Genel Jeoloji

Genel Jeoloji
Ders 3
Orojenik Kuşaklar ve Kıtasal Kabuğun
Evrimi
Okyanusların Evrimi ve Kökeni
Petek Ayda Ustaömer
ustaomer@yildiz.edu.tr
1963-1998 yılları arasında Dünya üzerinde Başlıca Deprem
Odaklarının Dağılımını
gösteren harita
(358.218 deprem odak noktası yer almaktadır)
Dünya Üzerinde Aktif Volkanların Dağılımı
Kaynak

Yükselti (metre)
Kıta
sahanlığı
Levha Sınırları ve Hareketleri
 Pasif Kenarlar (Atlantik tipi)-Uzaklaşan Levha
sınırları
 Aktif Kenarlar (Pasifik tipi)-Yaklaşan Levha
sınırları
 Transform sınırlar-Transform Fay sınırları
boyunca levhalar birbirine göre yanal yönde
hareket ederek yer değiştirir (kayar)
Yeryuvarının Litosfer Tabakası hareketli levhalardan oluşmuştur.
Yerkabuğu 13 ana, çok sayıda da küçük
levhaya bölünmüştür. Bu levhalar
birbirine göre hareket halindedir.
Transform (yanal)
Sınırlar
Uzaklaşan sınırlar
Yaklaşan sınırlar
Okyanus Tabanı Morfolojisi
Transform fay
Okyanus ortası
sırt
Kırık
Okyanusal sırt
(uzaklaşan levhalar)
Hendek, yitim zonu
Transform fay
(yaklaşan levhalar)
Astenosfer
Jeotermal gradyan her 1 km derinlikde sıcaklık 30 oC artar. Bu sıcaklık
farkları mantoda gelişen konveksiyon akımlarının başlıca nedenidir.
Konveksiyon Akım
ERGİME
Atomların serbestleşmesi
(MAĞMA)
Bağların çözülmesi
Katı silikat
(LERZOLİT)
Harzburjit
Manto malzemesinin
ergimesi
Lerzolit
Pasif Kenarlar

Graben
Kıtasal kabuk
Arap
Yarımadası
Ö
Bazalt
lü iz
n
De
Astenosfer
Deniz sedimentleri
Aden Körfezi
Afrika
Hint
Okyanusu
Rift
Vadileri
Viktorya
Gölü
Klimanjero
Dağı
Tangariy,
Gölü
Kıtasal kabuk
Bazalt
Niyasa
Gölü
kıta
Astenosfer
Manto sorgucu üzerinde
domlaşma
Manto sorgucundan dışarı
doğru akış
Rift
okyanus
Yenik rift
(alakojen)
Okyanusal kabuk
Deniz düzeyi
hri
Ne
Nil
Arap
Yarımadası
iz
en
lD
zı
Kı
e
Ad
Afrika
nK
ör f
ezi
Hint Okyanusu
Rift vadileri
Viktorya
Gölü
Tanganyilka
Gölü
Niyasa
Gölü
Mantodan yükselme
Kitasal kabuk
Rift vadisi
Deniz
Okyanus ortası sırtı
Rift vadisi
Kıtasal kabuk
Okyanusal kabuk
Kıta kenarı
Sahanlık
kırılımı
Denizaltı
kanyonları
Kıta sahanlığı
Kıta Kabuğu
Kıta Kabugu
Kıta Kabugu
Okyanusal kabuk
Derin deniz yelpazesi
Kıta yamacı
Abisal düzlük
Kıta yükselimi
Okyanusal kabuk
Okyanus sırtı
Abisal düzlük
Çok kanallı deniz tabanı derinlik haritası (Saros Körfezi)
Deniz Tabanı Yayılması

Princeton
Üniversitesi’nden
Harry Hess, deniz
tabanı yayılması
kavramını 1960’lı
yılların başında
ortaya attı
Okyanus Sırtları


Diverjan (uzaklaşan) levha sınırları
boyunca deniz tabanı yükselir ve
okyanus sırtı veya okyanus ortası sırtı
adı verilen geniş, lineer (çizgisel) bir
yükselim alanı oluşur
Birbiri ile bağlantılı okyanus sırt
sistemi 70.000 km’yi aşan uzunluğu ile
dünya üzerindeki en uzun topoğrafik
unsurdur
Okyanus Sırtları



Okyanus sırtlarının zirvesi, bitişikteki derin
okyanus havzasının 2 ila 3 km. üzerine çıkar
ve yeni okyanus kabuğunun yaratıldığı levha
sınırını simgeler
Sırt teriminin çağrıştırdığının aksine bu
yapılar aslında dar ve dik değildir.
Genişlikleri 1.000 ila 4.000 km arasında
değişir
Sırt sistemi onlarca ila yüzlerce km
uzunluklu segmanlara (parçalara) ayrılmıştır
Okyanus Sırtları


Okyanus sırtları kıtalarda bulunan
bazı dağlar kadar yüksektir
Kıtalardaki dağlar, basınç
kuvvetlerinin, kalın sedimenter
istifleri kıvırması ve metamorfizmaya
uğratması ile oluşurken okyanus
sırtları, tansiyonel kuvvetlerin
okyanus kabuğunu kırıp ayırması ile
oluşur
Okyanus Sırtları



Okyanus sırt sisteminin bazı bölümlerinde,
ekseni boyunca geçen ve rift vadisi olarak
adlandırılan derin çöküntüler yer alır
Rift vadisi ismi, Doğu Afrika Rifti’ni
ouşturan kıta içi rift vadilerine büyük
benzerlik göstermesi nedeniyle
uygulanmıştır
Orta Atlantik Sırtı’ndaki rift vadisi 30 km.
genişliklidir ve vadinin duvarları, vadi
tabanından 2.000 m yükselmektedir
Uzaklaşan levha
sınırları
Sırt
Transform
Kesin levha
hareketi
Göreli levha hareketi
5.5 cm/yıl
Deniz Tabanı Yayılması
Rift zonu
Yastık bazaltlar
Levha
dayklar
Derinlik
Yastık bazaltlar
Levha dayklar
Ofiyolit
kayalari
Gabro
Gabro
Mağma
Odası
Kristallenme
Sırt
Derinlik
Okyanusal kabuk
Okyanusal litosfer
Magma
Kaynak alanı
Astenosfer
Okyanus tabanı yayılması
Litoloji-Kaya türü
Okyanusal
Kabuk
kayaları
Derin Deniz Çökelleri
Bazaltik
yastık lav
Levha dayk
kompleksi
Gabro
Tabakalı Gabro
Tabakalı Peridotit
Tabakasız tektonit
Peridotit veya
kümülat
Yastık Lavlar
Tipik
ofiyolit
Normal Okyanusal
Kabuk
Ortalama (km)
kalınlık
P dalga
Hızı(km|s)
Levha hareketi
Okyanus ortası sırtı yayılma merkezi
Okyan Sırtlarında Sıcak Kabuğun
Hidrotermal Alterasyonu
Siyah baca
Siyah bacalar
etrafında çökelen
Masif sülfid cevherleri
Döngü halindeki
deniz suyu
Aktif Kenarlar
Dağ kuşağı
Okyanusal
kabuk
Mağmatik Yayardı bindirme
Sedimenter
yay
kuşağı
havza
Yayönü havza
Yığışım kaması
hendek
Batolit
Litosfer
Astenosfer
Kıtasal kabuk
Metamorfik kaya
depremler
Mağma
Aktif Kenarlar
Benioff Deprem Zonu
Litosfer
Derinlik
(km)
Manto
Yaklaşan levha sınırları:
kıta-okyanus
okyanusal
litosfer
hendek (yitim zonu
zonu)
{
Okyanusal kabuk
Kıtasal kabuk
astenosfer
Yaklaşan levha sınırları:
kıta-okyanus
Kıtasal kabuk
Kıtasal
litosfer
sü
rtü
n
me
erg
i
me
Kıtasal
litosfer
Hendek
Kıtasal
volkanik yay
Yığışım kaması
Dalan
okyan
usal li
tosfer
Astenosfer
dD
An
Abisal düzlük
ağ
ı
lar
Hendek
Yaklaşan levha sınırları:
okyanus-okyanus
Volkanik ada yayı
hendek
okyanusal kabuk
Kıtasal kabuk
okyanusal
Astenosfer
litosfer
e rg
ime
lan
Da
lito
al
s
u
an
oky
r
sfe
Aleutian
hendeği
Kuril hendeği
Japon hendeği
Mariana hendeği
ta
Or
sı
Hi
is
nd
ta
Orta Amerika
hendeği
Bauganville
hendeği
Java(Sunda)
hendeği
GD
Hin
dist
an S
Tonga hendeği
Kermedec
hendeği
Dogu P
asi
yükseli fik
mi
Filipin
hendeği
an
i st
nd
Hi ırtı
S
GB
ı
ırt
nS
San
Andreas
fayı
ırtı
Alpin Fayı
Tibet
Kıta kenarı çökelleri
Hindistan
Okyanusal havza
Dal
an
Kıtasal kabuk
Yığışım
prizması
oky
Astenosfer
Hindistan
bugün
10milyon
Yıl önce
Kıtasal volkanik
yay
anu
s
al l
itos
fer
ergime
Himalayalar
Tibet Platosu
Ganj Düzlüğü
sütür
38milyon
Yıl önce
55milyon
Yıl önce
71milyon
Yıl önce
Astenosfer
Okyanus dalma-batma ile kapandıktan sonra okyanusun iki
ucundaki kıtasal alanlar çarpışır ve sıkışmaya başlar.
Yaklaşan levha sınırları:
kıta-kıta
8850 m
Kıvrım-Bindirme Kuşakları
KD
Deniz
düzeyi
Rhon
vadisi
Günümüz topoğrafya yüzeyi
Pliyosen erozyon yüzeyi
Yatay ve düşey ölçek
Temel
GB
Tarım Havzası
Hi
m
Delhi
al a
Kuzey
Çin
Siçuan
Havzasi
ya
Ce
ph
e
dir
me
Güney
Çin
si
a
Burm
Hindistan
Bin
Bengal Körfezi
G Çin
Denizi
Tien Shan Dağları
Tibet Platosu
Himalaya Dağları
Dünya üzerindeki önemli Dağ kuşakları
KA
le
Ka
ri
me
r
dile
Kor
ka
şla
ala
Ap
ağı
kuş
la
Dağ
Kıta kalkanları
rı
Duraylı
platformlar
a
all
Ur
r
a
lay
ma D
i
H
ağ
la
rı
kuşağı
Dağ kuşakları
r
ple
Al
ı
Tasman
And
Açıklama
r
do
ğ
şa
Ku
n
e
niy
Dağ dizisi
Sıkışma kabukda kısalma ve
yükselmeye neden olur
Okyanusal
kabuk
Kıtasal
kabuk
mountain
root
Dağın kökü
Erozyon
Yatay sıkışma kuvvetleri egemen
Gravitasyonel çökme
Kabuğun incelip uzamasına neden olur
çökelme
çökelme
Batma-gömülme
yükselme
Makaslama
yayılması
Dağın kalıntısı
Düşey kuvvetler egemen
Kıtasal
kabuk
Kuzey
Amerika
Levhası
C
Qu
e
F ay e n C h
arlo
ı
tte
as
ca
de
Lev
h
har a
eke
ti
Pasifik
Levhası
Juan De
Fuca
Levhası
Depremler
Deprem kaynak alanları
Büy. 6-7
Büy. 7-8
Büy. 8-9
Zi
nc
ir
i
Kıtasal
Okyanusal kabuk
Büy. 5-6
Vo
lk
an
ik
Kısmi ergime
Yi kabuk
ti m
Zo
nu
1700 yılındaki
büyük depremin odağı
Blok diyagram Amerika’nın altına dalan Juan De Fuca Levhası’nın
Yitim zonunu göstermektedir.
Cascadia Yitim Zonu-Yerel Levha Tektoniği
Kıtasal kabuk
Litosferik manto
Astenosfer
Orojen boyunca dağ kuşaklarında kalın kıtasal kabuk oluşur.
Isı yukarı iletilir
Litosfer mantosundan besleme
Sıcak Astenosfer üzerleyen litosferi ısıtır ve akarak
Boşlukları doldurur.
Normal faylanma
Sıcak alt kabuğun akması
Sıcak Astenosfer
Sıcak alt kabuk gerilme ile dışarı doğru akar.
Dağ dizisi
Metamorfik kaya
Kıvrım-bindirme kuşağı
Kıvrım-bindirme kuşağı
Kıtasal kabuk
havza
Rift volkanları Rift-kenar dağları
Havza dizisi
Havza dizisi
Dönen fay
blokları
Moho
Detachment=Kabuk ölçeğindeki
faylanma
Mağma
Batı Anadolu
B Amerika’dan bir örnek
Hendek
Basin & Range Alanı
Rocky’lerin geçmişi
Kıtasal volkanik yay
Fay ve bindirme kuşağı
sıkışma
Sierra-Nevada Dağları
Çöküntü havzaları
Rocky dağları
Fay blogu dağları
Buyuk vadi
Gerilme
San Andreas Fayı
Mağma yükselmesi
Basin
andbölgesinde
Range extension
Ma
and
continues
Basin
& Range
yaklaşık 30began
milyon~30
yıldan
beri
gerilme
devamtoday
etmektedir.