Mehmet ÇELİK1 II. ABDÜLHAMİD`İN DIŞ POLİTİKASI
advertisement
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611 Mehmet ÇELİK1 II. ABDÜLHAMİD’İN DIŞ POLİTİKASI ÇERÇEVESİNDE KÜBA’YA GÖNDERİLEN ENVER PAŞA ve FAALİYETLERİ Özet Latin Amerika’da ticari açıdan zengin, stratejik konumu itibari ile de önemli bir ada olan Küba, Avrupa’nın özellikle de İspanya’nın “1898 İspanya-Amerika Savaşı”na kadar ticaret tekelini oluşturduğu bir sömürgesi durumundaydı. Küba’daki siyasi ve iktisadi belirsizliklerin yoğun olduğu bu dönemde çatışmalar, iç karışıklıkları, iç karışıklıklar ise ekonomik ve siyasi açıdan gittikçe derinleşen bir krize sürüklenmişti. Bu yönlü hareketleri birbiri ardına bir dizi ayaklanmalar izlemişti. İspanyollar bu başkaldırılara karşı bazen şiddetle karşılık verirken bazen de iktisadi ve siyasi reformlar ile durdurmaya çalışıyordu. Küba, bir yönüyle de Osmanlı Devleti’nin reform çabalarına rağmen çözüme kavuşturulamayan “Girit Sorunu” ile benzerlik gösteriyordu. Buradan hareketle bu çalışmada, II. Abdülhamid de çok yönlü dış politikası çerçevesinde bölge ile ilişkilerini geliştirmek ve adadaki gelişmeleri yakından takip ederek Küba’da izlenen politikanın Girit konusunda yararlı olup olmayacağını öğrenmek üzere hazırladığı raporlarla Padişahın gözdesi olmuş ve dış politikasında etkili rol oynamış Enver Paşa’nın yolculuğu ve hazırladığı raporları anlatılmaktadır. Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamid, Küba, Enver Paşa, Amerika, İspanya. II. ABDÜLHAMID’S FOREIGN POLICY WITHIN THE FRAMEWORK OF ENVER PASHA SENT TO CUBA AND ACTIVITIES Summary Rich in terms of trade in Latin america, due to its strategic location which is an important name Cuba, europe, especially spain of “the 1898 Spanish-american war.”was created by a colony of up to the monopoly of the trade. The intensive political and economic uncertainties in cuba during this period of conflict, internal disturbances, the internal turmoil was dragged into a deepening economic and political crisis. This was followed by a series of riots in the directional movements Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü / Türkiye Cumhuriyeti Tarihi ABD, celkmehmet@hotmail.com 1 Mehmet Çelik 604 one after the other. While this rebellion against the spaniards respond sometimes violently, sometimes with economic and political reforms was trying to stop. Cuba, in one respect, despite the efforts of the ottoman empire, reform can not be resolved “the problem of crete” was similar to that of. Thus, in this study, II.Abdulhamid also improve relations with the region within the framework of a multilateral foreign policy, and on the island of crete will be useful in closely following the developments in cuba policies to find out whether a report with the sultan and foreign policy has been a favorite of enver pasha who have played an influential role in the journey of the report and discusses. Keywords: Abdulhamid II, Cuba, Enver Pasha, America, Spain. GİRİŞ Küba’nın bağımsızlık mücadelesi içinde bulunduğu ayaklanmaların yoğun olduğu bir dönemde başında bir generalin bulunduğu bir heyetin adaya gönderilmesi, II. Abdülhamid devrinde Osmanlı Devleti’nin Latin Amerika’ya olan ilgisinin en çarpıcı göstergelerinden biridir. Bir Karayip ülkesi olan Küba, coğrafi olarak Karayip Denizi ve Kuzey Atlantik Okyanusu arasındadır. Küba da Avrupa ve Amerika sömürüsünün sonucunda oluşan Latin Amerika toplumlarından biriydi.216.yüzyılın üçüncü on yılı itibariyle Küba’yı İngilizler, Fransızlar ve Hollandalılar kuşatmaya başlamıştı.3 17.yüzyıl boyunca çeşitli sınıflar ve toplumsal kesimler arasındaki farkların daha keskin olduğu Küba’da şeker plantasyonları, geniş arazileri, çiftlik hayvanları ve büyük sanayileri olan Avrupalı zengin sınıflar güçlü bir oligarşi oluşturmaktaydı.4 18.yüzyılda Küba’daki tarım ekonomisi, küçük tütün plantasyonları ve hayvancılık üzerine kuruluydu. Bu sektörel yoğunluk o kadar ciddi bir hal almıştı ki ülke dışından işçi göçüne de neden olmuştu. Şöyle ki; Ağustos 1878’de Havana’da “Revista Economica”da yayımlanan bir raporda 1853 ila 1874 yılları arasında kişi başına 100 ila 400 dolar arasında değişen 125.000 vasıfsız Çinli işçi gelmişti.5 Stratejik açıdan büyük önemi olan Havana’da zanaat da oldukça gelişmişti. Top imal eden büyük bir dökümhanesinin yanında Latin Amerika’nın ilk tersaneleri olan Havana tersanelerinde ticaret ve savaş gemileri yapılıyordu.6 Kuzey Amerika’daki 13 koloninin İngiltere’den bağımsızlığını ilan etmesi, 1789’daki büyük Fransız devrimi ve Haitili siyahi kölelerin ayaklanması gibi önemli uluslararası olaylar, İspanya’nın Amerika’daki birçok sömürgesindeki kalkışmaları besledi.7 Coğrafi yakınlık ve Napolyon Savaşları sırasında Fransa ve Almanya’da bulunan şeker pancarının ortaya çıkışı, Antillerin en büyük şeker ithalat pazarının Birleşik Devletler olmasına yol açtı. Henüz 1850’de bir İspanyol sömürgesi olmasına karşın Küba’nın dış ticaretinin üçte biri Birleşik Devletler ile yapılıyordu.8 1820’ler ile 1830’larda bir dizi bağımsızlıkçı ayaklanmalar yaşandı. 1843’deki ayaklanmalar bastırıldı. ABD sermayesi Küba’ya özellikle de Henrique Cardoso; Enzo, Faletto, Dependecy and Development in Latin America, (Çev., Marjory Mattingly Urquidi), Unıversıty Of Calıfornıa Press, London, 1979,s.XV. 3Jose Canton Navarro, Küba Tarihi, (Çev., Gözde Köz-Ali Somel), Yazılama Yayınevi, İstanbul, 2008, s.45. 4 Navarro, age, s.46-47. 5 Fernando Henrique Cardoso; Enzo, Faletto, age, s.58. 6Eduardo Galeano, Latin Amerika’nın Kesik Damarları, Alan Yayıncılık, (Çev., Atilla Tokatlı-Roza Hakmen), 2. Baskı, İstanbul, 1988, s.79. 7 Navarro, age. s.53. 8 Galeano, age, s.82. 2Fernando The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611 605 II. Abdülhamid’in Dış Politikası Çerçevesinde Küba’ya Gönderilen Enver Paşa ve Faaliyetleri şeker, maden ve tütün sektörlerine akmaya başladı. 1895 yılında adadaki yatırımları 50 milyon doları buldu.9 Küba siyasi olarak İspanya’nın bir kolonisi olarak kalmaya devam ederken ekonomik olarak ABD’ye bağımlı olmaya başladı. Küba’da İspanyolların adada gelişen özerklik talebine ödün vermemesi ve vergileri daha da artırması 10 yıl savaşının başlamasına neden oldu 1887’de iktisadi ve politik anlaşmalar yapılsa da iç politikadaki kaosun derinleşmeşi ve ekonomik buhranın devam etmesi olumlu neticeyi veremedi. 1896 seçimlerinde Amerika’da William McKinley Cumhuriyetçi Parti’den başkan seçildi. (24’üncü Başkan) Küba’yı İspanya’dan satın alarak sorunu çözmeyi düşündüyse de yaptığı zemin yoklamasında İspanya’dan olumlu bir tepki göremedi. 1897’de iş başına gelen Liberal bir kabine, Küba’nın özerkliği yönünde bazı tedbirler almaya başladıysa da bu sefer Küba ihtilalcileri ödün vermedi.10 Fakat 1897 yılından itibaren Küba sorununda Amerika’nın içi iyice karışmaya başladı. Basındaki sansasyonel haberler kongreyi karar almaya zorladı. Amerikalı tanınmış jeopolitik uzmanlarından Mahan’ın makalelerinden hareketle Amerika’nın hem Atlantik hem de Pasifik kıyılarının savunması açısından önemi üzerinde duruyordu. Amerika-İspanya savaşının çıkmasında bu görüşlerin ve kamuoyunun etkisi olmuştur.11 Havana’da bilinmeyen bir nedenden ötürü limanda Amerikan filosunun havaya uçması ve 260 Amerikan denizcisinin ölmesi, ABD’nin adaya müdahalesini hızlandırdı. Başkan McKinley, 9 mart 1898’de hiçbir muhalefetle karşılaşmaksızın milli savunma ve onunla bağlantılı amaçlarda kullanmak üzere 50 milyonluk ödenek alındı ve İspanya’ya bir ültimatom verildi.12 22 Nisanda Amerikan donanması Küba limanlarını abluka altına aldı. 21 Nisandan geçerli olmak üzere İspanya’ya savaş ilan etti.13 21 Nisanda ortak karar doğrultusunda İspanyol hükümetine bir muhtıra verildi ve ABD-İspanya diplomatik ilişkileri kesildi. 1 Ağustos 1899 yılında Küba hükümeti ABD’ye devredildi.14 I.Girit Sorunu ve Çözüm Arayışları Osmanlı Devleti, yukarıda kısaca tarihini verdiğimiz Küba ile de çok yakından alakadar olmuştur. Osmanlı Devleti, Küba ile ilişkilerini XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Washington Elçiliği aracılığı ile yürütmeye başlamıştır.15 Küba’ya resmen şehbender tayin edilinceye kadar münasebetler Amerika’da Washington ve New York konsoloslukları vasıtasıyla yürütülmüştür. 24 Şubat 1873’te buraya ilk şehbender (konsolos) tayin edilmiş olup bu tarih, ilk resmi münasebet tarihi olarak kabul edilebilir. Şüphesiz II. Abdülhamid, böyle bir heyeti göndermesinde ana unsur, İspanya’nın Küba’daki deneyimlerinden yararlanmak istemesidir. Şöyle ki; 1878’den sonra toprak erozyonlarının yanında yine Ayestefanos ve Berlin Antlaşmalarının sonucu olarak iki büyük sorunla daha karşılaştı. Bu sorunların biri Girit Sorunuydu.16 Girit adası, gerek coğrafi konumu, gerekse stratejik önemi açısından Doğu Akdeniz’in kilit noktası konumundadır. Bu bölge aynı zamanda büyük uygarlıkların kesişme noktası olduğundan tarihsel süreç içerisinde önemli kültürel akışlar da izlenmiştir.17 Osmanlı 9 Navarro, age. s.85. Armaoğlu, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), 2.Baskı, TTK, Ankara, 1999, s.734. 11 age, s.735. 12 age. 35 13 age, 36. 14 Navarro, age,.s.107. 15Mehmet Temel, XIX. ve XX. Yüzyılda Osmanlı Latin Amerika İlişkileri, Nehir Yayınları İstanbul, 2004, s.119. 16 Armaoğlu, age, s.555. 17 Ayşe Nükhet Adıyeke, Fethinden Kaybına Girit, Babıali Kültür Yayıncılığı, 2.Baskı, İstanbul,2007, s.239. 10Fahir The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611 Mehmet Çelik 606 yönetiminin Venedik ile olan ticari ilişkilerini koruması faktörü; hem de Venedik’in Akdeniz’deki bu son kalesinde var gücüyle direnmesi etkili olmuştur. Girit adası Osmanlı İmparatorluğu tarafından feth edildiği andan itibaren özel, ayrıcalıklı bir yapı içinde oldu. Sonrasında 1821’de Yunan isyanına fiilen katıldığı dönemde Mısır Vali Mehmet Ali Paşa’nın yönetimine bırakılmış ve 10 yıl süreyle onun yönetiminde özel yapısını geliştirmiştir.18 1866 yılındaki ayaklanma ile başlayan ve 1869 yılına kadar belli aralıklarla devam eden Girit Sorunu, söz konusu dönemde Osmanlı Devleti’ni meşgul eden ana konulardan biri olmakla kalmamış, aynı zamanda Avrupa’nın büyük devletlerinin gündemini belirleyen önemli meselelerden biri olmuştur.19 Kırım Savaşı’ndan sonra 1866-1869 yılları arasında Girit halkının özellikle Yunanistan’ın kışkırtmaları ile ayaklandığı görülmüştü. Bu ayaklanma sonunda Osmanlı Padişahı’nın 10 Ocak 1868 tarihli fermanı ile Girid’e özerklik niteliğinde bir takım yetkiler tanınmıştı.20 Yunanistan’ın Girit Adası konusunda ısrarcı politika izlemesi Girit Ada’sını tartışılır duruma getirmişti. 1866 yılından beri süregelen Ayaklanmanın ortaya çıkışı, gelişimi ve İsyan edenler tarafından öne sürülen talepler ve nihayetinde uluslararası bir hal alması Girit Sorunu’nu daha çıkmaza sokmuştu. Sultan II. Abdülhamid, Kübalıların İspanya’dan bağımsızlıklarını almak için başlattıkları ve otuz yıl kadar süren savaşın sona ermesine doğru Küba’daki savaşın nasıl bir gelişim gösterebileceği, Kübalıların bağımsızlıklarını kazanmak için yürüttükleri savaş hakkında bilgi toplayacak ve sorunun çözümü için ortaya konmaya çalışılan çabalardan herhangi birinin, yakında yer alan Girit’te yaşanan isyanda uygulanmasının yararlı olup olmayacağını öğrenmekti. Çünkü Avrupalı Devletlerin 1897 Martında ortaya attıkları, Girit için geniş özerklik planını Osmanlı Devleti zaten kabul etmişti. Fakat Yunanistan, kabul etmeyip savaş yoluna gitmişti. Bu sebeple devletler, bu konuyu yeniden ele aldılar. Hazırladıkları statüye göre, Girit’e devletlerin de onayı ile bir Hıristiyan vali tayin edilecekti. Memuriyetler, Müslüman ve Hıristiyan nüfusuna göre dağıtılacaktı. Osmanlı Devleti buna yanaşmak istememiştir. Bu nedenle Girit konusunda belirsizlikler baş göstermişti.21 Ayrıca Küba’daki savaşın Osmanlı Devleti’nin ticari ilişkilerini etkileyip etkilemeyeceği, İspanya Krallığı’nın yerli halkın isyanını kontrol edebilecek güçte olup olmadığını, Amerika Birleşik Devletleri’nin bu anlaşmazlıktaki rolünün ne olduğu gibi konularda bazı incelemeler yapmak ve adadaki durumları yerinde öğrenmek üzere Küba’ya bir heyet göndermeye karar vermişti.22 II. Enver Paşa’nın Ada’ya Gönderilişi II. Abdülhamid’in bu son hadiseler hakkında rapor hazırlamak üzere yaverlerinden ve Erkan-ı Harbiye Mirlivası Enver Paşa’yı bu vazifeyi yerine getirmesi için hususi elçi olarak seçmişti. Abdülhamid’in en becerikli yaverlerinden birisi olan Enver Paşa, Osmanlı Devleti’nde fikri ve askeri alanda önemli katkıları bulunan iyi bir eğitim alarak yetişmiş Polonyalı mültecilerin en önemlilerinden ve hakkında detaylı bilgi sahibi olduğumuz Konstanty Adıyeke, age, s.240. Aydın, “Girit Ayaklanması (1866-1869)’nın Ortaya Çıkışı ve Uluslararası Bir Sorun Haline Gelişinde Yunanistan’ın Rolü”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi/Turkish Journal of Social Research,,Yıl:11 Sayı:1, Ordu, 2007,s.119. 20 Armaoğlu, age, s.557. 21 age., s.563. 22Ernesto Gomez Abaskal, Havana’da Türk Tutkusu 1898, (Çev., Mehmet Necati Kutlu-Ceren Karaca), Everest Yayınları, İstanbul, 2009, s.VII; Temel, age, 119; Ömer Faruk Yılmaz, “Küba’daki Osmanlılar”, YediKıta Dergisi, Sayı:27, İstanbul, 2010, s.20. 18 19Mithat The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611 607 II. Abdülhamid’in Dış Politikası Çerçevesinde Küba’ya Gönderilen Enver Paşa ve Faaliyetleri Borzecki23’nin oğludur.24 Askeri tarihimizde Mirliva Enver Paşa25, Hasan Enver Paşa26, Ferik Enver Paşa27 ve Edward Enver28 olarak tanınan Enver Paşa, 1897 Türk-Yunan Muharebesi’ni Yıldız Sarayı’ndan takip etmek üzere kurulmuş elli kişiden oluşan Askeri Teftiş Heyeti’nin daimi üyesi olmuştur. Üstün hizmetlerinden ötürü sarayın gözdesi haline gelmiştir.29 II.Abdülhamid devrinde birçok yönüyle dikkat çeken biri olan Paşa, daha önceden de Abdülhamid’in talimatları doğrultusunda Selanik’te Türk olmayan nüfusun maneviyatını araştırmakla görevlendirilmişti. Şöyle ki; Enver Paşa, I. Franz Joseph zamanında (1890’ların başlarında) Avusturya-Macaristan İmparatorluğu nezdinde Ataşemiliterlik yapmıştı.30 Volos’da işgal kumandanlığında da bulunmuştu.31 1897 Türk-Yunan Savaşı’nı, Yıldız Sarayı’ndan takip etmek üzere kurulan Askeri Teftiş Heyeti’nin daimi üyesi olmuş ve zaferden sonra generalliğe yükseltilmişti.32 Balkanlar’da oldukça karmaşık durumlarda önemli hizmetler veren Enver Paşa, bu çalkantılı şehre bölgedeki durumla ilgili çok özel bir araştırma yapmış33 ve bu konuda birçok layihalar hazırlamıştı.34 Enver Paşa’nın almış olduğu iyi eğitim, derin askeri bilgisi, Arapça ile Farsçanın yanı sıra bildiği diğer dilleri de hâkim olması, iyi bir gözlemci olup faydalı raporlar yazabileceği özellikle de bu sayede Küba’ya göç etmiş Osmanlı tebaasıyla rahatça anlaşabilir düşüncesi ve Ladino denilen bu şehirdeki Yahudilerin konuştukları İspanyolcaya da vakıf olması sebebiyle Enver Paşa, İstanbul’dan bir heyet ile yola çıkmıştı.35 Orient Star adlı bir Gemi ile 1897 yılı Ekim ayının sonlarına doğru İstanbul’dan ayrılan heyet, Kasım 1897’de Barcelona’ya Olimpia Route Gemisi ile de 28 Kasım 1897’de de New York’a ulaştılar.36 Heyet, bir süre New York’ta kaldıktan sonra Washington’a geçti.37 Washington’da heyeti Elçi Ferruh Bey karşılamıştı.38 23“Celaleddin Paşa, yaratılışındaki istidadına ilaveten gördüğü eğitim ve öğretim sayesinde ana lisanı olan Lehçeden başka Latince, Almanca ve Rusça’yı iyi bilirdi.” Yusuf Akçura, Türk Devletinin Öncüleri (1928 Yılı Yazıları), (Haz.,Nejat Sefercioğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s.29. 24“Mustafa Celaleddin Yaveran Hazret-i Şehriyariden ve teftiş-askeri komisyon-u âlisi itasından ferik saadetlü Enver Paşa hazretlerinin mahzumudur. Bin iki yüz doksan altı sene-i hicriyesinde li sene-i maliye 1295 Dersaadetde tevellüd itmiştir.“ Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Sicil-i Ahval Defteri, 46/132. 25Jerzy S. Latka,, Lehistan’dan Gelen Sefirler: Türkiye-Polonya İlişkilerinin Altı Yüzyılı, (Çev., Antony ve Nalan Sarkady ), Perka A.Ş Yayınları, İstanbul, 1993, s.46; “1897 Yunan zaferinden sonra generalliğe yükselmiş ve Mirliva Enver Paşa olarak anılmıştır.”,”Oğlum Samih Bey’e”, Tarih ve Toplum, Cilt: I, Sayı:1, İstanbul, 1984, s.6. 26“Osmanlı Devleti’ne sığınan mülteciler Müslüman olduktan sonra Hasan, Mustafa isimleri almışlardır.” Taha Toros, Nazım Hikmet, ,Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2005, s.11. 27“Konya’da Redif Fırkası kumandanlığı yaptıktan sonra Ferik Enver Paşa olarak anılmıştır.” ”Oğlum Samih Bey’e”, s.6. 28“Sultan II. Abdülhamid’in güvenilir bir yardımcısı haline gelen Enver Paşa, dışarıya karşı inançlı bir Müslüman gibi görünmesine rağmen özel yaşamında kendini Edward diye tanıtıyor, çoğu kendi inançlarını korumuş olan Macar ve Polonyalı olan Hıristiyanlarla ahbaplık ediyordu.” Kemal Karpat, (2004), Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, Ankara, s.147. 29“Oğlum Samih Bey’e”, s.6. 30Mahmut Çetin, Boğaz’daki Aşiret, Biyografi Net Yayıncılık, İstanbul, s.22; “Oğum Samih Bey’e”, 2008, s.6. 31Salah Birsel, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Ankara, 1982, s.275; “Oğum Samih Bey’e”, s.6. 32 Çetin, age, s.22. 33 “Nufus-u Hıristiyaniyenin islama nisbetle ekserinde bulunduğuna dair Ferik saadetlü Enver Paşa hazretleri tarafından verilen malümatın…”, BOA., Yıldız Parakende Askeri Maruzat, 241/11. 34“Kolaşin Kazası’nın nufüsu: Tahrir-atik İslam yekünü 3083 ve Hristiyan yekünü 678 olup tahrir-i cedid İslam yekünü 8219 ve Hristiyan yekünü 3102 olduğuna nazaran iş bu kazanın dahi İslam nufüsunun herzam Hristiyan nufüsuna faik olduğu ...” BOA., Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı, 508/95. 35 Çetin, age, s.22. 36“Newyork’da bulunan Mirliva Enver Paşa’ya itası tebliğ olunan…” BOA., Y.A.HUS., 416/12.; Ernesto Gomez Abaskal, age, .s.108-109. 37“İspanya ve Amerika muharebesi münasebetiyle ba irade-i seniye-i cenab-ı padişahî Waşington’a azam idilmiş olan Mirliva Saadetlü Enver Paşa’nın…” BOA., İrade Hariciye, 361/37; BOA.,İ.HR., 65/91. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611 Mehmet Çelik 608 İstanbul’dan Küba’ya giden heyetin faaliyetleri Washington’da bulunan temsilciyle yürütülüyordu39. Filorida Tampa şehrine geçen heyet iki hafta sonra Havana’ya ulaştı.40 Burada bazı incelemeler yapan Enver Paşa, 28 Mart 1898 tarihli raporunda Küba’nın durumunu Girit sorununa benzeterek şöyle demektedir:41 “Rum bankerlerinin Giritlilerle yaptıkları nakdi yardımlar gibi Amerikalı servet sahipleri de Kübalılara önemli yardımlarda bulunmuşlardır. 15 milyon dolara ulaşan bu yardım Kübalılara borçlanma yoluyla verilmişti. Ada cumhuriyete dönüştükten sonra paranın yüksek bir faizle geri ödenmesi taahhüt altına alındığından adanın başlı başına bir hükümet oluşturması için ABD’nin müdahalesi meydana gelmiş…” Enver Paşa, adada olup bitenler hakkında İstanbul’a tafsilatlı raporlar göndermişti. Bu raporlarda adanın coğrafyasından sosyal hayatına kadar her şeyi görmek mümkündür. Bir raporunda, eğer Amerika Birleşik Devletleri Küba’ya müdahalede bulunursa, İspanyol sömürgeciliğine karşı savaşan Kübalı vatanseverlerin, yeni işgalciden kendilerini korumak üzere silahlarının yönünü değiştireceklerini bildirmiştir.42 Enver Celalettin Paşa, Santiago Muhaberesi şöyle raporlamıştır43: “Santiago Muharebesi’nde İspanyolların başarıyı yakalamalarına ramak kalmışken donanmalarının limanda bulunması gerekirken bir zamanda çıkıp yok yere harap olup gitmesi meselenin rengini değiştirmiştir. Bununla beraber on kilometre kadar uzun bir hat hareketi savunma için Amerikalılar kuvvetlerinden birçoğu ayrılmak mecburiyetinde kalmış Santiago kuşatması kuvvet tahsis edemediklerinden şehrin zabtına imkân ve İspanya askeri teslim olmamakta karadan ve denizden bombardıman ile süratle tazyik ve bir taraftan da orduda gösterdiği savunmayla mevkilerin yakınları zorluklarla tekrar kazanıp bir hat oluşturuldu. Santiago Muharebe-i Bahriyesi hakkında gerek elçilere ataşeler tarafından gönderilen raporlardan ve gerek delillerden aşikârdır. Temmuzun üçüncü günü sabahıyla alafranga saat dokuzda mevcut haritanın birinci kısmında mezkur sıra ve heyetle İspanya donanması Nagehan Limanı’ndan çıkıp derhal batıya yönelerek firar etmiştir. Yine birinci kısımda manzur olduğu üzere bu sırada liman ağzında Teksas, İowa, Oregan Zırhılarıyla Amiral Şila Bey katıldığı bir Vaklin Kurvazörü ve birkaç mil uzakta İndiana ve diğer amiral gemisi Newyork Zırhlıları bulunmaktaydı. Amerikalılarla birden bire tari olan baht ve hayretdan meydana gelen ufak bir uyuşukluk ve kargaşalıktan sonra içeri giren iki mil uzakta bulunan Teksas ile İowa Zırhlıları İspanya donanmasına arkadan hucüm ederek Oregan İspanyalılara ait yerler bir istikamet alındı. İki taraf dahi hareket halinde oldukları halde İspanya Amiralı Servera’nın takip 38“Vukuat-ı hazıra-i harbiyeyi tahkik ve tedkik me’muriyetiyle Amerika’ya a’zam buyrulan Mirliva Enver Paşa’nın Amerika Hariciye ve Harbiye Nazırlarıyla heyet-i süferaya prezante idildiğine ve düvel-i saire gibi hareket ve istediği ordu merkezine gitmekle me’zun bırakılmış olduğuna ve mümaileyhin me’muriyetinden dolayı Hariciye ve Harbiye Nazırları taraflarından izhar asar-ı mahzuniyet olunmakla beraber Harbiye Nazırı Dersaadet’de bulunduğu esnada nail olduğu seniyeye şu sırada dahi avirde-i lisan-ı şükran iylediğine ve ifadat-ı saireye dair Waşington saferet-i seniyesinden ma’rurdur tahriratından bir nüshası müsmul-u Nihat ati buyrulmak üzre leffen arz ve takdim kılınmış olmagla olbabda emr-ü irade efendim hazretlerindir…” BOA Mütenevvi Maruzat Evrakı., 179/149; BOA., Yıldız Parakende Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı, 30/60. 39Temel, age, s.119. 40“Florida’da Tampa şehrinde bulunan Erkan-ı Harbiye Mirlivası Enver Paşa oradan hareket bulunduğundan mumaileyh itası emr’ü-ferman buyrulduğu 27 Ocak 1316 tarihlü tezkere-i çakeri ile taraf-ı sami-i sedaret penahilerine tebliğ olunan 200 lira telgraf poliçesiyle serian kendisine irsali lümunun ber mantık-u irade-i seniyei cenab-ı hilafet penahi işarına ibtidar kılınmağla olbabda emr’ü-ferman hazret-i veliyyül emrindir…” BOA., İ.HUS., 65/109. 41Temel, age, s.119. 42 Yılmaz, agm, s.21. 43 BOA., Y.A.HUS., 508/95. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611 609 II. Abdülhamid’in Dış Politikası Çerçevesinde Küba’ya Gönderilen Enver Paşa ve Faaliyetleri olmasına rağmen yirmi sekiz santimetrelik topuyla mermilerini evvela Teksas’a yöneldi. Fakat mesafe nedeniyle başarılı olamadı. Bu sırada müdahalede bulunan Marv ve Sokopo istihkâmları dahi İspanya donanmasının kaçmaları için Amerika zırhlılarına ateşe başlamış Teksas ve İowa tarafından karşılık verilmiştir. İspanya donanmasının birinci limandan çıkışıyla birinci Amerika topunun birinci atışı beyninde ancak üç dakika beklediği ikinci kısımda arz olunduğu üzere muharebe daha da şiddetlenerek iki muharip donanmanın beynindeki mesafe bir mile indi. İspanya donanması Sokopa Burnu’nu devri mecbur olduğu kavisten dolayı kaybettiği zaman bu hat üzerinde hareket eden Oregon ve Brooklyn kazanılmış olmakla bu sırada iki düşman arasındaki mesafe azalmıştı…” Enver Paşa, diğer bir raporunda Kübalıların bağımsızlıklarını kazanmak için Birleşik Devletlere karşı da savaşacaklarını belirtmektedir44.Heyetin adaya gittiği tarih çok yoğun çatışmaların yaşandığı yıllardı. Ayaklanmalar, iç savaşlar vuku bulmuş can güvenliği sağlanamamıştı. Hatta bu çerçevede Enver Paşa’nın adanın doğusundaki Santiago de Cuba’daki çatışmaları izlemek için General Shafter’e bir başvuru yaptığını General William Shafter’in(1835-1906) makamından Paşa’ya gönderilen 10 Temmuz 1898 tarihli cevap yazısında “koşulların yabancı subayları konuk etmeye pek uygun olmadığı ama gene de gelmeyi arzu ettiği takdirde, ertesi sabah kendisine bir at yollayabilecekleri” bildirilmektedir.45 Enver Paşa adaya varmış, fakat bazı sıkıntılar çekmiş, hatta ölüm tehlikesi geçirmişti.46 Enver Paşa, Ada’daki karışıklıklardan ve can güvenliği probleminden ötürü dönmeye karar vermişti İmparatorluğun topraklarını korumak ve alternatif bulmak için çok faydalı askeri tetkikler ve uygulamalar öğrenme ihtiyacıyla Küba’ya gönderilen Enver Paşa, geliş güzergâhını kullanarak Küba’dan Washington’a hareket etmişti.47 Washington’da Osmanlı Devleti’nin sefiri Ferruh Bey’le görüştükten sonra New York’a48, 27 Mart 1898’de New York’tan da Paris’te Granada otelde49 bir süre kaldıktan sonra İstanbul’a dönerek görevini tamamlamıştır.50 Ayrıca Bkz. Yılmaz, agm., s.22. Necati Kutlu, “Başlangıcından XX.Yüzyıla Kadar Türk-Latin Amerika İlişkilerine Genel Bir Bakış ve Bazı Dönüm Noktaları”, Latin Amerika Çalıştayı Bildiriler Kitabı, AÜ Basımevi, Ankara, 2012, s.35. 46“New York’ta Enver Paşa kullarından: Küba’da dehşetli bir yaralanma ve ölüm tehlikesinden kurtularak ateşemiliterlerin geri kalanlarıyla dönerek New York Karantihanesi’nden çıktık…”BOA, Yıldız Parakende Arzuhal ve Jurnaller, 5/ 63. 47“Enver Paşa’nın Washington’dan hareketine dair Hariciye Nezaret-i Celilesinin tezkeresi mahfuzlarıyla arz ve takdim kılınır efendim 31 Ağustos 1898…” BOA., Y.A.HUS., 388/72. 48“Hariciye Nezaretine 11 Eylül sene 1898 tarihiyle Washington Sefaret-i Seniyesinde varid olan telgrafnamenin tercümesidir. Enver Paşa dün vapura rakib oldu…” BOA., Y.A.HUS., 388/72. 49“İspanya ve Amerika muharebesi münasebetiyle ba irade-i seniye-i cenab- padişaha-i Washington’a azam idilmiş olan mirliva saadetlü Enver Paşa’nın fazla me’huzu olub taleb idilen dokuz bin guruşun bir müddet Paris’te ikameti hakkında şeref-i müteaalik buyrulmuş olan irade-i seniyeye müstenid olduğunu beyan itmekde olduğunu beyan-ı alisiyle bu babdaki malumatın işarı hakkında şerefvurüd iden 10 Aralık 1898 tarihlü ve bin iki yüz yetmiş beş numerolu tezkere-i samiye-i fehimaneleri bil havale bu babda daire-i askeriyece de bir güne malumat olmayub fakat paşay-ı mümaileyh mabeyn-i hümayun cenab-ı mülukaneden doğrudan doğruya telakki iylediği irade-i seniyye-i hazreti hilafetpenahiye imtinalen Paris’te ikamet itmiş olduğunu beyan itmekde olmasına nazaran icab-ı halin ifası lüzümunun cevaben işarı muhasebat-ı umumiye dairesinden ifade olunmağla olbabda emr’ü ferman hazret-i veliyyül emrindir...” BOA,İ.HR., 358/42; BOA, İ.HR., 361/37. 50“Paris’te bir müddet ikametden sonra sene-i haliye Teşrin-i Evvelinin yirmi dördünde Dersaadet’de avdet eylemiş olduğundan..”, BOA., İ.HR., 361/37. 44 45Mehmet The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611 Mehmet Çelik 610 Sonuç Osmanlı Devleti’nin, Batının sömürgeleştirme ve köleleştirme politikalarının yürütüldüğü tipik bir Latin Amerika ülkesi olan Küba ile yoğun bir teması olmamıştır. Ancak ortaya çıkan arşiv belgeleri göstermektedir ki II. Abdülhamid, okyanus ötesi gelişmeleri dahi dikkatle izlemiştir. Küba ile diplomatik ilişkilerden ziyade Küba’nın stratejik konumundan ötürü Girit sorununa bir model oluşturması, II. Abdülhamid’in haklı olarak dikkatini yoğunlaştırmasına neden olmuştur. Arşiv belgeleri ışığında Enver Paşa’nın raporları Küba’nın yapısal durumunu, İspanya ve Amerika’nın adadaki mücadelesini anlamımızı kolaylaştırmıştır. Adada yaşanan kriz ve savaş hali Enver Paşa’nın sağlıklı raporlama yapmasına izin vermemiştir. Ancak Enver Paşa’nın raporları, Küba’nın bağımsızlığı kazanmasından sonra Osmanlı Devleti’nin ticari faaliyetlerini yoğunlaştırmasını sağlamıştır. Küba devlet başkanlarının konsolosluk ve ticari münasebetleri geliştirmek için II. Abdülhamid’e mektup göndermeleri de bu girişimleri kanıtlar niteliktedir. BİBLİYOGRAFYA 1.BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ Dâhiliye Nezareti Sicil-i Ahval Defteri (YPRK. DHİ. SAİD), 46/132. İrade Hariciye (İ.HR), 361/37, 65/ 91,358/ 42. İrade Hususi (İ.HUS), 65/109. Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV),179/49. Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (YA. HUS), 508/95, 416/12, 388/72. Yıldız Parakende Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK. AZJ), 5/63. Yıldız Parakende Askeri Maruzat (Y.PRK. ASK), 241/11. Yıldız Parakende Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı (Y.PRK. EŞA), 30/60. 2.KAYNAK ESER ve İNCELEMELER ABASKAL, Ernesto Gomez, Havana’da Türk Tutkusu 1898, (Çev., Mehmet Necati KutluCeren Karaca), Everest Yayınları, İstanbul, 2009 ADIYEKE, Ayşe Nükhet, Fethinden Kaybına Girit, Babıâli Kültür Yayıncılığı, 2.Baskı, İstanbul, 2007 AKÇURA, Yusuf, Türk Devletinin Öncüleri (1928 Yılı Yazıları), (Haz., Nejat Sefercioğlu) , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001 ARMAOĞLU, Fahir, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, TTK Basımevi, Ankara,1999 AYDIN, Mithat,“Girit Ayaklanması (1866-1869)’nın Ortaya Çıkışı ve Uluslararası Bir Sorun Haline Gelişinde Yunanistan’ın Rolü”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi/Turkish Journal of Social Research, Sayı:1, Nisan, Ordu, 2007, s.113-147 BAUM, Patricia, Cuba Continuing Crisis, Published by G. P. Putnam's Sons, New York,1971 BİRSEL, Salah, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1982 The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611 611 II. Abdülhamid’in Dış Politikası Çerçevesinde Küba’ya Gönderilen Enver Paşa ve Faaliyetleri ÇETİN, Mahmut, Boğaz’daki Aşiret, Biyografi Net Yayıncılık, İstanbul, 2008 HENRİQE, Fernando Cardoso; FALETTO Enzo, Dependecy and Development in Latin America, (Çev.,Marjory Mattingly Urquidi), Unıversıty Of Calıfornıa Press, London,1979 GALEANO, Eduardo, Latin Amerika’nın Kesik Damarları, Alan Yayıncılık, (Çev: Atilla Tokatlı-Roza Hakmen), 2.Baskı, İstanbul 1988 KARPAT, Kemal, Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, (Çev., Recep Boztemur), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2004 KUTLU, Mehmet Necati, “Başlangıcından XX. Yüzyıla Kadar Türk-Latin Amerika İlişkilerine Genel Bir Bakış ve Bazı Dönüm Noktaları” Latin Amerika Çalıştayı Bildiriler Kitabı, AÜ Basımevi, Kasım, Ankara, 2012, s.25-38 LATKA, Jerzy S., Lehistan’dan Gelen Sefirler: Türkiye-Polonya İlişkilerinin Altı Yüzyılı, (Çev., Antony ve Nalan Sarkady ), Perka A.Ş Yayınları, İstanbul, 1993 NAVARRO, Jose Canton, Küba Tarihi, (Çev., Gözde Köz-Ali Somel),Yazılama Yayınevi, İstanbul, 2008 Oğlum Samih Bey’e, Tarih ve Toplum, Cilt: I, Sayı: 1, İstanbul,1984, s.5-18. TEMEL, Mehmet, XIX. ve XX. Yüzyılda Osmanlı Latin Amerika İlişkileri, Nehir Yayınları, İstanbul, 2004 TOROS, Taha, Nazım Hikmet, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2006 YILMAZ, Ömer Faruk, (2010), “Küba’daki Osmanlılar”, YediKıta Dergisi, Sayı:27, Kasım, İstanbul, 2010, s.14-23 The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 603-611
