b*l*m ve metaf*z*k - Atatürk University
advertisement
BİLİM VE METAFİZİK ALİ UTKU Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü CEVDET COŞKUN Atatürk Üniversitesi Fen Fakültesi Fizik Bölümü BEE - 7 MAYIS 2010 Bilim nedir? • Bilim, aklı ve duyuları kullanarak doğayı yine doğanın içindekilerle anlama çabasıdır. • Bilgi üretme iddiasında bulunan her etkinlik bilim değildir. • Bilim, tartışılmaz doğrular üreten ve bulan bir etkinlik değildir. • Bilim “iman edilecek” değil “istifade edilecek” bilgiler üretir. BEE 7 MAYIS 2010 BİLİMSEL BİLGİNİN BAZI ÖZELLİKLERİ Olgu temelli Nesnel Tekrarlanabilir Sınanabilir Eleştirel Öndeyi gücü sağlar Kuşkuya dayalı Bilimsellik Ölçütü Problem of Demarcation Doğrulanabilirlik (Verification) Yanlışlanabilirlik (Falsification) Mantıkçı pozitivistler Karl R. Popper Bazı önermeler 1. Bütün cisimler yer kaplar. Bir bilgi vermez. Analitiktir. Yanlışlanma riski taşımaz. 1. A) Yağmur yağacak. B) Bugün yağmur yağacak. C) Bugün Türkiye’de yağmur yağacak. D) Bugün Erzurum’da yağmur yağacak. E) Bugün Erzurum şehir merkezinde yağmur yağacak. F) Bugün Erzurum şehir merkezinde saat 12’ de yağmur yağacak. Yanlışlanma riski artar. Bilgi verici içeriği artar. Bilimsel yöntem BEE 7 MAYIS 2010 Metafizik Nedir? • Etimoloji: Eski Yunancada “sonra”, “ötesi”, “sonra gelen”, “peşinden gelen”, “izleyen” gibi anlamlar taşıyan meta (ta) ile “fizik ya da “doğa” anlamına gelen physika sözcüğünün meta ta physika biçiminde birleştirilmesiyle oluşturulduktan sonra kısaltılmış haliyle felsefe sözdağarına yerleşen metafizik terimi sözlük anlamıyla “fizikten sonra gelen”, “fiziğin peşinden gelen” ya da “fizikten öte” gibi anlamlar taşımaktadır. Terim, İslâm kültür dünyasına aynen tercüme edilerek mâ-ba’de’t-tabî’iyyât, mâ-fevka’t-tabî’iyyât, mavera’et-tabî’iyyât, isimleriyle karşılanmıştır. “Meta” edatı, bir şeyin “mâverâ”sı, “mâ-ba’d”ı (yani Türkçe “öte”si) demektir. “Physika” tabii şeyler anlamınadır ki, buna da “tabiat” denilmiştir. Ayrıca teolojiyi karşılayan ilahiyyat terimi de metafiziğe karşılık olarak kullanılmıştır. BEE 7 MAYIS 2010 Metafizik Nedir? • • • Tanım: Birçok filozofun temel felsefi disiplin olarak ele aldığı metafizik tıpkı felsefe gibi farklı çağlarda farklı biçimlerde tanımlanmıştır. En genel anlamda: Bütün bir varoluş gerçekliğinin doğasını her yönüyle açıklığa kavuşturmaya çalışan felsefe dalı. Yerleşik felsefe dilindeki daha özel anlamlarıyla: Nihai anlamda gerçeklik ile varlığın neliğini ya da özünü araştıran; evreni yöneten görünürdeki ilkelerin temelinde yatan değişmez ilkeleri, yasaları, kesinlikleri soruşturan; şeylerin, nesnelerin, kendiliklerin varlıksal özlerini neyin ya da nelerin oluşturduğunu açığa çıkaran; gerçekten var olan varlık türlerini tanımlayarak gerçekten var olmayan varlık türlerinden ayıran; evrenin kaç türden ayrı varlık katmanından oluştuğunu çözümleyip bunların arasındaki ilişkileri temellendirerek açıklayan; bir bütün olarak varlığın ya da gerçekliğin en temel dayanaklarına , yapıtaşlarına ve niteliklerine yönelik olarak kapsamlı bir açıklama sunmak amacıyla yürütülen sistematik soruşturmalar bütünü; daima en temelde yatanı araştırması nedeniyle felsefenin herhangi bir dalı olmaktan çok, kökü olduğu düşünülen, bizzat felsefeyle özdeşleştirilen felsefe alanı. BEE 7 MAYIS 2010 Metafizik Nedir? • • • • • • • • Tanrı, uzam, zaman, nedensellik, dünya, özdeşlik, varlık gibi en temel felsefe kavramları ile kategorilerinin, ilke ve ilişkilerinin neliğini, özünü ya da doğasını açıklığa kavuşturmaya çalışan felsefi düşünüşün en temel biçimi. Bütün bir varlık alanının açıklanmasına yönelik köklü bir araştırmaya karşılık gelen soruşturmalar bütünü; sorulan sorular ile verilen yanıtlar, ortaya konan sorunlar ile getirilen çözümler, kurulan sistemler ile bunlara karşı kurulmuş sistemler, akıl yürütmeler ile bunlara karşı akıl yürütmeler düzlemi. Felsefenin, mutlak gerçekliğin en temelinde yatan değişmez ana ilkelerini bütün yönleriyle araştıran, öteki felsefe dalları arasındaki en belirleyici bölümüdür. Felsefe tarihinde sıkça öne sürülmüş bu tanımlardan yola çıkarak metafiziğin, (1) Varlık Olarak Varlığın Bilimi (2) Maddi Olmayan Varlığın Bilimi (3) En Soyut Kavramların Bilimi (4) En Tümel Kavramların Bilimi (5) İlk ilkelerin bilimi, diye tanımlanmış olduğunu öne sürebiliriz. BEE 7 MAYIS 2010 Bazı Metafiziksel Sorular “Düşünce” nedir ve “şey” nedir? Düşünce ve şey arasında nasıl bir bağlantı vardır? Tanrı nedir? “Hakikat” nedir? Bütün olguları meydana getiren genel bir madde var mıdır? En gerçek gerçeklik türü nedir? Tüm şeyleri tek bir evrende birbirine bağlayan nedir? Birlik mi yoksa çokluk mu temeldir? Bütün şeylerin tek bir kökeni mi yoksa pek çok kökeni mi vardır? Her şey kadere mi bağlıdır, yoksa özgürlük var mıdır? Dünya sonlu mudur, sonsuz mudur? Dünyanın parçaları sürekli midir, süreksiz mi ya da boşluk var mıdır? Bazı Metafiziksel Sorular Zihin ve beden ya da ruh ve beden nasıl birleşir? Birbirlerine etki ederler mi? Bir şey başka bir şey üzerinde nasıl etkide bulunur? Bir şey başka bir şeyden dolayı nasıl değişir ve gelişir? Uzam ve zaman var mıdır? ya da uzam ve zaman nedir? Bilgide nesne zihne nasıl girer? ya da zihin nesneye nasıl ulaşır? Tümel kavramlar mı, yoksa tikel şeyler mi gerçek? Sonlu isek sonsuzu nasıl kavrarız? “Aklın ilkeleri” doğuştan mıdır, yoksa türetilmiş midir? “Güzellik” ve “iyilik” yalnızca subjektif kanılar mıdır yoksa objektif geçerlilikleri var mıdır? “Güzel” ya da “iyi” dediğimde ne kastederim? Kant’a göre üç temel metafiziksel soru vardır: Neyi bilebilirim? Ne yapmalıyım? Ne umut edebilirim? METAFİZİĞİN PROBLEMLERİ Bilgiyle ilgili metafizik problemler: Tümeller problemi Kategoriler problemi Formlar problemi Temel tikeller problemi Varlıkla ilgili temel metafizik problemler: Töz metafiziği Süreç ya da oluş felsefesi Varoluş felsefesi Ruh, Zihin ve Beden Doğayla ilgili araştırmalardan kaynaklanan metafizik problemler: Determinizm-endeterminizm Teleoloji-mekanizm Zaman-mekân Maddi şeylerin gerçekliği Doğanın düzenleyici ilkeleri Teolojiik problemler: Tanrı’nın varlığı Kader Yaratma Fizik ve Metafizik • Fizik (model bilim) ve metafizik arasındaki ilişkinin bir incelemesi, fizik ve metafizik kavramlarının bir değişiklik sürecinde olduğunun anlaşılmasına dayanır. Bunun için tarihsel bir perspektif gerekir. Hemen belirtelim ki disipline adını veren Aristoteles, fiziği metafizikle birlikte ele alıyor, doğa bilimlerinin daha temel dallarının metafizik olduğunu düşünüyordu. • physiologia (physis’in logos’u yani doğanın rasyonel açıklaması) ya da philosophia naturalis (doğa felsefesi) olarak adlandırılan tek bir alan. BEE 7 MAYIS 2010 • Aristoteles’in Fizik’inde philosophia naturalis, doğa incelemesiyle ilgili bir dizi felsefi meseleyi içerir. Bu felsefi meseleler doğa kavramının (madde ve form, nedensellik, zorunluluk), hareket (motion) ve kinesis (yer, boşluk, zaman, sürem (continuum) ve bölünebilirlik kavramlarının analiziyle ve ilk muharrik (prime mover) ile ilgilenir. Bunlar doğa konusunda bütünüyle genel veya evrensel (katholou) temel felsefi meselelerdir, doğayla ilgili bütün araştırmaların temelini oluştururlar. Bu yüzden bunlar, daha sonra “metafizik” olarak adlandırılacak prote philosophia (“ilk felsefe”) alanını kuran “ilk ilkeler ve en yüksek nedenler” arasında yer alırlar. • (Aristoteles, Metafizik IV, 1003a) BEE 7 MAYIS 2010 • 17. yüzyılda Aristotelesçi doğa kavramından radikal biçimde farklı bir yeni doğa kavramı ortaya çıktı. Düşünürler Aristoteles tarafından sunulan “ilk felsefe”nin temel meselelerini yeniden düşünme gereksinimiyle yüzleştiler ve bu metafiziksel meselelere yeni ve farklı çözümler ortaya koydular. Bütün bunlar, harekete (motion) ilişkin uygulamalı matematik, yani mekanik ve mekaniğin temellendiği metafizik 17. yüzyılda philosophia naturalis içinde içerilmekteydi. • Doğanın madde olarak yeni kavrayışı özellikle Sebastian Basso tarafından ve Galileo’nun yeni mekaniğiyle 17. yüzyılın ilk 20 yılında gelişmeye başladı. Daha sonra Descartes, Felsefenin İlkeleri’nde ilk kez tamamıyla bütünleşmiş philosophia naturalis’i geliştirdi, burada Aristoteles tarafından ortaya konan bütün bir metafiziksel meseleler dizisi esaslı biçimde yeniden düşünüldü. BEE 7 MAYIS 2010 • Newton, Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri’nde (Philosophiae naturalis principia mathematica) Descartes’ın felsefesine karşı maddi atomculuk metafiziğine dayalı bir alternatif doğa felsefesi sundu. Bu eser esasen “matematiksel ilkelere” (yani mekaniğe) yoğunlaşsa da başlığının da ifade ettiği üzere bir philosophia naturalis’tir. İlk muharrik Tanrı’dır, çünkü madde kendi başına bütünüyle hareketsizdir. Maddenin yaratılması ve harekete geçirilmesi için Tanrı zorunludur. Newton’un philosophia naturalis kavrayışı mekaniğin ve metafiziğin entegrasyonuna dayanır. BEE 7 MAYIS 2010 • Newtoncu sistem Kartezyen sisteme üstünlük kazanır ve 18. yüzyılda sürekli büyüyen bir fenomenler dizisine başarılı uygulanışı sayesinde Newton’un mekaniği doğrulanmış kabul edilir. Daha da önemlisi, “fizik evreni aslında hareket yasasıyla, yani mekanik bilimiyle anlaşılan mekanik bir yapıdır” genel kavrayışının doğrulanması olarak görülür. Ayrıca 18. yüzyılda philosophia naturalis’in metafizik kısmına duyulan ilgide bir azalma olmuştur. Özellikle bu mekanistik sistemde Tanrı’nın rolü reddedilmiş, mekanik bilimi özerk bir bilim, sistematik bir inceleme alanı olarak görülmeye başlanmıştır. BEE 7 MAYIS 2010 • Bu gelişme ilkin Fransa’da, Maupertius, D’alembert, Lagrange ve Laplace gibi aynı zamanda doğa filozofları da olan büyük matematikçilerin eserleri aracılığıyla gerçekleşti. Laplace mekanik biliminin, mekanistik sistem olarak doğanın tam anlayışı olduğunu ve bunun, Tanrı ile ilgili hipotezi geçersiz kıldığını öne sürüyordu. Laplace mekanik biliminin özerkliğinin imalarını tam olarak anlamıştı: Mekanik, doğanın incelenmesinde ve anlaşılmasında temel bilimdir. Bu kavrayış mekanik biliminin modern fizik haline gelmesini de kuşatır. Başka bir deyişle fizik (yani doğa bilimi) mekanik bilimidir. Laplace, yalnızca 17. yüzyılın doğa felsefesinin teolojik bileşeni kavrayışını ortadan kaldırmakla kalmamış, bütün metafiziksel bileşeni de ortadan kaldırmıştır. BEE 7 MAYIS 2010 • Laplace’a göre metafiziksel bileşen, mekanik bilimi metodunda gereksizdir. Doğa incelemelerinin, yani mekaniğin metodu: gözlenen olgulardan hipotezlere veya teorilere tümevarımsal genellemelerdir ki, fenomenlerin hipotezlere gözlemlenmiş uygunluğuyla test edilirler. Mekanikte hipotezlerden kaçınmayı vurgulayan Newton’a karşıt olarak Laplace, fenomenleri genel yasaların keşfiyle birleştirme aracı olarak hipotezleri açıkça kabul eder. Ancak Laplace’da önemli olan şey, bu hipotezlere gerçeklik atfetmekten kaçınma ihtiyacını vurgulamasıdır; bu, metafizikte kesinlikle yapılmaz. Kuvvet, kütle, hareket, neden ve yasa gibi kavramlar mekanikte ortaya çıkar, ancak orada yalnızca nicelik olarak meşrudurlar. Kuvvetin, kütlenin, nedenin ve yasanın gerçekte ne olduğu bütünüyle değerlendirmeden uzak tutulmalıdır; mekanik bu kavramlarla yalnızca niceliksel açıdan ilgilenir. BEE 7 MAYIS 2010 • “Kuvvet”, “neden”, “yasa” vb. kavramlarda örtük metafiziksel kalıntıların katı bir biçimde dışlanmasıyla mekanik bilimi sistematize edilmiştir. Doğa araştırmalarında belirleyici olan bu program Mach, Kirchhoff, Hertz ve Poincaré tarafından yürütülmüştür. Bu yüzden 19. Yüzyıl boyunca doğa araştırmaları kavrayışında önemli bir değişiklik gerçekleşmiştir. Philosophia naturalis olarak bu araştırma kavrayışı ortadan kalkmış, yerine özerk mekanik bilimi doğa bilimi olarak kurulmuştur. Isı ve kimyasal değişim fenomenlerinin de yer aldığı bütün alanlar, mekaniğin ilkelerine göre anlaşılacaktır. Nitekim Clerk Maxwell de elektrik ve manyetizm fenomenlerinin anlaşılması için bir dalga mekaniği geliştirmiştir. BEE 7 MAYIS 2010 • Yirminci yüzyılda Max Planck’in kuantum fenomenini keşfinden sonra kuantum mekaniği teorisi geliştirilmiş ve günümüze kadar atomaltı ya da mikro kendilikler incelemesi bir mekanik bilimi yani hareket halindeki kendiliklerin matematiksel çözümlemesi olarak incelenmiştir. Mekanik biliminin doğa bilimiyle özdeşleştirildiği doğa incelemesi kavrayışında bu değişiklikle kuşatılan şeyin kaydedilmesi önemlidir: Bilim “bilgi” anlamına geldiğinden, kuşatılan şey, mekaniğin doğanın doğru bilgisi olmasıdır; başka bir deyişle, mekanik, yani hareketin matematiksel soruşturması, bilimdir. BEE 7 MAYIS 2010 • Bilim açısından bu yeni öğreti, 19. yüzyılda pozitivizm olarak bilinecektir, bilimin (Auguste Comte’dan devşirilen bir terim) pozitivist olduğu, yani doğanın doğru, sahih ve kesin bilgisi olduğu öğretisi. Bu kavrayışta bilim felsefeye, özellikle de metafiziğe karşıttır ve bunları dışlar. Ayrıca bu anlamıyla bilim o dönemden itibaren genel kabul görmüştür. Bu anlamda bilim sözcüğü, daha önceki sistematik inceleme alanlarına göre metafiziğin de dâhil olduğu pek çok bilimin yer aldığı genel sistematik inceleme imasını kaybetmiştir. BEE 7 MAYIS 2010 Tek başına bilim yeter mi? • Ayer: Deneysel bilginin dışında kalan bazı şeylerin bulunduğu ve bunların kurgusal bilginin nesneleri olduğu inancı bir kuruntudur. İlke olarak bir bilimsel yasa altına sokulmayacak bir deney alanı olmadığı gibi dünya üzerinde yine ilke olarak verilmesi bilimin gücü dışında kalan bir bilgi türü de yoktur. • Kant: Metafizik, “insanın doğal bir yatkınlığı” nın (metaphysica naturalis) ürünüdür. Bu, insanın sonlu varoluşunun bilincinden ve bu varoluşu güvence altına almak isteğinden doğar. • Wittgenstein: Mistik ve metafizik olana yönelim arzularımızın ve varoluşsal kaygılarımızın bilim tarafından tatmin edilemeyişinden kaynaklanır. Tüm olanaklı bilimsel sorular yanıtlansa da, sorunumuza hala hiç değinilmediğini hissederiz (TLP 6.52). BEE 7 MAYIS 2010 Bilimin Paradoksal İlerleyişi xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx BEE 7 MAYIS 2010 Bilimin metafizik temelleri • • • • • • • • Bilimin temelinde kendilerine inanmaksızın bilim yapamayacağımız metafizik inançlar var mıdır? Metafizik inanç ve kabuller, pozitivistlerin iddia ettiği kadar boş ya da faydasız mıdır? Onları bilimsel düşünceden ve bilgiden tamamen çıkarıp atmak mümkün müdür? Sadece doğanın yasaları olduğu fikri bile, bizi bir kadir-i mutlak Tanrı fikrine götürür mü? Evrenin sadece maddi tözlerden meydana geldiği fikri metafizik bir kabul değil midir? Evrende deneyime konu olamayacak tinsel tözler de var olabilir mi? Yorumlamalarımızda bize yardımcı olacak bazı varsayımlarda bulunmaksızın deneyimlerimizi anlamlı ve beklenir kılmanın bir yolu var mıdır? Nesnel gerçekliğin resmini vermek isteyen bilim bunu başarabilir mi? Yoksa bilim bir sadece insan-merkezci ve insan-biçimci bir etkinlik midir? Bilimin temel varsayımlarından biri olan “nedensellik“ haklı kılınabilir mi? Doğa yasaları gerçekten var ve bizim kendilerini bulmamızı mı bekliyorlar yoksa bu bizim bir yakıştırmamız mıdır? BEE 7 MAYIS 2010 Coloumb Yasası BEE 7 MAYIS 2010 Bilime Yönelik Eleştiri Noktaları • • • • • • • Yönteme ilişkin, Dile ilişkin, Doğasına ilişkin, Bilim-Din ilişkisine dair, Bilim-İktidar ilişkisine dair, Bilim-Çevre ilişkisine dair, Entelektüel kaygılar. METAFİZİĞE YÖNELİK ELEŞTİRİLER • • • • • • • • Naif Eleştiri ve Çatışkılı Metafizikler Empirist Eleştiri, özellikle David Hume Immanuel Kant (eleştirel felsefe) Pozitivizmler ve Bilimsel Felsefe Pragmatizmler Materyalizmler Nietzsche (Bütüncül Eleştiri) Mantıkçı Pozitivizm (Bertrand Russell, Edwards Moore ve Ludwig Wittgenstein) • Postmodern/Postyapısalcı Eleştiriler • Şu vurgulanmalıdır ki, metafizik bir bilimdir, çünkü kendisine özgü metodolojisiyle sistematik bir incelemedir. Bir bilim olarak metodolojisi, bütün varsayımsal metafiziksel genelliklerin, hem daha önceki metafiziksel teoriler ve sistemler tarafından öne sürülen hem de (doğa bilimlerininki ve beşeri bilimlerinki de dâhil) düşünce sistemlerinde ve şemalarında ve pratik insan etkinliğinde açık kabul görmeden örtük biçimde kabul edilen genelliklerin eleştirel incelemesi ve değerlendirmesini içerir. BEE 7 MAYIS 2010 • Metafiziğin eleştirel yönü olduğu kadar kurucu, yani metafiziksel teorilerin formülleştirilmesi yönü de vardır. Metodolojik açıdan metafiziksel teorinin formülleştirimi temelde doğa bilimlerindeki teorilerin formülleştiriminden farklı değildir; yani, prosedür hipotezlerin çerçevelenmesi ve metafiziksel sistemi kuran bu temel hipotezlerin imalarının (uygulaması da dâhil) sistematik ayrıntılandırılmasıdır. Metafiziksel hipotezler ve doğa bilimleri hipotezleri arasındaki fark, ikincisinde hipotezlerin genellikle belirli doğa alanlarında empirik deneyimden hareketle genelleştirmeler aracılığıyla ortaya çıkmalarıdır. Pek çok durumda metafiziksel hipotezler de belirli deneyim alanlarından hareketle genelleştirmeler aracılığıyla ortaya çıkarlar; ancak bu genelleştirmeler, genel uygulanmalarını sağlamak için zorunlu olarak bu alanları aşmak zorunda kalacaktır, bu açıdan gerçek metafiziksel genellikler olarak geçerlilikleri kusurlu bulunmaya yatkındır. BEE 7 MAYIS 2010 KAYNAKLAR • • • • • • • • • • • • • • • • John Langone, Bruce Stutz, and Andrea Gianopoulos, Bilimin 4000 Yıllık Resimli Serüveni, NTV Yayınları Jennifer Trusted, Fizik ve Metafizik, İnsan yayınları Ahmet Cevizci, Metafiziğe Giriş, Paradigma yayınları Heinz Heimsoeth, Felsefenin Temel Disiplinleri, DOĞUBATI yayınları Cemal Yıldırım, Bilim Felsefesi; Remzi Yayınları Seyyid Hüseyin Nasr, İslam ve İlim, İnsan yayınları Sevim Tekeli vg, Bilim Tarihi’ne Giriş, Nobel yayınları John Hobson, Batı Biliminin Doğulu Kökenleri, YKY Ömer Demir, Bilim Felsefesi, Vadi yayınları A. B. Güçlü, E. Uzun, S. Uzun, U. H. Yolsal, Felsefe Sözlüğü, Bilim ve sanat Yayınları, Ankara, 2002. Ahmet Cevizci, 17. Yüzyıl Felsefesi Tarihi, Asa Yayınları, Bursa, 2007. Ahmet Cevizci, Aydınlanma Felsefesi, Asa Yayınları, Bursa, 2007. Aristoteles, Metafizik, çev. A. Arslan, Sosyal Yayınları, İstanbul, 1996. Richard F. Kitchener (ed.), The World View Of Contemporary Physics: Does it Need a New Metaphysics?, State University of New York Press, Albany, 1988. Taylan Altuğ, Modern Felsefede Metafiziğin Elenmesi ve Yol Açtığı Bilgi Kuramsal Sorunlar, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 1989. Theodor Adorno, Metaphysics: Concept and Problems, R. Tiedemann (ed.), E. Jephcott (trans.), Polity Press, Cambridge, 2000. BEE 7 MAYIS 2010
