osmanlının son dönemlerinde marunilerin lübnan`da bağımsız bir

advertisement
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Fırat University Journal of Social Science
Cilt: 15, Sayı: 2, Sayfa: 413-432, ELAZIĞ-2005
OSMANLININ SON DÖNEMLERİNDE MARUNİLERİN
LÜBNAN’DA BAĞIMSIZ BİR HIRİSTİYAN DEVLETİ
KURMA GİRİŞİMLERİNİN FİKRİ TEMELLERİ
The Endeavour of the Maronites to Set up An İndependents Christian State
in Lebanon in the Late Period of the Ottoman Empire
Ramazan IŞIK
Fırat Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Elazığ. risik@firat.edu.tr
ÖZET
Biz bu makalede, XIX. yüzyılda ve XX. yüzyılın başlarında Marunilerin Lübnan’da
bağımsız bir Hıristiyan devleti kurma girişimlerinin tarihsel arka planını incelemeye çalışacağız.
Modern ulus kavramı, Orta Doğuda XIX. yüzyılda bir sömürge ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Bu
kavramdan hareketle Marunilerde etnik kimlik bilinci gelişmiş ve 1920’lere gelindiğinde Avrupalı
güçlerin özellikle de Fransa’nın himayesinde Lübnan’da bağımsız bir Hıristiyan devleti kurulması
yönünde gayret sarf etmişlerdir. Bu amaçla da I. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupalı güçler
özellikle de Fransa nezdinde çok değişik lobi faaliyetleri yürütmüşlerdir.
Anahtar Kelimeler: Maruniler, bağımsızlık, etnik kimlik, misyoner, Fransa.
ABSTRACT
İn this article, We’ll try to study the historical back plan of the Maronite’s efforts at the
beginning of the 19th and 20th centuries to establish and indipendent separate christian state in
Lebanon. The modern nation notion in the Middle East appeared as a colony product in the 19th
century. With this notion the ethnic identity notion among the Maronites has developed and in the
1920’s, they tried to found an indipendent christian state under the protection of european
countries and especially France. With this intention after the first world war the european
continued different lobby activities especially by the help of France.
Key Words: Maronites, independence, ethnic identity, mission, France.
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
Lübnan Marunileri, IX. yüzyıldan sonra Kuzey Suriye bölgesinden, Cebel-i
Lübnan’a göç etmiş, Arami-Süryani kökenli bir topluluktur ve adlarını MS. 410’larda
ölmüş olan Aziz Marun adında bir rahipten almışlardır1. XIX. yüzyılda Osmanlı
İmparatorluğunun giderek daha çok kan kaybetmeye devam etmesi, özellikle de
1821’lerde Balkanlardaki ayaklanmaların ardından, Avrupalı güçlerinde desteği ile
bağımsız bir Yunanistan devletinin ilanından sonra, Osmanlı tebaası Hıristiyan
topluluklar gittikçe artan bir biçimde ulusal ayaklanma eğilimi içerisinde olmuşlardır2.
Aynı şekilde Lübnan’da en büyük Hıristiyan grubu meydana getiren ve Haçlılar
döneminden itibaren sürekli Roma Kilisesi ile ilişkilerini devam ettiren Maruniler de
XIX. yüzyıllarda ve özellikle de XX. yüzyılın başlarında Avrupalı güçlerin özellikle de
Fransa’nın himayesi ile Lübnan’da bağımsız bir Hıristiyan devleti kurabilecekleri
düşüncesine kapıldılar. Hatta XX. yüzyılın ilk yarısı boyunca Marunilerde bu eğilimin bir
sonucu olarak, Orta Doğuda bağımsız bir Yahudi vatanına karşılık, Lübnan’da bağımsız
bir Hıristiyan devleti kurulması planlarının hayata geçirilmesi çabalarını görmekteyiz3.
Bu bağlamda, Maruni entelektüeller kendi toplum ya da cemaatlerinin etnik kökenlerini
tarihte medeniyet kurmuş olan kavimlere kadar götürdükleri ve etnik kökenlerini ispat
ettikleri takdirde amaçlarına daha kolay ulaşabilecekleri kanaatine vardılar. Böylece,
Maruni entelektüeller, kendilerinin tarihte bağımsız ayrı bir ulusal kimliğe sahip
olduklarının ispatı yönünde çalışmalara başladılar. Dolayısıyla onlar, etnik köken
itibariyle, Maruni toplumunun tarihini, tarihte büyük medeniyet kurmuş olan Fenike ve
Fenike ailesine mensup toplumlara kadar götürdüler4.
Biz bu makalede, XIX. yüzyılda Maruni entelektüeller arasında etnik kimlik
bilincinin ortaya çıkışından, 1920’lerde Suriye’deki Fransız manda yönetimi döneminde
1
Bkz., Ramazan Işık, Maruni Kilisesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Dok. Tezi,
Ankara 2003, 21 vd., 204.
2
Albert Hourani, Çağdaş Arap Düşüncesi, Çev. L. Boyacı-H. Yılmaz, İstanbul 2000, 61; Hourani, Arap
Halkları Tarihi, Çev. Yavuz Alogan, İstanbul 2001, 319.
3
Muhammed Züaytir, el-Maruniyye fi Lebanan Kadimen ve Hadisen, el-Vekaletü’ş-Şarkiyye 1994, 464 vd.;
Kirsten E. Schulze, ‘İsrail ve Maruni Milliyetçilikleri Bir Azınlık İttifakı Doğal mıdır?’, Orta
Doğuda’da Milliyetçilik, azınlıklar ve diasporalar, Der. K. E. Schulze, Martin Stokes, C. Campbell, (Çev.
Ahmet Fethi), İstanbul 1998, 214 vd.
4
Bkz., Butros Dau, History of the Maronites, (Religious, Cultural and Political), Lebanon 1984, 9 vd.;
Ayrıca Yusuf ed-Dibs, Suriye tarihi adlı eserinin I. cildini tamamen bu konulara ayırmıştır. Bkz., Yusuf
ed-Dibs, Tarih-i Suriye ed-Dini ve ed-Dünyevi 1833-1907, I-X, Dar-i Nazir 1994. Yine Maruni
tarihçilerden W. Peter Tayah, ‘The Maronites’ adlı eserinde etnik bakımdan Marunilerin Fenike ve Arami
kökenli bir topluluk olduklarını ve bunların asıl vatanlarının Lübnan olduğunu zikrederek, Lübnan ve
Maruniliğin aynı anlamı ifade ettiğini öne sürmüştür. Bkz., Wadih Peter Tayah, The Maronites, Roots and
Identity, Miami, Florida 1987, 239 vd.
414
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
‘Büyük Lübnan’ veya bağımsız ayrı bir ‘Hıristiyan Devleti’ kurulması çabalarının
tarihsel arka planını incelemeye çalışacağız. Modern ulus kavramı, Orta Doğuda XIX.
yüzyılda ortaya çıkan bir sömürge ürünüdür. Bu modern ulus kavramından hareketle
Maruniler, kendi toplumlarının tam anlamıyla benimseyebilecekleri ve paylaşabilecekleri
ortak bir etnik kimlik tesis etmek için yeni köken mitleri ve tarihsel bellekler yaratmak
gerektiğinin bilincindeydiler. Bundan başka, kendi kültürlerinin üstünlüğünü, kendi
toplumlarının tarihteki akrabalarının ve mensup oldukları ırkın eşsizliğine vurgu yaparak,
kendilerini diğer gruplardan ya da komşularından ayırmak zorundaydılar. Eğer belirli bir
aidiyet ve ortak bir atalar kimliği tespit edilirse, müstesna meziyetleri, üstün değerleri ve
yüce idealleri ihtiva eden bir şecere ağacı tarihte mükemmel kabul edilen ilk örneklere
kadar geri götürülebilirdi. Böylece bu model, yeni bir politik yapı için taklit edilebilecek
belli başlı örnek modellerden biri olabilirdi5. Şüphesiz bu süreç, modern milliyetçiğin
doğuşundan itibaren, sadece Lübnan ya da Orta Doğu ile sınırlı kalmamış ve bütün ulusal
hareketlerin genel bir karakteri haline gelmiştir.
Bu aidiyeti yaratmak için, bir toplum yeniden nasıl bir tarih ya da geçmiş inşa
edebilir? veya ona yeniden nasıl geri dönebilir? Şüphesiz, buna arkeoloji ilminin önemli
bir katkı sağladığı görülmektedir. Çünkü, arkeolojik bulgular sayesinde uluslar
kendilerini tarihsel bir çizgiye oturtmakta, kendi toplumlarını eski şecere ağaçlarına ve
tarihi ihtişamlı dönemlere bağlamak suretiyle kendilerine belirli bir statü
kazandırmaktadırlar. Dolayısıyla, yapılan kazılarda çıkarılan bulguların doğrudan kendi
atalarına ait olduğunu iddia eden yerli nüfusun, kendi kendilerini tanımlamaları açısından
arkeolojik bulguların müstesna bir önemi vardı. Böylece, onlar kendilerini bölgedeki
diğer gruplar veya toplumlardan farklı olduklarını, bölgenin asıl sahiplerinin kendileri
olduklarını söyleyebiliyorlardı. Şüphesiz, Avrupalı arkeologlar XIX. yüzyılda Suriye ve
Lübnan’da önemli kazılarda bulundular ve onların bu kazılarda elde ettikleri bulgular,
istemeyerek de olsa bu yerli halkların milli gururlarının beslenmesine ve gelişmesine
hizmet etmiştir denilebilir6.
Genel olarak bir köken miti gerekli belirli unsurları taşımak zorundadır. Bunlar,
soyluluk, göç, kurtuluş, altın çağ, çöküş ve bütünüyle yeniden doğuş mitleridir. Öyle ise
eski ihtişamlı dönem yeniden nasıl inşa edilebilecekti? Maruni entelektüeller, Maruni
5
6
Bkz., Anthony Smith,The Ethnic of Nations, Oxford 1986, 192 vd.
Fhilip L. Kohl - Clare Fawcett, Nationalism, Politics and The Pratice of Archaeology, Cembridge 1995, 20
vd.; Aharon Kampinsky, The İnspiratian of Achexology Over İsraeli Society and Culture, Ariel, Vol. 1001, Nisan 1994, 179-90.
415
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
toplumu için mitsel bir geçmiş yaratmak amacıyla, kendi cemaatlerinin etnik kökenlerini
Fenike ve Fenike ailesine bağlı kavimlere kadar dayandırdılar. Dolayısıyla, yukarıdaki
soruların tek bir cevabı olmamakla birlikte, Maruni entelektüeller Fenikelilik mitinin
muhtemelen bütün bu soruları karşılayabileceğini düşündüler7. Onlara göre, M.Ö. II. bin
yılda Kenanlılar, İran körfezinden Büyük Suriye bölgesine geldiler. Kenanlılar, HintAvrupa ırkına mensup kavimlerdi. Bunlar, sahilin kuzey kesimlerine yerleşerek şehir
devletleri kurdular ve kendileri deniz ticareti ile ün kazandılar. Kısa bir süre içerisinde
büyük deniz ticaret filoları inşa ettiler ve bir çok sömürgeler kurdular. Kırmızı-mor renkli
kumaşlarla ticaret yapmaları sebebiyle, kendilerine Yunanlılar tarafından Fenike adı
verildi. Dünya medeniyetine, alfabeyi, deniz savaşı ustalıklarını ve diğer bir çok
zanaatları miras olarak bıraktılar. Fenike, doğu ve batı arasındaki kültürlerin ve ticaretin
bir köprüsü haline geldi. Bütün bunlardan başka Fenikeliler, Batı medeniyetinin ataları
olmalarının yanı sıra, Akdeniz havzasında bu medeniyetin yayıcıları oldular. Öyle ki,
yabancıların bölgeyi işgal ettiği dönemlerde bile, Fenike kendi varlığını korumayı ve
ticaretteki ustalıklarını, ilmi alanlardaki başarılarını devam ettirmesini bilmiştir8.
Bununla beraber, bölgenin Araplar tarafından fethedilmesi ile, bu bölgede
Fenikelilerin mirası yok olmuştur. Bu dönemde, Fenikelilerin mirasına sahip olan
Maruniler, kendi üstün meziyetlerini korumak amacıyla, Cebel-i Lübnan’a çekilmek
zorunda kaldılar. Cebel-i Lübnan’da kendi ulusal varlıklarını ve atalarından miras
aldıkları üstün faziletleri ki bu üstün değerler Akdeniz kültürü, deniz sevgileri, ticaretteki
ustalıkları ve en önemlisi de ilmi niteliklerini korumasını bildiler. Dolayısıyla, zaten var
olan bu üstün değerleri Hıristiyanlık ve Maruni Kilisesi daha da yüceltmiştir. Lübnan’ın
kendi topografik yapısının bir sonucu olarak, Cebel-i Lübnan bu meziyetlerin korunması
için çok elverişli bir hazine haline gelmiş ve dağ ehline onları korumayı vasiyet etmiştir9.
Bu anlamda, kendi coğrafi ve tarihsel sınırları içerisinde Lübnan’da bağımsız bir
Hıristiyan devleti kurulması sonucu, Lübnan halklarının eski tarihi ihtişamına geri
dönebileceği ve insanlığa olan katkılarına uygun bir şekilde dünya milletleri arasında
yeniden üstün bir pozisyona yükselebileceğine inanılmaktaydı.
Görüldüğü üzere yukarıda anlatılanlar, Fenike ve Fenike ailesine mensup
kavimlerin tarihteki imajından başka bir şey değildir. Bu anlamda, XX. yüzyıl ile birlikte
Fenikelilik düşüncesini destekleyenler arasında bu Fenikelilik köken miti Maruni
7
Smith, The Ethnic of Nations, 192.
Dau, 9 vd.
9
Tayah, 37 vd.
8
416
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
tarihinin omurgası olarak değerlendirilmiştir. Zaman zaman detaylar eklenmiş veya
çıkarılmış, ancak genel olarak hikaye aynı çizgide devam etmiştir. Dolayısıyla, onlara
göre günümüzün Lübnanlıları Arap etnisitesinin bir parçası değil, Fenike-Arami
kökenlidirler. Bu anlamda, onların Batı kültürüne katkısı yadsınamaz. Ticaretteki
ustalıkları emsalsizdir. Miras aldıkları ulusal karakterleri bilgelik ve barışçıllıktır.
1860’lara kadar Fenike sahil şehirlerinin tarihi hakkındaki bilgiler, temelde Kitab-ı
Mukaddes ile Yunan ve Latin yazarların çalışmalarına dayanmaktaydı. Ernest Renan’ın
“Mission de Phenicie” adlı kitabı, Fenikelilerin geçmişini anlamak için ilk modern
çalışmalardan biri olmuştur10. 1860 sivil savaşını takiben, Fenikelilerin tarihi
mekânlarının incelemesini yapmak için Fransa imparatoru tarafından Suriye’ye
gönderilen bir araştırma heyetinin içinde ünlü oryantalist ve filolog Renan da
bulunmaktaydı. Onun araştırma ve incelemeleri sadece bilimsel faaliyetlerle sınırlı
değildi. Kendi döneminin sosyo-politik gelişmeleriyle de çok ilgilenmekteydi. Bu
dönemde tarih, politik ve ideolojik semboller için bir kaynak olarak görülmeye başlandı.
Nitekim, politikacılar ve tarihçiler, uluslar içerisinde kendi ulusunun ve onun yerinin
yüceltilmiş rolünü açıklayan belirli milli karakteristikler için tarihteki dönüm noktası
olayları keşfettiler. Bu amaçla Renan filolojiyi kullandı11. Eğer değişik Avrupa ulusları
için tarih bir araştırma konusu ise, o takdirde bu tarihin Batı Hıristiyan medeniyetinin
kökleri ki Kitab-ı Mukaddes’in vatanı Roma ve Yunan dönemlerinin başlangıcına kadar
geri götürülmesi doğal olacaktır. Dolayısıyla, Avrupa halklarının manevi mirası
hükmünde olan bu yerlerin görülmeye değer yerler olduğu açıktır.
Şüphesiz Renan, Kitab-ı Mukaddes’in yayıldığı topraklara seyahat eden ilk
Avrupalı değildi. Bununla beraber, onun döneminde bu seyahatlerin karakterindeki
değişim sembolleştirildi. Böylece XIX. yüzyılın ortalarından itibaren, antik çağla ilgili
araştırmalar milli bir amaç haline dönüşmüş oldu. Roma, Atina, Ba’albek, Kahire ve
Kudüs’ün klasik dönem medeniyetlerinin muhteşem yapıları sosyal hayatta önemli
denebilecek bin anlam taşımaya başladı. Modern bilim ve arkeolojik kazılarla toplanan
bilgiler, bu medeniyetleri yeniden gün ışığına çıkarmaya başladı. Avrupalı hükümetlerin
de aktif teşvikiyle yeni bazı kazı hareketleri başladı. Bu kazılarda ortaya çıkarılan
bulgularla ilgili iddialar öne sürülmeye başlandı. Bu anlamda, Şecere kökleri ile ilgili
araştırmalarda Keltlerin, Fenikelilerin torunları olduğu bile iddia edildi. Başka bir
10
11
Ernest Renan, Mission de Phenicie, Paris 1864, 7 vd.
Edward W. Said, Şarkiyatçılık (Batı’nın Şark Anlayışları), Çev. B. Ülner, İstanbul 2003, 136-159.
417
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
ifadeyle, Britanya’yı keşfedip, buraya yerleşenlerin Fenikeliler olduğu ileri sürüldü12.
XIX. yüzyılın başlarında özellikle Fransa’nın eski medeniyetlere olan ilgisi
akademik amaçların da üstünde ve ötesinde gelişti. Renan’dan sonra da çok sayıda
araştırmalar yapıldı. Böylece, Fransa ile eski yakın Doğu arasında duygusal bağlar
güçlendirildi. 1894-98 yıllarında Fransa dış işleri bakanı olan ve bu dönemde Fransa’nın
sömürgeciliğe yeniden dikkat çekmesinde önemli rol oynayan Gabrie Hanotaux “La
Montagne du Liban n’atteint pas les hautes altitudes” isimli bir eser yazdı. Ona göre;
Lübnan dağının zirveleri ulaşılmaz olmamakla birlikte, dünya tarihinde önemli bir yere
sahipti. Çünkü, Hz. Süleyman döneminden Renan’a insanoğlunun hikmet bilgisi, laik
sedir ağaçlarının gölgesinde burada gelişmiş ve gelişmeye devam etmekteydi. Görüldüğü
üzere, burada Kitab-ı Mukaddes devirlerinden Hanotaux’un kendi zamanına kadar olan
dönem de Fransa’nın kültürel mirasına vurgu yapılmaktaydı. Başka bir ifadeyle
Hanotaux, Akdeniz dünyası ve onun kültürünü bizzat Fransız halkının kendi kültürü
olarak değerlendirmekteydi13. Fransız yazar Gustave Flaubert, ise 1863 yılında yazmış
olduğu bir eserinde Akdeniz havzası kültürleri ile Fransız kültürünün bir ve aynı kültürü
meydana getirdiğini söylemekteydi. Bunun sonucu olarak, Fransa’nın Yakın Doğunun
eski medeniyetlerine olan ilgisi hem laik hem de dini okullarındaki müfredat
programlarına kadar girdi. Fransa kendi tarihinin bir parçası olarak okullarında, Eski
Mısır, Babylon, Asuri, Kenan ve Fenike ile ilgili dersler koydu. Ders kitaplarında
öğrencilere eski Fenikelilerin, Arap olmadıkları ve Hint-Avrupa ırklarının ortaya çıktığı
Ham’ın neslinden geldikleri anlatıldı14.
Fransa’nın Akdeniz’e olan ilgisi, XIX. yüzyılın son çeyreğinde yaşamış olduğu
bazı politik olaylardan sonra daha da artmıştır. 1870-71 yıllarında Fransa’nın Prusya’ya
yenilmesi sonucu, Fransa Avrupa dışındaki politik faaliyetlere yönelmek zorunda
kalmıştır. Bu dönemden sonra Fransa, genel olarak Afrika ve Asya ile daha çok
ilgilenmeye başlamıştır. Başka bir ifadeyle, Avrupa’da politik başarısızlığa uğrayan
Fransa, Yakın Doğuda elde ettiği sömürgeler üzerindeki misyon faaliyetlerini
güçlendirmeye ve buralarda kendi kültür değerlerini yaymaya yönelmiştir15. Böylece,
zamanla sömürge gruplarının muhayyilesinde bir Akdeniz imparatorluğu kurma
düşüncesi gelişmeye başlamıştır. Nitekim, bu sömürgelerin temel sloganları; “Sen nehri
12
Barbara Tuchman, Bible and Sword, New York 1956, 6.
Rene Ristelhueber, Les Traditions Françaises au Liban, Paris 1998, 5.
14
M. L’Able Gagnol, Histoire Ancienne des Peuples de L’orient, Paris 1891, 274; Emile Sepond, Histoire
Ancienne de L’orient, Paris 1920, 9.
15
Said, 230.
13
418
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
Paris’e aktığı gibi, Akdeniz de Fransa’ya akar”16 olmuştur. Başka bir ifadeyle sömürgeler,
Avrupa kültürünün ve özellikle de Fransız kültürünün üstünlüğüne inandırıldı. Bu
anlamda Fransız ulusu, Avrupa’da en aydınlanmacı ve âlî kültürü temsil etmektedir.
Çünkü, Fransa Roma’nın aydınlamacı felsefesi ile Hıristiyan İncil’inin iman ilkelerini
benimsemiş ve onları hazmetmiş bir toplumdu. Dolayısıyla, sadece Fransa’nın imajında
Akdeniz dünyasında yeniden bir Roma İmparatorluğu tesis etmek mümkün olabilirdi17.
Bölgede Fransa ile Maruniler arasındaki bağlar Haçlılar döneminde başladı. Bu
dönem, aynı zamanda Roma Kilisesinin Maruni Kilisesini bağrına bastığı dönemdi.
1584’te Roma’da Maruni Koleji açıldı. Bu kolejin yönetimi, Cizvit rahiplerin uhdesine
verildi. Bu dönemden itibaren, Cizvit rahiplerin genelde Suriye’de Katolik misyonu
yayma konusunda özel de ise yerel eğitim sistemi üzerinde kayda değer bir iz bıraktıkları
görülmektedir18. Fransız Katolik misyonerleri ise Suriye’ye 1831’de geldiler. Bu
dönemden sonra, misyon bir Fransız karakteri taşımaya başladı. Bu Katolik Fransız
misyonerler bölgede sadece Hıristiyan eğitim sistemini yerleştirmeye çalışmıyorlar, aynı
zamanda genelde toplum özelde ise elit tabaka üzerinde çok derin bir tesir bırakmaya
gayret sarf ediyorlardı. Bu amaca ulaşmak için, onlar bölgede pek çok okul açtılar ve
kendi eğitim sistemlerine uygun şekilde çok genç yaştaki çocukları eğittiler. Nitekim,
“yedi yaşında bir çocuğu bize verin ve biz, ebedi olarak ona sahip olalım” sözlerinin, bu
Katolik Cizvit rahipler tarafından söylendiği bilinmektedir19. Bu misyonun bir parçası
olarak 1875 yılında Beyrut’ta St. Joseph Üniversitesi kuruldu. XIX. yüzyılın sonlarında
laik eğilimlerine rağmen, Fransa misyonerlik faaliyetleri vasıtasıyla Fransa dışında
geleneksel Fransız dini eğitim sisteminin yayılmasını desteklemeye devam etti20. Fransa
ve onun kültürü ile güçlü bir bağ kuran üniversite, Suriye ve Lübnan için kültürel bir
merkez haline geldi. Saygın ailelerin bir çoğu, çocuklarını okutmak için bu üniversiteye
gönderdi21. 1920’lerde Fransız Manda yönetimi altında bir Lübnan Devleti kurulduğu
zaman, bu devletin memurları genel olarak St. Joseph Üniversitesi mezunları arasından
seçildi. Böylece, St. Joseph Üniversitesi’ndeki Cizvit rahiplerle Yeni Lübnan devleti
arasında güçlü bir bağ tesis edilmiş oldu22.
16
C. H. Andrevw - K. Fostner, “The French Colonial Party”, The Historical Journal, 1971, 88.
Rene Millet, Notre Politigue Exterieure de 1898 a’ 1905, Paris 1905, 218-278.
18
Işık, 204 vd.
19
Züaytir, 345 vd.
20
Andrew-Kanya Forster, The Climax of French Imperial Expansion, Stanford 1981, 27.
21
Selim Abou, Le Bilinguisme Arabel-Français au Liban, Paris 1962, 203-204.
22
Bkz. David A. Kerr, The Temporal Authority of The Maronite Patriarachate, Ph. D. Thesis, St. Antony’s
College, Oxford 1973, 151.
17
419
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
Sömürge okullarında genel olarak Fransa, Sömürge durumunda yaşayan toplumları
ruhsuz nesneler haline getirmek amacıyla, kendi ülkelerinin tarihini değil, Fransa’nın
tarihini öğretti. Nitekim, Kuzey Afrika’daki Fransız sömürge okullarında durum böyle
idi23. Ancak, Lübnan’da durum bundan biraz daha farklılık arz etmekteydi. Lübnan’da
Maruniler en büyük Hıristiyan gruplardan birini teşkil etmekteydiler ve bunlar Katolik
olmaları bir yana, zaten eskiden beri Fransız hayranı bir toplumdu. Başka bir ifadeyle,
kendi kültürel değerlerinin bir parçası olduklarını ifade eden Marunileri kullanarak
bölgede Hıristiyanları birleştirmeye çalışan Fransa, Katolik misyoner öğretmenlerin
bölgenin tarihi ile ilgili araştırmalar yapmaya ve bu bilgileri öğrencileri ile
paylaşmalarına çok büyük önem verdi. Böylece, St. Joseph Üniversitesi bölgede
Suriye’nin tarihi ve arkeolojisi üzerine araştırma yapan kurumların öncüsü haline geldi.
1902’de bu üniversiteye bağlı olarak Oryantal fakültesi kuruldu. Bu fakültenin öğretim
üyeleri arasında Şeyho, Ronzavelle Jalabert, Planchet, H. Lammens gibi ünlü
oryantalistler de vardı. Eski Suriye tarihi ile ilgili araştırmalara en büyük katkıyı onlar
sağlamaktaydılar24. Bu dönem, Marunilerin kimlik arayışlarının hızlandığı bir dönem
olmuştur. Nitekim, 1902’de üniversite tarafından yayınlanan el-Meşrik dergisinde
Marunilerle Marada arasında bir akrabalık olduğuna ilişkin olarak bir tartışma başlamış
ve bu dergide seri yazı dizisi şeklinde yayınlamıştır25. Bu tartışmanın tamamını burada
nakletmek mümkün değildir. Ancak, bu yazı dizilerinin Maruniler ile Marada
topluluğunun aynı topluluklar olduklarını dile getiren tartışmaları ihtiva ettiğini söylemek
yeterli olacaktır. Şüphesiz bu durum, Katolik misyoner öğretim üyelerinin üstlenmiş
oldukları rolü açıkça ortaya koymaktadır. Başka bir ifadeyle, onlar bölge halklarının
özellikle de Marunilerin mitsel bir geçmiş yaratmak suretiyle, kendi toplumları için yeni
bir tarih inşa etmelerinde önemli rol oynamışlardır26.
Bu tartışmayı başlatanlardan biri H. Lammens idi. Lammens, St. Joseph’in
müfredatını hazırlayanlardan birisiydi ve dolayısıyla Suriye ile Lübnan’daki ayrılıkçı
ideolojilerin gelişmesinde ve beslenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Lammens hem
Suriye’nin tarihi ve coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmış hem de öğretmiştir. Yıllarca
üniversitenin müfredat programları idari müdürlüğünü yaptı. Ayrılıkçı bir Hıristiyan
kimliğine temel oluşturması için, sözde bilimsel izahlarla Suriye ile Lübnan’ın Hıristiyan
23
David Gordon, Self-Determination and History in The Third World, New Jersey 1971, 55, 130.
Gordon, 55-60, 130 vd.
25
Bu tartışmalarla ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz., Ahmed Beydoun, ‘ldentite Confessionelle et Temps
Sociel Chez Les Historiens Libanais Contemporains, Beyrut 1984, 161-208; Işık, 82 vd.
26
Işık, 81, 189.
24
420
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
olduğunu belirten değişik makaleler yazdı. Lammens, ayrıca Cebel-i Lübnan’ın dağlık ve
coğrafyasının ulaşılmaz olması sebebiyle, tarihte uzunca bir dönem baskı altındaki
azınlıklar için bir sığınma merkezine dönüştüğünü ileri sürerek, bölgenin Müslüman
tehdidi ile karşılaşmasına rağmen, Suriye’nin gerçek karakterinin Cebel-i Lübnan’da
muhafaza edildiğini ifade etmiştir27.
Orta Doğuda misyonerlerin ve dolayısıyla Batı kültürünün ilk girdiği yerlerden biri
de Mısır olmuştur. Bu anlamda, Mısır’ın İskenderiye şehri misyonerlerin tabir yerindeyse
at koşturdukları bir yerleşim merkezi idi. XIX. yüzyıl boyunca birçok Avrupalı ve
Levanten topluluklar İskenderiye’ye göç etmiş böylece şehir, kendi ünlü kozmopolit
havasına bürünmüştür. Suriye’de olduğu gibi, Mısır’da da Fransa, Batı kültürünün
yerleşmesinde önemli rol oynamıştır. Burada da Fransız okulları açıldı ve ülkenin birçok
bölgesinde olduğu gibi şehirde dini misyonlar faaliyet göstermeye başladı. Zamanla,
birçok Suriyeli Mısır’ın özellikle de İskenderiye’nin ideal bir yerleşim yeri olduğunu
öğrendi. Suriye’nin misyoner okullarında aldıkları eğitim ve zanaatları hızlı bir gelişmeyi
yaşayan Mısır’ın yararına kullanmak adına buraya göç ettiler. Başka bir ifadeyle, XIX.
yüzyıl boyunca Suriyeli Hıristiyanların birçoğu Mısır’a geldi ve I. Dünya Savaşı boyunca
bunların sayısı dramatik bir şekilde arttı. Savaşın sonuna kadar, İskenderiye’de büyük
ölçüde eğitimli Suriye ve Lübnanlılar meydana geldi. Onların birçoğu ya Beyrut’taki ya
da İskenderiye’deki Katolik misyoner okullarından mezun oldular. Tarihsel süreçte,
Katolik Cizvit rahiplerin yaşam tecrübelerinden hareketle, onlar öğrenci birlikleri
kurdular ve kendi içlerinde kültürel faaliyetlerin gelişmesini teşvik ettiler. I. Dünya
Savaşı sıralarında Fenikelilik kavramından söz edenlerin bir çoğu, savaş biter bitmez
Lübnan’a geri döndüler28.
Modern anlamda dışlayıcı bir Hıristiyan kimliği, XIX. yüzyılın ilk yarısı boyunca
Cebel-i Lübnan’da vücut bulmaya başladı. Dolayısıyla, XIX. yüzyılda Maruni Kilisesi
Lübnan’ın politik tarihinin şekillenmesinde ve 1920’lerde Lübnan’da bir Hıristiyan
devletinin yaratılması projesinde önemli rol oynamıştır29. Bununla beraber bu dönemde
de kilise, Fenikelilerle Marunilerin aynı etnik kökenden geldiklerini ispat etmek
arzusundan daha çok, Maruni Kilisesi’nin tarih sahnesine çıkışından günümüze kadar
olduğu gibi, Maruni toplumunun Katolikliğe bağlılığını ispat etmek için çaba sarf ettiği
27
Kemal Salibi, “Islam and Syria in the Writings of Henri Lawwans”, in Lewis and Holt (eds.), Historians of
The Middle East, London 1962, 330-342.
28
Züaytir, 284 vd.
29
Meir Zamir, The Formation of Modern Lebanon, London 1985, 1-37.
421
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
anlaşılmaktadır. Ancak, yine de XIX. yüzyılda Maruni patriği Nicolas Murad yazmış
olduğu bir eserinde Marunilerle eski Fenikelilerin arasında tarihsel bir bağ olduğunu öne
sürmekte, Lübnanlılık düşüncesine vurgu yapılmakta ve Lübnan’da ayrı bağımsız bir
Hıristiyan devleti kurulması gerektiğini savunmaktaydı30.
XIX. yüzyılın sonlarına doğru Maruni kimliği hakkındaki yazıların mahiyeti tedrici
bir şekilde değişti. Dini kökenlerin tarihi hala hakimdi fakat, bölge hakkında bilimsel
bilginin yayılmasının bir sonucu olarak, dağ halkının kökenlerine başka detaylar ilave
edildi. Marada ve Marunilere ilişkin olarak yukarıda zikredilen tartışma bu gelişmenin bir
sonucu olsa gerektir. Beyrut Maruni piskoposu Yusuf ed-Dibs bu tartışmayı başlatanların
en başında gelmekteydi. Dibs, kendi cemaatinin tarihine ayrıntılı bir şekilde yer verdiği,
‘Suriye Tarihi’ adını verdiği bir kitap yazdı. ed-Dibs, kendi tarihsel araştırmasına Kitab-ı
Mukaddes dönemi ile başladı ve Suriye sahillerindeki Fenike tarihine büyük bir bölüm
tahsis etti. Dibs, eserinde Fenikelilerin Semitik olmadıklarından, onların ticaretteki
ustalıklarından, sömürgelerinden, zanaatlarından, alfabeyi icatlarından bahsettikten sonra
kendi toplumlarının etnik kökenlerini Fenike ve Fenike ailesine mensup kavimlere kadar
dayandırmak suretiyle, Fenikelilerin zengin geçmiş tarihlerini ve insanlığa yaptıkları
katkıları anlatır. Dolayısıyla, kendilerinin Fenike kökenlilik iddialarını temellendirmeye
çalışır. Dibs, Lübnan’ın eski yerleşimcileri ile mevcut sakinleri arasında doğrudan bir
ilişki kurmamakla birlikte, eski Fenikelilerle Cebel-i Lübnan’ın mevcut sakinleri arasında
belli bir bağ kurarak sürekli bir kronolojik tasvir yapmaya çalışır31. Nitekim, bu
tanımlama daha sonra kendi uluslarının tarihini yeniden inşa edecek olan Maruni
Hıristiyanlar tarafından benimsenecek ve genişletilecekti.
Maruni patriği İlyas Huveyyik (1899-1931) döneminde kilise, Marunilerin Fenike
kökenli kavimlerin soyundan geldikleri şeklindeki tartışmalara daha aktif bir şekilde
katılmış ve 1920’lerde patrik Daha Büyük Lübnan’ın kurulması yönündeki faaliyetlerini
hızlandırmıştır. Bu faaliyetleri ile patrik hem kendi cemaatinin dini lideri hem de
Lübnan’ın politik lideri gibi davranmaktaydı. Versay’daki barış konferansında Lübnan
delegasyonuna başkanlık ettiği zaman, ayrı bir Hıristiyan varlığı olarak Daha Büyük
Lübnan’ın kurulmasını talep ederken, Lübnan’ın etnisitesinin Arap olmadığını ispatlamak
için Fenikelilik fikrini kullanmıştır32. Bununla beraber, patriğin kendi cemaatine sık sık
30
Nicolas Murad, Notice Historique Sur L’origine de La Nation et sur Ses Rapports Avec la France, Paris
1844, 3 vd.; Ayrıca bkz., Carol Hakim-Dowek, The Origins of The Lebanese National Idea, 1840-1914
(Ph. D. Thesis, St. Antony’s College), Oxford 1977, 283-297.
31
ed-Dibs, I, 255-365.
32
E. P. Hoyek, “Les Revendications du Liban Memoire de la Delagation Libanise a’ la Conference de la
422
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
göndermiş olduğu resmi tebliğlerinde Lübnan’ın Hıristiyanlık önce varlığına tek bir
işarette bile bulunmadığı anlaşılmaktadır. Böylece, kilisenin kendisi ya da doğal olarak
patrik cemaatine, kendi atalarına bağlılık veya Hıristiyan olmayan pagan atalarına karşı
bağlılığı telkin etme cesaretini gösterememiştir. Patrik Huveyyik, Versay’da günümüz
Lübnanlılarının eski Fenikelilerin torunları oldukları fikrini söylediğinde, kendi
cemaatine değil, ama muhtemelen batılı dostlarına göndermeler yapıyordu. Çünkü, Barış
Konferansında Batılı delegasyonlar için Fenike adı, tanıdık bir isimdi ve gerçekte
Huveyyik’in de bunun farkında olduğu ve onu istismar ettiği açıktır33. Kısaca Maruni
Kilisesi, Arap olmayan ayrı bir soy ya da nesep için dayanak sağladı. Görüldüğü üzere,
Suriye ile Lübnan ve Suriyeli-Lübnanlı göçmenlerin çoğunlukla yaşadığı Mısır
(İskenderiye)’da, Fransız Katolik misyonerlerinin açmış oldukları okullardaki eğitim
sisteminin bir sonucu olarak, Maruniler arasında Fenike kökenlilik mitinin ortaya çıktığı
anlaşılmaktadır.
Marunilerin, misyoner okullarından devşirdikleri fikirler, onları kendi cemaatleri
ile bütünleştirebilir ve tam anlamıyla parçası oldukları bir millet henüz ortada
olmamasına karşılık, Avrupalı güçlerin özellikle de Katolik Fransa’nın himayesinde
mümkün olabilirdi. Böylece, zamanla Maruni entelektüeller arasında bir ulus
düşüncesinin ortaya çıktığı görülmektedir. Tarihi süreçte, özgür bir Hıristiyan yaşamının
merkezi kabul ettikleri Katolik Fransa veya Avrupa güçlerinin himayesinde bağımsız bir
Lübnan Hıristiyan devletinin yaratılabileceği düşünceleri direnç kazanmaya başladı.
Zaten, 1861’den itibaren Avrupalı güçlerin himayesinde Lübnan’da bir iç özerklik söz
konusu idi. Bu özerk yapı içerisinde Hıristiyanlar çoğunluktaydı. Bunun sonucu olarak,
bu özerk yapının Avrupalı güçlerin de yardımı ile elbet bir gün, gerçek bağımsızlık
yolunda bir sıçrama tahtası olması mümkündü34.
Bu düşünceyi savunanlardan biri de Bulus Nuceym idi. Nuceym, Cuniye’li
entelektüel bir Maruni olup, Fransa’da yaşıyordu. Bu dönemde Nuceym, Lübnan
sorununu anlatan ve sözde bu soruna yönelik çözüm önerilerini ihtiva eden ‘La Question
du Liban’ isimli bir kitap yazdı35. Ona göre, Lübnan’da bağımsız bir Hıristiyan devleti
kurulması, sadece bir Suriye milleti çerçevesinde, Fransa’nın himayesi altında
kurulabilirdi. O da; Lübnan’ın tarihini anlatırken, Lübnan’ın eski sakinlerinin eski
Paix”, La Revue Phenicienne, Beyrut 1919, 236.
Yusuf es-Savad, Fi Sabil el-İstiklal, Beyrut 1967, 183-184.
34
Albert Hovrani, Çağdaş Arap Düşüncesi, (Çev. Latif Boyacı-Hüseyin Yılmaz), İstanbul 2000, 282.
35
M. Jouplain, La Question du Liban: Etude d’histoire Diplomatique et de Droit İnternational, 2 nd edition,
Cuniye 1961, 1.
33
423
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
Fenikeliler olduğunu söylüyordu. Bundan başka, ilk defa coğrafi determinizm kavramını
kullanarak, Lübnan’ın tarihini ve etnisitesini coğrafi gerçeklerin tayin ettiğini öne sürdü.
Ona göre, tarihin başlangıcından bu yana ayrı bir Lübnan ulusu var olagelmişti. Geçmişte
bunlar Fenikelilerdi. Günümüzde ise Fenikelilerin torunları olan Marunilerdi. Lübnan,
tarih boyunca birçok işgallere maruz kalmasına, hatta Osmanlı İmparatorluğunun en
güçlü dönemlerinde bile geniş bir özerkliğe sahip olmuştu. Lübnan 1861’den bu yana
resmi bir imtiyaz sahibi olmakla birlikte daha demokratik anayasası ve kurumları ile daha
geniş sınırlara sahip (Suriye bölgesini de kapsayan) bağımsız bir Hıristiyan devleti
olmalıydı. Bu da ancak, Fransa’nın himayesi altında gerçekleşebilirdi. Böylece,
Lübnan’ın dağları ve köyleri, özgürce çalan kilise çanları, onları himaye eden Avrupa
gemileri ile bağımsız ayrı bir Hıristiyan devletinin kurulması mümkündü36.
1908’den sonra başta Suriye ve Lübnan’da olmak üzere, Osmanlı Devleti
aleyhinde gizli cemiyetler ve komiteler kuruldu. Bu cemiyetlerden biri de Lübnanlılar
Birliği idi. 1910’da kurulan bu derneğin İskenderiye’deki şubesi, I. Dünya Savaşı’nın
sonunda Avrupalı güçlerin desteği ile bağımsız bir Daha Büyük Lübnan devletinin
kurulmasını desteklemekteydi37. Birliğin sekreteri Yusuf es-Saouda, 1970’lere kadar
Fenikelilik kimliği hakkında birçok yazılar yazmıştır. Es-Saouda bir Maruni idi ve
Katolik misyonerler tarafından eğitilmişti. Kendisi önce St. Joseph’teki Oryantal
fakültesini daha sonra da Fransız hukuk fakültesini bitirmişti. 1908’de İskenderiye’den
ayrıldı. İskenderiye’den Lübnan’a geri döndüğünde, kendisi Bishara el-Huri ile arkadaş
oldu ve onu destekleyenler arasında yer aldı. Maruni Kilisesi ile çok sıkı ilişkiler kurdu
ve Cebel-i Lübnan’ı Fenike kültür ve medeniyetinin son kalesi olarak görmekteydi. I.
Dünya Savaşı’nın sonunda ilk kapsamlı eserlerinden biri olan ve açıkça Lübnan
halklarının Fenike kökenli olduklarından bahseden ‘Fi Sabil Lübnan’ adlı kitabını
yayınladı: Her millet geçmiş tarihinin ihtişamlı dönemlerine ve kendi atalarının
soyluluklarının cazibesi ile kendi köklerine geri dönmek için güçlü bir arzuya sahiptir.
İtalya, tarihteki zaferleri, ihtişamı ile kudretli Roma’nın varisleri olmakla gurur duyarlar.
Yunanlılar, şiirleri ve felsefeleri ile kendi atalarının tarihlerinden övgü ile bahsederler.
Medenileşmiş dünya, kendi atalarının büyüklüklerine ve kendi nesillerine saygı duyan
İtalya ve Yunanlılara şükran borçludur. Kendi kök ve kimliğinden gurur duyan bir
milletin torunları olarak Lübnan’ın dünya medeniyetinin bir kalesi hükmünde olduğunu
bilmeli ve onunla gurur duymalı. Fenikeliler, Lübnan dağlarının yamaçlarında doğmuş,
36
37
Jouplain, 1-15; Hourani, Çağdaş Arap Düşüncesi, 283.
K.T., Khairallah, Les Regions Arabes Liberees, Paris 1919, 64-65; Zamir, 60-61.
424
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
sahillerinde kemale ermiş ve buradan Fenikeliler medeniyetlerini yeryüzünün dört bir
köşesine yaymışlardır. Dolayısıyla, Fenike medeniyeti Avrupa medeniyetinin köklerini
teşkil eder38. Daha sonra kitabında es-Saouda, Fenike kültürünün ve Lübnan halklarının
mirasının ihtişamını anlatarak Fenikelilerin, alfabeyi icat ettiklerini, büyük deniz filoları
kurduklarını, birçok önemli zanaatları keşfettiklerini, kurdukları sömürgeleri ve onların
tarihteki başarılarını sıralar. Lübnan’ın kısa bir tarihçesini anlattıktan sonra es-Saouda
kitabında, Lübnan’daki mevcut olaylara değinir. Bu anlamda, Suriye ve Lübnan’ın iki
ayrı varlık olduğunu ve Avrupalı güçlerin Marunilerin ulusal arzularını gerçekleştirmede
Lübnan’a yardım etmeleri gerektiğini vurgular39.
Bununla beraber, Fenike kökenlilik düşüncesini farklı bağlamda dile getiren
yazarlarda vardı. Bunlardan biri de Jacques Tabet idi. Tabet, 1920’de yayınlamış olduğu
‘La Syrie’ adlı kitabında, Daha Büyük Suriye’nin kurulmasını desteklemekteydi. Ancak
onun Daha Büyük Suriye’den kastı Arap olmayan bir Suriye idi ve Suriye halklarının
ortak kimliğinin Fenikelilik olduğunu söylüyordu. Suriye milleti bağlamında Lübnan’a
belli bir anahtar rolü verilmekte fakat nihai bir politik çözüm için daha büyük Suriye’nin
kurulması gerektiğinin altı çizilmekteydi. Tabet tam olarak şöyle diyordu: ‘Suriye, tam
anlamıyla kendi tarih ve coğrafi karakterine işaret ettiği için Suriyelilerin ve
Fenikelilerindir’40. Daha öncede belirtildiği üzere, I. Dünya Savaşı sırasında bir çok
Lübnanlı ve Suriyeli Mısır’a kaçtı. Bunlar genellikle İskenderiye’deki Katolik misyoner
okullarında eğitildiler. Onlar arasında daha sonra Lübnan politikalarında önemli rol
oynayacak olan bazı kişilerde vardı ki bunlardan biri de Michel Chiha idi. İskenderiye’de
Chiha ve daha bir çokları Hector Klat ile tanıştılar. Klat, Mısır’a daha önceleri göç etmiş
olan Lübnanlı bir ailenin oğluydu. Klat, 1888’de İskenderiye’de doğmuş ve Fransız
misyoner okullarında eğitim almıştı. Savaş bittiğinde, şiddetli bir şekilde Fenike
düşüncesini savunan ve tam bir Fransız hayranı bir kişi haline geldi. Dolayısıyla, bunların
hemen hepsinin Fransa’ya olan hayranlıklarının temelinde Beyrut’taki, İskenderiye’deki
Katolik misyoner öğretmenlerden almış oldukları eğitimin çok büyük tesiri
bulunmaktaydı41. Bu sebeple, Lübnan ve Suriye’de bağımsız ayrı bir Hıristiyan devleti
kurulması bağlamındaki düşüncelerin teşekkülünde Mısır ve özellikle de İskenderiye’deki
Katolik misyonerlerin de önemli bir katkısı olmuştur denilebilir. Çünkü, savaştan önce ve
38
Yusuf es-Saouda, Fi sabil Lübnan, İskenderiye 1919, 15 vd.
es-Saouda, 28 vd.
40
Jacque Tabet, La Syrie, Paris 1920, 28-29.
41
Bkz., Hector Klat, Feuilles Mortes, Beyrut 1970, 55, 60-62; Yusuf es-Saouda, 15.
39
425
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
savaş sırasında çok sayıda Suriyeli-Lübnanlı Mısır’a göç etmiş ve buradaki Katolik
misyoner okullarında eğitim almışlardır42.
1870-71 yıllarında Fransa’nın Prusya’ya yenilmesinden sonra, Fransız aydınları
Fransa’nın milli gururunu yeniden tesis etmek için çalıştılar. Bu dönemden itibaren
Fransız düşünürler milli etik değerleri yeniden tarif ettiler ve yine bir çok Fransız
milliyetçisi düşünür Katolik Hıristiyanlığın temel ilkelerini ve onun vatanseverlik
anlayışını dile getiren yazılar yazmaya başladılar. Bu bağlamda onlara göre Katoliklik,
Batı medeniyetinin geleceğini garanti edebilecek sosyal disiplinlerle aynı anlamı ifade
ediyordu. Dolayısıyla bu milliyetçilik anlayışı, kendi ulusal arzularını gerçekleştirmede,
Lübnanlı Marunilere örnek oldu. Bu Fransız düşünürler için, bir Fransız olma, temel
olarak ırki, etnik veya linguistik bir sorun değil, kültürel bir sorundu. Bu anlamda, tarih
ve geleneğin bir milletin kültürünü oluşturduğuna inanılmaktaydı. Bu sebeple, Lübnan
ulusal hareketi için bundan daha mükemmel bir reçete olamazdı. Eğer bir kişinin
konuştuğu dilden daha çok, onun kültürünün Lübnan kültürü olup olmadığı dikkate
alınırsa, o takdirde bu kişinin Arapça konuşup konuşmadığı veya Araplarla etnik
benzerliklerinin var olup olmadığı önemli değildi43.
Fransız toplumu için Roma Kilisesi’ni önemli bir yapı olarak gören Fransız ırkçı
milliyetçiliğinin ideologlarında olduğu gibi, Fenike kökenli olduklarını öne süren bir çok
Maruni yazar da milli karakteristikleri miras alınmış değerler olarak görmekte ve
günümüzün sadece geçmiş vasıtasıyla anlaşılabileceğini ve geçmişle günümüzün
ayrılamayacağını söylemekteydiler. Fenikelilik düşüncesi üzerine yazı yazan bir çok
Maruni için, Maruni Kilisesi’nin Roma Kilisesi’ne bağlılığında olduğu gibi, Fenikelilik
mozaiği onların Batıya yönelmelerini sağlayan önemli bir dama taşı idi44.
Aynı şekilde coğrafya şu veya bu ulusal kimliğe sahip çıkmak ya da inkar etmek
için çok sık kullanıldı. Bu anlamda, Fransız Elisee Reclus de ulusal özellikleri açıklamada
coğrafyayı kullananlardan biri idi. Reclus, coğrafi, tarihi, biyolojik ve sosyolojik
açılardan toplumların ve milletlerin incelenmesi demek olan insan coğrafyası teorisini
geliştirdi. Bu teoriye göre, toplumların gelişmesinde doğal sınırlar önemli rol
oynamaktaydı. Daha büyük Suriye düşüncesini savunanlar, özellikle Süryani ırkı ile
42
Y. Gershoni - P Jankowski, Egypt, Islam and the Arabs, Oxford 1986, 164.
Charles Corm, La Montagne İnspiree, Beyrut 1934, 7, 34; Paul Deroulede, Chants du Soldat, Paris 1872;
Klat, 60-62; Zeev Sternhel-Mario Sznajder - Maia Asheri, The Birth of Fascist İdeology, New Jersey
1989, 79.
44
Bkz., Hector Klat, Dans le Vent Venu, Beyrut 1937, 10-11; Rachid Lahoud, La Litterature Libanaisec de
Langue Françoise, Beyrut 1945, 10.
43
426
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
Araplar arasındaki ayırıma dikkat çekmek için, Suriye’nin doğal sınırlarını
tartıştıklarında, onun düşüncelerini referans alıyorlardı. Bu düşünceden hareketle, Daha
Büyük Suriye veya Daha Büyük Lübnan’ın kurulması gerektiğini savunanlar Batı
medeniyetinin temellerini atanların Fenikelilerdir şeklindeki hipotezi geliştirmişlerdir45.
I. Dünya Savaşı’nın sonlarında Paris, diplomatik faaliyetlerin yürütüldüğü bir
merkez haline geldi. Komiteler ve lobi grupları değişik politik arzularını gerçekleştirmek
için şehre akın ettiler. Ayrı bir Lübnan Hıristiyan devleti kurmak arzusunda olan Maruni
komiteler yapmış oldukları bu lobi faaliyetlerinde, çağdaş Lübnan’ın, eski Fenikeliler gibi
Arap neslinden gelmediklerini ispat etme gayretlerine giriştiler. Buna karşılık, Chucri
Ghanem’in başkanlığını yürüttüğü merkezi Suriye komitesi ise bütün Suriye halkları için
benzer iddialarda bulundu. 1919 yılında Versay’da barış konferansı toplandığında;
değişik delegasyonlar iddialarına dayanak olması için Suriye, Lübnan ve çok sayıda
muhacir toplumlardan gönderilen yüzlerce dilekçelerle Paris’e geldiler. Kahire,
İskenderiye, New York, Buenos Aires ve Sao Paulo gibi şehirler, Lübnanlı göçmen
Hıristiyanların, Arap karşıtı ifadelerinin en açık şekilde dile getirildiği merkezler haline
geldi. 1919 yılının Temmuz ayında Paris’e giden gruplar arasında II. Lübnan
delegasyonuna başkanlık eden Maruni patriği İlyas Huveyyik’de vardı. Versay’daki Batılı
delegasyonlara hitap eden konuşmasında Huveyyik, kendilerini Arap komşularından
ayıran şeyin, Lübnanlıların Fenike soyundan geldikleri iddialarını tekrarladı. Huveyyik,
etnik bakımdan Marunileri Akdeniz’den ayrılmış olan Haçlılar ile bir zamanlar Fransız
sahillerinde sömürgeler kurmuş olan eski Fenikelilere isnat ederek eski Fenikeliler
vasıtasıyla Fransızlara bağladı46. Hıristiyanlık ve Fenike putperestliğini uzlaştırmak için
de Huveyyik, Lübnan ulusunun ilk defa Antakyalı Maruniler tarafından teşekkül
ettirildiğini ifade ettikten sonra, VI. yüzyılda onların Cebel-i Lübnan’a göç ettiklerini ve
iyi birer Hıristiyan olarak yerlileri kendi dinlerine döndürdüklerini anlattı. Daha sonra da
bu yerli Fenikelilerin Maruni Hıristiyanlar tarafından asimile edildiklerini ve böylece,
ahenkli bir Lübnan ulusunun teşekkül ettirildiğini ifade etti47.
Merkezi Suriye komitesi ise Fenike düşüncesini direkt vurgulamıyor ancak,
Araplarla Suriyeliler arasındaki ırki farklılıkları dile getiriyordu. Şamlı Rum bir Katolik
olan komite sekreteri Georges Samne, iki medeniyet arasındaki farklılıkları çok sık dile
45
Elisee Reclus, Nouvelle Geographie Universelle, l’Asie Anterieure, Paris 1884, 6, 685, 745.
Hoyek, 236.
47
Le Patriarche Maronite en France, Correspondense d’orient, October 1919, 125.
46
427
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
getirenlerden biriydi48. 1920’de Samne Suriye ve Lübnan için politik bir çözüm öneren
“La Syrie” adlı bir kitap yayınladı. Samne’ın arkadaşı Chucri Gharnem tarafından bu
kitaba yazılan giriş bölümünde onun, Fenikelilik ve Daha Büyük Lübnan arasındaki
bağları sık sık tekrarladığı ve Daha Büyük Lübnan’ın kurulmasını isteyen herkesin
Fenikelilik düşüncesini desteklemesi gerektiğini vurguladığı görülmektedir49.
Osmanlı Devleti bölgede güvenliği sağlamak için, savaş boyunca Beyrut’taki
politik faaliyetleri sıkı takibe almış, barış ve huzuru bozacak faaliyetlere kısıtlamalar
getirmişti. Bununla beraber, Fransa bu gibi faaliyetleri kendi menfaatleri gereği
destekliyordu. Bu sebeple de savaş boyunca Fransa, Lübnanlı Hıristiyan grupların bu gibi
faaliyetlerini İskenderiye ve Fransa’da yürütmelerini sağladı. Ancak, savaşın sona
ermesiyle birlikte Beyrut yeniden politik faaliyetlerin merkezi haline geldi. Daha Büyük
Lübnan fikrinin başını Maruni Kilisesi ve Cebel-i Lübnan idare meclisi çekiyordu. Onlar
bağımsız ayrı bir Lübnan Hıristiyan devleti kurmayı arzuluyorlardı50. Lübnan’da
Fenikelilik kimliğini destekleyenlerden biri de Charles Corm idi. O da diğerleri gibi,
Fransız hayranı bir Maruni ailenin oğlu olup, Beyrut’ta dünyaya gelmişti. 1911 yılında St.
Joseph Üniversitesi Oryantal fakültesinden mezun olmuştu. 1919 yılında ise Corm,
“Societe Nationale Jeunes Syriens” adlı bir dergi çıkarmaya başladı ve Chucri Ghanem’in
merkezi Suriye komitesi platformunu destekleyerek Daha Büyük Suriye’nin kurulması
yönündeki düşünceleri ifade etmeye başladı. Corm, her platformda Maruni Kilisesi’nin
ifade ettiği gibi, Daha Büyük Lübnan’ın kurulması yönündeki talepleri dile getiriyordu.
Ayrıca Corm, bir grup Fransız hayranı din adamını etrafında toplayarak onların Suriye ve
Lübnan’la ilgili politik, ekonomik, kültürel konuların yanı sıra bağımsızlık sorunu ve
Fransa ile bağlar konularında yazılar yazmalarını sağlıyordu. Bunlar Fransız yetkililerden
hem ekonomik hem de moral destek görüyorlardı51.
St. Joseph Üniversitesi Oryantal Fakültesi Katolik misyoner öğretim üyesi H.
Lammens’in Fenike kökenlilik düşüncesi ve onun mirası ilgili felsefenin geliştirilmesinde
Maruniler üzerinde çok büyük tesiri olmuştur. Lammens’e göre; tarih bir milletin veya
milliyetin en önemli öğesidir. Çevre, ırk ve dil bir ulusu yaratmaya yeterli değildir.
Milletle birlikte her zaman var olan şey sadece gelenektir ve bu milletin bütün değerleri
Suriye’de şekillenmiştir. Suriyeliler, Aramilerin ve Fenikelilerin torunlarıdırlar. Suriye
48
Comite Central Syrien, La Syrie devant la Conference, Paris 1919.
George Samne, La Syrie, Paris 1920, XI, 574.
50
Züaytir, 373 vd.
51
Zeev Sternbell, Maurice Barres et le Nationalisme Français, Paris 1972, 262.
49
428
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
Hıristiyan ve Müslüman değildir. Suriye, Suriyelilerindir ve Suriyeli bir Müslüman, Arap
değil, aksine Suriyelidir52. Dolayısıyla Lammens, bölgede hem Suriye’de hem de
Lübnan’da iki ayrı ayrılıkçı ulusal hareketin gelişmesinde önemli rol oynamıştır.
Lammens ‘La Syrie’ adlı kitabında, Suriyelilik bilincine dayalı ayrılıkçı Suriye milleti
tanımını geliştirdi ve Suriye ırkının kökenlerini Fenikeli denizcilere kadar geri götürdü.
Lammens ayrıca, Fenikelilerin tamamen Suriyeli olduklarını, Fenike şehir-devletleri
döneminden itibaren Suriyelilerin homojen bir millet olduklarını iddia ediyordu53.
Böylece, Suriye milleti, Fenike kökenlilik gibi kavramlarla toplumun şuur altına ayrılıkçı
bir Suriye milliyetçiliği fikrinin yerleşmesinde önemli rol oynamıştır. Lammens, Suriye
milliyetçiliğinin şekillenmesinde coğrafyanın önemi ile ilgili yazılar yazmış olmasına ve
Suriye milliyetçiliğini desteklemesine rağmen, ayrıca Suriye’den ayrı veya Suriye’yi de
içine alan ayrılıkçı bir Daha Büyük Lübnan düşüncesinin gelişmesini de desteklemiştir.
Bundan başka, Lammens Avrupa halklarının kökenlerini Suriye ve Fırat sahillerini içine
alan bir bölgede şehir-devletleri kurmuş olan eski Fenikelilere kadar götürmüştür54.
Sonuç olarak; Lübnan’da Maruniler arasında ayrı bağımsız bir Hıristiyan devleti
kurma eğilimlerinin ortaya çıkışı bir anda olmamıştır. Maruni Kilisesi, Lübnan’da
asırlardır ayrı bir Maruni-dini varlığını tesis etmek için çalışmıştır. XIX. yüzyılın
sonlarına gelindiğinde ise Avrupalı güçlerin de desteği ile bu dini kimliğe politik bir
çözüm bulma çabası içerisine girmiştir. Bunu başarmak için de Lübnan’ın asıl
sahiplerinin Maruniler olduğunu, etnik bakımdan Maruni toplumunun Arap değil,
Fenike ve Fenike ailesine mensup kavimlere dayandığını öne sürmüştür. Ancak yine de
bu görüşü ilk defa ortaya atanların Maruni din adamlarından çok, batı kültürü ve eğitimi
ile yetişmiş Maruni laik Hıristiyanlar olduğu görülmektedir. Başka bir ifadeyle, bunlar
daha çok Osmanlı İmparatorluğunun Suriye eyaletlerinde politik durumu değiştirmeyi
arzulayan Fransız hayranı Hıristiyanlardı. Önceleri Arap olmayan laik bir Daha Büyük
Suriye düşüncesi hakim iken, daha sonraları onun yerini Daha Büyük Lübnan’ın
kurulması düşüncesi almış ve Fenikelilik fikri Lübnanlaştırılmıştır.
Maruniler arasında bu düşüncelerin yaygınlaşmasında Misyonerlerin büyük bir
rolünün olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda, Cizvit tarikatının Maruniler üzerinde çok
büyük tesiri olmuştur. Bu anlamda, 1902’de kurulan St. Joseph Üniversitesi Oryantal
52
Sternbell, 262-264
H. Lammens, La Syrie, Precis Historique, Beyrut 1921, 4-12.
54
Lammens, La Syrie et Son İmportance Geographique, Laurain 1904, 3 vd.
53
429
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
fakültesi müfredat programlarının bu düşüncenin gelişmesine katkı sağladığını
düşünmekteyiz. Çünkü, genelde üniversitedeki özelde ise Oryantal fakültedeki her dersin
temel amacı, Lübnan’da bir Katolik-Fransız kalesi ve sömürgesi yaratmaktı. Dolayısıyla,
bu amaca ulaşmak için tarihin yanıltılmasının bir önemi yoktu. Bu anlamda, Avrupalı
güçlerin özellikle de Fransa’nın himayesinde Lübnan’da ayrı bağımsız bir Hıristiyan
devleti kurulması gerektiğini savunanların hemen hepsinin St. Joseph Üniversitesi
Oryantal Fakültesi mezunları oldukları ve genellikle de ilkokuldan üniversiteye kadar
bütün eğitim dönemlerinde Suriye ve Lübnan’ın geçmiş Fenikelilik bilgisiyle donatılmış
olan Maruniler oldukları anlaşılmaktadır. Bunların, ayrıca dönemin Fransız
düşünürlerinin fikirlerinden etkilenmiş olmakla birlikte, Katolik misyonerler tarafından
uygun bir model olarak sunulan Hıristiyan imanı ve organik milliyetçilikle de
beslendiklerini söylemek mümkündür. Ancak yine de Lübnanlı Hıristiyanların bu doktrini
tamamen hazmetmiş oldukları söylenemez. Çünkü, onların tamamen bağımsız belirli bir
dünya görüşleri yoktu. Onların dünya görüşünün temelini Fransa hayranlığı ve Fransa’ya
bağlılık oluşturuyordu. Dolayısıyla da onlar, kendi uluslarını tarihte belli bir yere
yerleştirmek ve kendilerine uygun bir kimlik bulma gayretlerinde bile, Lübnan
halklarının tarihlerini eski Fenikelilere kadar dayandırmaktan öte Fransız halkı ile
akrabalıklarının olduğunu ileri sürmüşlerdir.
BİBLİYOGRAFYA
Abou Selim, Le Bilinguisme Arabel-Français au Liban, Paris 1962.
Andrew C. H.- Fostner K., “The French Colonial Party”, The Historical Journal, 1971.
Beydoun, Ahmed, dentite Confessionelle et Temps Sociel Chez Les Historiens Libanais
Contemporains, Beyrut 1984.
Corm Charles, La Montagne İnspiree, Beyrut 1934.
Comite Central Syrien, La Syrie devant la Conference, Paris 1919.
Dau Butros, History of the Maronites, (Religious, Cultural and Political), Lebanon 1984.
Deroulede Paul, Chants du Soldat, Paris 1872.
Dibs Yusuf, Tarih Suriye ed-Dini ve ed-Dünyevi 1833-1907, I-X, Dar-i Nazir 1994.
Dowek Carol Hakim, The Origins of The Lebanese National Idea, 1840-1914 (Ph. D.
Thesis, St. Antony’s College), Oxford 1977.
es-Saouda Yusuf, Fi sabil Lübnan, İskenderiye 1919.
es-Savad Yusuf, Fi Sabil el-İstiklal, Beyrut 1967.
Forster Andrew Kanya, The Climax of French Imperial Expansion, Stanford 1981.
Gagnol M. L’Able, Histoire Ancienne des Peuples de L’orient, Paris 1891.
430
Osmanlının Son Dönemlerinde Marunilerin Lübnan’da..
Gershoni Y.- Jankowski P, Egypt, Islam and the Arabs, Oxford 1986.
Gordon David, Self-Determination and History in The Third World, New Jersey 1971.
Hourani Albert, Çağdaş Arap Düşüncesi, (Çev. L. Boyacı-H. Yılmaz), İstanbul 2000.
Arap Halkları Tarihi, (Çev. Yavuz Alogan), İstanbul 2001.
Hoyek E. P., ‘Les Revendications du Liban Memoire de la Delagation Libanise a’ la
Conference de la Paix’, La Revue Phenicienne, Beyrut 1919.
Işık Ramazan, Maruni Kilisesi, AÜ. Sos. Bil. Enstitüsü, Basılmamış Dok. Tezi, Ankara
2003.
Jouplain M., La Question du Liban: Etude d’histoire Diplomatique et de Droit
İnternational, 2 nd edition, Cuniye 1961.
Kerr David A., The Temporal Authority of The Maronite Patriarachate, Ph. D. Thesis, St.
Antony’s College, Oxford 1973.
Khairallah K.T., Les Regions Arabes Liberees, Paris 1919.
Klat Hector, Feuilles Mortes, Beyrut 1970.
Dans le Vent Venu, Beyrut 1937.
Kohl Fhilip L.- Fawcett Clare, Nationalism, Politics and The Pratice of Archaeology,
Cembridge 1995.
Kampinsky Aharon, The İnspiratian of Achexology Over İsraeli Society and Culture, Ariel,
Vol. 100-1, Nisan 1994, 179-90.
Lahoud Rachid, La Litterature Libanaisec de Langue Françoise, Beyrut 1945.
Le Patriarche Marohite en France, Correspondense d’orient, October 1919.
Lammens Henri, La Syrie, Precis Historique, Beyrut 1921.
La Syrie et Son İmportance Geographique, Laurain 1904.
Millet Rene, Notre Politigue Exterieure de 1898 a’ 1905, Paris 1905.
Murad Nicolas, Notice Historique Sur L’origine de La Nation et sur Ses Rapports Avec la
France, Paris 1844.
Reclus Elisee, Nouvelle Geographie Universelle, l’Asie Anterieure, Paris 1884.
Renan Ernest, Mission de Phenicie, Paris 1864.
Ristelhueber Rene, Les Traditions Françaises au Liban, Paris 1998.
Schulze, Kirsten E., ‘İsrail ve Maruni Milliyetçilikleri Bir Azınlık İttifakı Doğal mıdır?’,
Orta Doğuda’da Milliyetçilik, azınlıklar ve diasporalar, (Der. K. E. Schulze, Martin Stokes, C.
Campbell), (Çev. Ahmet Fethi), İstanbul 1998.
Said Edward W., Şarkiyatçılık (Batı’nın Şark Anlayışları), Çev. B. Ülner, İstanbul 2003.
Salibi Kemal, ‘Islam and Syria in the Writings of Henri Lawwans’, in Lewis and Holt
(eds.), Historians of The Middle East, London 1962, 330-342.
431
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (2)
Samne George, La Syrie, Paris 1920.
Sepond Emile, Histoire Ancienne de L’orient, Paris 1920.
Smith Anthony, The Ethnic of Nations, Oxford 1986.
Sternbell Zeev, Maurice Barres et le Nationalisme Français, Paris 1972.
Sternbell Zeev - Sznajder Mario - Asheri Maia, The Birth of Fascist İdeology, New Jersey
1989.
Tabet Jacque, La Syrie, Paris 1920.
Tayah W. Peter, The Maronites Roots and Identity, Miami, Florida 1987.
Tuchman Barbara, Bible and Sword, New York 1956.
Zamir Meir, The Formation of Modern Lebanon, London 1985.
Züaytir Muhammed, el-Maruniyye fi Lebanan Kadimen ve Hadisen, el-Vekaletü’şŞarkiyye 1994.
432
Download