özerklik
planını Osmanlı Devleti zaten kabul etmişti. Fakat Yunanistan, kabul etmeyip savaş yoluna
gitmişti. Bu sebeple devletler, bu konuyu yeniden ele aldılar. Hazırladıkları statüye göre, Girit’e
devletlerin de onayı ile bir Hıristiyan vali tayin edilecekti. Memuriyetler, Müslüman ve
Hıristiyan nüfusuna göre dağıtılacaktı. Osmanlı Devleti buna yanaşmak istememiştir. Bu
nedenle Girit konusunda belirsizlikler baş göstermişti.21 Ayrıca Küba’daki savaşın Osmanlı
Devleti’nin ticari ilişkilerini etkileyip etkilemeyeceği, İspanya Krallığı’nın yerli halkın isyanını
kontrol edebilecek güçte olup olmadığını, Amerika Birleşik Devletleri’nin bu anlaşmazlıktaki
rolünün ne olduğu gibi konularda bazı incelemeler yapmak ve adadaki durumları yerinde
öğrenmek üzere Küba’ya bir heyet göndermeye karar vermişti.22
II. Enver Paşa’nın Ada’ya Gönderilişi
II. Abdülhamid’in bu son hadiseler hakkında rapor hazırlamak üzere yaverlerinden ve
Erkan-ı Harbiye Mirlivası Enver Paşa’yı bu vazifeyi yerine getirmesi için hususi elçi olarak
seçmişti. Abdülhamid’in en becerikli yaverlerinden birisi olan Enver Paşa, Osmanlı
Devleti’nde fikri ve askeri alanda önemli katkıları bulunan iyi bir eğitim alarak yetişmiş
Polonyalı mültecilerin en önemlilerinden ve hakkında detaylı bilgi sahibi olduğumuz Konstanty
Adıyeke, age, s.240.
Aydın, “Girit Ayaklanması (1866-1869)’nın Ortaya Çıkışı ve Uluslararası Bir Sorun Haline Gelişinde
Yunanistan’ın Rolü”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi/Turkish Journal of Social Research,,Yıl:11 Sayı:1,
Ordu, 2007,s.119.
20 Armaoğlu, age, s.557.
21 age., s.563.
22Ernesto Gomez Abaskal, Havana’da Türk Tutkusu 1898, (Çev., Mehmet Necati Kutlu-Ceren
Karaca), Everest
Yayınları, İstanbul, 2009, s.VII; Temel, age, 119; Ömer Faruk Yılmaz, “Küba’daki Osmanlılar”, YediKıta
Dergisi, Sayı:27, İstanbul, 2010, s.20.
18
19Mithat
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
607
II. Abdülhamid’in Dış Politikası Çerçevesinde Küba’ya Gönderilen Enver Paşa ve
Faaliyetleri
Borzecki23’nin oğludur.24 Askeri tarihimizde Mirliva Enver Paşa25, Hasan Enver Paşa26, Ferik
Enver Paşa27 ve Edward Enver28 olarak tanınan Enver Paşa, 1897 Türk-Yunan Muharebesi’ni
Yıldız Sarayı’ndan takip etmek üzere kurulmuş elli kişiden oluşan Askeri Teftiş Heyeti’nin
daimi üyesi olmuştur. Üstün hizmetlerinden ötürü sarayın gözdesi haline gelmiştir.29
II.Abdülhamid devrinde birçok yönüyle dikkat çeken biri olan Paşa, daha önceden de
Abdülhamid’in talimatları doğrultusunda Selanik’te Türk olmayan nüfusun maneviyatını
araştırmakla görevlendirilmişti. Şöyle ki; Enver Paşa, I. Franz Joseph zamanında (1890’ların
başlarında) Avusturya-Macaristan İmparatorluğu nezdinde Ataşemiliterlik yapmıştı.30 Volos’da
işgal kumandanlığında da bulunmuştu.31 1897 Türk-Yunan Savaşı’nı, Yıldız Sarayı’ndan takip
etmek üzere kurulan Askeri Teftiş Heyeti’nin daimi üyesi olmuş ve zaferden sonra generalliğe
yükseltilmişti.32 Balkanlar’da oldukça karmaşık durumlarda önemli hizmetler veren Enver Paşa,
bu çalkantılı şehre bölgedeki durumla ilgili çok özel bir araştırma yapmış33 ve bu konuda birçok
layihalar hazırlamıştı.34
Enver Paşa’nın almış olduğu iyi eğitim, derin askeri bilgisi, Arapça ile Farsçanın yanı sıra
bildiği diğer dilleri de hâkim olması, iyi bir gözlemci olup faydalı raporlar yazabileceği özellikle
de bu sayede Küba’ya göç etmiş Osmanlı tebaasıyla rahatça anlaşabilir düşüncesi ve Ladino
denilen bu şehirdeki Yahudilerin konuştukları İspanyolcaya da vakıf olması sebebiyle Enver
Paşa, İstanbul’dan bir heyet ile yola çıkmıştı.35 Orient Star adlı bir Gemi ile 1897 yılı Ekim
ayının sonlarına doğru İstanbul’dan ayrılan heyet, Kasım 1897’de Barcelona’ya Olimpia Route
Gemisi ile de 28 Kasım 1897’de de New York’a ulaştılar.36 Heyet, bir süre New York’ta
kaldıktan sonra Washington’a geçti.37 Washington’da heyeti Elçi Ferruh Bey karşılamıştı.38
23“Celaleddin
Paşa, yaratılışındaki istidadına ilaveten gördüğü eğitim ve öğretim sayesinde ana lisanı olan Lehçeden
başka Latince, Almanca ve Rusça’yı iyi bilirdi.” Yusuf Akçura, Türk Devletinin Öncüleri (1928 Yılı Yazıları),
(Haz.,Nejat Sefercioğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s.29.
24“Mustafa Celaleddin Yaveran Hazret-i Şehriyariden ve teftiş-askeri komisyon-u âlisi itasından ferik saadetlü Enver
Paşa hazretlerinin mahzumudur. Bin iki yüz doksan altı sene-i hicriyesinde li sene-i maliye 1295 Dersaadetde
tevellüd itmiştir.“ Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Sicil-i Ahval Defteri, 46/132.
25Jerzy S. Latka,, Lehistan’dan Gelen Sefirler: Türkiye-Polonya İlişkilerinin Altı Yüzyılı, (Çev., Antony ve Nalan
Sarkady ), Perka A.Ş Yayınları, İstanbul, 1993, s.46; “1897 Yunan zaferinden sonra generalliğe yükselmiş ve
Mirliva Enver Paşa olarak anılmıştır.”,”Oğlum Samih Bey’e”, Tarih ve Toplum, Cilt: I, Sayı:1, İstanbul, 1984,
s.6.
26“Osmanlı Devleti’ne sığınan mülteciler Müslüman olduktan sonra Hasan, Mustafa isimleri almışlardır.” Taha
Toros, Nazım Hikmet, ,Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2005, s.11.
27“Konya’da Redif Fırkası kumandanlığı yaptıktan sonra Ferik Enver Paşa olarak anılmıştır.” ”Oğlum Samih
Bey’e”, s.6.
28“Sultan II. Abdülhamid’in güvenilir bir yardımcısı haline gelen Enver Paşa, dışarıya karşı inançlı bir Müslüman
gibi görünmesine rağmen özel yaşamında kendini Edward diye tanıtıyor, çoğu kendi inançlarını korumuş olan
Macar ve Polonyalı olan Hıristiyanlarla ahbaplık ediyordu.” Kemal Karpat, (2004), Balkanlar’da Osmanlı Mirası
ve Ulusçuluk, Ankara, s.147.
29“Oğlum Samih Bey’e”, s.6.
30Mahmut Çetin, Boğaz’daki Aşiret, Biyografi Net Yayıncılık, İstanbul, s.22; “Oğum Samih Bey’e”, 2008, s.6.
31Salah Birsel, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Ankara, 1982, s.275;
“Oğum Samih Bey’e”, s.6.
32 Çetin, age, s.22.
33
“Nufus-u Hıristiyaniyenin islama nisbetle ekserinde bulunduğuna dair Ferik saadetlü Enver Paşa hazretleri
tarafından verilen malümatın…”, BOA., Yıldız Parakende Askeri Maruzat, 241/11.
34“Kolaşin Kazası’nın nufüsu: Tahrir-atik İslam yekünü 3083 ve Hristiyan yekünü 678 olup tahrir-i cedid İslam
yekünü 8219 ve Hristiyan yekünü 3102 olduğuna nazaran iş bu kazanın dahi İslam nufüsunun herzam Hristiyan
nufüsuna faik olduğu ...” BOA., Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı, 508/95.
35 Çetin, age, s.22.
36“Newyork’da bulunan Mirliva Enver Paşa’ya itası tebliğ olunan…” BOA., Y.A.HUS., 416/12.; Ernesto Gomez
Abaskal, age, .s.108-109.
37“İspanya ve Amerika muharebesi münasebetiyle ba irade-i seniye-i cenab-ı padişahî Waşington’a azam idilmiş olan
Mirliva Saadetlü Enver Paşa’nın…” BOA., İrade Hariciye, 361/37; BOA.,İ.HR., 65/91.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
Mehmet Çelik
608
İstanbul’dan Küba’ya giden heyetin faaliyetleri Washington’da bulunan temsilciyle
yürütülüyordu39. Filorida Tampa şehrine geçen heyet iki hafta sonra Havana’ya ulaştı.40 Burada
bazı incelemeler yapan Enver Paşa, 28 Mart 1898 tarihli raporunda Küba’nın durumunu Girit
sorununa benzeterek şöyle demektedir:41
“Rum bankerlerinin Giritlilerle yaptıkları nakdi yardımlar gibi Amerikalı servet sahipleri
de Kübalılara önemli yardımlarda bulunmuşlardır. 15 milyon dolara ulaşan bu yardım
Kübalılara borçlanma yoluyla verilmişti. Ada cumhuriyete dönüştükten sonra paranın yüksek
bir faizle geri ödenmesi taahhüt altına alındığından adanın başlı başına bir hükümet
oluşturması için ABD’nin müdahalesi meydana gelmiş…”
Enver Paşa, adada olup bitenler hakkında İstanbul’a tafsilatlı raporlar göndermişti. Bu
raporlarda adanın coğrafyasından sosyal hayatına kadar her şeyi görmek mümkündür. Bir
raporunda, eğer Amerika Birleşik Devletleri Küba’ya müdahalede bulunursa, İspanyol
sömürgeciliğine karşı savaşan Kübalı vatanseverlerin, yeni işgalciden kendilerini korumak üzere
silahlarının yönünü değiştireceklerini bildirmiştir.42 Enver Celalettin Paşa, Santiago Muhaberesi
şöyle raporlamıştır43:
“Santiago Muharebesi’nde İspanyolların başarıyı yakalamalarına ramak kalmışken
donanmalarının limanda bulunması gerekirken bir zamanda çıkıp yok yere harap olup gitmesi
meselenin rengini değiştirmiştir. Bununla beraber on kilometre kadar uzun bir hat hareketi
savunma için Amerikalılar kuvvetlerinden birçoğu ayrılmak mecburiyetinde kalmış Santiago
kuşatması kuvvet tahsis edemediklerinden şehrin zabtına imkân ve İspanya askeri teslim
olmamakta karadan ve denizden bombardıman ile süratle tazyik ve bir taraftan da orduda
gösterdiği savunmayla mevkilerin yakınları zorluklarla tekrar kazanıp bir hat oluşturuldu.
Santiago Muharebe-i Bahriyesi hakkında gerek elçilere ataşeler tarafından gönderilen
raporlardan ve gerek delillerden aşikârdır. Temmuzun üçüncü günü sabahıyla alafranga saat
dokuzda mevcut haritanın birinci kısmında mezkur sıra ve heyetle İspanya donanması Nagehan
Limanı’ndan çıkıp derhal batıya yönelerek firar etmiştir. Yine birinci kısımda manzur olduğu
üzere bu sırada liman ağzında Teksas, İowa, Oregan Zırhılarıyla Amiral Şila Bey katıldığı bir
Vaklin Kurvazörü ve birkaç mil uzakta İndiana ve diğer amiral gemisi Newyork Zırhlıları
bulunmaktaydı. Amerikalılarla birden bire tari olan baht ve hayretdan meydana gelen ufak bir
uyuşukluk ve kargaşalıktan sonra içeri giren iki mil uzakta bulunan Teksas ile İowa Zırhlıları
İspanya donanmasına arkadan hucüm ederek Oregan İspanyalılara ait yerler bir istikamet
alındı. İki taraf dahi hareket halinde oldukları halde İspanya Amiralı Servera’nın takip
38“Vukuat-ı
hazıra-i harbiyeyi tahkik ve tedkik me’muriyetiyle Amerika’ya a’zam buyrulan Mirliva Enver Paşa’nın
Amerika Hariciye ve Harbiye Nazırlarıyla heyet-i süferaya prezante idildiğine ve düvel-i saire gibi hareket ve
istediği ordu merkezine gitmekle me’zun bırakılmış olduğuna ve mümaileyhin me’muriyetinden dolayı Hariciye ve
Harbiye Nazırları taraflarından izhar asar-ı mahzuniyet olunmakla beraber Harbiye Nazırı Dersaadet’de
bulunduğu esnada nail olduğu seniyeye şu sırada dahi avirde-i lisan-ı şükran iylediğine ve ifadat-ı saireye dair
Waşington saferet-i seniyesinden ma’rurdur tahriratından bir nüshası müsmul-u Nihat ati buyrulmak üzre leffen
arz ve takdim kılınmış olmagla olbabda emr-ü irade efendim hazretlerindir…” BOA Mütenevvi Maruzat Evrakı.,
179/149; BOA., Yıldız Parakende Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı, 30/60.
39Temel, age, s.119.
40“Florida’da Tampa şehrinde bulunan Erkan-ı Harbiye Mirlivası Enver Paşa oradan hareket bulunduğundan
mumaileyh itası emr’ü-ferman buyrulduğu 27 Ocak 1316 tarihlü tezkere-i çakeri ile taraf-ı sami-i sedaret
penahilerine tebliğ olunan 200 lira telgraf poliçesiyle serian kendisine irsali lümunun ber mantık-u irade-i seniyei cenab-ı hilafet penahi işarına ibtidar kılınmağla olbabda emr’ü-ferman hazret-i veliyyül emrindir…” BOA.,
İ.HUS., 65/109.
41Temel, age, s.119.
42 Yılmaz, agm, s.21.
43 BOA., Y.A.HUS., 508/95.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
609
II. Abdülhamid’in Dış Politikası Çerçevesinde Küba’ya Gönderilen Enver Paşa ve
Faaliyetleri
olmasına rağmen yirmi sekiz santimetrelik topuyla mermilerini evvela Teksas’a yöneldi. Fakat
mesafe nedeniyle başarılı olamadı. Bu sırada müdahalede bulunan Marv ve Sokopo
istihkâmları dahi İspanya donanmasının kaçmaları için Amerika zırhlılarına ateşe başlamış
Teksas ve İowa tarafından karşılık verilmiştir. İspanya donanmasının birinci limandan çıkışıyla
birinci Amerika topunun birinci atışı beyninde ancak üç dakika beklediği ikinci kısımda arz
olunduğu üzere muharebe daha da şiddetlenerek iki muharip donanmanın beynindeki mesafe
bir mile indi. İspanya donanması Sokopa Burnu’nu devri mecbur olduğu kavisten dolayı
kaybettiği zaman bu hat üzerinde hareket eden Oregon ve Brooklyn kazanılmış olmakla bu
sırada iki düşman arasındaki mesafe azalmıştı…”
Enver Paşa, diğer bir raporunda Kübalıların bağımsızlıklarını kazanmak için Birleşik
Devletlere karşı da savaşacaklarını belirtmektedir44.Heyetin adaya gittiği tarih çok yoğun
çatışmaların yaşandığı yıllardı. Ayaklanmalar, iç savaşlar vuku bulmuş can güvenliği
sağlanamamıştı. Hatta bu çerçevede Enver Paşa’nın adanın doğusundaki Santiago de Cuba’daki
çatışmaları izlemek için General Shafter’e bir başvuru yaptığını General William
Shafter’in(1835-1906) makamından Paşa’ya gönderilen 10 Temmuz 1898 tarihli cevap
yazısında “koşulların yabancı subayları konuk etmeye pek uygun olmadığı ama gene de gelmeyi
arzu ettiği takdirde, ertesi sabah kendisine bir at yollayabilecekleri” bildirilmektedir.45 Enver
Paşa adaya varmış, fakat bazı sıkıntılar çekmiş, hatta ölüm tehlikesi geçirmişti.46 Enver Paşa,
Ada’daki karışıklıklardan ve can güvenliği probleminden ötürü dönmeye karar vermişti
İmparatorluğun topraklarını korumak ve alternatif bulmak için çok faydalı askeri tetkikler ve
uygulamalar öğrenme ihtiyacıyla Küba’ya gönderilen Enver Paşa, geliş güzergâhını kullanarak
Küba’dan Washington’a hareket etmişti.47 Washington’da Osmanlı Devleti’nin sefiri Ferruh
Bey’le görüştükten sonra New York’a48, 27 Mart 1898’de New York’tan da Paris’te Granada
otelde49 bir süre kaldıktan sonra İstanbul’a dönerek görevini tamamlamıştır.50
Ayrıca Bkz. Yılmaz, agm., s.22.
Necati Kutlu, “Başlangıcından XX.Yüzyıla Kadar Türk-Latin Amerika İlişkilerine Genel Bir Bakış ve
Bazı Dönüm Noktaları”, Latin Amerika Çalıştayı Bildiriler Kitabı, AÜ Basımevi, Ankara, 2012, s.35.
46“New York’ta Enver Paşa kullarından: Küba’da dehşetli bir yaralanma ve ölüm tehlikesinden kurtularak
ateşemiliterlerin geri kalanlarıyla dönerek New York Karantihanesi’nden çıktık…”BOA, Yıldız Parakende
Arzuhal ve Jurnaller, 5/ 63.
47“Enver Paşa’nın Washington’dan hareketine dair Hariciye Nezaret-i Celilesinin tezkeresi mahfuzlarıyla arz ve
takdim kılınır efendim 31 Ağustos 1898…” BOA., Y.A.HUS., 388/72.
48“Hariciye Nezaretine 11 Eylül sene 1898 tarihiyle Washington Sefaret-i Seniyesinde varid olan telgrafnamenin
tercümesidir. Enver Paşa dün vapura rakib oldu…” BOA., Y.A.HUS., 388/72.
49“İspanya ve Amerika muharebesi münasebetiyle ba irade-i seniye-i cenab- padişaha-i Washington’a azam idilmiş
olan mirliva saadetlü Enver Paşa’nın fazla me’huzu olub taleb idilen dokuz bin guruşun bir müddet Paris’te
ikameti hakkında şeref-i müteaalik buyrulmuş olan irade-i seniyeye müstenid olduğunu beyan itmekde olduğunu
beyan-ı alisiyle bu babdaki malumatın işarı hakkında şerefvurüd iden 10 Aralık 1898 tarihlü ve bin iki yüz yetmiş
beş numerolu tezkere-i samiye-i fehimaneleri bil havale bu babda daire-i askeriyece de bir güne malumat olmayub
fakat paşay-ı mümaileyh mabeyn-i hümayun cenab-ı mülukaneden doğrudan doğruya telakki iylediği irade-i
seniyye-i hazreti hilafetpenahiye imtinalen Paris’te ikamet itmiş olduğunu beyan itmekde olmasına nazaran icab-ı
halin ifası lüzümunun cevaben işarı muhasebat-ı umumiye dairesinden ifade olunmağla olbabda emr’ü ferman
hazret-i veliyyül emrindir...” BOA,İ.HR., 358/42; BOA, İ.HR., 361/37.
50“Paris’te bir müddet ikametden sonra sene-i haliye Teşrin-i Evvelinin yirmi dördünde Dersaadet’de avdet eylemiş
olduğundan..”, BOA., İ.HR., 361/37.
44
45Mehmet
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
Mehmet Çelik
610
Sonuç
Osmanlı
Devleti’nin,
Batının
sömürgeleştirme
ve
köleleştirme
politikalarının yürütüldüğü tipik bir Latin Amerika ülkesi olan Küba ile yoğun bir teması
olmamıştır. Ancak ortaya çıkan arşiv belgeleri göstermektedir ki II. Abdülhamid, okyanus ötesi
gelişmeleri dahi dikkatle izlemiştir. Küba ile diplomatik ilişkilerden ziyade Küba’nın stratejik
konumundan ötürü Girit sorununa bir model oluşturması, II. Abdülhamid’in haklı olarak
dikkatini yoğunlaştırmasına neden olmuştur. Arşiv belgeleri ışığında Enver Paşa’nın raporları
Küba’nın yapısal durumunu, İspanya ve Amerika’nın adadaki mücadelesini anlamımızı
kolaylaştırmıştır. Adada yaşanan kriz ve savaş hali Enver Paşa’nın sağlıklı raporlama
yapmasına izin vermemiştir. Ancak Enver Paşa’nın raporları, Küba’nın bağımsızlığı
kazanmasından sonra Osmanlı Devleti’nin ticari faaliyetlerini yoğunlaştırmasını sağlamıştır.
Küba devlet başkanlarının konsolosluk ve ticari münasebetleri geliştirmek için II. Abdülhamid’e
mektup göndermeleri de bu girişimleri kanıtlar niteliktedir.
BİBLİYOGRAFYA
1.BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ
Dâhiliye Nezareti Sicil-i Ahval Defteri (YPRK. DHİ. SAİD), 46/132.
İrade Hariciye (İ.HR), 361/37, 65/ 91,358/ 42.
İrade Hususi (İ.HUS), 65/109.
Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV),179/49.
Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (YA. HUS), 508/95, 416/12, 388/72.
Yıldız Parakende Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK. AZJ), 5/63.
Yıldız Parakende Askeri Maruzat (Y.PRK. ASK), 241/11.
Yıldız Parakende Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı (Y.PRK. EŞA), 30/60.
2.KAYNAK ESER ve İNCELEMELER
ABASKAL, Ernesto Gomez, Havana’da Türk Tutkusu 1898, (Çev., Mehmet Necati KutluCeren Karaca), Everest Yayınları, İstanbul, 2009
ADIYEKE, Ayşe Nükhet, Fethinden Kaybına Girit, Babıâli Kültür Yayıncılığı, 2.Baskı,
İstanbul, 2007
AKÇURA, Yusuf, Türk Devletinin Öncüleri (1928 Yılı Yazıları), (Haz., Nejat Sefercioğlu) ,
Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001
ARMAOĞLU, Fahir, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, TTK Basımevi, Ankara,1999
AYDIN, Mithat,“Girit Ayaklanması (1866-1869)’nın Ortaya Çıkışı ve Uluslararası Bir Sorun
Haline Gelişinde Yunanistan’ın Rolü”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi/Turkish
Journal of Social Research, Sayı:1, Nisan, Ordu, 2007, s.113-147
BAUM, Patricia, Cuba Continuing Crisis, Published by G. P. Putnam's Sons, New York,1971
BİRSEL, Salah, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
Ankara, 1982
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
611
II. Abdülhamid’in Dış Politikası Çerçevesinde Küba’ya Gönderilen Enver Paşa ve
Faaliyetleri
ÇETİN, Mahmut, Boğaz’daki Aşiret, Biyografi Net Yayıncılık, İstanbul, 2008
HENRİQE, Fernando Cardoso; FALETTO Enzo, Dependecy and Development in Latin
America, (Çev.,Marjory Mattingly Urquidi), Unıversıty Of Calıfornıa Press,
London,1979
GALEANO, Eduardo, Latin Amerika’nın Kesik Damarları, Alan Yayıncılık, (Çev: Atilla
Tokatlı-Roza Hakmen), 2.Baskı, İstanbul 1988
KARPAT, Kemal, Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, (Çev., Recep Boztemur), İmge
Kitabevi Yayınları, Ankara, 2004
KUTLU, Mehmet Necati, “Başlangıcından XX. Yüzyıla Kadar Türk-Latin Amerika İlişkilerine
Genel Bir Bakış ve Bazı Dönüm Noktaları” Latin Amerika Çalıştayı Bildiriler Kitabı,
AÜ Basımevi, Kasım, Ankara, 2012, s.25-38
LATKA, Jerzy S., Lehistan’dan Gelen Sefirler: Türkiye-Polonya İlişkilerinin Altı Yüzyılı,
(Çev., Antony ve Nalan Sarkady ), Perka A.Ş Yayınları, İstanbul, 1993
NAVARRO, Jose Canton, Küba Tarihi, (Çev., Gözde Köz-Ali Somel),Yazılama Yayınevi,
İstanbul, 2008
Oğlum Samih Bey’e, Tarih ve Toplum, Cilt: I, Sayı: 1, İstanbul,1984, s.5-18.
TEMEL, Mehmet, XIX. ve XX. Yüzyılda Osmanlı Latin Amerika İlişkileri, Nehir Yayınları,
İstanbul, 2004
TOROS, Taha, Nazım Hikmet, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2006
YILMAZ, Ömer Faruk, (2010), “Küba’daki Osmanlılar”, YediKıta Dergisi, Sayı:27, Kasım,
İstanbul, 2010, s.14-23
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
Download