İMAM-I AZAM EBU HANİFE (699- 767) Feridun Eser Geyve İmam

İMAM-I AZAM
EBU HANİFE
(699- 767)
Feridun Eser
Geyve İmam Hatip Lisesi
Felsefe öğretmeni
İmam-ı Azam Ebu Hanife, 699 yılında Kufe’de doğmuştur. Asıl adı, Numan bin Sabit’tir.
Kufe, o zamanlar, Irak’ın önemli şehirlerinden biri idi. Babası ve dedesi, Hz. Ali’yi (ra) görme
şerefine ulaşmışlardır.
İmam-ı azam, Hanefilik mezhebinin kurucusudur. Hanefi mezhebi, Türklerin ameli mezhebi
olarak bilinir. Ehl-i sünnetin dört hak mezhebinden biri, hatta ilki, Hanefilik’tir. İmam-ı azam, itikadi
görüşleri ile Türklerin itikadi mezhebi Maturidiliğin kurucusu olan İmam Maturidi’yi de büyük ölçüde
etkilemiştir.
Kendisine, Ebu Hanife denilmesiyle ilgili iki söylenti vardır. Bu söylentilerden ilki şudur:
Hanif, Iraklılar arasında divitin bir türüne verilen isimdir. İmam-ı azam, her an yazı yazabilmek
maksadı ile divitini yanından ayırmadığından dolayı kendisine ‘divitin babası, divitin atası’ anlamına
gelen Ebu Hanife denilmiştir. İkinci bir söylentide şudur: Hanif, “doğru yolda olanlar” demektir;
“ebu” ise “baba” anlamındadır. Bu durumda, Ebu Hanife, “doğru yolda olanların babası” anlamına
gelen bir unvandır. İmam-ı azam, ise “en büyük imam” anlamına gelir.1
İmam-ı azam’ın Fars, Türk, veya Afgan kökenli olabileceği; ancak kesinlikle Arap olmadığı
şeklinde görüşler vardır.2
İmam-ı azam, sahabeden bazılarını görebilme şerefine erişmiş ve din bilgilerini bizzat
onlardan dinlemiş, öğrenmiştir. Bu bakımdan İmam-ı azam, tabiindendir. Küçük yaşlarda Kur’an’ı
hıfzederek hafız olan İmam-ı azam, 16 yaşında hacca gitmiştir.
Yaşadığı bölgede değişik kültürler, farklı milletler ve cemaatler vardı. Bunların içinde, ehl-i
sünnet dışı düşüncelere sahip gruplar da bulunmakta idi. İmam-ı azam, Müslümanlar arasında ortaya
çıkan anlaşmazlıkların yoğun olduğu, çalkantılı bir dönemde yaşamıştır. Hz. Muhammed’in (SAV)
vefatından sonra İslam dünyasında başlayan karışıklıklar onun yaşadığı dönemde bir hayli artmış;
Müslümanlar arasında birlik bozulmuştu. İmam-ı azam, bu duruma, çok üzülüyordu.
İslami olmayan düşünce ve inançlar, Müslümanlar arasında yayılıyor ve bu düşünce ve
inançlar, Müslümanları olumsuz etkiliyordu. İmam-ı azam, Müslümanların, bu düşünce ve inançların
etkisinde kalmaması için çok çalışmış; ömrünü, dinin doğru bir şekilde anlaşılmasına adamıştır.
Kur’an ve sünnete dayanarak, akılcı bir metotla, İslam dışı düşünce ve inançların, hurafelerin ortadan
kalkması için mücadele etmiştir.
İmam-ı azam, Hz. Peygamberin (SAV), “Ümmetimden her yüz senede bir, dini kalkındıracak,
yenileyecek biri gelecektir.” diye haber verdiği kişilerdendir. İmam-ı azam, unutulmaya yüz tutmuş
olan din bilgilerini, bidat ve hurafelerden temizleyerek; dini, özüne uygun hale getirmeye gayret etmiş
ve başarılı da olmuştur.
İmam-ı azam, İslam dinini, Hz. Peygamberin (SAV) ve ashabının yaşadığı ve anladığı gibi
öğrenmek ve yaşamak isteyenler için din bilgilerini, sistemli bir şekilde, temel başlıklar altında
kısımlara ayırarak bir araya toplamıştır. Bu çalışması ile çok büyük ve önemli bir hizmet
gerçekleştirmiştir.
Her Müslümanın, kendine yetecek kadar fıkıh ve kelam bilgisi öğrenmesi ve öğrendikleri ile
amel etmesi farzdır. Ve yine her Müslümanın, inançlarını, doğru bir şekilde anlamak ve eleştirilere
karşı savunabilecek kadar bilgiye sahip olması gerekir. İmam-ı azam, Müslümanlara bu yönde faydalı
olmaya çalışmıştır.
İmam-ı azam, Emevi ve Abbasi Devletleri döneminde yaşamıştır. Emevi idaresini, devleti
baskı ve zulüm aracı olarak kullandıkları, lüks ve israfa daldıkları gerekçeleriyle eleştirmiştir.
Emevilerin, Arap milliyetçiliği, hatta ırkçılık yaparak; Arap olmayan Müslümanlara, ikinci sınıf
Enes SELİM, İmam-ı azam Ebu Hanife, Rehber Yayınları, İstanbul, 2009, s.16
Vecdi AKYÜZ. Dört Mezhep İmamı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999,
s.17
1
2
Müslümanlar muamelesi yapmalarından hiç hoşnut değildi. Hz. Peygamberin torunları olan Hz. Hasan
ve Hz. Hüseyin’e yaptıkları zulümlerden dolayı da, Emevi idarecilerinden hoşnut değildi. Emevilerin,
bu tavırları ile Hz. Peygamberin (SAV) yolundan ayrıldıklarını düşünmekte ve fırsat buldukça onları
eleştirmekte idi.
Zulme ve haksızlıklara sessiz kalmayan, her fırsatta hakkı dile getiren İmam-ı azam, bu
tavrından dolayı işkence görmüş, iftiralara uğramış; en sıkıntılı anlarında bile doğruyu söylemekten
çekinmemiştir. Emevilerin ve daha sonra kurulan diğer bir İslam devleti olan Abbasilerin teklif
ettikleri kadılık görevini, idarecilerin Kur’an ve sünnete uymayan politikaları sebebi ile kabul
etmemiştir.
İmam-ı azam’ın babası, büyük tüccarlardan biriydi. Gençliğinde, bir yandan babasına yardımcı
olmak ve ailesinin geçimine katkıda bulunmak için ticaretle uğraşıyor; bir yandan da eğitimine ara
vermeden devam ediyordu. Yüksek zekası, derin anlayışı, meseleleri çabuk kavrayışı ve akıl yürütme
gücü ile çevresinde dikkatleri çekmeye başlamıştır. Bu özellikleri sayesinde, kısa zamanda, ilim
meclislerinde söz sahibi olmuş ve kendisi de talebe yetiştirmeye başlamıştır.
İmam Şabi ve Hammad bin Ebu Süleyman, onun yetişmesinde emeği geçen büyük
alimlerdendir. Kendisinin yetiştirdiği en tanınmış talebelerin birkaçının isimleri şöyledir: İmam Ebu
Yusuf, İmam Muhammed Şeybani, İmam Züfer.3
İmam-ı azam, kazancının bir kısmını yoksul öğrencilerine ayırıyor ve onlardan, ekonomik
durumu zayıf olanlara burs veriyor; onların, derslerden kopmamalarına çalışıyordu. Onun bu tavrı,
eğitim öğretime ne kadar önem verdiğini göstermektedir.
İmam-ı azam, halkın eğitimine önem vermekte idi. Sabah namazından öğle namazına kadar
olan vakitte, halktan gelen soruları cevaplandırıyor; onlarla sohbet ediyordu. Hz. Peygamberin (SAV)
sünneti olan, kayluleden (öğle uykusu) sonra, akşam namazına kadar öğrencilerine ders veriyordu. Bu
çalışmalarının yanı sıra, ticaretle de uğraşmaya devam etmekteydi.
- Fıkıh Nedir? Fıkıh denince, akla ilk gelen İslam hukukudur; ancak fıkhın anlamı ve alanı daha geniştir.
İmam-ı azam’a göre “fıkıh, kişinin hem dünya ve hem ahirette yararına ve zararına olan şeyleri
bilmesidir”. Geniş açıdan bakılırsa fıkıh, ibadetlerin nasıl yapılacağından, aile hukukundan (evlenme,
boşanma, miras…), ticari ilişkilerin nasıl olması gerektiğinden, suç ve cezalardan bahseden; kısaca,
insan hayatının bütün yönlerini düzenleyen kuralları belirleyen İslami bir ilimdir. Fıkıh,
Müslümanların yapmaları ve sakınmaları gereken işleri, delilleri ile bildiren; dinin temeli olan ilimdir.
Fıkıh, kişinin dini hak ve yükümlülüklerini öğrenmesi; dini açıdan neyi, nasıl, ne zaman
yapacağını bilmesidir. Dini layıkıyla yaşayabilmek için fıkıh bilgisine ihtiyaç vardır. Fıkıh ve kelam
ilimleri, Selçuklu ve Osmanlı medreselerinin temel derslerindendi.
İmam-ı azam, İslam hukukunun oluşumuna ve İslam hukuk düşüncesine önemli katkılar
yapmıştır. İslam’ın kabulünden sonra kurulan Türk devletleri, inançlarına uygun bir toplumsal düzen
kurabilmek için Hanefi İslam hukukunu uygulamaya koymuşlardır. Selçuklu ve Osmanlı hukuku,
büyük ölçüde, İmam-ı azam’ın hükümlerine dayanmakta idi. Osmanlı’nın son dönemlerinde Ahmet
Cevdet Paşa başkanlığında bir heyet tarafından hazırlanmış olan Mecelle adlı kanun kitabı, Hanefi
mezhebinin hükümlerine göre hazırlanmıştır.
- İlmi Metodu İmam-ı azam, fıkıh ilminde takip ettiği usulü, şöyle ifade etmiştir: “Sorunların çözümünde,
önce Allah’ın kitabında olan hükmü alırız. Şayet onda bulamazsak, peygamberin sünnetine bakarız.
Onda da bir şey bulamazsak, ashabın benimsediğini alırız. Vereceğimiz kararlarda onların kararlarına
uygunluğu gözetiriz.”4 İmam-ı azam’a göre bir Müslümanın uyması gereken dini kaynaklar sırası ile
şunlardır: Kur’an, sünnet, sahabe görüşleri. İmam-ı azam, kendisine yöneltilen dini sorulara, önce ayet
ve hadislere bakarak, orada bulamazsa, sahabenin görüşüne bakarak, orada da bulamazsa kıyasa
başvurarak cevap veriyordu. Hanefilik mezhebinin, sorunları çözümleme yöntemi budur. Ancak
İmam-ı azam, yine de, kendi görüşünün “en doğru olduğunu’’ asla iddia etmez; delilleri ile birlikte
3
4
SELİM, a.g.e.s. 36
Ekrem SAĞIROĞLU, İmamı Azam Ebu Hanife, Yasin Yayınevi, İstanbul, 2002, s.59
daha iyi bir görüş getirene uyacağını, o görüşü kabul edeceğini söylerdi.5 Kıyas (rey, içtihat), Kur’an
ve hadislerde, hakkında açıkça bir hüküm bulunmayan bir dini sorunu, hakkında açık hüküm verilmiş
bir soruna benzeterek hüküm vermektir. Onun kıyası, Kur’an ve sünnetle ters düşmeyen bir akıl
yürütme metottur.
İmam-ı azam’ın usulü, Hz. Peygamberimizin, sahabeden Muaz bin Cebel’i, Yemen’e vali
olarak gönderirken aralarında yapmış oldukları konuşmada geçen ve Hz. Peygamberin (SAV)
beğendiği usuldür. Bu olayı şöyle nakledebiliriz:
Muaz bin Cebel, ensardan (Medineli) 18 yaşında müslüman olmuş ve iyi bir fıkıh bilgisine
sahip bir sahabedir. Bu özelliği nedeni ile Hz. Peygamber, onu, Yemen’e vali olarak yollamıştır. Muaz
(ra), yola çıkacağı sırada, Hz. Peygamberle vedalaşırken, aralarında şöyle bir konuşma geçmiştir:
Hz. Peygamber buyurur ki;
- Ya Muaz! Belki bu seneden sonra sen bir daha beni göremezsin. Belki dönüşünde burada
benim mescidime ve kabrime ziyarete gelirsin.
Bu sözleri duyan Muaz hüzünlenerek gözyaşı dökmeye başlar; efendimiz;
-Ağlama ya Muaz! Bana yakın olanlar nerede olursa olsunlar, Allah’a hakkıyla kulluk
edenlerdir, buyurdu ve;
- Sana aralarındaki bir davadan dolayı gelirlerse, onların aralarında ne ile hüküm verirsin? diye
sordu.
-Allah’ın kitabı ile hüküm veririm, Ya Resulallah!
- Ya orada bulamazsan?
- Peygamberinin sünneti ile hükmederim.
- Peki ya orada da bulamazsan?
- Bu ikisinden anladığıma uygun bir biçimde hüküm veririm.
Muaz bin Cebel’in bu sözleri, Hz. Peygamberin hoşuna gitmiş ve; “Elhamdülillah! Allah u
teala, resulünün elçisini, resulünün rızasına uygun eyledi!” buyurmuştur. Bu olay, içtihatla
hükmetmeye, Hz. Peygamber’in onay verdiğini gösterir.
767 yılında, icraatlerini eleştirdiği Abbasi idaresinin zindanlarında tutuklu iken vefat etmiştir.
Bazı rivayetlere göre, zindanda zehirlenerek şehit edilmiştir. Kabri, Bağdat’tadır.
İmam-ı azam, sabırlı, nefsine hakim, engin bilgi ve üstün akıl sahibi, kıvrak zekalı, çokça
ibadet eden, takva sahibi bir kişi idi. Yatsı namazının abdesti ile sabah namazını kıldığı rivayet edilir.
Cuma günleri, dost ve ahbaplarına, evinde ziyafet vermeyi adet haline getirmişti. Kendisine borçlu
olan bir kimsenin, evinin veya ağacının gölgesi altında, “borçlunun malından gelecek her fayda, faiz
olur” düşüncesi ile oturmayacak kadar hassastı.
- Hakkında Söylenenler Maliki mezhebinin imamı olan büyük alim İmam Malik, yüz yüze görüştüğü İmam-ı azam’a,
iltifatlar etmiş ve büyük saygı göstermiştir. İmam Malik, İmam-ı azam hakkında, “Ben, öyle bir adam
gördüm ki; eğer şu sütun altındır dese, bu iddiasını delilleri ile ispat edebilir”6 demiştir. Diğer mezhep
imamı olan İmam Şafii de, İmam-ı azam hakkında takdir edici sözler söylemiştir. “İnsanlar, Fıkıh
ilminde, Ebu Hanife’nin talebeleridir.” sözü İmam Şafii’ye aittir. Heysemi; “Fıkıh ilmini ilk defa
sistemleştirip, kitap haline getiren Ebu Hanife’dir.” demiştir.7
Eserleri:
İmam-ı azam’ın bizzat kendisi tarafından kaleme alınmış bir eseri yoktur; fikirleri, öğrencileri
tarafından yazılarak kitap haline getirilmiştir.
Müsned (İmam-ı azam’ın görüşlerine delil olan hadisleri içeren kitaptır),
Fıkh-ul Ebsat, Fıkh-ı Ekber, El- Alim ve’l Müteallim (Bu eserler, İmam-ı azam’ın itikatla ilgili
görüşlerinin yer aldığı kitaplardır),
El Alim ve’m Müteallim (Soru - cevap şeklinde ehli sünnet inancını anlatan bir eserdir).
5
AKYÜZ.a.g.e.,s.23, 30
6
SELİM, a.g.e.s.47
SAĞIROĞLU, a.g.e.s.56-59
7
Ayrıca bir Hanefi alimi olan Abdullah bin Mahmud el Mavsili, İmam-ı azam Ebu Hanife’nin
içtihat ve görüşlerini El- İhtiyar adlı kitabında bir araya toplamıştır. El İhtiyar, bütün fıkıh kitaplarının
özü gibidir.
Feridun Eser
Geyve İmam Hatip Lisesi
Felsefe öğretmeni
KAYNAK:
TÜRK İSLAM MEDENİYETİNİN YILDIZLARI
Yazarı: Feridun Eser
Eğitimde Birlik Derneği Kültür yayınları-2, Ankara, 2011