Yapı bilgisi yapım ve çekim ekleri

20-Yapı bilgisi yapım ve
çekim ekleri
Erciyes üniversitesi
Türkçe öğretmenliği
Türkan YİĞİT
Yapı bilgisi
Türkçe sondan eklemeli bir dildir.
 Dilimizi kullanışlı hale ekler getirir.
 Ekler kelime hazinemizin genişlemesini
sağlar.


Ekler aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade
edilmesini sağlar.
İsim Çekim ekleri
Hal(Durum) ekleri.
 İyelik ekleri.
 İlgi zamiri-ki.
 Çokluk eki.
 “mi” soru eki.
 Ek fiil ekleri.
 Tamlama eki.

Fiil Çekim Ekleri
Haber kip ekleri.
 Dilek kip ekleri.
 Şahıs ekleri.
 Olumsuzluk eki “ma/me”.
 Soru eki “mi”
 Ek fiil

Yapım Ekleri
İsimden isim yapım ekleri.
 İsimden fiil yapım ekleri.
 Fiilden isim yapım ekleri.
 Fiilden fiil yapım ekleri.

Çekim ekleri
Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde
ve görevlerde kullanılmasını sağlayan
eklerdir.
 Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamını
değiştirmez.
 Kök ve gövde halindeki ekler ancak diğer
kelimelere bağlanır.
 Çekim ekleri ikiye ayrılır.bunlar;
 İsim ve fiil çekim ekleridir.

İsim çekim ekleri
İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna
gelir.
 İsimlerin diğer kelimelerle ilişki kurarak
cümlede görev kazanmasını sağlayan
eklerdir.
 Bunlardan ilki hal ekleridir.

Hal ekleri
YALIN HALİ
 İsmin yalın halde
bulunmasıdır.
 ağaç., kitap.
Okul,çanta, öğretmen
gibi…

-i belirtme hal eki
 Fiildeki işten
hareketten etkilenen
varlığı belirtir.
 İsmi cümlede belirtili
nesne görevinde
bulundurur.
 Ev-i gördüm,okul-u
boyadılar,gül-ü
koparmayın gıbı.

-i belirme hal eki (devamı)





İsmi fiile bağlar.
Çocuklar-ı buradan kim alacak?
Türkçede iki tane –i eki vardır
-i iyelik eki;(onun) kalem-i
-i belirtme hal eki;kalem-i (kimin
kalemi?)
-E Yönelme Hal Eki
İsimleri fiillere bazen de edatlara bağlar.
 İsmin belirttiği kavrama dönme yöneliş söz
konusudur.
 Oku-a git, ev-e dön.
 Eklendiği kelimelere farklı anlamlar katar
değişik anlam ilişkileri kurar.
 Eklendiği kelimeler cümlede dolaylı tümleç
ve yüklem olurlar.

-De Bulunma Hal Eki
İsimleri fiillere bağlar;
Ev-de oturma, yurt-ta kaldı, okul-da öğren
 Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve
yüklem yaparlar.
 Yapım eki görevi yapar;
Sözde ermeni soykırımı vb.

-Den Ayrılma/Uzaklaşma Hal Eki
İsimleri fiillere bağlarlar;okul-dan çıktı, evden ayrıldı, yurt-tan geliyor vb.
 Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar;
örneğin;
Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.

-ce eşitlik hal eki
İsimlere ve isim soylu sözcüklere gelir
 Bu eki alan sözcükler cümlede zarf tümleci
ve yüklem görevinde bulunur.

örneğin; ben-ce , okul-ca , sert-ce
 Gibi benzerlik anlamı katar.
örneğin; çocukça davranışları vardı.
-ce eşitlik hal eki (devamı)
Birliktelik beraberlik anlamı katar
örneğin;bu kararı sınıfça aldık
 Küçültme sınırlandırma anlamı katar.
Örneğin;oralarda yaşlıca bir adam

dolaşıyordu.
Çokluk abartma anlamı katar.
Örneğin;evinde yüzlerce kitabı var.

-le vasıta hal eki


-ile edatı kaynaklıdır. “i” düşürülerek kullanılır.
Ünlü ile biten kelimelerde araya y kaynaştırma harfi gelir.
örneğin; masa-y-la

Ünsüzle biterken –la, -le seklindedir.

Birliktelik anlamı katar.
öğrencileriyle geziye gitmişti

Ve bağlacı görevinde kullanılır.
annemle kardeşim buraya geldiler.
örneğin; kalem-le
İyelik Ekleri

İsim ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek
onların sahiplerini ait oldukları kişileri belirten
eklerdir.
örnek; kitab-ım
kitab-ın
kitab-ı
kitab-ımız
kitab-ınız
kitab-ları
İyelik ekleri(devamı)

İsim tamlamasında tamlanana gelir.
örneğin;
şevk akşamında endülüs üç defa kırmızı…
aşkın sihirli şarkısı yüzlerce dildedir…

Bazen yer bildiren zamirlerden sonra gelerek belirtme
görevinde bulunur.
örneğin; burası, ötesi , şurası…

İyelik eklerinden sonra hal ekleri gelebilir.
örneğin; baba-m-a soracağım, kardeş-i-n-i arıyormuş
İlgi zamiri -ki
Belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutabilir.
örneğin; benim kalemim – benimki


1.


Türkçede üç tane “ki” vardır.
“ki” bağlacı
Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır.
Türkçe değil farsça bir bağlaçtır.Türkçe cümle yapısına
aykırı olarak kullanılır.
ÖRNEĞİN;bir şey biliyor ki konuşuyor.
Atatürk diyor ki…
İlgi zamiri –ki (devamı)
2.”-ki” ilgi zamiri
 Ek halindeki tek zamirdir.
 Büyük küçük ünlü uyumu kurallarına
uymaz sadece “-ki” hali vardır.
 “ki sadece isim tamlamasında tamlayana
eklenir, bitişik yazılır ve bir ismin yerini
tutar.
ÖRNEKLER; senin kalemin -seninki
İlgi zamiri –ki (devamı)
3.”ki” yapım eki:
 İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren
sıfatlar türeten ektir.
 Zaman bildiren eklerin sonuna doğrudan
eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken –
”-de” hal ekiyle birlikte kullanılır.
 Sadece –ki az da olsa –kü şekilleri vardır.
ÖRNEĞİN; Bu yılki sınav , dünkü maç,
masadaki kitaplar.
-ler çoğul eki


Cins isimlere gelerek onların çoğul seklini
yapar.
Aile anlamı katar –gil ekinin yerine kullanılır.
ÖRNEK; Yarın Ahmetlere gideceğiz.
 Abartma anlamı katar.
O gün dünyalar benim olmuştu.
 Saygı ve alay anlamı katar.
Dostumuz nedense bizi çağırmamışlar.
Müdür bey döndüler mi?
“Mİ” soru eki





Hem isimlere hemde fiillere getirilir.
Her zaman kendinden önceki kelimelerden ayrı yazılır.
Büyük ve küçük sesli uyumuna uyar.
Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitişik yazılır.
Vurguyu kendindn önceki kelimeye aktarır.
ÖRNEKLER;
Seni çağıran by çocuk muydu?
Sular mı yandı? neden tunca benziyor mermer?
Salı mı? Sen mi? Ölü mü?
Sen misin? (isme gelen)
Gelecek misin? ( fiile gelen)
Ek fiil


1.
2.
3.
4.
İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların
yüklem olmasını sağlayan, ek halindeki fiildir.
“imek” fiilinin ek olarak kullanımıdır.genellikle
bitişik yazılır.
Dört kipe göre çekimi vardır.
Geniş zaman
-miş li geçmiş zaman
-di li geçmiş zaman
Şart kipi
1. geniş zaman
İsim soylu kelimelere kişi ekleri getirilerek
yapılır. Üçüncü kişilere –dir ekii getirilir.
“insanım, insansın, insandır, insanız,
insansınız, insandırlar.”
ben bir küçük kelebeğim.
Her taraf bugun bir başka güzeldir.

2. Dili geçmiş zaman
Ek fiilin bilinen geçmiş zaman çekimi,
kavramların ve varlıkların bilinen
geçmişteki durumuna şahit olduğunu
gösterir.
“idim, idin, idi, idik, idiniz, idiler”
ÖRNEKLER;
Bu güzelin hayranıydım.
Dün daha heyecanlıydın.
Merhametli biriydi.

3.Mişli Geçmiş Zaman
Ek fiilin öğrenilen geçmiş zamanının
çekimidir.
 “imişim , imişsin, imiş, imişiz, imişsiniz,
imişler”
ÖRNEKLER; suçlanan ben –imiş-im
Meğer sen ne çalışkan-mış –sın

4.Şart kipi
Eklendiği isimlerle yan cümlecik kurar ve
temel cümlenin şartını bildirir.
“isem, isen, ise, isek, iseniz, iseler”
ÖRNEKLER;elbise ucuzsa hemen alalım.
Maaşlar düşük, giderlerse oldukça fazla.
 Ek fiilin olumsuzu ek fiilden önce “değil”
kelimesi getirilir.
ÖRNEKLER;birinci değilim, değilsin, değil,
değiliz, değilsiniz, değiller.

Tamlama eki
Bu eklerden tamlayan eki; ilgi ekidir.
 İlgi eki –in ekidir.
bahçe-nin gülü

FİİL ÇEKİM EKLERİ
A)

Haber (bildirme ) kipleri:
Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı
bildirir.
gel-miş (duyulan geçmiş zaman)
oku-du ( duyulan geçmiş zaman)
gid-iyor (şimdiki zaman)
yata-cak (gelecek zaman)
şimdi gel-ir (geniş zaman)
FİİL ÇEKİM EKLERİ(devamı)
B)DİLEK kipleri:
 Zaman anlamı yoktur.
örnekler:
gider-se-m gelmem (dilek –şart kipi)
Biraz daha otur-a-y-ım(istek kipi)
Artık git-meli-yi-m(gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun(emir kipi)
Şahıs ekleri
Fiillerde kip eklerinden sonra gelerek hareketi
kimin yaptığını belirtir.
geliyor-um
çalışmalı-sın
yaptı
okusa-k
üzülür-üz
koşacak-sınız
yürüdü-ler

Yapım ekleri
İsim yada fiil kök yada gövdelerine gelerek
onlardan başka isim yada fiil türeten
eklerdir.
 Eklendiği sözcüğün yapısını da türünü de
değiştirir.
 Her zaman çekim eklerinden önce gelir.
 Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş yada
gövde denir.

İsimden isim yapım ekleri
-lik: kömür-lük, göz-lük
-lı: şehir-li, para-lı
 -sız: para-sız, bilet-siz
 -cü: göz-cü, sanat-çı
 -çe: türk-çe , ingiliz-ce
 -daş: çağ-daş, vatan –daş
 -üncü: üç-üncü, ikin-ci
 -şın: sarı-şın
 -sal:kum-sal, kadın-sal
 -cağız: kadın-cağız,çocuk-cağız
 -cık: azı-cık
 -tı: hırıl-tı, cıvıl-tı


İsimden fiil yapan yapım ekleri











-la: su-la, taş-la
-al: çok-al, dar-al
-l: doğru-l, sivri-l
-a: kan-a, yaş-a
-ar: mor-ar, sar-ar
-da: fısıl-da, gürül-de
-at: yön-et, göz-et
-ımsa: az-ımsa, benim-se
-kır: fış-kır, hay-kır
-laş: şaka-laş, dert-leş
-sa: su-sa, garib-se
Fiilden isim yapan yapım ekleri















-ca: düşün-ce, eğlen-ce
-acak: giy-ecek, yak-acak
-ak:yat-ak, kaç-ak
-ga: böl-ge, bil-ge
-gan: çalış-kan, unut-kan
-gi: sev-gi, bil-gi
-gın: yor-gun, bez-gin
-ıcı: yap-ıcı, gör-ücü
-ım: say-ım, seç –im
-ınç: sev-inç, gül-ünç
-ış: otur-uş, gül-üş
-ıt: yak-ıt, ölç-üt,
-ma: gül-meyi severim, otur-mayı bil
-mak: gel-mek, git-mek
-ti: belir-ti, kızar-tı
Fiilden fiil yapan yapım ekleri









-dır: gül-dür, yap-tır
-ala: kov-ala, sil-kele
-er: gid-r-er, çık-ar
-imse: gül-ümse, an-ımsa
-in: gez-in, sev-in
-r: kaç-ır, iç-ir
-üş: gör-üş, gül-üş
-t:uza-t, kork-ut
-l:sev-il, kır-ıl
kaynaklar
 www.turkceciler.com
 www.
Egitimcinin_yeri.com/Dersnotları/cekim_ekleri
 Öss hazırlık türkçe konu anlatımlı kitaplar