Fiil Yapan Ekler

FİİL YAPAN EKLER
2. FİİL YAPAN EKLER
• Fiil yapma ekleri, var olan bir fiil veya isim
kök veya gövdesine gelerek, yeni bir fiil
türetirler.
• Ekten önce kelimenin türüne göre, fiil
yapma ekleri ikiye ayrılır:
a) isimden fiil yapan ekler;
b) fiilden fiil yapan ekler.
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• İsimden fiil yapma ekleri, var olan bir isim kök
veya gövdesine gelerek, yeni bir fiil türetirler.
• Kısaltması: İFye
• Bu ekler şunlardır:
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-A/
Var olan isimlerden fiil gövdeleri yapar:
ad+a-, beniz+e- > benze-, boş+a-, kan+a-,
oyun+a- > oyna-, tür+e-, yaş+a-, vb.
Örnekler:
Gelişme ve başarma arzusu içinde olan her
insan engel ve zorluklarla çevrilmiş bir adaya
benzer.
Sıra sıra demir kovalardan sular boşanır, dolar.
Arasıra kızlarıyla oynamaya gelirdi.
Hepimiz sudan türedik, dedi.
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-Ar/
Kullanımı çok sınırlıdır:
ağ+ar-, baş+ar-, ev+er-, mor+ar-, on+ar-, vb.
Örnekler:
Korsan, yere uzanıp gökyüzünün yavaş yavaş
ağarmasını seyreder.
Tembeller, uyuşuklar, işini bilmezler başaracak
değil ya; sen başaracaksın.
Kızını biz, burada everdik.
Tuttuğu yer morardı.
Yaptığım kötülüğü onarmak için geldim.
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-da/
Genelde ses yansımalarından fiiller türetir:
çatır+da-, fısıl+da-, horul+da-, ışıl+da-, vb.
Örnekler:
Tam balığın kuyruğunu takacağı sırada, güneş
birden öyle bir çıkış çıktı ki, ışık, balıkçı kayığı
gibi çatırdadı.
Paşa olacaksın, diye fısıldadı.
Öğleden sonra doğu tarafındaki camlarda
ışıldar.
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-k/
İşlek olmayan bir ektir:
aç+(ı)k- > acık-, bir+(i)k-, geç+(i)k- > gecik-,
göz+(ü)k-, vb.
Örnekler:
Kral da, dilenci de aynı iştahla acıkırlar.
Her şey, herkes kendi kendine birikir.
İş hayatı bu konudaki hatayı hiç affetmez
cezalandırmakta gecikmez.
Her biri büyük olayın kahramanı gibi gözüküyor.
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-kİr/
Çok az sayıda örneği vardır. Genelde ses
yansımalarından fiil türetir:
fış+kır-, hıç+kır-, püs+kür-, tü+kür-, vb.
Örnekler:
Gözlerinden ilâç acılığında yaşlar fışkırdı.
Ağlamaktan, hıçkırmaktan, içini çekmekten
nefret ediyor.
Kara demir baca yeniden buhar püskürtmeye
başlardı.
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-l/
Geldiği isimle alakalı fiiller kurar:
doğru+l-, duru+l-, ince+l-, kısa+l-, sivri+l-,
az+(a)l-, boş+(a)l-, bun+(a)l-, dar+(a)l-,
yön+(e)l-, vb.
Örnekler:
Zamanla karışıklık azaldı.
Sıcaktan bunalacaksın, dedi.
Şimdi daha da karanlık küçük sokaktan geçerek
denize yöneliyoruz.
Ağır ağır doğruldu.
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-lA/
Şüphesiz, bu grupta en sık kullanılan eklerden
biridir:
ateş+le-, av+la-, bağ+la-, baş+la-, demir+le-,
diş+le-, giz+le-, gür+le-, hav+la-, kilit+le-,
nokta+la-, suç+la-, ter+le-, ucuz+la-, ütü+le-,
yaz+la, yok+la-, yol+la-, vb.
Örnekler:
Ben seni şimdi tavşan gibi avlarım!
Eski hayatını artık noktaladı.
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-msA/
Çok az sayıda örneği vardır:
anı+msa-, az+(ı)msa-, ben+(i)mse-, kötü+mse-,
küçük+(ü)mse- > küçü-mse-, vb.
Örnekler:
Bir de kötümser müşavirlerden, yardımcılardan
uzak durulmalıdır.
Belki, bununla da kalmayıp içinden bana karşı
bir küçümseme duyuyor.
Kadın hiçbir şey anımsamıyor gibi yanıtladı...
2.a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-r/
Çok seyrek görülen bir ek: deli+r-.
Örnek: Yeni bir yeni krizle artık bir daha geri
dönemeyeceği bir noktaya kadar delirmekten
korkmuştu.
• /-sA/
İşlek olmayan bir ektir: garip+se-, mühim+se-,
önem+se-, su+sa-, umur+sa-, vb.
Örnekler: Bazı insanları garipserim.
Başkalarının kendisi hakkında ne
düşündüklerini umursamıyor...
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• Fiilden fiil yapan ekler, var olan bir fiil kökü veya
gövdesinden yeni bir fiil türetirler.
• Bu eklerin bir kısmı çatı ekleridir ve çok işlek
eklerdir.
• Çatı ekleri olmayan kısmı ise çok az örnekte
kullanılır.
• Kısaltması: FFye
• Bu ekler şunlardır:
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-A/
Çok sınırlı sayıda örnekte görülür:
bul-a-, dol-a-, tık-a-.
Örnekler:
Kendim kayıp düşmeyeyim diye, aşağıdan yukarıya
doğru çıkarak basamakları sabun eriyiğine buladım.
Şimdi, Maud'un yanında, bir kolunu beline dolamış,
sessiz sessiz otururken, içinde sözcükler, cümle
artıkları ses veriyordu...
Sırtı rüzgâra dönük, kızağa oturdu, çizmelerini
çıkararak içindeki karı temizledi, sol çizmesindeki
deliği bir tutam samanla güzelce tıkadı.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-AlA/
İşlek olmayan bir ektir. Yeni türetilen fiil, ekin
geldiği fiilden anlamca çok farklı değildir:
dur-ala-, eş-ele-, gez-ele-, it-ele-, kak-ala-, kovala-, ov-ala-, şaş-ala-, silk-ele-, tep-ele-, vb.
Örnekler:
Sesler birbirini kovaladı, herkes geliyordu,
herkes gelmek istiyordu.
Sonra çoraplarını giydi, gözlerini ovaladı...
Devlet işleri çevresindeki gürültülü kalabalığı
görünce şaşaladım.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-Ar/
Sadece birkaç örnekte görülür:
çık-ar-, kop-ar- vb.
Örnekler:
Arka sırada oturan, kendi üzüntüleri içinde,
herhalde öğretmeni hiç dinlemiyordu ki, süklüm
püklüm ayağa kalktı, sesini çıkarmadı.
Efendi, atınız ipini kopardı.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-Dİr/
Çatı eklerinden biri olarak, çok sık kullanılan bir ektir.
Ettirgenlik (kauzatif) fiilleri yapar:
aç-tır-, bık-tır-, bil-dir-, çek-tir-, don-dur-, giy-dir-, güldür-, kay-dır-, koş-tur-, öp-tür-, sez-dir-, sin-dir-,
tüt-tür-, ver-dir-, ye-dir-, yüz-dür-, yaz-dır-, yıl-dır-,
vb.
Örnek:
Gelişen teknolojiye ayak uydurmak safi kan arttırır.
Bir milleti taklit öldürür.
Zorla elini öptürdü.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-İ/
İşlek olmayan bir ektir:
kaz-ı-, sür-ü-, vb.
Örnekler:
Bir çakıyla iki kasketin de deri astarını kazıdılar.
Hastalıktan yeni kalkmış gibi ayaklarını sürüdü
geldi Hüsnü'nün karısı.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-İl/
Çatı eklerinden biridir. Çok işlek bir ektir.
Edilgenlik (pasif) fiilleri yapar:
an-ıl-, bas-ıl-, boğ-ul-, duy-ul-, gönder-il-,
kaz-ıl-, öv-ül-, sar-ıl-, sök-ül-, üz-ül-, ver-il-,
yaz-ıl-, yor-ul-, vb.
Örnekler:
Herkesin sevilmeye ihtiyacı vardır.
Sizin üzülmenizi istemediğim için dönmüştüm.
İki yıl sonra da İzmir idadisine gönderildi.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-k/
Çok az sayıda örnekte rastlanır:
bur-k-, dol-(u)k-, kal-k-, kan-(ı)k-, sil-k-.
Örnekler:
Telsizi eline alıp ayağa kalktı.
Annesi omuzlarını silkti.
Bu his her an yüreğimi burkuyor.
Bin yıldır gizemlere, tılsımlara, büyülere, efsanelere
sarmaşıklar gibi dolaşarak yaşamış İstanbulluların,
artık alıştığı, kanıksadığı, sonunda zamansızlığa
ulaşmış nice gündelik tansıktan biriydi bu...
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-mA/
Olumsuzluk ekidir. Dolayısıyla, çok işlek bir ektir.
Eklendiği fiilin anlamını olumsuz yapar:
al-ma-, bak-ma-, gez-me-, kalk-ma-, ver-me-, vur-ma-,
ye- me-, zorla-ma-, vb.
Örnekler:
Gözüme bir damla uyku girmedi.
Yeter artık, konuşma, dedi Boka.
Görür görmez kimse çarpılmaz bunlara, ama baktıkça
sevdalanırlar.
Hiçbir kimse zorluk karşısında gelişigüzel tavır
almamalıdır.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-msA/
Bu ek aslında İFye’tir, ancak sadece yeni
kurulmuş bir örnekte FFye olarak
kullanılmıştır:
gül-(ü)mse-.
Örnek:
En basit bir hizmetçi bile olsa, bir kadının
karşısında olmaktan mutluluk duyan genç
adam dudaklarında bir gülümseme, kadife
tatlılığında bakışlarıyla onu okşuyordu.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-n/
Çok işlek olan bir çatı ekidir. Edingen (refleksif)
ve edilgen (pasif) fiiller yapar:
bak-(ı)n-, çek-(i)n-, giy-(i)n, kaşı-n-, sev-(i)n-,
yet-(i)n-, vb.
Örnekler:
Fakat bunun anlaşılmasından çekiniyor, gözleri
ayaklarında susuyordu.
Giyindi, kahvaltısını yapıp evden çıktı.
Şunu da söyleyeyim ki öğrendiklerimle hiç de
yetinmiyorum.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-p/
Çok sınırlı kullanımı vardır:
kır-p-, ser-p-.
Örnekler:
Dünyaya göz kırpıyor Alice.
Gülüşmeler, şakalar, kahkahalar
yükseliyor, arada birbirlerine sabunlu su
serpiyor, basıyorlardı çığlığı.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-r/
Çatı eklerinden biridir. Ettirgen (kauzatif) fiilleri
yapar. “r” ünsüzüyle biten fiillere gelmez.
Genelde “ç”, “ğ”, “p”, “ş”, “t” ve “y” ünsüzleriyle
biten tek heceli fiillere gelir: aş-(ı)r-, bit-(i)r-,
doğ-(u)r-, duy-(u)r-, geç-(i)r-, piş-(i)r-, vb.
Örnekler:
İkimiz bir olunca çabucak bitirdik.
Gül kardaş gül! dedi, anan seni gül ayında
doğurmuş, belli!
Yemeğimi kendim pişireceğim.
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-ş/
Çatı eklerinden biri olarak, çok işlektir. İşteşlik
(resiprosif) fiilleri yapar:
at-(ı)ş-, bak-(ı)ş-, döv-(ü)ş-, gör-(ü)ş-, gül-(ü)ş-, kalk(ı)ş-, kokla-ş-, sev-(i)ş-, sık-(ı)ş-, vb.
Örnekler:
Sokak ortasında serserilerle dövüşmek âdeti yoktu.
Sonra görüşürüz, diye elini sallayıp dışarı çıktı.
Saçma bir tekerlemeye güler gibi, hep birlikte
gülüştüler.
Şevket bankada daktilolardan biriyle sevişmiş...
2.b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
• /-t/
Çatı ekidir ve çok işlektir. Ettirgen (kauzatif) fiilleri
yapar:
acı-t-, benze-t-, boya-t-, düzel-t-, kapa-t-,
kuru-t-, oku-t-, öde-t, sür-t-, uza-t-, yüksel-t-, vb.
Örnekler:
Bu, kağıttan yapılmış küçücük fişekler nasıl da insanın
ensesini acıtıyor...
Biraz daha dikkatli bakınca, önce büyük kara bir kuşa,
sonra iriyarı bir adama benzettim o karaltıyı.
Beni gebertmek için matematik okutuyorlar.
MORFEMLERİN DİZİLİŞİ
• Türkçede ekler gelişigüzel değil, belli sıraya göre
dizilirler.
• Kökler anlamlı morfemler oldukları için, cümlede kendi
başlarına kullanılabilirler.
• Ekler görevli morfemler olarak, cümlede kendi
başlarına kullanılamazlar.
• Eklendikleri kök veya gövdeyle daha yakın ilişkisi olan
ekler, bu kök veya gövdeye daha yakındır.
• Eklendikleri kök veya gövdeyle ilişkisi olmayan ve
kelimeyi cümlede kendilerinden sonra başka bir
unsura bağlayan ekler, kelimenin sonunda kullanılır.
MORFEMLERİN DİZİLİŞİ
• Türkçede eklerin dizilişi şöyledir:
kök + yapım eki (ekleri) + çekim eki (ekleri)
• Eklendikleri kelimenin türüne göre, çekim ekleri
isim çekim ekleri veya fiil çekim ekleri olabilir.
• Örneğin: Okula başladım.
KÖK
ÇE
YE
İÇE
oku-
-l+
baş
+la-
KELİME
FÇE
+a
okula
-dı-m
başladım
MORFEMLERİN DİZİLİŞİ
• İsim çekim eklerinden, (her iki ek varsa) ilk önce iyelik
ekleri, sonra ad durum ekleri gelir:
Onun evini aldım.
evini < ev + i + (n)i !{İk + 3Tie + (K)ACCade}
• İsim çekim eklerinden iyelik ekleri, eklendikleri
kelimeyi kendilerinden önce başka bir isim unsurura,
ad durum ekleri ise kendilerinden sonra bir fiil
unsuruna bağlarlar (GENade hariç).
• İki ad durum eki art arda gelemez.
• Aitlik eki hariç, isimlerde durum ekleri sonda gelir. Ae
de sadece LOC ve GEN eklerinden sonra gelir.
MORFEMLERİN DİZİLİŞİ
• Çekimli fiillerde morfemler şöyle dizilir:
kök + kip eki + şahıs eki
• Türkçede aynı görevde ve aynı ses yapıda iki
ek yan yana gelmez. Gelmiş gibi göründükleri
durumlarda, mutlaka farklı görevler vardır:
görmeme < gör-me-me !{Fk-Oe-Fİye}
gözlerler < göz+le-r-ler !{İk+İFye-GşZke-3Çşa}
gelmişmiş < gel-miş[#i-]miş[-Ø]
!{Fk-BsizGZke[#Fk-]BsizGZH[-3Tşe]}
• Bir kip eki sadece bir fiile gelebilir.
GÖVDELER VE GÖVDE TÜRLERİ
• Kökler anlamlı morfemlerdir ve kendi başlarına
cümlede durabilirler.
• Ancak, çoğu zaman kökler yetersizdir. Bunların
anlamını daraltmak, genişletmek veya tamamen
değiştirmeye ihtiyaç duyulur. Bu durumda,
yapım ekleriyle yeni kelimeler elde edilir.
• Kökler nadiren cümlede kendi başına kalabilir.
• Yapım ekleri, gövdeler kurar.
• Gövdeler yeni kelimeler olarak, cümlede daha
işlektirler.
GÖVDELER VE GÖVDE TÜRLERİ
• Elde edilen kelime türüne göre, Türkçede
gövdeler şöyle olabilir:
1. isim gövdeleri;
2. fiil gövdeleri.
• Yapım eklerindeki sınıflandırmada olduğu
gibi, bu gövdeler de ikiye ayrılır.
GÖVDELER VE GÖVDE TÜRLERİ
• İsim gövdeleri:
a) isim kök veya gövdelerinden elde edilen
isim gövdeleri: göz+lük, göz+lük+çü, vb.
b) fiil kök veya gövdelerinden elde edilen
isim gövdeleri: yaz-ı, baş+ar-ı, vb.
• Fiil gövdeleri:
a) isim kök veya gövdelerinden elde edilen fiil
gövdeleri: ütü+le-, küçü+mse-, vb.
b) fiil kök veya gövdelerinden elde edilen fiil
gövdeleri: öv-(ü)l-, güneşle-n-, vb.
GÖVDELER VE GÖVDE TÜRLERİ
• Gövdeler canlı ve işlek birimlerdir.
• Gövdesiz Türkçe düşünülemez, çünkü sadece
kökler ve çekim ekleri günlük konuşmada çok
yetersizdir.
• Gövdeler olmadan, değişen hayat şartlarının
gerektirdiği yeni kelimeler de çekim ekleriyle
türetilemez.
• Dolayısıyla, Türkçede yapım ekleri hayati önem
taşımaktadır.
• Dile neredeyse sınırsız işleklik kazandırırlar.
Aşağıdaki cümlelerin kelimelerini iki
seviyeli analiz teorisine göre çözün:
1. Başlık alayım dedim.
2. Sevgiden geriye ne kaldı?
3. Dolu yağıyor.
BUGÜNLÜK BU KADAR.
