türk devrimi ve egemenlik anlayışındaki dönüşüm
advertisement
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABİLİM DALI TÜRK DEVRİMİ VE EGEMENLİK ANLAYIŞINDAKİ DÖNÜŞÜM Doktora Tezi Ayşe Funda KILIÇ Ankara-2011 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABİLİM DALI TÜRK DEVRİMİ VE EGEMENLİK ANLAYIŞINDAKİ DÖNÜŞÜM Doktora Tezi Ayşe Funda KILIÇ Tez Danışmanı Prof.Dr.Maksut MUMCUOĞLU Ankara-2011 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABİLİM DALI TÜRK DEVRİMİ VE EGEMENLİK ANLAYIŞINDAKİ DÖNÜŞÜM Doktora Tezi Tez Danışmanı : Prof. Dr. Maksut MUMCUOĞLU Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... Tez Sınavı Tarihi .................................. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(……/……/200…) Ayşe Funda KILIÇ İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ..................................................................................................................................... I KISALTMALAR................................................................................................................................III GİRİŞ .................................................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM................................................................................................................................ 4 FEODALİTEDEN ULUS DEVLETE ................................................................................................ 4 1. KAVRAM .......................................................................................................................... 4 2. MİLLET ........................................................................................................................... 11 3. AVRUPA’DA FEODALİTE VE EGEMENLİK YAPISINDA DÖNÜŞÜM ................... 17 3.1. Feodal Katılım ve Yasama Etkinliği .................................................................................... 24 3.2. İngiltere ............................................................................................................................... 27 3.3. Fransa.................................................................................................................................. 37 Fransız Devrimi ..................................................................................................................................... 43 3.4. Almanya ............................................................................................................................... 48 3.4.1. Bismarck ve Ulusal Birlik............................................................................................................ 56 3.4.2. Tepeden Devrim .......................................................................................................................... 60 İKİNCİ BÖLÜM ................................................................................................................................ 68 OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA EGEMENLİK VE SINIRLANDIRILMASI .................. 68 1. ULUSTAN ÖNCE............................................................................................................ 68 1.1. Monarşi ............................................................................................................................ 68 1.1.1. 1.2. Rejimin Niteliği ..................................................................................................................... 68 Toplumsal ve Sınıfsal Yapı ............................................................................................... 87 1.2.1. Millet Sistemi......................................................................................................................... 87 1.2.2. Asker ve Reaya ...................................................................................................................... 94 1.2.3. Tımar Sistemi....................................................................................................................... 102 1.2.4. İltizam ........................................................................................................................................ 106 2. DÖNÜŞÜM SİNYALLERİ............................................................................................ 111 2.1. Reformlar ....................................................................................................................... 111 2.1.1. Lale Devri ............................................................................................................................ 111 2.1.2. 3. Selim ve Nizam-ı Cedid ................................................................................................... 115 I 2.2. Ayanlar ve Sened-i İttifak .................................................................................................. 118 2.2.1. Sened-i İttifak ........................................................................................................................... 118 2.2.2. 2. Mahmut Reformları............................................................................................................... 124 2.3. Tanzimat ............................................................................................................................ 129 2.4. Birinci Meşrutiyet ve Kanun-i Esasi ................................................................................. 144 2.4.1. Yeni Osmanlılar ......................................................................................................................... 144 2.4.2. Meşrutiyetin İlanı ve Kanun-i Esasi........................................................................................... 148 2.5. Jön Türkler ve İkinci Meşrutiyet ....................................................................................... 160 2.5.1. Jöntürkler ................................................................................................................................... 161 2.5.2. İkinci meşrutiyetin sonuç ve etkileri .......................................................................................... 165 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................................................................... 182 CUMHURİYET VE EGEMENLİK ............................................................................................... 182 1. ARAF ............................................................................................................................. 182 1.1. Kongreler ....................................................................................................................... 182 1.2. İlk Meclis ve 1921 Anayasası ......................................................................................... 186 1.3. Cumhuriyetin İlanı ......................................................................................................... 193 2. PARADİGMA................................................................................................................ 196 2.1. Türkiye’de Devrimsiz Devrim......................................................................................... 196 2.2. Devletin Kutsiyeti ve Milli Egemenlik ............................................................................ 207 2.3. Siyasetsiz Egemenlik....................................................................................................... 212 2.4. Yurttaş, Ulus ve Devlet ................................................................................................... 215 3. STATÜKO................................................................................................................................ 227 3.1. Yürütme’nin Yasaması ....................................................................................................... 227 3.2. Devlet ve Yürütme.............................................................................................................. 229 3.3. Devletçilik ve Parlamento.................................................................................................. 232 3.4. Yargı Bonapartizmi............................................................................................................ 236 SONUÇ.............................................................................................................................................. 250 ÖZET ................................................................................................................................................ 253 ABSTRACT ...................................................................................................................................... 254 KAYNAKÇA .................................................................................................................................... 255 II KISALTMALAR A.g.e. : Adı geçen eser A.y. : Aynı yerde Bkz. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren Der. : Derleyen Ed. : Editör Haz. : Yayına Hazırlayan No : Numara S. : Sayı s. : Sayfa vb. : Ve benzeri vd. : Ve diğerler vs. : vesaire III GİRİŞ Bugünün tartışması, “egemenliğe dair eldeki model ya da düşüncelerle dünya yönetilebilir mi?” sorusuna odaklı. Ancak Türkiye’de dün, bugün de “egemen”. Dün olduğu gibi bugün de siyasal söylemin gündemi “millet” ve “egemenlik” kavramlarıyla dolu. Türkiye’nin kuruluş sürecini ve bu süreçteki mücadeleleri ele almaksızın Türkiye’deki egemenlik anlayışını anlamak mümkün değil. Bu tarihsel kesit egemenliğe dair düşünce ve kurumları harekete geçirici bir dönem olmasından çok tarihsel değişimin doruğunu göstermesi bakımından önem kazanıyor. Millet ve egemenliğin sürekli gündemde oluşu bu olgularla ilişkilendirilen “modernitenin” varlığından çok yokluğunu gösteriyor olmasın sakın. Milli egemenlik ya da halk egemenliği tarihsel gerçeğimizde olmadığı için siyasal söylemimizde yoğun olarak bulunuyor: “Hakimiyet bila kaydü şart milletindir” dendiğinde, millet henüz ortada görünmüyordu. Fransa’da egemenlik kavramı, parçalı yönetim yapısının ve devletin tüzel kişilerce parsellenmişliğinin yarattığı düzensizliklerle baş etmek amacıyla ortaya çıkmıştı. İngiltere’deki egemenlik anlayışı ise merkezi bir devletin daha önce kurulmuş olmasının ve iktisadi olanla siyasi olan arasındaki ayrımın Fransa’dan çok daha fazla olmasının izlerini taşır. Birincisinde orantılı ve uyumlu adalet fikri öne çıkarken diğeri doğal haklara daha fazla yer verir. Dolayısıyla egemenlik anlayışı, ona hangi ihtiyaçlar için başvurulduğuna bağlı olarak değişebilmektedir. Bu nedenle egemenlik anlayışından söz etmek siyasetten, ekonomiden, toplumsal sınıflardan ve hukuktan da söz etmektir. Hukuk sadece var olanı gösterseydi, anayasal belgelerle egemenlik anlayışının ne olduğunu açıklayabilirdik. Modernleşme ve uluslaşmanın geciktiği yerlerde hukuk büyük ölçüde programatik bir işleve sahiptir ve program hedefleri de tutturulmayabilir. Çoğu zaman toplumsal ilişkilerin iradesi yasalardaki kesinliği bulanıklaştırabilir üstelik. Tezin temel problemi, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecinde egemenlik anlayışının kuramsal, siyasal, hukuksal ve sınıfsal anlamda geçirdiği dönüşümün tarihsel arka planının ortaya konulmasıdır. Saltanat ve hilafetten cumhuriyete, imparatorluktan ulus devlete geçiş ile bu geçişin egemenlik anlayışına etkisi inceleme konusudur. Tezin temel sorusu dönemin sınıfsal, tarihsel ve uluslararası özelliklerine bağlı olarak oluşmuş egemenlik yaklaşımının, farklı bir sınıfsal, tarihsel ve uluslararası konjonktürde de etkisini hala neden koruyor oluşudur. Bunu siyasal bir sit alanı kılan tarihsel nedenler, tarihin kendisi yeniden değerlendirilerek ve yorumlanarak ortaya konulacaktır. Tezde öncelikle batıda modern döneme ait egemenlik biçimlerini ortaya çıkaran koşullarla, egemenlikle ilgili yaklaşımlar incelenerek çalışmaya zemin oluşturulacaktır. Cumhuriyet dönemi egemenlik anlayışının hangi koşullarda geliştiğini açıklığa kavuşturmak amacıyla Osmanlı döneminin incelenmesi bundan sonraki adımdır. Çalışmada temel sorun, kuruluş sürecindeki pratik ve kuramın günümüz egemenlik anlayışını, siyasal yapıdaki totaliter eğilimleri, birey karşısında devleti korumaya alma refleksini ve tüm bunlara atfedilen kutsiyeti etkileme 2 biçimidir. Bu temel sorunun etrafı, Türkiye’de “burjuva devrimi”, “gelenek”, “ulus ve yurttaşlık”, “kapitalist üretim ilişkilerinde devletin rolü”, “devlet-yasama-yürütme ilişkileri” gibi diğer sorunlarla örülüdür. Dolayısıyla çalışmada egemenlik sorununu ortaya koymaya yönelik ve bununla sınırlı olarak bu konular da ele alınmıştır. Araştırmanın konusu, tarihsel olarak, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi ile Cumhuriyetin kuruluş süreci ile sınırlıdır. 3 BİRİNCİ BÖLÜM FEODALİTEDEN ULUS DEVLETE 1. KAVRAM Feodaliteden kapitalizme geçiş, cemaat toplumundan burjuva topluma geçiştir büyük ölçüde. Özellikle keşifler sonrası gelişmelerin neden olduğu sermaye birikimi, Avrupa’daki kentlerde, küçük üretim yapan insanların burjuvalaşmasına, serflerin ücretli işçi haline gelmelerine neden oldu. Tarım toplumuna uygun küçük egemenlik alanları -malikaneler- burjuvalaşma sürecinde yerini merkezi devletlere ve bunlara uygun üstyapı kurumlarına bıraktı. Ekonomiyle birlikte hukuk ve siyaset de yeniden biçimlendi. Burjuvazinin güvenlik ihtiyacı, vergi sorunu, tutarlı kuralların yaygın bölgelerde geçerli olması ihtiyacı, özgür sözleşme sistemine geçişle birlikte bireyin ortaya çıkışı gibi etmenler, bu üstyapı değişikliklerinde öncelikle rol oynadı. Burjuva toplumu, insanların kendi iradeleri dışında katıldıkları, kendi özgür kişisel kararları ile hareket ettiklerine inandıkları sosyal ilişkilerin yansımasıdır.1 Az önce sözü edilen hukuksal ve siyasal süreçler de bu sosyal ilişkilerden bağımsız anlaşılamaz. Egemenlik kavramı, bu itkilerin de etkisiyle, ortaçağın sonları ile yeniçağın başları arasında, feodaliteden ulus devlete geçiş sürecinde2 ortaya çıkmıştır. Bu 1 Rudolf Schlesinger, Marksizm ve Sovyet Hukuk Teorisi, (Çev. Metin Aktan), İstanbul, Sinan Yayınları, 1974, s. 24. 2 Oktay Uygun, “Küreselleşme ve Değişen Egemenlik Anlayışının Sosyal Haklara Etkisi”, Anayasa Yargısı C.20, Ankara, 2003, s.250. dönemde Avrupa’da Fransa krallığı başta olmak üzere, monarşiler, feodalite, papalık ve Roma-Germen İmparatorluğu arasındaki üstünlük mücadelesi sonrasında, içerde feodal güçlere karşı üstünlüklerini kabul ettiren ve dışarıda Papalık ve İmparatorluk karşısında bağımsızlıklarını kazanan Fransa kralları, bu mücadele sırasında egemenlik kavramını, ülke içinde kendilerine rakip olabilecek iktidar tanımadıkları ve ülke dışında da kendilerinden üstün olabilecek bir güç kabul etmediklerini ifade eden bir hukuksal formül olarak kullanmışlardır.3 Kralcı mutlakiyet ile birbiriyle rekabet halindeki yargılama yetkileri, monarşik merkezileşme ile feodal parçalanma, egemenlik ve devlet kavramlarını görülmedik biçimde ideolojik gündeme taşıyordu. 16. yüzyılın ikinci yarısında Jean Bodin, mutlak ve bölünemez egemenlik hakkında ilk sistematik teoriyi oluşturdu. Ona göre, devlet egemenliğin somut haliydi, karmakarışık baronluk güçlerini ve farklı tüzel yargılama yetkilerini uyumlu hale getirmeliydi.4 Bodin, devletin var olması için gereken egemen gücün, içte sınırsız ve üstün, dışta da bağımsız bir iktidar olduğunu belirtmiştir.5 Bodin’e göre egemenlik, sınırsız, mutlak, tek, bölünmez ve devredilmezdir. Egemenin en önemli niteliği, yasaların egemenin iradesine bağlı olmasıdır ve egemenin diğer mutlak hakları buradan kaynaklanır.6 Ancak Bodin yasamanın egemenliğine ilişkin görüşlerini ayrıntılandırırken Fransa hala çok büyük 3 Münci Kapani, Politika Bilimine Giriş, 3. Bası, Ankara, AÜHF Yayınları, 1983, s.35. 4 Ellen Meiksins Wood, Eski Rejimler ve Modern Devletler Üstüne Tarihsel Bir Deneme, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, (Çev. Oya Köymen), İstanbul, Yordam Kitap, 2007, s. 45-46. 5 Recai Galip Okandan, Umumi Amme Hukuku, İstanbul İÜHF Yayınları, 1976, s.527 vd. 6 Mehmet Ali Ağaoğulları- Levent Köker, Kral-Devlet ya da Ölümlü Tanrı, 2. Baskı, Ankara, İmge Kitabevi, 2000, s.27. 5 çeşitlilikle bölgesel ve yerel adetlerle, parsellenmiş yasama yetkileriyle idare ediliyordu. Bodin’in çabası büyük ölçüde buna karşı bir ideolojik ağırlık oluşturmaktı.7 Ona göre egemenin temel sınırı, ilahi ve doğal yasalara uymaktır.8 Ayrıca Bodin, mülkiyet hakkına egemen karşısında dokunulmazlık atfetmiştir. Bununla bağlantılı olarak, egemenin vergi toplama yetkisi de, toplumsal tabakaların onayına tabi olmalıdır. Bu bağlamda, Etats Généraux ile bölgesel, yerel meclisler, Bodin’de, egemenliği sınırlayan güçler konumuna yükselir.9 Bodin için ulus, egemen bir gücün altında birleşen, ailelerden, üniversitelerden ve tüzel kişi gruplarından oluşur.10 Bodin’in çağdaşı Hobbes ’a göre ise egemenin tek yükümlülüğü, uyruklarının güvenliğini sağlamaktır.11 Hobbes’ta da egemenlik erki, mutlak, sürekli ve bölünmezdir. Hobbes yasal otoritenin bir kişide ya da bir kurumda bulunmasını savunmuştur. Ona göre egemenin başat hakkı zor kullanma ve cezalandırmadır. Hobbes Leviathan’da geliştirdiği temel egemenlik kavramını mutlak gücü savunmak için kullandı. Yasaları yapan egemen, bu yasalarla bağlı olmamasına karşın, bu yasalarla yönetir, fakat burada belirleyici olan, yasanın amacı değil, kaynağı yani 7 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 70. 8 Mehmet Turhan, “Değişen Egemenlik Anlayışının Hak ve Özgürlüklerin Korunmasına Etkileri ve Türk Anayasa Mahkemesi”, Anayasa Yargısı C.20, Ankara, 2003, s.216. 9 Ağaoğulları- Köker; Kral-Devlet ya da Ölümlü Tanrı, s.36-37. 10 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 67. 11 Thomas Hobbes, Leviathan, (Çev. Semih Lim), İstanbul, YKY, 1995, s. 159 vd. 6 egemendir.12 Doğa durumundan toplum durumuna geçiş, güvenliğin bulunmadığı gücün hükmünden, insan ilişkilerinin önceden belirlenip güvenlik altına sokulduğu hukukun üstünlüğüne geçişten başka bir şey değildir.13 Hobbes’un egemenlik anlayışı İngiltere’de uzun zamandan beri diğer özel yargı yetkilerine karşı üstünlük sağlamakta olan genel bir yargı ve yasama sisteminin varlığından, merkezi bir devletin Fransa’dan çok önce oluşmuş bulunmasından ve “özgür birey”lerden oluşan bir ulus gerçeğinden dolayı Bodin’inkinden farklılaşmıştır. Hobbes, mutlakıyetin aşırı ve uzlaşmaya kapalı savunusunu yaparken diğer yandan da toplumu Newtoncu fiziğin ilkeleriyle açıklamaya çalışıyordu. Bireyi maddenin hareket halindeki atomları biçiminde tasviri, doğa durumunda, doğal haklara sahip özgür ve eşit bireyler üzerinden hareket etmesiyle egemenlik teorisinin tezat oluşturduğu ileri sürülebilir. Ancak onun bu tavrı İç Savaş’ın kendisiyle açıklanabilir. Otoriteye meydan okuyuş yalnızca mutlakıyete karşı çıkan mülk sahibi sınıflardan gelmiyordu, aynı zamanda daha demokratik eğilimleri olan halk güçlerinden de geliyordu ve bu hareket Avrupa’daki benzerlerinden çok daha radikaldi. Hobbes, devrimci dönemdeki en radikal ilkelere dayanarak, mutlakıyetin savunusunu yapmıştır: Her bireyin başta yaşama hakkı olmak üzere bütün doğal hakları ancak mutlak egemenin gücüne boyun eğerek gerçekleşebilir.14 Egemenliğin dayanağı ve hedefini insanların güvenlik gereksinimine bağlayan diğer bir düşünür de Machiavelli’dir. Siyaseti ve egemenliği Tanrı 12 Ağaoğulları- Köker; Kral-Devlet ya da Ölümlü Tanrı, s.214, 217. 13 Chevallier’den aktaran: Ağaoğulları- Köker; Kral-Devlet ya da Ölümlü Tanrı,s. 214. 14 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 81-83. 7 düşüncesinden soyutlayarak ele alan Machiavelli, Hobbes’tan, egemenlik kuramını laikleştirmesiyle ayrılmaktadır.15 Onda din mutlak ve sınırsız iktidarın bütünlüğünü tehdit eden bir potansiyele sahiptir. Machiavelli ile siyasal iktidar “yalnızca din ve metafizikle olan bağlantısını değil, aynı zamanda insanın ahlaksal ve kültürel yaşamının tüm öteki biçimleriyle olan bağlantısını da yitirmiştir.”16 Bodin ve Hobbes’un ardından egemenlik tartışmalarında hakim fikir, egemenliği devlete ya da hükümete değil halka dayandırma yönündedir. Fransız Devriminde de etkili olan bu görüşün başlıca temsilcileri Locke ve Rousseau’dur. Locke, egemen iktidarın yurttaşların iradesine çok daha tabi olduğunu öne sürmüş ve hükümete onayın sürmesinin bir biçiminin doğru ve yasal otorite uygulamasını gerektirdiğini söylemiştir. Rousseau da egemenlik ilkesinin korunması gerektiğini, ancak bu ilkenin egemen halka, genel iradeye dayandırılması gerektiğini savunmuş17 ve halk egemenliği yoluyla bu kurumun meşruiyet ayağını kurmuştur. Klasik egemenlik anlayışında vurgu, bir gücün başkalarının hayatını belirleme hakkı ve imkanında iken, halk egemenliğinde vurgu kendi kaderini belirleme hakkındadır.18 Locke ve Rousseau, egemenliği, devleti oluşturan bireylere aidiyetle açıklayarak, 15 Selahattin Akkuş; Modern Egemenliğin Doğuşu: Pratik ve Kavramsal Belirleme (Yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1995. Aktaran: Yusuf Şevki Hakyemez; Mutlak Monarşilerden Günümüze Egemenlik Kavramı, Doğuşu, Gelişimi, Kavramsal Çerçevesi ve Dönüşümü, Ankara, Seçkin Yayınevi, 2004, s.29. 16 Ernst Cassirer, Devlet Efsanesi, (Çev: Necla Arat), İstanbul, Remzi Kitabevi, 1984, s.144. 17 Christopher Pierson , Modern Devlet, (Çev. Dilek Hattatoğlu), İstanbul, Çiviyazıları, 2000, s.35. 18 Mithat Sancar; “Değişen Egemenlik Sürecinde Meşruiyet Sorunu ve Anayasal Düzen”, Anayasa Yargısı C.20, Ankara, 2003, s.160. 8 kavramı demokratik bir içeriğe kavuşturmuşlardır.19 Bununla birlikte Locke bu demokratik içeriği sınırlama gereği de hissetmiş, bunun için de “zımni onay” kavramını yeni bir içerikle gündeme almıştır: İmparatorluğun hizmetlerinden yararlanan ya da onun yollarında seyahat eden herkesin itaat yükümlülüğü vardır. Locke’un bu zımni onay kavramı bir çeşit pasif yurttaşlık çağrışımı da yapıyordu.20 Egemenlik, her ne kadar Bodin’de sınırsız bir yetkiyi ifade etmişse de, onda bile egemen kimi sınırlılıkları barındırır: İlahi ve doğal hukuk. Egemenliğin özü, egemenin ne isterse yapabilmesi değildir. En dizginsiz devletler bile imkansızı gerçekleştiremez.21 Nitekim tarih boyunca egemenlik farklı açılardan sınırlanmıştır. Klasik egemenlik anlayışı devletlerarası ilişkilerin yoğun olmadığı, mutlakıyetçi rejimlerin işbaşında olduğu 17. yüzyıl Avrupası’nda kısmen bir anlam ifade edebilir. Egemenliğin iç yüzü bakımından zamanla ortaya çıkan liberalizm, anayasacılık hareketleri, federalizm, demokratikleşme gibi etkenler devletin egemenliğini önemli ölçüde sınırlamıştır.22 Bodin’in, “egemenlik, yurttaşların, uyrukların ve hukukun üstünde olan bir üstün kuvvettir” sözü, hukukun üstünlüğünü esas alan çağdaş demokrasi anlayışı ve hukuk devleti ilkesi ile taban tabana zıt bir ifadedir.23 Korff’a göre Egemenliğin sınırlanmasında üç temel etken rol oynamıştır. Bunlar, kişilerin 19 Oktay Uygun,” Üniter ve Federal Devlet Açısından Egemenliğin Bölünmezliği İlkesi”, Cumhuriyetin 75. Yıl Armağanı, İstanbul, İÜHFY, 1999, s. 389. 20 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 96-99. 21 Pierson , Modern Devlet,s. 33. 22 Uygun, “Küreselleşme ve Değişen Egemenlik Anlayışının Sosyal Haklara Etkisi”, s.251. 23 A.g.e, s.253. 9 devlet karşısında sahip olduğu hak ve özgürlükler, federalizm ve devletler hukukunun getirdiği sınırlamalardır.24 Egemenliğin böylelikle içte ve dışta sınırlandığı görülmektedir. Egemenlik iç ve dış alanda olmak üzere iki bakımdan düşünülebilir. Ancak bu, iç ve dış egemenlik olarak iki ayrı egemenlik türünün varlığı anlamına gelmez. Egemenlik tektir; onun iç ve dış görünümleri vardır. İçte egemenlikten anlaşılan, devlette beliren siyasal iktidarın, toplumsal yapıda diğer iktidar odaklarında oluşanlardan daha üst bir düzeyde yer almasıdır.25 Dışta egemenlik ise devletin dışarıda hiçbir devlete bağlı olmaması, bağımsız olmasıdır.26 Dışsal sınırlamaların yokluğu, “mutlakıyet” teriminin içinde vardır ve verili bir toprak üzerinde sınırsız yetki iddiası modern devletin de tanımlayıcı iddialarından biri haline gelmiştir. Mutlakıyetçi dönemde bu, kendi yetki alanlarına sahip öteki egemen devletlerin meşru varlığını tanıyan, ama kendi iki taraflı ilişkileri üzerinde hiçbir başka ve daha üst bağlayıcı otoriteyi kabul etmeyen bir dizi egemen devlete dayanan yeni bir uluslararası düzenin ortaya çıkışında ifade edilmiştir.27 Bu model, adını Westphalia Barışından alan “Westphalia modeli”dir. Bu antlaşma ile devletler karşılıklı olarak 24 Baron S.A. Korff, “The Problem of Sovereignty”, The American Political Science Review, 1923, s. 412-414. Aktaran: Turhan, “Değişen Egemenlik Anlayışının Hak ve Özgürlüklerin Korunmasına Etkileri ve Türk Anayasa Mahkemesi”, s.219-220. 25 Yahya Kazım Zabunoğlu, Kamu Hukukuna Giriş: Devlet, Tanım, Kaynak, Unsurlar, Ankara Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1973, s.42. 26 Turhan, “Değişen Egemenlik Anlayışının Hak ve Özgürlüklerin Korunmasına Etkileri ve Türk Anayasa Mahkemesi”, s.217. 27 Pierson , Modern Devlet, s.81. 10 birbirlerinin iç işlerine karışmamayı taahhüt etmiştir. Her devlet kendi iç işlerinde müstakil, bağımsız ve özerktir. Devletlerarası ilişkilerin yürütülmesi için de, devlet tüzel kişiliklerinin öznesi olduğu ve temelini uluslararası antlaşmaların belirlediği bir uluslararası hukuk sistemi geliştirmişlerdir. Birey bu modelde uluslararası alanın öznelerinden biri değildir. Bu nedenle birey-devlet ilişkileri, ancak ulusal alanda düzenlenebilmektedir ve bu alanın gelişmesi de iç dinamiklere bağlıdır.28 Westfalya modelinin 1648’den (Westphalia Barışı), 1945’e kadar sürdüğü söylenebilir. Bu dönem aynı zamanda, evrensel insan hakları anlayışının sistemli biçimde ortaya çıktığı ve anayasalara yansıdığı dönemdir.29 2. MİLLET Siyaset bilimi incelemelerinde devlet tarihsel ve işlevsel bir kurum olarak incelenir. Devletin kutsallığı düşünsel değil duygusal bir argümandır. Devlete yönelik bu duygulanım ise devletin toplumsal sözleşme ya da düzenleyici kurum olarak algılanması yoluyla, yani salt işlevselliği yoluyla yaratılamayacaktır. Bunun için, daha sahici duygulara, aileye, dine yönelik çağrışımlara; geçmişe dair minnet duygusu ve geleceğe dair büyük umutlara gönderme yapılmalıdır. 28 Çağlar Keyder, “Globalleşme ve Devlet”, http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/makale6.htm, 21.6.2007. 29 Uygun; "Küreselleşme ve Değişen Egemenlik Anlayışının Sosyal Haklara Etkisi",s.251. Ayrıca bkz. Bülent Algan, “Değişen Egemenlik Anlayışı ve Küreselleşme Bağlamında İnsan Hakları”, Kazancı Hakemli Hukuk Dergisi, 2006, sayı:27-28, 65-99. 11 Modern millet kavramı, modern öncesinin yerel ve ailevi bağlılıklarına uygun kitlesel emel ve duyguları işe koşarak, kaosa düzen kazandırmanın ve evrene anlam vermenin zamansal- uzamsal bir çerçevesi olarak hizmet etmek üzere oluşturulmuştur. Aile metaforu milliyetçilik için vazgeçilmezdir. Millet, büyük bir aile olarak resmedilir; üyeleri aynı dili konuşan, ana veya baba toprağında yaşayan kardeşlerdir. Bu biçimde, sadakatin ve bağlılığın gücü ve canlılığı bakımından ailenin birey üzerindeki gücünü yakalar.30 Smith, milliyetçi mitolojilerde aile ile millet arasında kurulan paralelliği genel bir özellik olarak değerlendirmektedir.31 Akraba ve yuvaya dair çağrışım ve etimolojik göndermeler (anavatan, devlet baba vs), insanın doğal olarak bağlı olduğu bir şeye işaret eder. “Doğal olan” her şeyde seçilmemiş bir yön vardır. Bu yolla, milletlik ten rengine, cinsiyete, ana babaya, kuşağa, insanın seçmeden bağlı olduğu her şeye özümsenir. Ve bu “doğal bağlarda” insan, “gemeinschaft’ın güzelliği” denebilecek bir şeyi sezer. Tam da seçilmemiş oldukları için, bu bağların çevresinde bir çıkar gözetmezlik halesi vardır. Sıradan insan için ulus kavramının bütün anlamı, herhangi bir çıkar ifade etmemesinde yatar. Ulus tam da bu yüzden özveri talep edebilir.32 Kültürel olarak tanımlanmış bir topluluk olarak millet, modernliğin en üst simgesel değeridir. Bu değerin kutsallığı ancak dinle kıyaslanabilecek düzeydedir. 30 Anthony D. Smith, Milli Kimlik (Çev.: Bahadır Sina Şener) 2. Baskı İletişim Yayınları. İstanbul 1999, s. 128. Aile Metaforu konusunda ayrıca bakınız: Zygmunt Bauman, Sosyolojik Düşünmek ( Çev. Abdullah Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1999, s. 52-55. 31 Smith Mlli Kimlik, s. 43-44. 32 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, çev. İskender Savaşır, 3. baskı, İstanbul, Metis Yayınları, 2004, s.161. 12 Aslında bu kutsallığın dinden türediği rahatlıkla söylenebilir.33 Benedick Anderson’a göre milliyetçi tahayyülün ölüm ve ölümsüzlükle çok fazla uğraşması, dinsel tahayyülle yakın bir akrabalığa işaret eder.34 Gerçekten de, meçhul asker anıtları, ulusal önderlerin anıtları, şehitler üzerinden yürütülen güçlü söylem, ölüme ve ölümsüzlüğe vurgu yapmanın ötesinde, bunları kutsar görünmektedir. Hatta birçok şey neredeyse şehitlerin hatırına yapılmalıdır. Ulus, kendisini oluşturan fanilere ölümsüzlük vaat etmektedir. Totalitenin parçası ve müridi oldukça, birey, o totalitenin ebediyetine mazhar olacaktır. Bu algı biçimi, ezeli bir tarih anlayışıyla birleştirilir. Böylelikle ezeli ve ebedi bir varlık kazanan ulus, tanrısal ilahi düzen kurgusundaki kutsallığa kavuşur. Eskinin güzelliği bakış açısına bağlıdır ve bir geleneğin içine doğmak, pratikte, özerk ya da sözde özerk birey için, her zaman yeniden doğmak demektir.35 Gerek din, gerekse aile metaforları zor ile rızanın, sevgi ile korkunun güçlü, tutkulu birliktelikleri için elverişli bir zemin yaratır. Tanrı ve babadan gelen dehşetli korku, yine Tanrı ve anneden gelen şefkatli sevgiyle desteklenir; himaye duygusuyla perçinlenir. Böylelikle devlet, ebedi ve ezeli, şefkatli ama yok edebilecek denli güçlü, ama halkının himayesine muhtaç bir Tanrı, anne, baba ve çocuğu temsil eder. Milliyetçilik, geçmiş üzerinde kolektif olarak uygulanan bir seçme ve dönüştürme işlemidir. Ernest Renan da ulusu, geçmişten kimi şeyleri hatırlama, 33 Josep R. Llobera, Modernliğin Tanrısı Batı Avrupa’da Milliyetçiliğin Gelişimi, Phonex Yayınevi, Ankara 2007, s. XII. 34 Anderson, Hayali Cemaatler, s.24. 35 Bauman, Siyaset Arayışı, s.148. 13 kimilerini de unutma konusunda bir uzlaşma olarak betimler. Demek ki milliyetçilik hatırlanmaması konusunda uzlaşılan şeylerin unutulması gerektiğini salık verir.36 Hegel’den Tocqueville’e, Diderot’dan Voltaire’e kadar birçokları, “halk”ın, yani yığınların, yani güruhun yıkıcı potansiyeline yönelik korkulu tespitler yapmışlardır. “Sokaklarda ve caddelerde başıboş dolaşan, isterse kalabalıklar halinde bir araya gelen, öfke ve çılgınlık patlamalarına hazır, amaçsız ve ne yapacağı önceden kestirilemeyen hareket halindeki efendisiz insanlara” karşı duyulan bu korku (mobile vulgus- güruh korkusu) , halk davranışına disiplini, kaosa düzeni egemen kılma ödevine işaret etmekteydi.37 Bu nedenle halk yönlendirilmeliydi. Ancak ne yazık ki, “ ‘Halk aydınlanmalı mıdır’ sorusunu, Aydınlanmanın tüm sözcüleri vurgulu bir ‘hayır’ ile yanıtlamışlardır. ‘Halk eğitilmeli mi ’ sorusuna ise sıkılgan bir ‘evet’ yanıtı vermişlerdir. Aydınlar cemaatinin alt sınıflar için önerdiği eğitim, onların sağlığını iyileştirmek, durumlarına uygun beceriler öğretmek ve zihinleriyle yüreklerini dine ve vatana bağlı kılmak amacını taşıyordu.”38 Simgeler bu konuda oldukça işlevseldir. Simgeler entelektüel bilgiyi ikame ederler. İnsanların ulus konusunda bir fikirleri yoksa bile, 36 Bauman, Siyaset Arayışı, s.173. 37 Zygmunt Bauman, Yasa Koyucular ve Yorumcular (Çev. Kemal Atakay), Metis yayınları, İstanbul 1996, s.95–97. 38 Chisick, The Limits of Reform; Aktaran, Bauman, Yasa Koyucular ve Yorumcular, s.98. 1929 tarihli ilk mekteplere ilişkin bir talimatnamede şu amaçlara yer verilmiştir: “İlk mekteplerde eğitimin ilk ve son maksadı; çocukların, milli hayata layıkıyla intibak etmeleridir. Eğitimde Türklük ve Türk vatanı esas mihveri teşkil etmelidir. Çocuklarda milli hislerin beslenmesi ve kuvvetlenmesi için her fırsattan istifade edilmelidir”. Yahya Akyüz. Türk Eğitim Tarihi Başlangıçtan 1993’e, (4.Baskı) Kültür Koleji Yayınları, İstanbul 1993, s. 301. 14 bayrak ya da marş bilginin yerine geçer. Bu haliyle her hangi bir olumlamaya ihtiyacı olan kesin bilgidir. Hiçbir tarihsel sıçrama, bir önceki dönemi tümüyle yadsımaz. Modernite de geleneksel olanı bu bağlamda içermektedir. Aydınlanma ile ilahi olanın yerini beşeri olan, mutlaklığın yerini sorgulanabilirlik, kutsallığın yerini sekülerlik alırken, aslında reddedilen tüm bu atıflar Tanrı’dan devlete geçmiştir. Böylelikle modern devlet, aydınlanmanın rasyonalizminin yanında, gelenekselliğin irrasyonalizmini de içermiştir. Milliyetçilik ve ırkçılık, modern kavramlardır. Milliyetçilik ve ulus devlet, bir ulus yaratma ve bir topluluğa aidiyet duygusu kazandırmak üzere, ortak kültür, simge ve değerler yaratma konusunda karşılıklı bir neden sonuç ilişkisi taşıdığı söylenebilir. Milliyetçilik Avrupa’da ulus-devletin gelişmesiyle birlikte ortaya çıkmıştır.39 Bunu kültürel olarak sağlayan entelektüel kültürel hareket romantizm olmuştur. Romantizm aydınlanmanın akıl ve duygu arasında kurmuş olduğu özdeşliği ve aklın duyguya üstünlüğü düşüncesini reddetmiştir. 40 Romantizmde başat olan akıl değil duygudur. Milliyetçilik ve simgeler dolayımıyla irrasyonellikten söz etmemizin nedeniyse, milliyetçiliğin bir bütün olarak irrasyonel oluşundan değil, simgeler yoluyla kendini yeniden üretirken akıl dışındaki referansların hakim oluşundan, tanrısallıktan ödünç alınan kimi değerlerin devlet-birey ilişkisinin yeniden örgütlenmesinde kullanılmasındandır. Ulusal simgeler, gelenek ve ritüeller, birçok bakımdan milliyetçiliğin en etkili ve süreklilik gösteren yanlarıdır. Milliyetçiliğin temel kavramlarını 39 Ozan Erözden, Ulus Devlet, Dost Kitabevi, Ankara 1997, s.154. 40 Süleyman Seyfi Öğün, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Bağlamında Milliyetçilik, s. 6. 15 cisimleştirir, bütün topluluk üyeleri için açık ve görünür kılar, soyut bir ideolojinin öğretilerini, topluluğun bütün tabakalarında derhal duygusal tepkiler uyandıran, elle tutulur somut terimlerle ifade ederler.41 Simgeler milliyetçi duyguların kaynağıdır. Milliyetçilik, belirli bir topluluk üyelerinin aynı kuşatıcı topluma ait olduklarını gösteren sembollere karşı beslenen ortak bağlılık duygusu olarak tanımlanabilir.42 Yurttaşların devlete bağlılığının sağlanması ve yeniden üretilmesini sağlamak üzere, simgeler dolayımıyla, yurttaşlar üzerinde dinsel kimi duyguların benzer biçimlerde kullanılması yaygın bir durumdur. Rousseau’nun terimleriyle bir “sivil din”in seküler tezahürü olarak, devletin değerleri ve erdemleri hakkında anlatılanlar/öğretilenler çoğu zaman benzetme yoluyla dinseldir. Bu sivil din, bir dizi siyasal öğreti, tarihsel anlatı, örnek şahsiyetler, kutlamalar ve anma törenlerinden oluşur ve böylelikle devlet üyelerinin, özellikle gençlerin kafasına kazınır.43 Tanrısı millet olan bir din gibi, milliyetçilik, münhasıran ve sadece “milli kendi”ye ait olanı yüceltirken, bu “kendi”yi bozma, parçalama eylemi/tehdidini mahkum eder. Topluluğun her üyesi, seremoniler, gelenekler ve simgeler yoluyla topluluğun yaşamına, duygularına ve erdemlerine katılır ve kendini bunlar aracılığıyla topluluğun kaderine yeniden yeniden vakfeder. Seremoni ve sembolizm, Smith’e göre, milliyetçiliğin ideolojisi ile millete dair kavramları eklemleyerek ve onları elle tutulur kılarak tarihi ve kaderi olan soyut bir topluluğun süregelmesine yardımcı olur. 41 Smith, Milli Kimlik s. 127. 42 Erözden,, Ulus Devlet, s.154. 43 Michael Walzer, Hoşgörü Üzerine (Çev. Abdullah Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1998, s. 92. 16 44 Dinsellikten devralınan değerler Türkiye gibi örneklerde, tıpkı “Tanrı’nın sorgulanamaması”nda olduğu gibi, dokunulmazlık zırhıyla kaplanmıştır. Üstelik bu durum yasalar yoluyla güvence altına alınmakla kalmaz, toplumsal olarak da bir otokontrole tabidir. 3. AVRUPA’DA FEODALİTE VE EGEMENLİK YAPISINDA DÖNÜŞÜM Feodal dönemin başlangıcı olarak Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşü gösterilir. Feodaliteye tarihsel olarak öncel üç gelişme, Batı Avrupa’da bu önemli değişime neden olmuştu: Hem merkezi yönetimleri hem de yerel yönetimleri içeren bir sistem olarak Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşü; Völkerwanderungen’deki nüfusun büyük çapta yerinden oluşu; Batı Avrupalıların hem kendi aralarında hem de başkalarıyla olan ilişkilerinde önemli rol oynayan temel ulaşım ve ticaret yollarının Akdeniz’den kayması. Bu gelişmeler sonrasında ortaya çıkan manzara şöyledir: Bozulan ulaşım ve iletişim ağları, ticaretten kırsal faaliyetlere yönelen ekonomi, oransal olarak son derece düşük ve din adamlarının tekelinde olan okur-yazarlık, yoksullaşan bir nüfus...45 Tarımsal üretim yoluyla bir merkezi yönetim mekanizmasının finanse edilememesi, çoklu iktidar odaklarına neden olurken; istilaların bu dönemdeki 44 45 Smith, Milli Kimlik s. 127. Gianfranco Poggi, Modern Devletin Gelişimi Sosyolojik Bir Yaklaşım (Çev. Şule Kut Binnaz Toprak), 5. Bası, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009, s.33. 17 yoğunluğu, yönetim işinin askeri görevlere göre düzenlenmesi gerekliliğini doğurdu.46 Feodal ilişkiye biçim veren de bu olgulardı. Bu ilişkinin başlıca aktörleri olan senyörler kendi aralarında bir hiyerarşi içinde bulunmaktaydı. Bu hiyerarşi içinde bir senyör, lord ya da vassal (çoğunlukla hem lord hem vassal) konumundaydı. Aralarındaki ilişki fief kontratıyla kuruluyordu. Bu kontrat ile lord, vassal lehine bir gayrimenkul ya da belirli bir toprak parçası üzerinde adaleti tevzi gibi bir fonksiyonu daimi bir hak olarak tevzi ediyor; karşılık olarak vassal da lordun kendisinden beklediği hizmetleri yerine getirme yükümlülüğü altına giriyordu.47 Fief, din ya da yönetim görevlerini yüklenmiş bir kişi ya da topluluğun maddi gereksinimlerini karşılamak üzere verilmiş toprak imtiyazıdır. Bu ilişki lordun vassalı korumasını öngörüyor, vassaldan ise lorduna yardım etmesi (auxilium) ve tavsiyelerde bulunması (concilium) bekleniyordu. Fief bağışlanmasının nedeni, aslında, vassalın bu fiefi kullanması sonucu lorduna olan hizmet borcunu ödeyebilmesiydi.(silah, at, asker temini vb.) Ancak fief ilişkisi kontrat ya da hiyerarşi ilişkisi olmasının yanı sıra, sevgi, arkadaşlık, güven ve sadakat bağlarını da kapsayan, duygusal içeriğe sahip yoğun bir kişisel ilişkiydi.48 46 A.g.e., s. 35. 47 Murat Sarıca, Fransa ve İngiltere’de Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayışına Geçiş, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yyn., 1969, s.13. 48 Poggi, Modern Devletin Gelişimi, s.36-38. 18 Burada “immunitas” kavramına da değinmek gerekiyor. Roma İmparatorluğu’nun son döneminden kaynaklanan bir kurumsal düzenleme olan immunitas, bir bireyin ya da genellikle dinsel otoritelerden oluşan bir topluluğun mal ve mülklerinin, tabi oldukları otoritenin mali, askeri ve yargı gücünden muaf tutulmasıdır.49 Feodalizm, önceleri olumsuz anlam taşıyan bu kavrama olumlu bir anlam yükledi. Commendatio’ya50 ve toprak imtiyazına bağlı olduğu sürece, muafiyet, vassalın fief üzerinde bir dizi yönetim yetkileriyle donatılmasına izin verilmesi ve bu görevin kendisinden beklenmesi anlamını taşımaya başladı. Bu kurum, lordun yönetimini merkezden uzaklaştırmanın ve çevreye yaygınlaştırmanın bir yoluydu. Her lord, bir üst lordun vassalı olmak sıfatıyla, bu yetkilerini, imtiyazını edindiği topraklarda kullanıyor ve bu süreç, yönetim yetkisini geniş bölgelerde kullanabilen ve hiçbir lordun vassalı olmayan bölgesel hükümdarlara dek ilerliyordu. Söz konusu yönetim etkinliğinde senyörler (ve bu arada kral) özne ise, serfler ve özgür köylüler nesne idi. Serfler siyasal bir ilişki çerçevesinde değerlendirilmiyordu. Varlıkları, senyörün ekonomik çıkarlarına hizmet etmek üzerine kuruluydu. Vassalın bu yönetme, kontrol etme ve çalıştırma hakkı, commendatio ilişkisinde alışılmış bir eşitsizliği varsayıyor ve pekiştiriyordu.51 Hür köyüler ve serfler, hukuki anlamda diğer imtiyazlı sınıflardan aşağı durumdaydılar. İmtiyaz toprak mülkiyetine bağlıydı ve toprakların sahipleri de senyörler ile kilise idi. 49 A.g.e, s.37-38. 50 İlk şekliyle, genelinde, özgür ama güçsüz olan bir kişinin daha güçlü birinin himayesine sığınması, ona teslim olması, hatta hükmü altına girmesi ve gerekirse özel hizmetkarı olması. 51 Poggi, Modern Devletin Gelişimi, 37-39. 19 Ancak, barındırdığı her türlü kurumsal eşitsizliğe karşın feodalite, siyasal hakların ve temsil kurumunun ortaya çıkması bağlamında önemli bir yer tutar. Feodal sözleşme, herşeyden önce, eşit koşullar içindeki insanlar arasında karşılıklı hakları ve yükümlülükleri belirleyen gönüllü bir girişimi temsil ediyordu. Böylelikle, hak kavramını kabul etmeyen, bunun yerine, kaynağını Tanrı'dan aldığı düşünülen bir hiyerarşi içinde, tüm yetkileri üst makamda bulunanlara veren, astların ise yalnızca yönetici konumunda olan yetkililere itaat etmelerini ve kendilerine verilen görevleri yerine getirmelerini bekleyen teokratik 'devlet' anlayışı karşısında, radikal bir yeni seçenek oluşturuyordu. İkinci olarak, feodal siyasal sistem içindeki kral ya da imparator, bir hükümdar konumunda değildi. Yalnızca feodal bir lord idi ve yetkileri, bir yandan vassalları ile üzerinde anlaşmaya vardığı sözleşmenin koşulları, öte yandan da kendi ‘malikanesi’ni oluşturan arazinin alanı içinde kalmak üzere sınırlandırılmıştı. Üçüncü olarak, her lordun yasal-siyasal yetkileri yalnızca kendi arazisinin sınırları içinde ve ancak feodal sözleşme koşulları temelinde geçerli olduğu için, bir soylu sınıf mensubunun malikane arazisi üzerinde yetkileri, Papa, İmparator ve Kral da dahil olmak üzere, feodal yöneticilerin müdahalelerine karşı yasal güvence altına alınmış belirgin bir egemenlik alanı oluşturuyordu.52 Merkezileşmiş kamu otoritesi yerine feodal devlet “parsellenmiş egemenlikler” örgüsüydü; karmaşık bir sosyal ilişkiler hiyerarşisi ve birbiriyle rekabet halinde olan yetki alanları vardı.53 52 Kemali Saybaşılı, “Ulus, Devlet ve Yurttaş Kavramları”, http://www.sdddergisi.com/ksaybasiliulusdevlet.htm, 20.10.2003. 53 Ellen Meiksins Wood, Yurttaşlardan Lordlara- Eskiçağlardan Ortaçağlara Batı Siyasi Düşüncesinin Toplumsal Tarihi (Çev.: Oya Köymen), İstanbul, Yordam Kitap, 2009 , s.35. 20 Ayrıca feodalite, kentlerde yerel özyönetimin gelişmesine ortam hazırladığı gibi, ayrıca, burjuvazi'nin de söz konusumekanlarda barınmasına, ve zaman içinde serpilip gelişmesine olanak sağladığından başka, 'ruhban sınıfı', ve 'soylu sınıf'ın, ya da 'birinci' ve 'ikinci' sınıfların yanında, 'üçüncü' bir sınıf olarak, siyasi bir varlık kazanmalarına fırsat vermiştir. Ticaret ve zanaatın ve bunların merkezi olan şehirlerin gelişme sürecine girmesiyle birlikte, asiller, rahipler, özgür köylüler ve serflerden oluşan feodal toplumda bir sınıf daha belirdi: burjuvazi. Burjuvaların serveti toprağa değil, meta üretimi ve ticarete dayanmaktaydı. Bu yüzden de asillerin yararlandıkları hiçbir haktan yararlanamıyorlardı. Feodal dönemde senyörlerin krala karşı yardım (auxilium) ve danışma (concilium) görevleri vardı. Concilium ilkesi gereği vassal lorduna müşavirlik yapmakla yükümlüydü. Lordun vassallardan öğrenmek istediği konuları aydınlatmak ve lordun çözmekle yükümlü olduğu uyuşmazlıklara bakmak üzere, vassallar “curia” adında bir topluluk halinde biraraya gelmekteydi.54 Bu kurumdan evrilmiş olduğunu söyleyebileceğimiz siyasal katılım olgusunun Fransa ve İngiltere’deki duraklarına gelmeden, temsil kurumlarını incelemeden önce, bu olgunun Avrupa’nın genelinde aldığı yere bakmak gerekiyor. Feodal sistem, yalnızca kentlerin demokratik özyönetim merkezleri olarak belirlenmelerine ve bu yapı içinde 'üçüncü' sınıfın oluşmasına olanak sağlamakla ve uzun dönemde soylu sınıfların yetkilerinin sınırlandırılması yolunu açmakla kalmamıştır. Feodal sözleşme modelinin, aynı zamanda, feodal Kral'ın yetkilerini hukuk temelinde sınırlandıran bir işlevi de olmuştur. Bu çerçevede, Magna Carta 54 Sarıca, Fransa ve İngiltere’de Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayışına Geçiş, s.15. 21 İngiltere krallarının yetkilerini feodal gelenek ve uygulamalara ya da 'feodal hukuk'a dayandırarak sınırlandırmış olan feodal bir sözleşmedir. Daha uzun dönemde ise, Fransız Protestanları, Katolik Fransa krallarının yetkilerini sınırlandırmak amacıyla, 'laik' bir 'toplumsal sözleşme' anlayışını ilk kez gerçekleştirirken, model olarak, yine feodal hükümet yaklaşımına başvurmuşlardır. Ortaçağ Avrupası’nda kralın hem feodal hem de teokratik bir işlevi vardı; bir yandan, feodal bir lord olarak, yalnızca feodal sözleşmenin koşulları ile sınırlı bir yetkiye sahipti; öte yandan ise, yetkilerini Tanrı'dan alan ve mutlak bir iktidara sahip olduğunu düşünen, 'teokratik' nitelikli bir hükümdardı. Bu çerçevede, İngiltere'de, Magna Carta ile birlikte, kralın teokratik işlevinin yerini, feodal işlevi almaya başladı ve zamanla demokrasi gelişti. Buna karşılık, Fransa'da ve Almanya'da, krallar ve/veya prensler, feodal işlevleri yerine teokratik işlevlerini ön plana çıkardılar. Böylelikle, İngiltere dışındaki Batı Avrupa ülkeleri, demokrasi ile, barışçı yöntemler yerine devrimler sonucunda tanıştılar. Feodalizm, İngiltere'de daha erken gelişmiştir ve Fransa örneğiyle karşılaştırıldığında, merkezi bir yapıya sahip olma özelliği çok daha sınırlı kalmıştır. Almanya, feodal bağlamda kendine özgü bir yapıya sahip olmuş, bu da ekonomik, toplumsal ve siyasal açılardan, Fransa ve İtalya gibi Batı Avrupa ülkelerini bir ya da bir buçuk yüzyıl geriden izlemesi sonucunu doğurmuştur. Almanya'da 12. yüzyıldan itibaren, ağırlık olarak feodal nitelikte bir toplumsal yapı ortaya çıkmıştı. Almanya'da, 'Alman Ulusu'nun Kutsal Roma İmparatorluğu' anlayışı bağlamında, hükümdarın teokratik işlevi ön plana çıkarıldıktan başka, soylu sınıf üyeleri, imparator karşısında bağımsız ve ayrıcalıklı bir konumdan yararlanırlarken, kendi egemenlik alanları içindeki insanlar karşısında mutlak nitelikli bir iktidara sahiptirler. Uzun süreli etki göstermiş olan bu durumun, siyasal açıdan iki önemli sonucu 22 olmuştur. İlk olarak, iktidar bir türlü merkezileşememiş ve 14. yüzyıldan itibaren, prenslerin yetkileri, imparatorun yetkilerini aşan bir nitelik kazanmıştır; hatta 17. yüzyıldan sonra Almanya'da irili ufaklı yaklaşık 200 “egemen devlet” kurulmuştur. İkinci olarak ise, her prensin, orduya ve bürokrasiye dayanarak, kilisenin manevi desteğinin de katkısı ile mutlakıyetçi bir devlet oluşturma girişimlerinin gündemde bulunduğu bir ortam içinde, orta sınıflar, varlıklarını, ancak devletin maaşlı bir memuru konumunda kalarak sürdürebilmişlerdir. Batı Avrupa'da zaman içinde oluşan demokrasi ile birlikte, önceki dönemde feodal parlamentolarda ve sınıfsal temelde temsil edilmekte olan Batı Avrupalılar, yeni yapı içinde, kurulu düzendeki birer sınıf mensubu olarak, kendi sınıflarının ileri gelenleri tarafından zımnen temsil edilme konumundan kurtulmuşlardır. Bir başka deyişle, yeni siyasal sistemle birlikte, bir yandan, soylu sınıfların aslında kırsal kesimde yaşayan herkesi, özellikle serfleri ve köylüleri de temsil ettiği inancı, öte yandan, burjuvazinin önde gelenlerinin kentli nüfusu temsil ettikleri anlayışı yıkılmıştır. Bunun yerine 'yurttaş' kimliği ön plana çıkmış, ruhbanları, soyluları ve burjuvaziyi ayrı ayrı temsil etme iddiasında olan feodal “parlamentolar”ın yerlerini ulusal parlamentolar almış ve bu kurumlarda da, feodal sınıfların “doğal” temsilcilerinin yerini, yurttaşların seçilmiş almıştır. Böylelikle, feodal yönetim anlayışı, hükümdarların temsilcileri yetkilerini sınırlandırmak işlevi dışında, bir de, demokratik 'temsil' ilkesinin gelişmesi bakımından önem taşımaktadır.55 Batıda modernleşmenin iki yolunu birbirinden ayırt etmek mümkündür: Bunlardan ilki İngiltere örneğinde somutlaşan Anglo-Sakson modeli, diğeri ise 55 Saybaşılı, “Ulus, Devlet ve Yurttaş Kavramları”. 23 Fransa örneğinde somutlaşan Kara Avrupası modeli. İngiltere örneğinde olduğu gibi bu modelde aristokrasi ile burjuvazi arasında, sermaye birikimi sürecindeki uzlaşı aralarındaki sınıf çatışmasını makul ölçülerle sınırlamıştır. Büyük ölçüde aristokrasinin burjuvalaşması olgusu bu modeli benzersiz kılar. Kara Avrupası modelinde ise Fransa örneğinde olduğu gibi aristokrasi ile burjuvazi arasındaki sınıf savaşımı devrimci tarzda gelişimi somutlaştırmıştır. Feodal üretim tarzından kapitalizme geçişin iki farklı yolu siyasal üst yapı kurumlarının aldığı biçimleri de etkiler. İlki için İngiltere tipik örnek iken ikinci yol Fransa’yı işaret eder.56 Marx’a göre bunlardan ilkinde, “üretici, doğal tarımsal ekonomi ve ortaçağın kent sanayilerinin loncaya bağlı el zanaatkarlarının tersine tüccar ve kapitalist halini alır. Bu gerçekten devrim yapan yoldur. Ya da tüccar üretim üzerinde doğrudan bir egemenlik kurar.”57 Türkiye’de egemenlik anlayışının gelişimini bu iki süreci değerlendirerek açıklamak mümkün müdür? Soruyu şu hale de getirebiliriz: “Demir ile çavdarın evliliği” Türkiye’deki deneyimi açıklamak için bize ne gibi veriler sunuyor? İngiltere ve Fransa’nın peşi sıra bir de Alman modelini incelemek gerekecektir. 3.1. Feodal Katılım ve Yasama Etkinliği Modern bir egemenlik düşüncesi politik etkinlikle özel etkinliklerin birbirinden ayrılmasına dayanır. Birey ve yurttaş gibi kavramlar modern siyaset 56 Bkz. Colin Mooers, Burjuva Avrupa’nın Kuruluşu, (çev. Bahadır Sina Şener), Ankara, Dost Kitabevi, 1997, s.107. 57 Karl Marx, Kapital, C. III, (Çev. Alaattin Bilgi), 3. baskı, Ankara, Sol Yayınları, 1997, s. 293. 24 kuramının temel problemleri haline ancak bu şekilde gelebilir. Oysa kapitalizm öncesi geleneksel toplumda birey yerine cemaat temel siyasal ve toplumsal birim olarak kabul edildiğinden, bireyin gönüllü girişimiyle oluşturduğu özel yaşam alanları oluşamamaktadır58 ve bireyden yurttaşlığa geçiş gibi bir sorun formüle edilemez. Politik etkinlik insan etkinliğinin sadece bir uzantısıdır.59 Feodal toplumda artığa el koymanın ekonomi dışı araçlarla, politik yolla gerçekleştirilmesi politikayı insan etkinliğinden ayrı bir alan olarak göremememizin temel nedenidir. 60 Bu toplum yapısında mülkiyet, ticaret, toplum, insan ve her özel alan politik bir niteliğe; politikanın kendisi de özel bir niteliğe sahiptir.61 Marx’ın da belirttiği gibi, feodal toplumda, mülkiyet, aile ve çalışma tarzı gibi toplum öğeleri, senyörlük, katman, korporasyon biçiminde politik yaşamın öğeleri düzeyine yükselirler. Böylece toplumun yaşamsal işlev ve koşulları feodal anlamda politik kalır.62 Nitekim soy, din, eğitim, meslek, mülkiyet gibi unsurların özel alana atılmasıyla ancak bir “kamu” durumundan bahsedilecektir. Öyleyse özellikle Ortaçağ Avrupası’nda mülk sahibi sınıfların, katmanların ya da korporasyonların yasama etkinliğine katılımı özel 58 Ersin Kalaycıoğlu, “Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset”, Küreselleşme Sivil Toplum ve İslâm, (Der. E. Fuat Keyman-A. Yaşar Sarıbay), Ankara, Vadi Yayınları, 1998, s. 112. 59 François Furet, Fransız Devrimini Yorumlamak, (Çev. Ahmet Kuyaş), İstanbul, Alan Yayıncılık, 1989, s. 190. 60 Bkz. Ellen Meiksins Wood, Sınıftan Kaçış, Yeni Hakiki Sosyalizm, (Çev. Şükrü Alpagut), İstanbul, Akış Yayıncılık, 1992, s. 39. 61 Karl Marx, Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, (Çev. Kenan Somer), Ankara, Sol Yayınları, 1997, s. 49-50. 62 Bkz. Karl Marx , Yahudi Sorunu, (Çev. Muzaffer İlhan Erdost), Ankara, Sol Yayınları, 1997, s. 38. 25 alandan politik etkinlik alanına geçmeleri anlamına gelmez. Marx’ın da belirttiği gibi: “Yasamacı güç olarak sahneye girişleri, hükümet (yürütücü) güçlerinin, hükümran güçlerinin tamamlayıcısı olmaktan başka bir şey değildi. Ya da daha iyisi bu giriş, özel bir çıkar olarak görülen kamusal çıkarlar alanına girişleri, özel sınıf olarak hükümranlığa girişleri anlamına geliyordu. Ortaçağda sivil toplum sınıfları, özel sınıflar olmadıkları ya da özel sınıflar politik sınıf oldukları için, sivil toplum sınıfları olarak yasama gücüyle donatılıyorlardı. Ortaçağ sınıfları, toplumsal-korporatif bakımdan politik öğe olarak, hiçbir yeni belirlenim kazanmıyorlardı. Yasamaya katıldıkları için toplumsal-korporatif bakımdan politik sınıf durumuna gelmiyorlar, ama tersine, toplumsal-korporatif bakımdan politik sınıf oldukları için yasamaya katılıyorlardı.”63 Dolayısıyla modern bir egemenlik kuramı için özel çıkarların ve özel sınıf çıkarlarının ortaya konabileceği bir toplumsal formasyonun gerektiği açıktır. Habermas, zümresel özgürlüklerin hükümdarlık haklarından olduğunu belirttikten sonra, egemenliğin hükümdarlık haklarının sınırlanması yoluyla paylaşımının dolaşıma dayalı bir iktisadiyat temelinde mümkün olmayacağını belirtir. Kapitalist işleyişe tabi mülkiyet üzerinde özel hukuka dayalı tasarrufta bulunmak, politik bir mesele değildir. Oysa feodal sistemde özellikle toprak mülkiyeti üzerinde tasarrufta bulunmak politik bir meseledir. Dolayısıyla toprak sahiplerinin, din adamlarının ve 63 Marx , Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, s. 108. 26 kralın yetkilerinin nerede başlayıp nerede biteceğini bildiren örneğin Magna Carta feodal bir belgedir. Egemenliğin ilkesinde bir değişiklik yaratmaz. Habermas, burjuvaların kamusal erke yönelik taleplerini, yoğunlaşmış olan ve bölünmesi gereken egemenliğe yöneltmeyeceğini, bizatihi bu egemenliğin temel ilkesini hedef alacağını söyler.64 Bunun gibi ortaçağ siyaset teorisi sadece yönetimle ilgilenir, eskiçağın yurttaşlık ve üreticileri ana tema yapan siyaset teorisinin tersine. Yine belirtmekte yarar var ki hükümdar gibi zümreler de yönetici bir güçtür. Osmanlı Sistemi ile Avrupa feodal kurumları karşılaştırılıp temsil mekanizmaları arasındaki farklılıkların günümüzü de etkileyen egemenlik anlayışları arasındaki farklılığa yol açtığını söylerken daha dikkatli davranmamızı gerektiren bir konu da budur. İlerde görüleceği gibi Osmanlı’daki danışma ve karar alma mekanizmalarında da kamu gücü kullanma niteliğine sahip kişileri buluruz. 3.2. İngiltere Wood, Batı tarihi boyunca, sadece dilsel ve kültürel farklılıklar nedeniyle değil, ama siyasi ve toplumsal ilişkilerdeki değişiklikler nedeniyle de çeşitli Avrupa devletleri arasında anlamlı teorik farklılıklar olduğunu haklı olarak öne sürer. Ona göre, yalnızca birbirinden farklı Avrupa feodalizmleri yoktu; feodalizmin çözülmesiyle, birbirinden farklı dönüşümler de gerçekleşti; İtalya’daki kent devletlerinden, Almanya’daki prensliklere, Fransa mutlakıyetçi devletine, Hollanda ticari cumhuriyetlerine kadar değişik oluşumlar ortaya çıktı. Wood’a göre gerçekten 64 Jürgen Habermas, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, (Çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar), İstanbul, İletişim Yayınları, 1997, s. 94-95. 27 “feodalizmden kapitalizme geçiş” denen bir olgu varsa o da yalnızca İngiltere’de gerçekleşti.65 Wood feodal parçalanmanın en dikkate değer istisnasının İngiltere olduğunu öne sürer. Anglo-Sakson döneminde krallar, toprak sahipleri ve kilise hiyerarşisi, birbirleriyle uyum içerisinde devleti kurma süreçlerinde ileri bir aşamaya gelmiş ve olağanüstü merkezi bir otorite yaratmışlardır. Bu süreçle birlikte bir tür ulusal kimlik doğmaktaydı: Önce Anglo-Sakson sonra İngiliz.66 İngiltere’de feodal merkezileşme egemen güçlerin işbirliği ile gelişmiştir. Schnapper’a göre, “XVIII. Yüzyıldan beri İngilizler, dünyada bir eşi daha olmayan, kişi ve basın özgürlüğüne sahip olmanın gururunu taşıyorlar. Bu özgürlüklerin güvencesi olan parlamenter kurumları aşama aşama icat etmiş olduklarına dair taşıdıkları efsane ve gerçeğin birbirine karıştığı inanç, İngiliz siyasal projesinin tam ortasında duruyor.”67 Temsile dayalı egemenlik söz konusu olduğunda yasama yetkisini ele geçiren bu ilk parlamentoyu İngiliz tarihsel deneyimi içerisinde görürüz. Tek bir ulusal parlamentonun erken doğumu ve geleneksel “Kraliyet, parlamentoda” formülasyonu devletin oluşum sürecine tanıklık eder. Bu özellik, İngiliz mutlakiyetçi devletini, parçalı yargı yetkilerinin, sınıf ve bölgelere göre dikey ve yatay temsili kurumların bulunduğu Fransız örneğinden ayırmaktadır.68 65 Wood, Yurttaşlardan Lordlara, s. 36. 66 A.g.e., s. 184. 67 Dominique Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, (Çev. Özlem Okur), İstanbul, Kesit Yayıncılık, 1995, s. 64. 68 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 48. 28 Vassalların lodlarına danışmanlık yapma ve kralın da vassallarına danışma ve özellikle vergiler konusunda rızalarını alma zorunlulukları zamanla parlamentoların doğmasına neden olmuştur. Norman istilasından sonra güçlenen feodal düzende senyörler ve kilise ileri gelenleri, tıpkı Fransa’da olduğu gibi, bir danışma organı olan “Magnum Concilium”da toplanıyorlardı. Magnum Concilium daha sonra Lordlar Kamarası’na dönüşecektir. Bir danışma meclisi kimliğinden modern parlamentoya geçişte en önemli sıçramayı Magna Carta temsil eder. Belgede yer alan, kralın, baronların ve din adamlarının onayı olmadan vergi koyamayacağına ilişkin hükümler, soylulardan müteşekkil ve krala tavsiyede bulunma yetkisine sahip bu meclisi daha sonra sürekli ve bağlayıcı kararlar alan bir yapıya dönüştürecektir. Gemalmaz’a göre bu hükümler, uzun erimde, İngiliz Parlamentosu’nun elde edeceği “temsil olmazsa, vergi de olmaz” aşamasına varan sürecin başlangıcıdır.69 1254 yılında, toplantılara kontluklardan da kendilerini temsil etmek üzere ikişer şövalye katılmasına karar verilmesi ile genişleyen Magnum Concilium, Parlamento adını aldı. Bu genişlemenin nedeni de yine kralın mükelleflere danışmaksızın vergi toplamada karşılaştığı engellerdi.70 1254’te şövalyeler, parlamentoda kendi bölgelerini temsil etmek üzere seçildikleri zaman bölgelerini feodal kişiler olarak değil, kraliyetin idari birimleri olarak temsil ediyorlardı.71 Zaten İngiltere’de yerel otoriteleri olan seçkinler de feodal lordlar gibi değil, fiilen kraliyet 69 Mehmet Semih Gemalmaz, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, 5. Bası, İstanbul, Legal Yayınları, 2005, s. 23. 70 Sarıca, Fransa ve İngiltere’de Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayışına Geçiş, s. 41-43. 71 Wood, Yurttaşlardan Lordlara, s. 241. 29 devletinin temsilcileri olarak, mülk sahibi sınıfların meclisi olan ulusal parlamentonun yükselişiyle birlikte kraliyetin ortakları olarak uyum içinde hareket ediyordu.72 Avrupa’daki benzerleriyle karşılaştırıldığında askeri güçleri olmadığı gibi yargısal yetkilere de sahip değildiler. Parlamento bileşiminin 13. yüzyıldaki genişlemesinde diğer bir etken ise ticaretin gelişmesiyle birlikte varlığını biraz daha hissettiren burjuva unsurların temsil talepleridir.73 1261 ve 1264 yıllarında imtiyazlı şehir ve kasabaların temsilcilerinin de toplantılara katılması sağlandı. 1295 yılında da 1. Edward’ın, savaş giderlerini karşılamak üzere oluşturduğu ”Model Parlamento”da hemen hemen bütün İngiliz halkı temsil ediliyordu. Bu parlamentoda, Magnum Concilium üyeleri dışında, küçük rütbeli kilise mensupları, kontlukların vekilleri ile şehir ve kasaba vekilleri de bulunuyordu. Parlamento 13. ve 14. yüzyıllarda Lordlar Kamarası ve Avam Kamarası diye iki meclise ayrılarak kesin biçimini almıştır.74 14. yüzyılda parlamentonun bölünmesiyle şövalyeler ile şehir ve kasabaların vekilleri bir araya gelerek Avam Kamarası’nı oluşturdular. Lordlar ve Avam bölünmesi Fransız malikane sistemi gibi sıradan insanlar ile aristokrasinin hükmi varlığı arasındaki bölünmeyi yansıtmaz. Bunun gibi yerel seçim bölgelerine dayanan farklı parlamenter temsil düzeninde, hükmi varlıkların talepleri tüzel ilkelerin sürekli egemenliğini de göstermiyordu. Tersine, böyle ilkelerin coğrafi olarak bölünmüş tek bir ulusal 72 A.g.e. s. 184-185. 73 Bkz. Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Beta, İstanbul, 2000, s.72. 74 Leslie Lipson, Politika Biliminin Temel Sorunları, (Çev.: Tuncer Karamustafaoğlu), 4. Bası, Ankara, Birlik Yayınları, s. 286-287. 30 egemenliğe tabi olduğunu gösteriyordu. Her parlamento üyesinin hem yerel, hem de tek bir ulusal çıkarın temsilcisi olduğu düşünülüyordu. Bu inanç 16. yüzyıldan sonra iyice yerleşti.75 Bunun sebepleri İngiltere’deki lordlarla Kıta Avrupası’ndaki benzerleri arasındaki önemli bir farkta yatar. Servet biriktirme biçimleri büyük ölçüde iktisadidir. Üreticiden doğrudan ve zorla artı ürün almak yerine, toprağı birbirleriyle rekabet içerisinde verimli hale getirmeye çalışmışlardır. Devletin ve devlet görevliliğinin bir sömürü kaynağı olarak kullanılması son derece talidir. Bu iktisadi ilişkilerin doğal siyasi sonucu mal mülk edinmenin “iktisadi” işlevinin, yönetimin “siyasi” ve askeri işlevlerinden ayrılmasıydı, bu devletin sivil topluma nazaran ikincil konumda olmasına yol açıyordu.76 İngiltere’deki temsil sisteminin özellikle Fransa’dakinden ayrılmasının asıl nedeni bu olguda yatar. Parlamento üyelerinin yalnızca seçildikleri topluluğu temsil edebilmeleri, aynı toplulukça azledilebilmeleri ve ücret almaları Fransa ile benzerlik taşıdığı noktalardır. Ancak İngiltere’de vekiller, seçmenlerin verdikleri dilekçelerden, yalnızca kanunlaştırılmasını istediklerini krala ulaştırıyorlardı; elbette seçmenlerine bu konuda hesap vermek koşuluyla. Ayrıca İngiltere’de vekiller Fransa’dakilere göre daha serbest durumdaydılar; yetkileri daha genişti ve seçmenlerin dileklerini krala ulaştırma bakımından vekillere seçme yetkisi tanınmıştı. Öte yandan İngiltere’de parlamento üyeleri seçmenlerinden aldıkları vekaleti değil, kralın emirlerini yerine getirmek üzere seçilmiş kişilerdi. Vekillerin görevi, kralın istediği vergileri kabul 75 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 57. 76 A.g.e. , s. 48. 31 etmek ve kralın özel konseyinin çalışmalarına katılmaktı. Bu anlayışın nedeni, herkesin toprağını krala borçlu olduğu, bu yüzden de kralın emirlerine boyun eğmek gerektiği görüşüydü.77 1600’lü yılların ortalarından sonraki birkaç yüzyıl boyunca İngiltere’de ticaretin iyice gelişmesiyle gümrük ve tüketim vergilerinin devletin başlıca gelir kaynağı olmasının devletin egemenliğine önemli bir etkisi vardı. Vergi uygulamalarının parlamento denetimi altında uygulanması, Lordlar ile Avam’ın siyasal yaşamdaki etkisinin giderek artmasını sağladı.78 Ancak, 1628 yılında Avam Kamarası, Haklar Dilekçesi (Petition of Rights) yoluyla temsil kurumlarının kral karşısında güçlenmesini sağlamıştı. Bu dilekçe ile kral Parlamento’nun rızası olmaksızın, vergi ve resim koyamayacak ve Parlamento’nun rızası alınmaksızın konulan vergileri ödemeyi reddeden kişiler için kovuşturma yapılamayacaktı. Kral I. Charles’ın bu tavizleri geri almak için zora başvurmasıyla patlayan iç savaş sonrasında kral idam edildi, Lordlar Kamarası dağıtıldı ve Cumhuriyet ve Milli Egemenlik ilkesi ilan edildi.79 Ancak 1689’da Bill of Rights’ın ilanına dek bu ilkeler yaşama geçememiştir. Bill of Rights’a göre, Parlamento’nun onayı olmadan kral, kanunları ve kanunların uygulanmasını durduramayacak; yine onay olmadan vergi 77 Sarıca, Fransa ve İngiltere’de Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayışına Geçiş, s.48- 52. 78 Charles Tilly, Avrupa’da Devrimler 1492-1992, (Çev. Özden Arıkan), İstanbul, Yeni Binyıl Yayınevi, 1995, s. 154. 79 Sarıca, Fransa ve İngiltere’de Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayışına Geçiş, s.53. 32 toplanması yasadışı sayılacaktı. Barış zamanında sürekli ordu bulundurmak ve toplamak da parlamentonun onayına tabi kılınmıştı. Parlamento üyelerinin seçiminin serbest olması, yine bu üyelerin konuşmalarından dolayı parlamento dışında hiçbir mahkeme tarafından soruşturma ve kovuşturma konusu edilememesi, parlamentonun sık sık toplantıya çağırılması kararlaştırılmıştı.80 Böylece Parlamento yasama yetkisini kesin olarak ele geçirmiş oluyordu. Ancak hala ‘emredici vekalet’ varlığını sürdürmekteydi. Parlamentonun yetkileri arttıkça talimatla işleri yürütmenin güçleşmesi ve ülkenin bütününü ilgilendiren kararlar alma noktasında, -ekonomik altyapıdaki değişikliğin de etkisiyle- bölgesel temsilin ve talimatların anlamını yitirmesi, bu temsil türünün ortadan kalkmasına neden oldu. Böylece yeni bir temsil anlayışına geçilmiş oluyordu. Wood, kral ile giderek burjuvalaşacak olan aristokrasi arasındaki çatışmanın parsellenmiş egemenlik arasındaki çatışmadan çok krallarla lordlar arasındaki ortaklıkta çıkan dengesizlikleri düzeltmek anlamına geldiğini vurgular. Ona göre baronlar zaten devleti ve kralı bir veri olarak kabul ediyordu ve kralla mülk sahibi sınıflar arasındaki her anlaşmazlıkta bu anlayış belirgindi. İç savaş ve 17. yüzyıldaki Şanlı Devrimde dahi bu geçerliydi. Ancak bu aristokrasinin zayıflığı anlamına gelmez: “Merkezi monarşik devletle toprak sahibi sınıf arasında ortaklaşa gerçekleştirilen bir işbölümü vardı; güç parsellenmiş egemenlikte değil, mülkiyetin egemenliğindeydi… İngiltere’de diğer yerlere göre nasıl merkezi idare fiilen çok daha çabuk yeniden kurulmuşsa, güçlü ve ayrıcalıklı bir mülkiyet sistemi de, diğer 80 A.g.e. , s.54. 33 yerlerde görülmeyen biçimde doğacaktır… monarşik yönetim ve kişiye münhasır özel mülkiyet birlikte gelişmekteydi.”81 Tilly, 17. yüzyılda, silahlı kuvvetler üzerinde önemli denetim sağlamış güçlü bir kral ya da kraliçe, devlet maliyesini büyük ölçüde gözetimi altında tutan bir parlamento, sarayın hükmü altında yaygın bir ağ oluşturan mahkemeler, hızla proleterleşen kırsal nüfus, giderek küçülen köylülük, küçük ölçekli imalatın çoğalması, refahı yükselmekte olan Yeomanlar ve girişimci toprak sahipleri ile tüccarlar arasındaki bileşimin İngiltere’yi korkulacak kadar güçlü bir devlet haline getirdiğini tespit eder. Yine de diğer Avrupa devletleriyle karşılaştırıldığında parlamenter kurumlarla gönüllü sivil örgütlerin siyasal hayattaki rolü çok daha belirgindir.82 1642-92 döneminde İngiltere ve Galler’de yaşanan devrimci durumların uzun vadedeki kalıcı etkilerini ise Tilly şu şekilde dile getirir: “Mali açıdan etkili pekişmiş bir devletin oluşması, Anglikanların kalıcı bir egemenlik sağlaması, kraliyet iktidarının sınırlanması, parlamentoda toprak sahibi ve tüccarlardan oluşmuş bir ittifakın ulusal konularda önemli bir güç haline gelmesi, yerel işlerin düzenlenmesinin toprak sahipleriyle kilise bölgelerinden sorumlu olan rahiplere (parson) bırakılması, bir bütün olarak ülkede proleterleşme ve sanayileşmenin ilerlemesi, tarım ve ardından sanayi kapitalizmi için gerekli koşulların olgunlaşması.”83 81 Wood, Yurttaşlardan Lordlara, s. 185-186. 82 Tilly, Avrupa’da Devrimler, s. 155 ve 162. 83 A.g.e., s. 178. 34 Kapitalist üretim ilişkilerinin İngiltere’de gelişim süreci özellikle 19. yüzyılda Almanya’da olduğu gibi toprak elitlerine tabi bir burjuva sınıfı yaratmadı. Gentry adı verilen kapitalist tarıma yönelmiş toprak soyluluğu ile Yeoman olarak adlandırılan büyük toprakları kira karşılığı işleyen kapitalist köylülerin egemen olduğu parlamentoya kentlerdeki burjuvazinin de girmeye başlamasıyla ikisi arasında bir ittifak değil toprak eliti ile güçlü bir burjuvazi arasında çıkar çatışması başlıyordu. Endüstri çıkarlarının talep ettiği “ucuz ekmek” için yapılan çatışmada toprak çıkarları giderek zayıfladı ve egemenliklerini yeni endüstri şehirlerine terk ettiler. Özellikle 1832 parlamento reformu ve 1846 da tahıl kanunlarının kaldırılmasıyla kentli burjuvazi toprak elitlerine karşı hem ekonomik hem de siyasal olarak önemli bir zafer kazanırken bu ikisi arasındaki mücadele daha alt sınıfların yararına kimi sonuçlara da yol açmıştır. Kırsal İngiltere ile sanayi güçleri arasında süregelen çatışma parlamenter sistemin daha sağlıklı bir şekilde gelişmesini sağlamış, her iki sınıfın da müttefik edinmek için verdikleri tavizler güçlü ve bilinçli bir işçi sınıfının gelişmesine yol açmıştır.84 Bu özgünlükle, bireycilik düşüncesinin özellikle Anglo-Sakson gelenekle anılması arasında bir ilişki var: Bauman, toplumsal devingenlik, akrabalığa bağlı hak ve yükümlülüklerin çöküşü, meta dolaşımı ve pazar etkinliği gibi koşulların Avrupa’nın diğer bölgelerinden önce burada geliştiğini belirtir.85 Bu kaynaktan 84 Ahmet N. Yücekök, Siyaset Sosyolojisi Açısından Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, Ankara, AÜSBF Yyn., 1983, s. 19-20. 85 Zygmunt Bauman Özgürlük, (Çev. Vasıf Erenus), İstanbul, Sarmal Yayınevi, 1997, s. 58. 35 beslenen İngiliz liberalizmi ileride Kuzey Amerika’da kurulacak olan tüm İngiliz sömürgelerinin ortak kültürü olacaktır.86 İngiltere’nin geçirdiği tarihsel deneyim T.H. Marshall’ın daha önce bağımsız üç farklı eksenin bir araya gelmesiyle oluştuğunu ileri sürdüğü yurttaşlığın açıklanmasında en önemli temeldir. Sözü edilen eksenler oluşum sırasına göre, medeni haklar, siyasal haklar ve sosyal haklar eksenidir.87 Ona göre medeni hakların oluşumu 18. yüzyıla, siyasal hakların oluşumu 19. yüzyıla son olarak sosyal hakların oluşumu ise 20. yüzyıla rastlar.88 Özellikle İngiltere’de giderek gelişen kapitalist ilişkilerin yarattığı eşitsizliğin devamını sağlamada yurttaşlığın etkin rolüne vurgu yapar Marshall. Bunun nedeni ise erken dönemde yurttaşlık kurumunun sadece rekabetçi bir piyasa ekonomisinin vazgeçilmez öğesi olan medeni haklar üzerine inşa edilmiş olmasıdır.89 Köklerini İngiliz deneyimine bağlayan siyasal düşünceler bireyin siyasal örgütlenmede önceliğini vurgulamalarının yanı sıra, siyasal toplumun devletten önce oluştuğu İngiltere ve Amerika Birleşik Devletlerini de göz önüne alarak toplumu oluşturmada devlet olgusunu ihmal etme eğilimi taşır.90 Mooers, İngiltere’de devletin “sivil toplum”un kapitalist dönüşümüne sadece nezaret eder bir konumda 86 Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, s. 62. 87 T. H. Marshall, “Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar”, Tom Bottomore- T.H. Marshall, Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar, (Çev. Ayhan Kaya), Ankara, Gündoğan Yayınları, 2000, s. 15-82., s. 21. 88 Marshall, “Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar”, s. 24-25. 89 A.g.e., s. 40-41. 90 Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, s. 180. 36 bulunmasının rolüne dikkat çekmektedir.91 Gerçekten de kapitalist sistem bütünleşmiş bir iç pazara sahip ulusal bir ekonomi olarak yalnızca İngiltere’de doğmuştu. İlk uluslaşma örneği olarak nitelenen İngiltere’de ulus Schnapper’a göre bir iç süreç sonucu, örnek alacağı herhangi bir model bulunmadan parlamento, siyasal özgürlükler ve diğer demokratik kurumlarıyla birlikte oluşmuştur ve 1688 Devrimi bu gelişmelerin doruğudur.92 Ama daha 1365’te İngiltere Başyargıcı, “parlamento bütün memleketin temsilcisidir” derken ulus kavramına daha çok birey olarak özgür insanların bir araya gelmesiyle oluşan toplum anlamını veriyordu.93 Fransa’da “dayatılmış olan birlikçi ve bütünsel yurttaşlık” görüşlerine karşın İngiliz geleneğinin çoğulculuğuna vurgu yapan Schnapper’a göre İngiltere’de “Çoğulculuk, kamu özgürlüklerinin ‘doğal’ ifadesi gibi görülüyordu. İngiliz geleneği, daima keyfi bir hal alma riski taşıyan iktidara karşı insanların gerçek özgürlüğünü sağlayabilmek için mensubiyetlerin ve özel bağlılıkların çeşitliliğinin korunması fikrine dayanırdı.”94 3.3. Fransa Diğer Avrupa ülkelerinden çok daha önce İngiltere ve Fransa’da merkezi devlet kurulmuştu ama siyasal modernleşmenin temel kavramları daha çok Fransız 91 Mooers, Burjuva Avrupa’nın Kuruluşu, s. 198. 92 Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, s. 64-65. 93 Wood, Yurttaşlardan Lordlara, s. 241. 94 Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, s. 99. 37 deneyiminden türetilmiştir. Sistematik bir egemenlik teorisinin ilk kez İngiltere’de değil, merkezileşmeye çalışan, monarşinin parsellenmiş egemenliklerle savaş yürüttüğü Fransa’da ortaya çıkmasının nedenini Wood şöyle açıklar: İngiltere’de merkezi egemenlik çoktan beri yerleşmişti ve acil resmi bir doktrin yaratma ihtiyacı bulunmuyordu.95 Schnapper’a göre ise “İngiltere özgür ve eşit yurttaşların cemaati olarak ulus fikrini olayların içinde icat etmişti. Fransızlar ise siyasal toplum teorisini ve en azından belli bir eğilim gösteren, bireysel yurttaşlığın ve evrenselliğin teorisini yaptılar ve istenççi bir biçimde geliştirmeye çalıştılar.”96 13. yüzyıldan 1789 Fransız Devrimi’ne değin, 16. ve 17. yüzyıllarda güçlü, merkezi mutlakıyetçi monarşilerin ortaya çıkmasıyla epeyce zayıflasa da, egemenliğin parsellenmiş olmasının en önemli belirtileri arasında yer alan feodal haklar ve yargı yetkilerinin izleri kendisini koruyabilmiştir.97 Fransa’da parlamento ve temsil sistemini İngiltere’deki örneğinden ayıran en önemli özelliklerin kaynağı belki de budur. İngiltere’de parlamentonun mülk sahipleriyle özgür bireylerden oluşan ulusu temsil ettiği düşünülürken Fransa’da kurumsal yapıların temsili söz konusuydu. İngiltere’de kurumsal yapıların monarşi karşısındaki göreli güçsüzlüğü nedeniyle hem birleşik merkezi devlet, hem de özel kişiler ya da özel haklarla kamusal egemenlik ilişkileri önem kazanmıştı.98 95 Wood, Yurttaşlardan Lordlara, s. 196-197. 96 Schanapper, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, s. 193. 97 Wood, Yurttaşlardan Lordlara, s. 212. 98 A.g.e., s. 208. 38 Fransa’da kral, vassalları durumundaki laik senyörler ve rahipleri “Curia Regis” isimli meclislerde toplayarak, çeşitli konularda onların rızasını alıyordu. Bunların toplantıya çağrılış nedenlerinden en önemlisi, kralın, feodal ilkelere göre doğrudan doğruya kendine bağlı topraklar dışında vergi toplayamaması, ilgili senyörlerin onayına muhtaç olmasıydı.99 Böylece yasama yetkisi, kral ve senyörler arasında paylaşılmış oluyordu. Curia Regis’te şu üyeler yer alıyordu: Büyük senyörler, kralın vassalları, kralın yüksek mansıpdarları, kralın davet edeceği kişiler, sarayda yaşayan ruhaniler. Kralın inisiyatifiyle belirlenen bu üyeler arasında burjuvalar yoktu, (en azından kurumsal olarak) ta ki Kral Philippe le Bel’in 10 Nisan 1302’de, kilise büyükleri ve senyörlerle birlikte, imtiyazlı şehirlerin temsilcilerini de Notre Dame Kilisesi’ndeki toplantıya çağırarak Etats Généraux’ların kurulmasını sağlamasına dek. Burjuvaların bu meclislere katılımlarının siyasal katılım süreci açısından önemi, onların şehir halkı tarafından seçilerek temsilci sıfatı kazanmasıdır. Etats Généraux’lar, merkezi devletin toplum içinde sivrilen sınıflara danışma gereği duyması ve onlardan mali destek aramasından doğmuştur. İktidardakilerin burjuvaziyi siyasal sürece katmasının nedeni, artan yükümlülükler altındaki yönetimlerin, burjuvalarda çokça bulunan paraya olan ihtiyacıdır. Bu konuda Amerikalı tarihçi Samuel Williams’ın tespiti önemlidir: “Avrupa’da temsil......kademeli olarak hükümdarlar tarafından başlatıldı; elbette asıl amaç halkın haklarını iyileştirmek değil, savaş maceralarını finanse edebilmek üzere vergi 99 Sarıca, Fransa ve İngiltere’de Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayışına Geçiş, s.18. 39 toplamanın en iyi yolu olduğu içindi.”100 Ayrıca burjuvalar iş alemindeki deneyimlerine, belli düşünsel değerleri de eklemişlerdir, özerk okullarla donanmış ve edebi yaşamın merkezi haline gelen kentler, çevrelerine hukuksal bilgiler de yaymaktadır. Kentlerdeki kimi zenginler, para ve bilgi tekeline yerel görevlerdeki tekeli de eklerler. Yani burjuvazi, göz önüne alınması gereken bir gerçeklik olarak kendisini ortaya koyar, onun katılması istenir ve muhalefetinden korkulur.101 Etats Généraux’ların tarihsel gelişmesi iki döneme ayrılabilir. 1302-1484 yılları arasındaki dönemde feodalite ön plandadır ve senyörler Etats Généraux’lara bizzat katılmaktadır. 1484-1789 yılları arasındaki dönemde ise temsil söz konusudur. Yalnızca kentli burjuvalar değil, senyörler de bu dönemde, Etats Généraux’larda kendilerini temsilciler aracılığıyla ifade etmektedir. 1484 yılından sonra bütün ülke seçim bölgelerine ayrılmış, köy ve kasabalar da seçimlere katılmaya başlamıştır. Her seçim bölgesi (bailliage) kendi temsilcilerini seçmekte ve bu temsilciler yalnızca kendi bölgelerini temsil etmektedir. 1484 seçimlerinde üç ayrı sınıfın mensupları birleşerek tek bir seçmenler meclisi oluşturmuş ve vekillerini birlikte seçmiş; ama bu tarihten sonra her sınıf ayrı ayrı toplanarak kendi vekillerini seçmeye başlamışlardır.102 Sözü edilen üçüncü sınıf Tiers Etat’dır. Bu dönemde senyör olmayan herkes tek bir kategoride algılanıyordu: Halk. 100 F. Dupuis-Déri, “Modern ‘Demokrasinin’ Kurucularının Anti-Demokratizmi”, (Çev.: Fikret Başkaya) Özgür Üniversite Forumu, S.9, Ekim- Aralık 1999, s.10. 101 Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, İstanbul, Say Yyn., 1986, C.2, s.509. 102 Sarıca, Fransa ve İngiltere’de Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayışına Geçiş, s. 24- 26. 40 Bu biçimde seçilen temsilcilere seçmenler tarafından dilek listeleri (yani vekalet) veriliyordu. Bu nedenle Sarıca bu temsil dönemini ‘emredici vekalet’ olarak adlandırmaktadır. Vekiller, Etats Généraux’larda irade oluşturmayıp, dilek listelerindeki iradeyi yansıtıyordu. 14. yüzyıl başlarında vekillere geniş yetkiler veren vekaletnameler verilirken, bu yüzyılın ortalarında vekaletler sınırlı bir durum almıştı ve 15. yüzyıl sonlarına doğru vekilin görevi, dilek listelerindeki istek ve şikayetleri krala iletmekle sınırlıydı. Vekiller seçmenlerden, 15. yüzyıla dek yol giderleri, sonrasında ise ayrı bir ücret almaktaydı. Buna karşılık seçmenleri tarafından azledilebilirlerdi.103 Etats Généraux’lar, 1614 yılından itibaren toplanamadı. Ancak 18. yüzyıl sonlarında Fransa’nın içine düştüğü ekonomik bunalım, kralın, vergi ödeyemeyecek kadar yoksullaşan halktan yeni vergiler toplamak istemesine, bu durum da Etats Généraux’ların 1789’da yeniden toplanmasına neden oldu. Aradan geçen süre içinde güçlenen, sermaye birikimi edinen burjuvazi Etats Généraux’a asiller ve rahiplerin yollayacağı vekil sayısının iki katı vekil yollamayı talep etti ve bu talep kabul edildi. Söz konususeçimlerde 25 yaşını bitirmiş ve vergi veren tüm Fransız vatandaşları seçmen olabilecekti. Seçim bölgeleri yine bailliage’lerden oluşacak ve her üç sınıfın mensupları dilek listelerini hazırlayarak vekillerini seçeceklerdi. Tiers Etat temsilcileri şehirlerde, korporasyonların içinde toplanıyorlar, hiç bir korporasyona üye olmayanlar da mahallelerde toplanarak dilek listeleri hazırlıyorlardı. Bu şekilde toplanan Tiers Etat mensupları, her oy veren 100 kişi için 103 A.g.e., s. 36-37. 41 bir ya da iki vekil seçiyordu. Mahalle ya da korporasyonların seçtikleri vekiller toplanarak Tirs Etat’ın hani halkın şehir vekillerini seçiyorlar, şehir vekilleri de bailliage’lerde toplanarak, Tiers Etat’nın Etats Généraux’lara gidecek olan vekillerini seçiyorlardı. Her kademede dilek listeleri hazırlanıyordu. Tiers Etat vekillerinin köylerde iki dereceli, şehirlerde üç dereceli olarak seçilmesi, daha da önemlisi, dilek listelerinin hazırlanması, eğitimli ve kültürlü olan burjuvaların vekil olarak seçilmelerinde önemli rol oynuyordu. Dilek defterlerinin büyük çoğunluğunda Monarşinin anayasa ile sınırlandırılması, öncelikli talep olarak yer alıyordu. Aslında her üç sınıfın dilek listeleri de, Anayasanın hazırlanması, kralın yetkilerinin sınırlanması, vergi ve kanunların ancak vekillerce karar altına alınması gerektiği üzerinde birleşiyordu. Anayasanın, hakim sınıf burjuvazinin çıkarlarını koruması için, anayasayı hazırlayacak olanların toplumun bütününü –aslında egemen sınıfıtemsil etmesi ve dilek listeleriyle bağlı kalınmaksızın kuruculara geniş yetki tanınması gerekiyordu. Nitekim 6 Mayıs 1789’da Tiers Etat vekilleri, her sınıfın vekillerinin ayrı ayrı toplanmasını reddederek, imtiyazlı sınıfların Etats Généraux içindeki varlığını tanımadıklarını ilan ettiler. 19 Haziran’da rahiplerin Tiers Etat’a katılmaya karar vermeleri sonrasında, bu birleşmeye engel olmak isteyen 16. Louis vekillerin toplandığı salonu kapattırdı. Vekiller artık kendilerini milletin temsilcileri olarak tanımlıyordu ve Etats Généraux’ların yerini Millet Meclisi alıyordu. Millet Meclisi’nin, 17 Haziran’da, kralın meclis tarafından onaylanmadıkça hiçbir vergi toplayamayacağına dair kararı ile meclis danışma organı olmaktan çıkarak, yasama organı haline gelmiştir. Ancak 16.Louis’nin, 17 Haziran kararlarını iptal ettiğini, kişi başına oy verilmesini yasakladığını ve vekillerin sınıflara ayrılması gerektiğini 42 bildirmesi104 yani Millet Meclisi’ne meydan okuması sonrasında, 9 Temmuz’da Millet Meclisi, Kurucu Millet Meclisi adını aldı. Kral ve asillerin meclisi zor kullanarak dağıtmaya kalkmalarıyla, Paris halkı ve ardında bütün Fransa ayaklandı; devrim süreci başlamıştı. Fransız Devrimi Mooers’in de belirttiği gibi İngiliz Devrimi önemli ölçüde bir kapitalist gelişme döneminin ardından meydana gelmişti. Burjuvazi zaten, bir dizi yarı bağımsız siyasal kurumun yanı sıra, monarşiden büyük oranda bağımsız bir ekonomik kimlik oluşturmuştu. Fransa’da ise bu sürecin ancak başlangıcı görülebiliyordu.105 Yukarıda dile getirildiği gibi sistematik bir egemenlik teorisinin Fransa için önemli bir ihtiyaç haline gelmesinin en önemli nedenlerinden biri de budur. Gerek egemenlik gerekse buna ilişkin pratiğin üzerine inşa edilecek olan teorik yapı açısından kalın bir sınır çizgisinin Fransız Devrimi ile çizildiğini söylemek yeni bir şey söylemek değil. “Ne Fransa için ne de bir bütün olarak kapitalist dünya sistemi için buradan geri dönüş olmayacaktı” der Wallerstein.106 Bundan sonra devletleri, teoride olduğu gibi bir ölçüde pratikte de anayasal siyasi 104 A.g.e. , s.152-160. 105 Mooers, Burjuva Avrupa’nın Kuruluşu, s. 208-209. Ayrıca bkz. Barrington Moore JR, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri, Çağdaş Dünyanın Yaratılmasında Soylunun ve Köylünün Rolü, (Çev. Şirin Tekeli-Alaeddin Şenel), 2. Baskı, Ankara, İmge Yayınevi, 2003, s. 29-70. 106 İmmanuel Wallerstein, Bildiğimiz Dünyanın Sonu, Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Sosyal Bilim, (Çev. Tuncay Birkan), İstanbul, Metis Yayınları, 2000, s. 121. 43 talepleri olan geniş bir grup insana karşı sorumlu halde görmek gerekecektir. Bu düşünsel yapı pratik zorluklarla karşılaşmış olabilir ancak yine de bunun üzerine yapılan retoriğin açık bir hakimiyeti söz konusuydu. Zihinler üzerinde kurulan hakimiyet iki ana inancı yerleştiriyordu: Siyasi değişimin sürekli ve normal, yani norm olduğunu, ikinci olarak egemenliğin halkta olduğunu.107 Fransız Devrimi’nin bu ana temaları üzerinden modern yurttaşlık anlayışı da yükselecektir. Modern devlet karakteristik özelliklerini yine bu süreçte kazanırken aynı zamanda daha fazla oranda yurttaşlarının onayını alma zorunluluğuyla yüzleşecektir.108 Bu, devlete ait sorunların yöneticilerin özel sorunları olmaktan halkın genel sorunları, başka bir deyişle kamu işi haline gelmesini anlatıyordu. Habermas’ın da belirttiği gibi kamusal olandan ve özel olandan çok önceden beri söz edilmeye başlanmıştı ama gerçekte kamu, kendi yasalarına göre kurumlaşan “burjuva toplumuna” aitti. Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi egemenliğin halkta olduğunu ilan ederek sözü edilen “kamu” durumunu hukuk tekniği bakımından formüle ediyordu. Yine Habermas’ın da söylediği gibi kamusal ve özel olanın hukuk tekniği bakımından etkili bir uygulaması ancak modern devletin ve ondan ayrışan burjuva toplumunun oluşumuyla gerçekleşebilirdi.109 Fransız Devrimi de bir burjuva devrimi olarak, feodal bölünmüşlüğün belirtisi olan tüm katmanları, korporasyonları, loncaları ve ayrıcalıkları dağıtıp feodal yaşamdaki sivil toplumun en belirgin 107 A.g.e., s. 122 ve 161. 108 E. J. Hobsbawm, 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik, Program, Mit, Gerçeklik, (Çev.: Osman Akınhay), 2. baskı, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 1995, s. 102-6, ayrıca bkz. Tom Bottomore, Siyaset Sosyolojisi, (Çev. Erol Mutlu), Ankara, Teori Yayınevi, 1987, s. 60. 109 Habermas, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, s. 58-61. 44 niteliğini yani politik niteliğini ortadan kaldırarak, politikayı topluluğun alanı, sivil yaşamın tek tek her öğesinden ve o öğenin soyu, dini, mesleği ve sahip olduğu mülkiyetinden bağımsız halkın genel sorununun alanı olarak kurmayı amaçlamıştır.110 Demokratik bir ulus kurma iddiası da zaten biyolojik, tarihsel, ekonomik, toplumsal, dinsel ya da kültürel türden tikel aidiyetleri yurttaşlık yoluyla aşma göreviyle yüzleşecektir.111 Sarıbay’ın sözleriyle, 18. yüzyıl Fransası’nda devrimci politikalar sayesinde egemenlik, yurttaşlar topluluğunu temsilen devlette toplanacak ve devlet, yurttaşlardan kendi egemenlikleri adına soya, zümreye, cemaate vb. duyulan sadakatlerin üstünde sadakat talep edecek, böylece, iktidar yapısında bir merkezileşme, kültürde standartlaşma, hukukta eşitleşme ve ekonomide bütünleşme yaratmaya girişilerek söz konususadakatin meşruluk alanı da çerçevelenecektir.112 Yine de Marx’a göre modern toplumda ulusal gücün ve ulusal egemenliğin temelini sermaye ve kapitalist sınıfın, kapitalist üretim çıkarlarının gelişmesi oluşturur.113 Dolayısıyla burada gördüğümüz şey aslında devlet, ulus ve sermayenin birlikteliğidir ve artık bu kavramlarla zihinde ilahi bir anlamın yaratılması pek gerekmez. Marx ve Engels burjuvazinin kısa tarihini şu sözlerle açıklar: 110 Bu konuda bkz. Marx , Yahudi Sorunu, s.38-39. 111 Bkz. Dominique Schnapper, “Yurttaşlar Cemaati”, (Çev. Birkan Işın), Dersimiz Yurttaşlık, (Haz. Turhan Ilgaz), İstanbul, Kesit Yayıncılık, 1998, s. 148. 112 Ali Yaşar Sarıbay, “Küreselleşme, Posmodern Uluslaşma ve İslam”, Küreselleşme Sivil Toplum ve İslâm, (Der. E. Fuat Keyman-Ali Yaşar Sarıbay), Ankara, Vadi Yayınları, 1998, s. 14. 113 Bkz. Marx, Kapital, C. III, s. 690. 45 “Burjuvazi, gelişmesinin her aşamasında, o aşamaya karşılık düşen bir de politik ilerleme kaydediyordu. Bir zamanlar feodal despotlukta ezilen bir sınıf olan, Ortaçağ komününde kendi kendini yöneten silahlı bir topluluk olan, bazen bağımsız kent cumhuriyeti (İtalya’da ve Almanya’da olduğu gibi), bazen krallık içinde haraç ve angaryaya tabi üçüncü kuvvet (Tiers Etat) olan (Fransa’da olduğu gibi); daha sonraları manüfaktür döneminde yarı-feodal, ya da mutlak krallıkta soylular sınıfına karşı bir ağırlık rolünü ve gerçekte de büyük krallıkların temel taşı rolünü oynayan burjuvazi, modern sanayinin ve dünya pazarının kurulmasından bu yana, en sonu modern temsili devlette politik egemenliği elde etti.”114 Kitlelerin devrim ve sonrasındaki süreçlere katılımı gözetildiğinde Fransız Devrimi burjuva demokratik devrimi olarak nitelendirilir ve burjuva demokratik devrimi çerçevesinde ulusal birlik demek de bir toplumsal formasyonun iktisadi birliği demektir. Poulantzas’ın ileri sürdüğü gibi bu iktisadi birlik ulusal olma sıfatıyla burjuva devlet biçimi gibi bir dizi siyasal veri ve burjuva siyasal ideolojisi gibi ideolojik veri tarafından da belirlenir. 115 İlerde değinileceği gibi Almanya’da eksik olan şeyler Fransa’da kuşkusuz vardır. 114 Karl Marx, Friedrich Engels (Çev.: S. Arslan) : Komünist Parti Manifestosu, Ankara, Bilim ve Sosyalizm Yyn., 1976, s. 30. 115 Nicos Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, (Çev. Ahmet İnsel), İstanbul, İletişim Yayınları, 2004, s. 39. 46 Fransız Devrimi’nin bu “demokratik” sıfatını almasını yani kitlelerin katılımını mümkün kılan özellik neydi? Devrimin öngününde burjuva sınıfını egemen sınıf olarak ele alırsak Marx ve Engels’in yazdıkları Alman İdeolojisi adlı eserdeki şu satırlar zihin açıcı olabilir: “Egemen sınıfın düşünceleri, bütün çağlarda, egemen düşüncelerdir, başka bir deyişle, toplumun egemen maddi gücü olan sınıf, aynı zamanda egemen zihinsel güçtür.”116 İşçi ve köylü sınıfının katılımını sadece egemen zihinsel güçle açıklamak mümkün görünmüyor. Aynı kitaptaki şu satırlara bakalım: “Kendisinden önce egemen olan sınıfın yerini alan her yeni sınıf, kendi amaçlarına ulaşmak için de olsa, kendi çıkarını, toplumun bütün üyelerinin ortak çıkarı olarak göstermek zorundadır, ya da şeyleri fikir planında açıklamak istersek: bu sınıf, kendi düşüncelerine evrensellik biçimi vermek ve onları, tek mantıklı, evrensel olarak geçerli düşünceler olarak göstermek zorundadır. Bir sınıfa karşı çıkması yüzünden, sırf bu yüzden devrimci sınıf, kendisini, bir sınıf olarak değil de, hemen bütün toplumun temsilcisi olarak sunar, tek egemen sınıfın karşısında toplumun tüm kitlesi olarak görünür. Bu, onun için olanaklıdır, çünkü başlangıçta, onun çıkarı gerçekten de egemen olmayan bütün öteki sınıfların ortak çıkarlarına sıkı sıkıya bağlıdır, ve çünkü, eski koşulların baskısı altında bu çıkar henüz özel bir sınıfın özel çıkarı olarak gelişmemiştir.”117 116 Karl Marx- Friedrich Engels (Çev.: S. Belli) , Alman İdeolojisi, Ankara, Sol Yyn., 1992, s. 70. 117 Marx- Engels , Alman İdeolojisi, s. 71-72. 47 “Hegemonya” denilen şey diğer sınıfların kandırılması anlamını taşımaz. Belki tabii hukuk özellikle aristokrasiye karşı burjuva düşüncesinin bir silahı olmuştu ama diğer kitlelere de eşitlik, özgürlük, mülkiyet, din ve vicdan özgürlüğü vaat ediyordu. Teoride de olsa ulusun her bir bireyini kamusal yaşamın gerçek meleği ilan ediyordu. Dolayısıyla Fransız Devrimi’ne burjuva demokratik devrim niteliğini veren, burjuva sınıfının toplumun diğer sınıfları adına devrimci rolü üstlenebilmesidir. Çeşitli sınıfların zihinlerinde farklı anlamlar taşısa da ilan edilen idealler eski rejime karşı böyle bir birleşmeyi mümkün kılıyordu. 3.4. Almanya İngiltere ve Fransa’da büyük ölçüde yok edilmiş feodal soyluluğun 19. yüzyılın ortalarına gelirken bile Alman Devletlerinde hemen tüm ayrıcalıkları ile toprak mülkiyeti üzerinde egemenliklerini devam ettirdiği görülebilir: Toprak beyleri vergi bağışıklıklarını korudukları gibi, bağımlı köylüler üzerindeki yargılama haklarını da koruyorlardı. Feodal soyluluk yine bunlar üzerindeki egemenlik haklarını da büyük ölçüde devam ettiriyor ve ülkenin birinci zümresi sayılıyordu. Bunun karşısında Almanya burjuvazisi İngiltere ve Fransa burjuvazisiyle kıyaslanmayacak kadar cılız ve onların rekabeti karşısında giderek güçten düşüyordu. Alman burjuvazisinin sayıca azlığı ve yoğunluğundaki düşüklük nedeniyle siyasal üstünlüğü elde etmesi de zor görünüyordu. Ancak 1818 yılında Prusya’da iç gümrüklerin kaldırılması, Prusya’nın öncülüğünde hemen tüm Alman Devletlerini içine alan gümrük birliğinin (Zollverein) 1834’te kurulmasıyla burjuvazi güçlenecek ve feodal sınırlamaları kendi önünde engel görmeye başlayacaktır. 48 Nüfusun büyük bölümü kentlerde, küçük-burjuvalar sınıfı ile işçilerden, köylerde de köylülerden oluşuyordu. İşçi sınıfı ise burjuvazinin güçsüzlüğü ile orantılı olarak geri bir durumdaydı; modern sanayiciler tarafından değil, küçük zanaatçılar tarafından çalıştırılıyordu ve bilinç düzeyleri gelişmemişti. Ancak 1840’lı yılların başında siyasal bir güç olduklarını gösterebileceklerdir. Köylülük kendi içinde oldukça farklı katmanları içeriyordu: Çiftlik sahibi olan ve tarım işçisi çalıştıran büyük ve orta köylüler, sürekli toprak kirası ödeyen feodal toprak kiracıları, topraklarını feodal beylerden satın alarak kurtulan özgür köylüler ve yoksul olan tarım işçileri.118 Bu koşullar altında burjuvazinin etkin olarak siyasal sahnede yer alışı için 1840’lı yılları beklemek gerekecektir. Bu durum özellikle Almanya’da Prusya burjuvazisi için doğrudur. 8 Haziran 1815 tarihinde Viyana Kongresi tarafından feodal-mutlakiyetçi Alman devletlerini kapsayan Alman Konfederasyonu kuruluyordu ama Konfederasyon ve onun organı olan diyet Alman birliğini hiçbir zaman temsil edememiş, bizatihi Almanya’nın ekonomik ve siyasal parçalanmışlığının sürmesine katkıda bulunmuştur. Küçük Alman prensleri bir yandan kendilerini Avusturya ve Prusya'nın ve kendi devletlerindeki soyluların etkileri karşısında daha bağımsız kılmak, öte yandan, Viyana Kongresi tarafından kendi egemenlikleri altında birleştirilen eyaletleri bir bütün halinde pekiştirmek ereğiyle, birbiri ardına, az çok 118 Friedrich Engels, “Almanya’da Devrim ve Karşı Devrim”, Karl Marx, Friedrich Engels, Seçme Yapıtlar, C.I. (Çev. A. Kardam vd.), Ankara, Sol Yayınları, 1976, ss. 363-463, s. 366-369. 49 liberal anayasalar çıkarmışlardı. Ancak siyasal iktidarın ele geçirilmesinde önemli odaklar burjuva sınıf için Prusya ve Avusturya’dır.119 Hegel’in modern devlete ilişkin projesinin kaynağı da Napolyon liderliğindeki Fransa’nın siyasi birliği ve askeri gücü karşısında parçalanmış küçük Alman prensliklerinin bu yetersizlikleriydi. “Devlet” ile sivil toplum arasındaki farklılaşmayı ilk kez kavramsal ve sistematik olarak ele inceleyen Hegel, modern devlet bakımından Fransa’dan, sivil toplum bakımından Steuart ve Smith gibi iktisatçılardan esinleniyordu. Esin kaynaklarını “geri” Alman gerçekliğine uyarlama çabaları arkaik ilkelerle “modern” devletin birleştirildiği bir karışıma yol açtı.120 Hegel Hukuk Felsefesi adlı yapıtında ideal devlet biçimi olarak anayasal krallığı gösterdiğinde bunu ifşa ediyordu. 1840 yılında Prusya Kralının ölmesiyle tahta çıkan Friedrich Wilhelm le Désiré borç sorununu gidermek için 1813 ve 1815 yıllarındaki vaatlerin bir kalıntısı olan ve “halk temsili”ni düzenleyen 1820 tarihli yasa gereğince eyalet diyetleri sürekli komitelerini toplantıya çağırmak zorunluluğu hissetti. Eyalet diyetleri 1823'te kurulmuşlardı. Bu meclisler, krallığın sekiz eyaletinin herbiri için, şu öğelerden bileşiyorlardı: yüksek soyluluk, Alman imparatorluğunun, başkanları doğuştan sahip bulundukları hakla diyet üyeleri olan eski egemen aileleri; şövalyelerin ya da küçük soyluluğun temsilcileri; kent temsilcileri; köylülüğün ya da küçük çiftçiler sınıfının temsilcileri. Her eyalette, soyluluğun iki grubu, diyette her zaman çoğunluğu oluşturacak biçimde örgütlenmişti. Bu sekiz eyalet diyetinden her 119 Engels, “Almanya’da Devrim ve Karşı Devrim”, s. 372-373. 120 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 46-47. 50 biri bir komite seçti, ve daha sonra borçlanmayı oylayacak temsili bir meclis oluşturmak üzere Berlin'e çağrılanlar da, işte bu sekiz komite oldu. Ama birleşik komiteler, kralın isteğini kesin bir retle karşıladılar; halk temsilcileri olarak davranmaya yetkisiz olduklarını bildirdiler ve kralın babasının, Napoléon'a karşı koymak için halkın yardımına gereksinme duyduğu zaman vaat ettiği temsili anayasayı talep ettiler. Bu karşı koyuş muhalefet saflarının artık sadece burjuvaziden oluşmadığını, köylülüğün bir bölümü ile, buğday, yün, alkol ve keten ticareti yapan, ve bu nedenle mutlakıyet, bürokrasi ve feodal restorasyona karşı çıkan bir çok soylunun da temsili bir anayasadan taraf olduğunu göstermişti. Kral 1847 yılının Şubat ayında bu kez sekiz eyalet diyetini tek bir “birleşik diyet” halinde topladı. Bu diyet, gereksinme durumunda, 1820 yasası tarafından istenen görevi yani borçları ve yeni vergileri sadece oylayacaktı. Sadece kral çağırdığında toplanacak ve sadece kralın belirlediği gündemdeki sorunları tartışacaktı. Kral bir kez daha reddedildi.121 Özellikle Fransa’da Şubat Devrimiyle başlayan devrimci süreç Berlin’e sıçradığında Kral yeni bir anayasa kabul etmek ve iktidarı burjuvaziye bırakmak zorunda kalıyordu. Marx, Prusya burjuvazisinin devlet gücünün doruğuna, arzu ettiği bir biçimde, krallık ile girişeceği barışçıl bir pazarlık ile değil, bir devrim ile oturtulduğunu yazacaktır.122 Gerçekten de bu yolu ona bir halk hareketi açmıştı. 121 Engels, “Almanya’da Devrim ve Karşı Devrim”, s. 377-380. 122 Karl Marx, “Burjuvazi ve Karşı Devrim”, Karl Marx, Friedrich Engels, Seçme Yapıtlar, C.I. (Çev. A. Kardam vd.), Ankara, Sol Yayınları, 1976, s. 170. ss. 169-173. 51 Marx Prusya’daki Mart Devrimini 1648 İngiliz ve 1789 Fransız Devrimiyle karşılaştırır: “1648'de, burjuvazi, monarşiye karşı, feodal soyluluğa karşı, ve resmi kiliseye karşı modern soylulukla bağlaşıklık kurmuştu. 1789'da, burjuvazi, monarşiye, soyluluğa ve resmi kiliseye karşı halk ile bağlaşıklık kurmuştu… Her iki devrimde de, hareketin gerçek öncüsünü oluşturan sınıf burjuvaziydi. Proletarya ve kentlilerin burjuvaziye dahil olmayan katmanları ya henüz burjuvazininkinden ayrı çıkarlara sahip değillerdi, ya da henüz bağımsız olarak gelişmiş sınıflar ya da sınıfların alt-bölümlerini oluşturmuyorlardı…[1648 ve 1789 Devrimleri’nde] burjuvazinin bu zaferi, o sıralar, yeni toplum düzeninin zaferi, burjuva mülkiyetinin feodal mülkiyet karşısındaki, milliyetin bölgecilik karşısındaki, rekabetin lonca karşısındaki, miras taksiminin büyük evlat hakkı karşısındaki, toprak sahibinin toprağın kendi sahibi üzerinde egemenlik kurması karşısındaki, aydınlığın hurafe karşısındaki, ailenin aile adı üzerindeki, sanayinin kahramanca tembellik karşısındaki, medeni yasanın ortaçağ ayrıcalığı karşısındaki zaferiydi… Prusya'daki Mart Devriminde ise bundan eser bile yoktur. Şubat Devrimi, fiiliyatta anayasal monarşiyi, zihinlerde ise burjuva egemenliğini yıkmıştı. Prusya'daki Mart Devrimi… Bir Avrupa devrimi olmaktan çok uzak bulunan bu devrim, bir Avrupa devriminin geri bir ülkedeki cüce kalmış 52 yan etkisinden başka bir şey değildi… Prusya'daki Mart Devrimi, ulusal, Alman bile değildi; daha başlangıçta yöresel-Prusyalı idi.”123 Viyana ve Berlin’de iktidarın ele geçirilmesi sonrasında kapitalist sınıfın etkisi altında çoğunlukla kırsal nüfus tarafından seçilen üyelerle Frankfurt’ta toplanan meclis Alman Birliğini ve Parlamentosunu amaçlıyordu ama tüm Avrupa’da devrimci hareketler Haziran 1848’de itibaren bastırılmaya başlamıştı. Prusya’da liberal hareketin çökmesi, meclisin dağıtılması ve otoriter bir anayasanın kabul edilmesiyle hemen aynı süreçte liberal bir anayasayı kabul ettirmeye çalışan Frankfurt Meclisi de etkinliğini yitirdi ve kapatıldı. Marx ve Engels halk egemenliği ilkesini savunmak konusunda özellikle burjuva ve küçük burjuvaların destekledikleri Frankfurt Meclisi’nin hemen hiçbir şey yapmadığını ve Almanya’nın çeşitli bölgelerinde anayasaya destek veren halkın ayaklanmalarına kimi zaman hainliğe varacak kadar kayıtsız kaldığını belirterek eleştirmişlerdir. Devrimin yenilgiye uğradığı Prusya ve Avusturya’da yeni kurulmuş hükümetlerin karşı duruşları karşısında direnmemişlerdir. Almanya’da gerçekten bir devrim olduğunun işareti olan Frankfurt Meclisinin ve Anayasası’nın diğer Alman Devletlerinin hükümetlerine karşı savunulmasında en ön safta olan işçi sınıfı önce sanayici ve tüccar kapitalist sınıf sonrasında ise küçük burjuvazi tarafından yalnız bırakılmıştır. Prusya’da kapitalist sınıfın karşı devrimci safa geçerek daha önce müttefiki olduğu işçi sınıfını ve aslında feodal yükümlülüklerini kaldırmak göreviyle kendilerine destek veren köylülüğü feodal yükümlülüklere nasıl terk ettiğinin bir açıklaması Marx tarafından verilir: 123 Marx, “Burjuvazi ve Karşı Devrim”, s. 170. 53 “Alman burjuvazisi, o denli korkakça ve yavaşça gelişmişti ki, feodalizm ve mutlakıyeti tehdit eder duruma geldiği anda, kendisinin de proletarya ile, çıkarları ve düşünceleri proletaryanınkine yakın tüm kentli kesimler tarafından tehdit edilmekte olduğunu gördü. Ve yalnızca arkasında bir sınıfın değil, önünde de tüm Avrupa’nın düşmanca tertiplenmiş olduğunu gördü. Prusya burjuvazisi, 1789 Fransız burjuvazisi gibi, eski toplumun, monarşinin ve soyluluğun temsilcileri karşısında modern toplumun tümünü temsil eden sınıf değildi. Halka olduğu kadar krallığa da açıkça karşı, … bizzat zaten eski topluma ait olduğundan, halka ihanet etmeye ve eski toplumun saraylı temsilcileriyle uzlaşmaya ta baştan eğilimli; … halkı arkasına aldığı için değil, halk onu önüne katıp dürtüklediği için devrimin dümeninde olan; … yeni devletin üstünde aniden belirmeyip, bir yersarsıntısıyla iteklenip gelen eski devletin bir tabakası olan; … tutuculara kıyasla devrimci ve devrimcilere kıyasla tutucu olan… girişkenliği olmaksızın, kendisine inancı olmaksızın, halka inancı olmaksızın, dünya çapında tarihsel bir çağrıda bulunmaksızın kendi arzularıyla pazarlık eden… Prusya burjuvazisi işte böyleydi.”124 Alman burjuvazisinin eski devletin bir parçası ve eski topluma ait olması onların devlete karşı tutumlarına yansımıştır. Bir yandan özellikle devlete karşı İngiltere ve Fransa’daki liberal tutumla öbür tarafta geri kalmış bir toplumda reformlar konusunda devleti müttefik olarak görmek arasında ikilemde kalmışlardır. Frankfurt 124 A.g.e., s. 172-173. 54 Parlamentosu’nda anayasa üzerine düşünceleri de devlet kudretini sınırlamak üzerine değil bu gücü liberal amaçlar doğrultusunda kullanmak üzerinedir.125 Wallerstein, 1848’den sonra liberallerin asıl kaygılarının Ancien Régime’e karşı savlar geliştirmekten çıkmış olduğunu anlamamız gerektiğini ileri sürer. Artan demokrasi talebine nasıl karşı durulacağıydı asıl kaygıları.126 Bir başka yerde yine Wallerstein, 1830’dan sonra liberaller ile sosyalistler arasında mesafenin giderek arttığını belirterek 1848’in liberaller ile muhafazakârların uzlaşmasının başlangıcı olduğunu ileri sürer.127 Almanya için de bu söylenenlerin haklılığı vardır. Almanya’da eski aristokratik düzeni alaşağı etmek için küçük üreticiler ile burjuva güçleri arasında bir koalisyon oluşturulamadı. “Eşitsiz ve birleşik gelişmenin” etkileri, sanayi burjuvazisi ile küçük üreticiler arasında hatırı sayılır düzeyde bir toplumsal farklılaşma yaratmıştı. Bunun sonucu olarak burjuvazinin aşağıdan devrimden duyduğu korku, mutlakçılığa karşı devrimci maceralara girişme arzusuna baskın gelmiştir.128 Fransız Devrimi’nin güçlü bir burjuvazi yaratmasına karşın, Almanya’da yaşanan süreç parlamenter demokrasiye ve liberal kapitalizme açıkça düşmanlık besleyen “sanayi” öncesi seçkinlerle uzlaşmaya yatkın, görünüşte zayıf 125 James J. Sheehan, German Liberalism in the Nineteenth Century, Chicago, Chicago Universty Press , S. 43-70. 126 Wallerstein, Bildiğimiz Dünyanın Sonu, s. 103. 127 Bkz. Immanuel Wallerstein, Liberalizmden Sonra, (Çev.: E. Öz) , İstanbul, Metis Yyn., 1998, s. 88-89. 128 Mooers, Burjuva Avrupa’nın Kuruluşu, s. 216. 55 bir burjuvazi yaratmıştı.129 1848 başkaldırısı rejimi tehdit ettiğinde toprak aristokrasisi ile Junkerler güçlü bir muhalefet gösterebildiler.130 1848 yılındaki başarısız Alman Devrimi aynı zamanda burjuva devrimleri için iki evreyi birbirinden ayırır. En önemli örneklerini İngiliz, Amerikan ve Fransız devrimlerinin sunduğu birinci evredekiler geniş halk kitlelerini seferber edip güçlü kitle ayaklanmalarına dayanırken131, diğer evrede halk katmanları süreçlerden dışlanır. 1848 burjuva devrimi Bismarck’ın tepeden devriminin temellerini atmıştır. Bu tarihten sonra gelişecek tepeden devrim eski düzenin hakim sınıflarıyla yükselen burjuvazi arasında bir uzlaşmaya dayanır.132 3.4.1. Bismarck ve Ulusal Birlik Barrington Moore, burjuva demokratik devrimler sürecinde yaratılan özgürlüklerin liberal bir toplumun ayırıcı niteliğini yansıttığını belirtir.133 Engels, 1848 Alman Devrimi’nin yenilgisinden sonra şunları yazar: “Siyasal liberalizm, burjuvazinin rejimi, ister kralcı, ister cumhuriyetçi hükümet biçimi altında olsun, bundan böyle Almanya'da sonuna kadar olanaksızdır.”134 129 A.g.e., s. 126. 130 A.g.e., s.172. 131 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri C. I, İstanbul, Kardelen Yyn., 1992, s. 35. 132 A.g.e. , s. 36. 133 Moore, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri, s. 497-8. 134 Engels, “Almanya’da Devrim ve Karşı Devrim”, s. 462. 56 Almanların birliği konusunda en önemli adımlardan biri 9 Haziran 1815 tarihinde Viyana Kongresi’nde atılmış, Avusturya ve Prusya’nın içlerinde en güçlü olduğu 39 devletten oluşan bir konfederasyon kurulmuştu. Ancak modern bir ulusal birliği savunan liberal düşünce, karşısında en çok yine bu iki devleti görecektir. Yine de 1 Ocak 1834 yılında 25 devlet arasında gümrük duvarlarının kaldırılmasına öncülük eden Prusya ulusal birliğin de temellerine önemli bir harç koymuş oluyordu. Alman burjuvazisinin yukarıda vurgulanan iktisadi ve siyasal zayıflığına bağlı olarak burjuva nitelikli bir ulusal devletin kuruluşu gecikmiştir. Almanya’nın birliğinin sağlanması işçi sınıfının da önemli amaçlarından biriydi ve Frankfurt Meclisinin ve onun anayasasının savunulmasında işçi sınıfı cephede büyük ölçüde yalnız kalmıştır. 1848 Devrimi’nin başarısızlıkla sonuçlanması ve birlikçi hareketin dağılması sonucu statüko eski haline dönüyordu. Ocak 1871 tarihinde ulusal birliğin sağlanması Prusya öncülüğünde özellikle Avusturya, Danimarka ve Fransa’ya karşı yürütülen bir dizi askeri ve diplomatik başarının ürünüydü; ne bir halk devriminin ne de Alman burjuvazisinin çabalarının sonucuydu. Milliyet bölgecilik üzerinde zafer kazanıyordu ama henüz halka dayanan egemenliğin ayrıcalığa dayanan egemenlik üzerindeki zaferi değildi bu. 1860’larda kapitalizmin ulus-devletler sistemine girmenin bedeli, tek tek devletlerin ekonomilerini süratle dönüştürmelerini gerektiriyordu. Şayet yerli burjuvaziler bu görevi gerçekleştirmek için yeterince gelişmemiş iseler, bu durumda gerekeni yapmak başka toplumsal güçlere düşmekteydi.135 O güçleri kendisinde simgeleyen Bismarck’ın dili hiç de liberal değildir: Ulusal birliğin sağlanması “parlamento ve basın politikası ile değil, ancak 135 Mooers, Burjuva Avrupa’nın Kuruluşu, s. 129. 57 silahlı bir büyük devlet politikası ile mümkün olur... söylevler, birlikler, çoğunluk kararları ile gayeye erişemeyiz; ancak kılıç ve kanla üstesinden gelinebilecek ciddi bir mücadeleden kaçınmak imkansızdır.”136 Gerçekten 1862 yılında Prusya başbakanı olan Bismarck muhafazakar bir mutlakiyetçiydi. Alman devletleri üzerinde Prusya’nın hegemonyasını sağlamayı ve Avusturya’yı bölgeden uzaklaştırmayı dış politikasının başlıca hedefi olarak belirlemişti. 1864’te Avusturya ile birlikte Prusya, Germen Konfederasyonu olarak Danimarka’ya savaş açarken hemen iki yıl sonra Prusya Avusturya’yı karşısına alacaktır. Prusya’nın kazandığı Sadowa zaferi sonrası Kuzey Germen Konfederasyonu Prusya’nın denetiminde kuruluyordu. İç siyaset açısından ise bu birlik liberal sanayicilerin Bismarck’a desteğini sağlamış ve onları mutlakıyete ikna etmiştir. 1870 yılında bu sefer Fransa ile savaşan Prusya, Sedan Savaşı’nda da üstün gelen taraftı. Savaşın ardından Fransa’da III. Napolyon’un imparatorluğu yıkılıp 3. Cumhuriyet kuruluyor, Main Nehri’nin güneyindeki Katolik Alman Devletleri Prusya’ya katıldığında da Alman ulusal birliği sağlanıyordu: II. Reich. Birlik içerisinde Prusya diğerlerine göre ayrıcalıklı bir yere sahipti. Prusya Kralı aynı zamanda Alman İmparatoru (Kaiser), Prusya başbakanı da Alman Şansölyesi idi. Reich’e üye devletlerin prenslerinin temsil edildiği federal bir organ olarak federal konsey oluşturulmuştu ve bu haliyle demokratik bir federalizmden oldukça farklı bir niteliğe sahipti. 136 Otto Von Bismarck, Düşüncelerim ve Hatıralarım, C. II, (Çev. Nejad Akıpek), Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınevi, 1980, s. 28. 58 Süreci yöneten daha çok junkerlerin desteğini alan, hem işçi sınıfı hem de liberal burjuvaziyle mücadele yürüten Bismarck’tı. 20 Mart 1852 günü, Prusya Parlamentosu’nun (Landtag) ikinci meclisinde verdiği bir söylevde, gerçek Prusya halkının kentlerde yaşamadığını söyleyerek, junkerlerin devrimci hareket ocakları olan kentlere karşı duydukları nefreti dile getiriyordu. “Eğer büyük kentler yeniden ayaklanırsa, gerçek Prusya halkı onları yeryüzünden silmek zorunda da kalsa, onlara boyun eğdirmesini bilecektir.”137 Ama onun bu konumu işçi sınıfına karşı libarelleri, liberallere karşı işçi sınıfını kullanmaktan alıkoymadı, çünkü siyasal alanın olduğu kadar iktisadi alanın fatihi de devletti. Toplumsal ilerlemenin yeni bir modeli ortaya çıkıyordu. Poulantzas, “Almanya'daki bu ‘tepeden devrim’de, bir anlamda bu süreci yönetmiş olan Bismarck zamanında, Devlet'in işlevi kesin belirleyici olmuştur. Bu işlev oldukça önemli iktisadi görevlerde ve Almanya'da kapitalizm süreci boyunca Devlet'in düzenli müdahalelerinde kendini göstermektedir. Alman burjuvazisi, açık iktisadi işlevi kendisine zorunlu olan Devlet'e bağımlı kalmıştır” diye yazacaktır.138 Alman birliğinin sağlanması süreci kapitalizm öncesi mantıkla iç içeydi. Dış baskılar nedeniyle devletin merkezileşmesi nasıl tepeden dayatılmışsa, Alman kapitalizmi de kendi organik gelişmişlik düzeyinin çok ötesine geçmeye, dış güçlerce ve tepeden zorlandı. Devletin merkezileşmesi açısından siyasi bütünleşme sürecinin zorla tepeden dayatılması gibi devlet de kapitalist gelişmenin dışsal destekçisi durumuna geliyordu.139 137 Friedrich Engels, Anti-Dühring, (Çev. Kenan Somer), 3. Baskı, Ankara, Sol Yayınları, 1995, s. 22, Editörün notu. 138 Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, s. 24. 139 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 47. 59 Mülk sahibi sınıflar ile işçi sınıfının çelişkilerinden yararlanan Bismarck, burjuvazi ve junkerler arasındaki karşıtlıktan da yararlanarak ulusun üzerinde bir asker–polis aygıtını inşa edebilmiştir.140 İnşa edilen bu aygıt daha sonra liberaller, Katolikler ve işçi sınıfından gelen taleplere karşı devletin daha bağımsız politika belirleme ve hareket edebilme kapasitesini güçlendirecektir. Toplumun üstünde bir konuma sahip görünen asker, polis ve devlet memurlarından oluşan bu kast da devlete toplum karşısında bağımsızlık görüntüsü verecektir.141 Almanya tepeden inme burjuva devriminin klasik örneğini teşkil etmektedir. 3.4.2. Tepeden Devrim Moore “endüstri öncesi dünyadan çağdaş dünyaya geçişin başlıca üç tarihsel yol” izlediğini belirtir. Bunların ilki İngiliz, Fransız ve Amerikan toplumlarında görülen “burjuva devrimi”, ikincisi klasik örneklerini Almanya ve Japonya’da gördüğümüz “tepeden devrim” , üçüncüsü ise Rusya ve Çin örneklerinde görülen komünizm.142 İlki parlamenter demokrasi ile kapitalizmi bir araya getirirken ikincisi kapitalist olmakla birlikte, güçlü bir devrimci dürtüden yoksun olduğu ölçüde, en 140 Leon Troçki, Faşizme Karşı Mücadele, (Çev. Orhan Dilber-Orhan Koçak), İstanbul, Köz Yayınları, 1977, s. 350. 141 Friedrich Engels, Konut Sorunu, (Çev. Güneş Özdural), 2. baskı, Ankara, Sol Yayınları, 1999, s. 71-72. 142 Moore, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri, s. 21-22. 60 aşırısı faşizm olan gerici siyasal yönetim biçimlerinden geçmektedir.143 Poulantzas Alman ulusal birliğinin kurulmasını şu sözlerle değerlendirir: “Daha o zaman oluşmuş olan proletaryanın korkusu nedeniyle devrim, Bismark tarafından “tepeden” ve burjuvazinin Prusyalı büyük toprak sahipleriyle özel bir ittifakı yoluyla başarıldı. Bu toprak sahipleri, ittifak içinde uzun süre etkin bir siyasal ağırlığı korumuşlardır. Bu sürece yalnız devlet aygıtının ve kurumların özgül şekilleri ve bunların içinde devletin feodal tarzının dikkate değer bir süreklilik gösterdiği şekiller değil, Almanya’nın “ulusal birliğinin” sağlanmasındaki gecikme ve eşitsizlik de damgasını vurmuştur. Ulusal birlik demek, burjuva demokratik devrimi çerçevesinde, bir toplumsal formasyonun “iktisadi birliği” demektir; üstelik, bu iktisadi birlik, ulusal olma sıfatıyla bir dizi siyasal veri –burjuva devlet biçimi- ve ideolojik veri –burjuva siyasal ideolojisi- tarafından da belirlenir. Bütün bunlar Almanya’da büyük ölçüde eksikti.”144 Bu eksiklikler yüzünden belki Engels, toplumun giderek burjuvalaşmasına rağmen siyasal düzenin hala feodal özellikler yansıttığını belirtmiştir. Prusya devleti uzunca bir süre feodal yapıların egemen olduğu bir devlet olmak zorunda kalmıştır. Ama Bismarck döneminde burjuvaziye politik egemenliği verme işini üstlenen de aslında bu devletti: Marx ve Engels bu süreci “tepeden inme devrim” olarak 143 A.g.e. , s. 479. 144 Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, s. 39. 61 nitelerler. Engels, 2 Aralık 1851 tarihindeki Louis Bonaparte’ın yaptığı darbenin yukarıdan aşağı devrimler dönemini başlattığını ileri sürer: “Aşağıdan yukarı devrimler dönemi şimdilik sona ermişti; bunu yukardan aşağı devrimler dönemi izledi.”145 Bismarck döneminde yukardan aşağı bir devrimin sonucu olan devlet gerçekte kendini kapitalist devlet doğrultusunda içten dönüştürmüştür.146 Ancak içten dönüştürme süreci başka bir özellik daha taşır. Bu da kapitalizm öncesi toplumsal yapı ve ilişkilerin tasfiyesinin, çalışan kitlelerin bağımsız inisiyatifi dışında gerçekleştirilmesiydi. İçten dönüşümün gerekliliğini apaçık ortaya çıkaran etkenlerin biri de kuşkusuz uluslararası rekabet koşullarıdır. Sungur Savran, tepeden burjuva devrimleri evresinin eski devletin beka kaygısıyla kendi yapısına dönük radikal tedbirlerin alınması gereğini hissetmesiyle başladığına vurgu yapar.147 Siyasal düzen feodal özellikler taşısa da Bismarck öncülüğünde kurulan İmparatorluk, kapitalist yeniden üretim koşullarını güven altına almak, meşruiyet üretmek, egemen sınıfların birliğini sağlamak gibi kapitalist bir devletten beklenen görevleri yapma konusunda kendisini sınırlamamıştır.148 Aslında 145 Friedrich Engels’in Marx’ın Fransa’da Sınıf Savaşımları adlı kitabına yazdığı Giriş, Karl Marx, Fransa’da Sınıf Savaşımları, 4. Baskı, (Çev. Sevim Belli), Ankara, Sol Yayınları, 1996, 15-16. 146 Nicos Poulantzas, Siyasal İktidar ve Toplumsal Sınıflar, Birinci Kitap, (Şen Suer, L. Fevzi Topaçoğlu), İstanbul, Belge Yyn., 1992, s. 190. 147 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri C. I, s. 34. 148 David Blackbourn ve Geoff Elley, The Peculiarities of German History, Oxford, Oxford University Press, 1984, s. 141. 62 burada görülen devlet bürokrasisinin henüz yeni gelişmekte olan burjuva sınıfının toplumsal ve siyasal egemenliğini sağlamak üzere siyasal egemenliği elde tutmasıdır. Bu durum kapitalist birikim için kapitalist sınıfın devlet yönetimini doğrudan işgal etmesinden daha yararlı sonuçlar doğurabilecektir. Barrington Moore, Almanya’daki tepeden devrimin gerici olmakla birlikte kapitalist niteliğine vurgu yapmakta demokratik düşünceyi tahrip ettiğini belirtmektedir.149 Almanya ve Japonya’yı birlikte değerlendirdiği satırlarda şunları dile getirir. “Her iki örnekte de, bu siyasal programın dayandığı asıl toplumsal taban, zayıf bir konumdan başlayıp gittikçe güçlenen ticaret ve endüstri elitiyle kırsal bölgelerin geleneksel yönetici sınıflarıydı ve köylülerle endüstri işçilerinin karşısına dikilmekteydi.”150 Marx ve Engels’in Almanya’da görülen süreci “tepeden inme devrim” olarak nitelendirmeleriyle beraber siyasal yazında kapitalist sistemin tedrici olarak inşasını anlatmak üzere Gramsci’nin, tarihçi Vincenzo Cuoco’dan içeriğini biraz değiştirerek aldığı, “pasif devrim” kavramına da vurgu yapılmaktadır. Gerçekten de Gramsci 1860-61’de İtalyan ulusal birliğinin sağlanmasında önemli rol oynayan ulusal kurtuluş hareketi Risorgimento’nun Cavour liderliğindeki kanadını irdelerken bu pasif devrim kavramını kullanmıştı. Bu anlamıyla pasif devrim, toplumsal yapıda her hangi bir yıkım yaratmaksızın, ona adapte olarak ve onda yavaş ve tedrici değişikliklere giderek bir toplumsal grubun iktidara yerleşmesi olarak 149 Moore, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri, s. 503-524. 150 A.g.e., s. 365. 63 değerlendirilebilir.151 Bu bakımdan aslında köktenci dönüşümleri engellemek gibi bir işlevi de vardır. Diğer taraftan bu terim onun “mevzi savaşı” görüşüyle de ilintilidir ama bu sefer egemen sınıfların bir stratejisi olarak. Bu yönlerini ele aldığımızda kavram egemen sınıfın diğer sınıfları kendisine eklemleyebilme kapasitesi için de veriler sunar. Gramsci, pasif devrim kavramını 19. yüzyıl liberal hareketlerini ve faşizmi irdelemek için kullandığında daha geniş bir içeriğe kavuşturmuştur. Pasif devrim kavramının ilişkili olduğu bir başka kavram da bizzat kendisinin polemikselideolojik bir formül olarak bahsettiği “Sezarizm”dir.152 Bonapartizm’e ilişkin görüşlerde olduğu gibi sadece temel toplumsal sınıflar arasında bir dengenin tezahürü biçiminde açıklamaz bu kavramı. Böyle bir açıklama ona göre temel bir metot hatasıdır.153 Sezarizmi anlamak için “Temel sınıfların (değişik sosyo-ekonomik ve teknik-ekonomik türden) başat grupları ile bu gruplar tarafından yönetilen ya da bu grupların hegemonik etkisine tabi tali güçler arasındaki ilişki biçimlerini de anlamak şarttır.”154 Bu itibarla burjuva sınıfın halkla ittifak kurup kendi hegemonyası dahilinde parlamenter yapıları güçlendirebilmeleri durumunda 151 Bkz. Antonia Gramsci, Gramsci Kitabı Seçme Yazılar 1916-1935, (Yay. Haz., David Forgacs, çev. İbrahim Yıldız), Ankara, Dipnot Yayınları, 2010, s. 305. 152 Max Weber’in “karizmatik meşruiyet” açıklamalarında kullandığı “sezarizm” kavramı için bkz. Max Weber, Sosyoloji Yazıları, (Çev: Taha Parla), Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, s. 197, Marx, Louis Banaparte’ın 18. Brumaire’i kitabının ikinci Almanca baskısına yazdığı önsözde “sezarizm”kavramının antikçağ ile modern toplumda sınıf savaşımlarının maddi koşullarında esaslı bir fark olduğundan bir kenara bırakılması gerektiğini söyler. Karl Marx, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, (Çev. Ahmet Acar), İstanbul, Yorum Yayınları, 1993, s. 1011. 153 Gramsci, Gramsci Kitabı, s.338. 154 A.g.e. , s. 338. 64 Sezarizm tehdidi zayıf, burjuva sınıfın güçsüz diğer sınıflar üzerinde hegemonyasını kuramadığı, parlamenter yapıların da buna bağlı olarak zayıf kaldığı durumlarda Sezarların çıkması yani bürokratik yapıların güçlenmesi muhtemeldir. Gramsci’ye göre Sezar ilerlemeci olabilir, gerilemeci güçlerin lehine müdahalelerde bulunduğunda ise gerilemecidir.155 Marx ve Engels tepeden inme devrimleri açıklarken Bismarck ve Bonapartizm, Gramsci pasif devrimi açıklarken İtalya ve Almanya,156 Moore yine tepeden devrimleri açıklarken Almanya ve Japonya örneklerini ele almışlardı. Robert Ward ve Dankwart Rustow’un derlediği Political Modernization in Japan and Turkey adlı kitapta157 da Japonya’daki 1868 Meiji Restorasyonu ve Türk Devrimi karşılaştırması yapılmıştır. Ellen Kay Trimberger ise Batılı olmayan dünyadaki alışılmadık devrim denemelerini inceleyerek alternatif bir metodoloji ve müstakil bir yaklaşım sağlamak isteğiyle hem hükümet darbesinden hem de tabandan gelen kitle devriminden farklı olarak askeri bürokratların gerçekleştirdiği bir “tepeden inmeci devrim” modeli geliştirmeye çalışmıştır. Trimberger devrim olarak nitelediği Japonya’da 1868 Meiji Restorasyonu ve 1923’te Mustafa Kemal’in başa geçmesi arasındaki karşılaştırılabilirliği referans alarak bu modeli geliştirdiğini ileri sürer.158 155 A.g.e., s. 333-337. 156 Gramsci’nin İtalya ve Almanya örneklerine ilişkin görüşlerinin eleştirisi için bkz. Nicos Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, s. 46. 157 Robert Ward ve Dankwart Rustow (der.), Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton, Princeton Universty Press, 1964. 158 Ellen Kay Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, Japonya, Türkiye, Mısır, Peru, (Çev.: Fatih Uslu), İstanbul, Gelenek Yayıncılık, 2003, s. 15-16. 65 Trimberger tepeden inmeci devrimi tanımlayan beş karakteristik özelliği şu şekilde sıralar: 1. Siyasi gücün kanun dışı ele geçirilmesi ile iktisadi, toplumsal ve siyasi değişimin başlatılması, eski rejimin bazı en üst düzey askeri ve çoğu kez de sivil bürokratların örgütlenmesiyle ve önderliğinde gerçekleşir. 2. Bu devrimci ele geçirmede veya değişimin başlatılmasında ya çok az kitlesel katılım vardır ya da hiç yoktur. Kitlesel hareketler ve ayaklanmalar tepeden inmeci devrimden önce gelebilir ve ona eşlik edebilir. Fakat askeri bürokratlar devrimci eylemi bunlardan neredeyse tamamen bağımsız ve çoğu zaman da bu tür hareketlere karşı durarak gerçekleştirirler. 3. İktidarın kanun dışı ele geçirilmesi ve değişimin başlatılması az seviyede olmakla birlikte şiddeti, cezalandırmayı, göçü ve karşı devrimi beraberinde getirir. 4. Değişimin başlatılması, pragmatik ve muvazeneli bir tarzda ve radikal ideolojiye çok az başvurularak gerçekleştirilir. Hem üçüncü hem dördüncü özellikler bürokratik aletlerin radikal amaçlar için kontrolünün ve kullanılmasının sonucudur. 5. Tepeden inmeci devrime önderlik eden askeri bürokratlar –ihtilalde olduğunun aksine- aristokrasinin veya üst sınıfın iktisadi ve siyasi tabanını yıkarlar. Bu yıkım süreci hem tepeden inmeci hem tabandan 66 gelen devrim için esastır… Atatürk, Osmanlı İmparatorluğu’nun ileri gelenlerinin sahip olduğu siyasi temeli yıkmış olsa da, bunu iktisadi alanda kısıtlı bir bölüm içinde gerçekleştirebilmiştir.159 Trimberger, kendisinin geliştirdiği tepeden inmeci devrim kuramının Gramsci tarafından İtalya’nın 19. yüzyıldaki bütünleşmesini ve modernleşmesini betimlemek için geliştirilen pasif devrim düşüncesine benziyor olabileceğini belirtir. Ancak karşılaştırma yapabilecek kadar İtalya tarihi bilmediğini de itiraf eder.160 Türkiye’de egemenlik tartışmaları bir biçimde bazı yazarlarca modern Türkiye’nin kurucu düşüncesi olduğu kabul edilen “Kemalizm”le ilgili. Kavram her ne kadar sonraki yıllarda türetilmiş ise de yaşanılan tedrici ya da radikal dönüşüm sürecinin her safhasında o var. O değişimin anlarını, yani Gramsci’nin sözleriyle, “birbirleriyle çatışma içerisinde olan güçlerin oluştuğu, bir araya gelip kendi pozisyonlarını aldığı anı, bir etik-politik sistemin çözülüp diğerinin oluştuğu anı, bir toplumsal ilişkiler sisteminin dağılıp çöktüğü ve bir diğerinin kendini kabul ettirmeye çalıştığı anı”161 kavrayamadan egemenlik üzerine çok bir şey yazılamaz. Bu çalışmanın ilerleyen bölümleri onu anlamaya dönük. 159 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 21-22. 160 A.g.e., s. 25. 161 Gramsci, Gramsci Kitabı s. 329. 67 İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA EGEMENLİK VE SINIRLANDIRILMASI 1. ULUSTAN ÖNCE 1.1. Monarşi 1.1.1. Rejimin Niteliği Doktrinde Osmanlı sisteminin monarşik niteliği konusunda bir mutabakat olduğu söylenebilir. Ancak, sistemin teokratik, mutlak, despotik olup olmadığı tartışma konusudur. Okandan’a göre Osmanlı monarşisi teokratik bir monarşidir. Ona göre bu durum, Osmanlı monarşisini mutlak olmaktan çıkarmakta ve sınırlandırmaktadır. Çünkü İslamiyet, hem devlet işlerinin görülmesinde her şeyi kimi ilkelerle sınırlandırmakta ve belirlemekte hem de bu işlerin görülmesinde halkın istek ve iradesini önemsemekte, istişareyi önermekte ve adaletin üstünlüğünü gözetmektedir.162 Ali Fuat Başgil’e göre, Osmanlı, 1839 Gülhane Hattı Hümayunu’na dek teokratik monarşi devletidir. Ancak ona göre mutlak monarşi niteliği, devlet anlayışının dayandığı kuram olarak yoktur, bir olgu olarak vardır. Çünkü bu evrede 162 Recai Galip Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatları, İÜHF yyn. , İstanbul 1977, s.15-16. İmparatorluğun bir Anayasası vardır ve bu Anayasa “şeriat”tır. Şeriatta deyimlenen hukuk ve kuram, hükümdarın iktidarı nasıl aldığını, kişisel olarak ne gibi iktidarlara sahip olması gerektiğini ve elinde tuttuğu iktidarı nasıl kullanacağını göstermiştir. Bir Anayasanın iktidar konusunda yapacağı da bundan ibarettir. Başgil’e göre bu nedenlerle, bir olgu olarak kendisine mutlak monarşi denilen Osmanlı Devleti, hukuk ve kuram gereği bir Anayasalı devlettir. 163 Başgil’in bu yaklaşımına çeşitli eleştiriler getirilmiştir. Örneğin Bahri Savcı’ya göre modern anlamıyla Anayasalı Devlet’ten ‘siyasal iktidarın kuruluşundan itibaren sınır altına alınmasını’ anlarsak, sözü edilen evrede bir anayasa hareketi ve rejimi mevcut değildir. Bu dönemde iktidar, hanedandan gelen tek bir kişiye ait olduğu, tanrısal karakter taşıdığı ve bu nedenle, iktidarın hiçbir beşeri kurum tarafından, hiçbir beşeri yol ile sınırlanamaması, paylaşılmaması, ondan hesap istenememesi nedeniyle bu hem teokratik hem de bir mutlak monarşidir.164 Taner Timur’a göre, “mutlakıyetçi” devlet kavramı, Batıda feodalizmin çöküş süreci içinde gerçekleşen, burjuvaziler tarafından desteklenen ve kapitalizmi geliştiren bir devlet tipini ifade etmektedir. Ancak, Osmanlı merkeziyetçiliği, bu tür 163 Ali Fuat Başgil; “ Türkiye’deki Anayasa Hareketleri ve Şimdiki Anayasa”, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı, Ankara, AÜSBF Yyn., 1978, ss.3-5, s.4. 164 Bahri Savcı, Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı Sempozyumu, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı içinde, Ankara, AÜSBF Yyn., 1978, s.6. 69 bir örgütlenme biçimi değildi. Modern anlamıyla merkeziyetçilik Osmanlılarda Tanzimattan sonra ve o da bağımlılık süreci içinde gerçekleşmeye başlamıştır.165 Osmanlı monarşisi Aldıkaçtıya göre Hilafetin devralınmasıyla birlikte teokratik olarak gelişmiştir.166 Yavuz Abadan ise Başgil’in iktidarın tanrısal hukuk tarafından sınırlandırılmasına dayandırdığı yaklaşımını, Batıdaki mutlak monarşilerde de egemenin iradesinin doğal hukuk ile çevrilmiş olmasının, bunları mutlak monarşi kategorisinden çıkarmayacağı teziyle eleştirmiştir.167 Karpat’a göre, Sultan’ın iktidarı mutlaktır, ama o otoritesini sınırları temelde İslam hukukunca çizilmiş olan kurallara uygun olarak kullanmıştır. Sultan’ın mutlakıyetine rağmen, aslında sosyal ve siyasal sistem, birbirlerini dengeleyen çok sayıdaki üst düzey toplumsal grubun koalisyonuna dayanmaktadır. (Sipahiler, ayanlar, uçbeylerinin soyundan gelenler, yeniçeriler vb).168 165 Taner Timur, Osmanlı Kimliği, 5. Bası, Ankara, İmge Kitapevi Yyn. 2010, s. 126. 166 Orhan Aldıkaçtı, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yyn. 1970, s.29. 167 Yavuz Abadan, Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı Sempozyumu, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı içinde, s.7. 168 Kemal H. Karpat¸ Osmanlı Modernleşmesi, Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus, Çev.: A. Z.Durukan, Kaan Durukan, İstanbul, İmge Kitabevi Yyn., 2002, s. 36. 70 Tahsin Bekir Balta’ya göre şeriat, mutlakıyet esasına meşruiyet kazandırmak için kullanılan bir unsurdur. Nitekim devlet- birey ilişkisi örfi olarak mutlakıyetçilik üzerine kurulmuştur ve şeriat ile bağlılık bu örfi ilkelere bağlılık anlamındadır.169 Mustafa Erdoğan’a göre, Osmanlı siyasal sistemi tipik bir Ortaçağ monarşisidir ve bu anlamda çağdaşı olan Avrupa’nın mutlak monarşilerinden bir farkı yoktur. Her ikisinde de, meşruiyet hem dinden, hem de geleneksel yapıdan (hanedan, krallık) sağlanıyordu. 170 Tarık Zafer Tunaya ve Hüseyin Naili Kubalı, Osmanlı devletinin teokratik ve mutlak bir monarşi olmasına karşın bir despotizm olmadığını vurgulamaktadır. Kubalı’ya göre, despotik monarşilerde monark, hiçbir dinsel ve dünyasal, biçimsel ve pozitif kural ile bağlı değildir. Hukukun yegane kaynağı ve egemenliğin asli sahibi monarkın kendisidir. Osmanlı monarkı ise İslami bağlar ve kurallarla bağlıdır. Ancak bu durum rejimi bir mutlak monarşi olmaktan çıkarmaz. Nitekim Fransız monarşisi de kilise ile teamüli kurallarla bağlıdır.171 Lybyer’a göre Osmanlı Devleti, şeriat yasasının sınırladığı ve desteklediği bir despotizmdir. Ona göre sınırsız iktidar despotizmin ayırıcı özelliği değildir. Sınırlı olmayan bir despotizm bugüne dek varolmamıştır ve varolmayacaktır. Osmanlı 169 Tahsin Bekir Balta, Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı Sempozyumu, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100.Yılı içinde, s.8. 170 Mustafa Erdoğan, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, 2. Bası, Ankara, Liberte Yyn., 1999, s.3-7. 171 Tarık Zafer Tunaya ve Hüseyin Naili Kubalı Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı Sempozyumu, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı içinde, s.8-10. 71 sultanlarının önündeki en büyük sınırlama da, tamamen sultanın üzerinde olduğu ve onun tarafından değiştirilemeyeceği öne sürülen Şeriat yasasıdır.172 Feroz Ahmad’a göre, Osmanlı Devleti, babadan oğla kalan, doğu despotizmi ya da haraç toplayan devlet olarak betimlenebilecek bir devlettir.173 Berkes’e göre de Osmanlı rejimi ne feodal ne teokratik ne de hem feodal hem teokratiktir. Bir din devleti olarak İslam devleti ideolojisini yürütmek Osmanlı tarihinde hiç görülmemiştir. Osmanlı devlet rejimi siyasaca doğu despotizmi, dince Sünni Halifeliği geleneğidir.174 Aristo’nun eski Grekçe’de köle sahibi efendi anlamına gelen despot sözcüğünü Grekler Doğulu kavimlerdeki devletin adı olarak, ama sırf benzetme amacıyla kullanmıştır. Aydınlanma dönemi düşünürleri, despotizm terimini, bunların hukuk ve akıl devleti olmayan idarelerine uyguladıklarından bu kez de despotizm hukuk kurallarından yoksun, tüm keyifle güdülen bir rejim anlamına gelmeye başlamıştır. Ancak Berkes, despotizm kavramını Hobbes’un yaptığı tanımlamaya dayandırmaktadır. Ona göre devletin kaynağı zabt ve feth ile halk üzerinde kurulan gücün miras gibi geçer oluşu, yani devletin bir baba mülkü sayılışıdır. İslam düşünürü İbn Haldun da bu devlet biçiminin en doğru modelini ve tarihteki 172 Albert Howe Lybyer, Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı İmparatorluğunun Yönetimi (Çev. Seçkin Cılızoğlu), İstanbul, Sarmal Yyn. 2000, s.33-34. 173 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, 2. baskı, İstanbul, Kaynak Yayınları, 1999, s.32. 174 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Yay. Haz. Ahmet Kuyaş), 11. Baskı, İstanbul YKY, 2007, s. 27. 72 aşamalarını böyle tanımlamıştır. Bu modelde en önemli yan, en üstün siyasal gücün toplumdan çıkarılmış, hatta yabancılaştırılmış bir “kul” kütlesinin desteğine dayandırılmasıdır.175 Osmanlı İmparatorluğu’nun teokratik görünümü ise, büyük oranda birçok dini ve milleti içermesinden ve hukuk gibi alanları düzenlerken bu durumu gözetmesindendir. Gerçekten de, zımmi tabir edilen gayrimüslim tebaa, Müslümanlara göre kimi farklı uygulamalara tabii idi. Örneğin, Müslüman kadınlarla evlenememeleri, mahkemelerde Müslümanlarla birbirlerine tanıklık edememeleri, Müslümanlardan farklı vergilere tabi olmaları ve en önemlisi devlet hizmetlerine alınamamaları176 günümüzden bakınca ayrımcılık olarak nitelenebilecek uygulamalardır. Oysa bir dinsel rejimde resmi din dışındaki dinlere yaşam alanı tanınmaz.177 Berkes, Osmanlı düzenini teokratik bir düzen olarak tanımlamanın yanlış ve yetersiz oluşunu öncelikle Osmanlı Halife Padişahlığı rejiminde, teokratik rejimin tersine olarak, din maslahatı değil devlet maslahatının başta gelmesiyle açıklar. “Din adamları devlet maslahatının, yani devlet gerekliliklerinin görevlileridir (hukukçuları, öğretmenleri ve propagandacıları). Bunlar ruhani bir gövde, Katolik Roma Papalık devletinde olduğu gibi bir 175 A.g.e., s.25. 176 Gülnihal Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1996, s. 11 vd. 177 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 30. 73 ruhban corpus’u değildirler. En üstün bir ruhani otorite makamı da yoktur. Bu rejimde İslam dininin en üstün otoriteleri kazasker ve şeyhülislamlardır. Bunların birincisi devletin en üstün kaza (yargı) yetkesi; ikincisi en üstün ifta otoritesi yani devlet işlerinde karşılaşılan bazı sorunlarda din hukukunun yargılarının ne olacağını yorumlama otoritesidir.” 178 “Devlet maslahatı” kavramı, İslam, Osmanlı, Türk din ve siyasa geleneğinde bulunmakla birlikte, bunlar din-devlet ikilemine yer vermemiştir. “…Bu dar anlamda din-devlet ya da devlet-kilise ayrımı sorunu değil, çok daha geniş anlamda “kutsallaşmış gelenek boyunduruğundan kurtulma” sorunudur. Birincisi ikincisinin birçok görüntüsünden yalnızca biridir”.179 Berkes’e göre Osmanlı rejiminin en önemli yanı dinsellikten çok gelenekselliktir. Bu kapsamlı kavram hem din hem de hilafet padişahlığı, doğu despotizmi açılarını içine alan bir kavramdır. Birinci açıdan geleneksellik şöyle ifade edilir: düzen Tanrı tarafından olduğu gibi konmuştur; değişmez ve değiştirilmemelidir; olduğu gibi tutulursa sonsuz ömürlüdür. İkinci açıdan bu tür devleti Kanun-u kadim teorisi meşrulaştırır, yani onu Tanrı’nın koyduğu düzen yapar. Rejimin bu siyasal ilkesi dinsel ilkesiyle kaynaştırılmıştır. Böyle bir devlet, dinsel değil güçsel, siyasal, militer geleneğin ürünü olduğundan, İslam dini açısından meşru olmaktan uzaktır. Nitekim İslam düşünürleri de bu devletin kaynağının İslam dini dışında bulunduğunu kabul etmek zorunda kalmışlardır. Bu nedenle İslam din ya 178 A.g.e., s. 26. 179 A.g.e., s. 17, 19. 74 da hukukunu uygularsa onun meşru olabileceğini kabul etmişlerdir. Osmanlılarda bu “kanun-ı kadim” ilkesiyle temellendirilmiştir. Buna göre, Tanrı alemin düzenini kurmakla kalmamış, o düzeni tutmak ve sürdürmek için padişahı seçmiş, onu yeryüzünde kendinin bir gölgesi, vekili, halifesi yapmıştır. Bu bir hak olarak Osmanoğullarının geçecek bir mirastır; o bir mülk gibi tevarüs edilir. Padişahlık makamı bu inanca dayanır. Bu iki ilkenin yol açtığı bir üçüncü ilke Max Weber’in “patrimonializm” dediği yanı tanımlar. 180 Max Weber, yaptığı iktidar sınıflandırmasında Osmanlıda geleneksel iktidarın hüküm sürdüğü tespitini yapar. Bu sistemde herkes hükümdara itaat etmekle yükümlü olmakla beraber, hükümdar da gelenek ve usule bağlı kalmak zorundadır.181 Weber Osmanlı siyasal sistemini, patrimonial sistem ve sultanlık kategorisi olarak inceler. Patrimonial sistemlerin en önemli ayırt edici özelliği yönetme erkinin babadan oğla geçmesidir. Sultanlık egemenliğin tamamen hükümdarın tasarrufunda olması biçiminde ifade edilebilir..182 Weber’e göre bu iki kategori, sultanın keyfi yönetimi sonucunu doğurur; bu nedenle sultanlık, “akılcı rejim” kategorisinde yer almaz.183 Şerif Mardin de Osmanlı rejimini patrimonial bürokrasi olarak niteler.184 180 A.g.e., s. 30- 31. 181 Max Weber, Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, (Ed. G. Roth ve C. Wittich). (3 Cilt), University of California Pres, Berkeley, 1978, C.1, s. 215-16 ve C.2, s. 94243. 182 A.g.e., C.1, s. 231-32. 183 A.g.e., s. 1041. 184 Şerif Mardin, “Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk”, Makaleler-1, Türkiye'de Toplum ve Siyaset, (Der.: M. Türköne-T.Önder), İstanbul, İletişim Yyn., 5. Bası, 1995, s.208. 75 1.1.2. Hükümdarın Niteliği ve Merkez Örgütü Osmanlı devlet sistemi bir monarşiydi. Batının aksine, Osmanlı İmparatorluğunda ayrıcalık sahibi aristokrat bir sınıf, en azından başlangıçta, mevcut değildir. Tek ayrıcalıklı aile Osmanlı ailesidir; öyle ki, Osmanlı ailesi (Al-i Osman) olmaksızın bir Osmanlı İmparatorluğu olamazdı.185 Osmanlı İmparatorluğu’nda ülke, tek ayrıcalıklı aile olan Osmanlı hanedanın ortak malıdır. Hükümdar da ancak Osmanlı ailesinin bir üyesi olabilirdi. İslam geleneğinde sultanın olgun yaşta, aklı başında bir erkek olması gerekir; fakat tahta çıkışı düzenleyen bir yasa ya da töre yoktur. Eski Türk inançlarına göre, hakanın atanması Tanrı’nın elinde olduğundan, değişmez bir hanedan yasası koymak ya da tahttaki sultana eylemle meydan okumak Tanrı’nın istencine karşı çıkmaktır.186 Osmanlı’da 1. Murat’tan itibaren hükümdarın, ölen padişahın erkek evlatları arasından seçilmesi kural olarak yerleşmiştir.187 Bu kuralın “ratio”su tahta yönelik rekabetin neden olabileceği isyanları önlemekten çok, tahta geçişte padişah oğullarına imtiyazlı bir durum sağlamaktır. Nitekim bu kural hemen her yeni padişahtan önce karışıklıklar çıkmasına engel olmamıştır.188 Hangi Osmanlı şehzadesi İmparatorluk başkentini, hazine ve arşivlerini ele geçirmekte ve 185 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600) (Çev. Ruşen Sezer), 12. Bası, İstanbul, YKY, 2009, s.65. 186 A.g.e., s.65. 187 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, İstanbul, Türk Tarih Kurumu Yyn., 1941, s.495. 188 Aldıkaçtı, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, s.28. 76 yeniçerilerin, ulema, bürokrasi ve saray görevlilerinin desteğini kazanmakta başarı gösterirse, yasal sultan o olurdu. Taht için yapılan ölümcül kardeş kavgalarının sonucu, Tanrısal bir buyruk olarak görülürdü. Yenik düşen şehzadeler genellikle düşman topraklarına sığınırlardı; dolayısıyla da Osmanlı imparatorluğu sürekli iç savaş tehlikesi karşısındaydı. Bu yüzden Fatih Sultan Mehmet Kanunname-i Ali Osman ile imparatorluğun ilk günlerinden beri yaygın olan kardeş katli adetini kanunlaştırmıştır.189 17. yüzyılın ilk yıllarına kadar padişahlık, babadan oğul’a geçerken, bu tarihten sonra Senioratus yani hanedanlığın en yaşlı üyesine geçmesi kuralı benimsenmiştir. Ancak, 1876 Kanun-i Esasi’nin ilanına kadar cülusu belirleyen resmi bir kural olmamıştır.190 Osmanlı sultanı, bütün Osmanlı tebaasının hükümdarıdır. 191 Ancak sultanın yasal durumu, 1. Selim’in saltanatı döneminde köklü bir değişikliğe uğramıştır. Selim, hilafetin eski merkezi alanları olan Suriye ve Arabistan’ı İmparatorluğa katarak İslam dünyasının sınırlarında yalnızca bir gazi sultan değil, aynı zamanda Mekke ve Medine’nin hamisi ve hac yollarının koruyucusu oluyor192; böylece İslam 189 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.65. 190 A.g.e., s.67. 191 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi (Nizamı Cedid ve Tanzimat Devirleri 1789-1856), Cilt:V, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988, s.4. 192 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.63. 77 toplumlarının hükümdarı niteliğiyle tüm ruhani ve cismani iktidar Osmanlı hükümdarlarında toplanıyordu. 193 Osmanlı sultanları hep gazi sultan olarak kalmışlardır ancak gaza kavramını geliştirerek bütün İslam dünyasını himayeleri altına almışlardır. Onlar klasik öğretilerden değil, gaza ilkelerinden yola çıkarak hilafet kurumuna yeni bir anlam vermiştirler.194 Osmanlı egemenliğinin meşruiyet ilkesi İslami meşruiyetti.195 Osmanlıda egemenlik soyut değil, hükümdarın şahsına bağlıydı. Devlet hükümdarın fiziki varlığıyla temsil ve ifade olunmaktaydı.196 Bu nedenle bir sultan öldüğünde bütün görev ve yasal kurallar, yeni sultanca teyit edilene dek geçersiz sayılırdı.197 Bu durum modern egemenlik anlayışına uygun olmadığı gibi burjuva hukuk anlayışıyla da uygun değildir. Osmanlı topraklarının kapitalizmle bütünleşmesiyle mülkiyet sistemini de güvenceye alan modern bir hukukun gelişmesi ihtiyacı egemenliğin de bu nitelikte algılanmasını zorlaştıracaktır. Nasıl ki böyle bir hukuk anlayışı genelliği, sürekliliği ve soyutluğu vurguluyorsa egemenlik anlayışının da bu gereklilikleri karşılaması gerekecektir. Bu durumun diğer bir sonucu da Osmanlı hükümdarının her tür kanunu koyup istediği gibi uygulama yetkisine sahip oluşudur. Bununla birlikte 193 Karal, Osmanlı Tarih, Cilt:V, s.4. 194 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.63. 195 Timur, Osmanlı Kimliği, s.135. 196 Coşkun Üçok, Ahmet Mumcu, Gülnihal Bozkurt, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, Savaş Yyn., 1996, s.182. 197 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s. 67. 78 teorik olarak padişahın elindeki yetkileri keyfi olarak değil, kanun ve gelenekler gereğince yürütmesi gerekmektedir. Teorik olarak Padişah geleneklere ve şeriata karşı sorumludur. Osmanlı Devleti, hukuku ve sosyo-politik örgütlenmesi itibariyle ikili bir yapıya sahiptir. Bir yandan örfi kurum ve kaidelere, öte yandan şer’i kanun ve ilkelere dayanmaktadır. Fakat 16. yüzyılla 17. yüzyıl arasındaki evrim şer’i hukuk ve müesseselerin lehine olmuştur.198 Temel ve değişmez hukuk, şeriattır.199 Osmanlı sultanı şer’i hukukun düzenleme yapmadığı alanlarda, fermanlar yoluyla yasama yetkisine sahiptir. Sultanın bu şekilde oluşturduğu kurallar bütünü Örfi Hukuk olarak adlandırılır. Örfe dayalı hukuk sistemi, daha sonra yazılı kanun haline getirilmiştir. Devletin genel kanunlarının yanında, her sancak ve kazanın ekonomik ve sosyal durumuna göre özel kanunları vardı. İdarede bütün yetki hukuken hükümdarda olmakla birlikte, onu temsilen Divan’ın elinde toplanmıştı. Bu durum, daha sonra mutlak bir merkezi otoriteyi ön plana çıkaracaktır. Ortaya çıkan yeni yapı, devlete merkezi bir karakter kazandırmış, merkezin karar organı olarak da Divan-ı Hümayun ön plana çıkmıştır.200 198 Timur, Osmanlı Kimliği, s.126. 199 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.77. 200 Fatma Ürekli, “Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’dan Sonra Parlamento Denemeleri”, yordam.manas.kg/ekitap/pdf/manasdergi/sbd/sbd2/sbd-2-25.pdf, 2.5.2010. 79 Aslında yasaların şeriata uygunluğunu denetlemekle yükümlü olan Şeyhülislamın, diğer bütün yöneticiler gibi, padişahça atanıp azledilebiliyor olması, doğaldır ki Osmanlı yönetim pratiğinde, hükümdarın bu yetkiyi oldukça geniş kullanmasını mümkün kılmıştır. Başında Şeyhülislam’ın bulunduğu Ulema sınıfının en önemli işlevi de, siyasi otorite ve iktidarı, Sultanın makamını ve yaptıklarını, izlediği siyaseti ve aldığı kararları dini açıdan meşrulaştırmaktır. Örneğin Kuran’da cezası açıkça belirtilen zina suçu için Fatih Sultan Mehmet para cezası öngörmüştür.201 Osmanlı’da sultanın görevlerinin başında İslami düzeni korumak gelir. Sultan İslam kurallarına aykırı davranmamak zorundadır. Sultanın bir diğer görevi İslamiyet’i yaymak ve İslam dünyasını Dar-ül Harb’e karşı savunmaktır. Aynı şekilde Osmanlı topraklarını da İslam toprak düzenine uygun yönetmek zorundadır. Sultanın reayaya karşı görevi ise onlara karşı adil davranmaktır.202 Din Osmanlı toplumunda sadece bir ideoloji değil, aynı zamanda siyasal yapıların, hukukun, eğitimin vb. başlıca kaynak ve koruyucularından biridir.203 İslam felsefesinde, normal ve ideal toplum düzeni, dengede duran toplumdur. Tanrı toplumun bölümlerini, her birine verdiği görevlerle farklı yerle yerleştirmiştir. Tanrı’nın vekili sürünün (reaya) çobanıdır. Hayatın kanunu değişim değil nizamdır. 201 Coşkun Üçok, “Osmanlı Kanunnameleri’nde İslam Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler- III”, AÜHFD, C.:4, S. 1-4, 1947, s.52. 202 Üçok, Mumcu, Bozkurt, Türk Hukuk Tarihi, s.188. 203 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri C. 1, s.52. 80 İdeal olan değişme, evrim ya da ilerleme değil dengedir. Dengenin tecellisi de adalettir.204 Adalet Osmanlı düzeninde özel olarak vurgulanan bir olgudur. Yusuf Has Hacip’in 1069’da yazmış olduğu Kutadgu Bilig’de, sonraları Adalet Dairesi olarak adlandırılacak olan şu beyitler yer almaktadır: “Devleti denetlemek büyük bir ordu gerektirir. Orduyu beslemek büyük servet ister. Bu serveti elde etmek için halk zengin olmalı. Halkın zengin olması için yasalar adil olmalıdır. Bunlardan biri ihmal edilirse devlet yıkılır.”205 Adalet, bu bağlamda, uyrukların, iktidar temsilcilerinin kötü davranışlarına karşı, özellikle de yasadışı vergi salınmasına karşı, korunması demektir. Bu korumayı sağlamak sultanın en önemli görevidir. Bu politikanın temel amacı, son tahlilde gene hükümdarın güç ve kudretini korumak ve güçlendirmekti.206 Bu dengenin hakim yönetici sınıfla üreten ve vergi veren reaya arasındaki denge olduğu söylenebilir. Aslında bu denge söylemi, iktidara yönelik isyanları önlemeyle ve düzenli vergi gelirlerinin garanti edilmesiyle ilgili hegemonik bir söylem olmalı. 204 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 31. 205 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.72. 206 A.g.e., s.72. 81 Mahçupyan’a göre, toplumsal düzenin en üst ve alt kategorileri olan hükümdar ve reaya arasında ikili ve karşılıklı bir ilişki vardır: Reaya kendi huzur ve mutluluğu için devletin ve hükümdarın adil yönetimine; hükümdar ise, kendi güç ve meşruiyetini sağlamak için reayanın üreteceği servete muhtaçtır. Daire-i adliye adı verilen bu karşılıklı bağımlılık hali en güçlüyle en güçsüz olanın bile nasıl ayrılmaz bir bütünlük içinde algılandığını göstermesi açısından önemlidir. 207 Reayayı, Tanrı’nın buyurduğu şeriat yoluyla gütmek, İslam ümmetinin başı olarak sultanın göreviydi. Müslüman hukukçuların geliştirdiği biçimiyle hilafet kuramında hükümetin görevi İslamın ideallerini gerçekleştirmektir; iktidar kendi başına bir iktidar olmaktan çıkmıştır. Gerçek uygulamada ise, İslam devletleri, hükümeti etkin bir biçimde denetleyen bürokratların sürdürdüğü eski Ortadoğu geleneğine bağlı kalmışlardır.208 Osmanlıda sultanın kararlarını öncelikle Divan-ı Hümayun’da inceletmesi ve sonrasında kararın son sahibi olarak hareket etmesi gerekmektedir.209 Kuruluş ve yükselme devrinde, merkezi bürokrasinin en yetkili kurumu haline gelen Divan-ı Hümayun, Osmanlı idaresinin en önemli organı olmuştur.210 Osmanlı Divan-ı 207 Etyen Mahçupyan, “Osmanlı Dünyasının Zihni Temelleri Üzerine”, Doğu-Batı, S. 8, Ağustos, Eylül, Ekim, 1999, s. 41-57, s. 49. 208 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.73. 209 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.1, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yyn., 1988, s.495496. 210 Feridun Emecen., “Kuruluşundan Küçük Kaynarca’ya”, Osmanlı Devleti Tarihi (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı Armağanı), I, (Editör: E. İhsanoğlu), İstanbul, 1999, s. 158. 82 Hümayunu, temelde bir yüce mahkeme işlevi görüyor, aynı zamanda hükümet işlerine bakıyordu. Toplumsal konumu ne olursa olsun herkes Divan-ı Hümayuna doğrudan doğruya başvurabilirdi.211 Divan-ı Hümayun’un varlığı İstanbul’un fethiyle birlikte kurumsallaşmıştır. Doğal üyeleri, vezir-i azam, Kubbealtı vezirleri, nişancı, kazaskerler, defterdarlar, vezir rütbesinde ve o sırada Divanın toplandığı yerde ise kaptan-ı derya, vezir rütbesindeyse yeniçeri ağası ve toplantı mahallinde bulunduğu zamanlarda Rumeli beylerbeyidir. Divan-ı Hümayun yetkilerini hükümdardan alan ve onun adına toplanan, çalışan ve karar veren, hükümdarın iradesine bağlı bir meclistir. Divan-ı Hümayun genellikle sadrazam başkanlığında toplanır, ancak hükümdar da uygun gördüğü durumlarda bu toplantılara katılır. Ayrıca Padişahın meclis toplantılarını gizlice izleme olasılığı hep vardır ve üyelerce gözetilir. 212 Divan-ı Hümayun, örfi hukuk kuralları koyduğu için yasama, her türlü devlet işinin uygulanmasıyla ilgilendiği için yürütme, her türlü şikayeti dinlediği için bir üst denetim ve şer’i konularda hüküm verebildiği için yargı fonksiyonlarını yerine getirmektedir. Şu halde, Divan-ı Hümayun padişahın yetkilerinin açıkça kullanıldığı, merkezde padişahtan sonra en güçlü devlet organıdır.213 211 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s. 94- 96. 212 Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara 1976. 213 Aybars Pamir, İslam Hukukunda ve Osmanlı Devletinde Egemenlik Anlayışı (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2001, s.153. 83 Divan-ı Hümayun padişahın tek başına karar verme ve yönetme güçlerini kısmen de olsa sınırlandırmıştır. 19. yüzyılın büyük toplumsal, ekonomik ve siyasal değişimlerine paralel olarak tek başına karar vermekten kaçınmış ve Meşveret Meclislerinin kararlarını gözetmiştir. Meşveret Meclisi bir danışma meclisidir. İmparatorluk boyunca, 19. yüzyılın ilk çeyreğine dek varlığını gördüğümüz meşveret meclisi savaşa barışa karar vermek ya da olağanüstü durumlarda karar almak üzere hükümdarın iradesiyle toplanan olağanüstü meclislerdir. Osmanlı siyasal geleneğinde her yeni hükümdarın tahta gelişinden sonra ya da büyük bir bunalımın çözüm yollarını aramak gerektiğinde Sultan, kendisinin ya da vezir-i azamın başkanlık ettiği Meşveret Meclisini toplayabilirdi. Meşveret, Kuran ve hadisin emrettiği dini bir ödevdir. Bu divanlara şeyhülislam, kıdemli vezirler, emekli askerler ve görüşlerini özgürce söyleyebilecek başka danışmanlar çağrılabilirdi. Meşveret genellikle savaş kararlarından önce toplanırdı. Bu, bilgi edinmek ve sorumluluğu paylaşmak için gerekli bir yöntemdi. İmparatorluk boyunca, 19. yüzyılın ilk çeyreğine dek varlığını gördüğümüz Meşveret meclisinin daha itibar edilir bir kurum olarak önem kazanması ve sık sık toplanması ancak 17. yüzyıl ortalarına, yani Divan-ı Hümayûn toplantılarının seyrekleştiği ve eski önemini kaybettiği devreye rastlamaktadır.214 Bu meclis Fatih Sultan Mehmet zamanında klasik, oturmuş, olgun biçimini almış olmakla birlikte imparatorluğun başından itibaren 1830’lara dek varlığını yoğun olarak gördüğümüz bir meclistir. Hatta 3. Selim ve 2. Mahmut dönemlerinde 214 Mehmet İpşirli, , “Osmanlı Devlet teşkilatı”, Osmanlı Devleti Tarihi (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı Armağanı), I, (Editör: E. İhsanoğlu), İstanbul, 1999, s. 187-189. 84 Meşveret Meclisinin olağan ve sürekli toplanan bir meclis görünümünde olduğu söylenebilir. Meşveret Meclisinin bir mekanı ve bürokrasisi yoktur. Kararları meclis tutanağına geçirilmez. Yine 19. yüzyıla kadarki meclislerde üyeleri seçim ve azilleri hükümdarın iradesine bağlıdır. Kararların uygulanmasının koşulu da hükümdarın onayıdır. Meşveret Meclisi sürekli ve bağımsız bir kurul değildir. Devlet örgütlenişinde bir temelli varlığı yoktur. Halkın iradesinden değil, padişahın iradesinden oluşur; gene o irade ile yok olur. Devlet dendiği zaman akla yalnız hükümdar ve onun hükümeti geldiğinden, Meclis bunlar tarafından atanan, değiştirilen ve toplatılan üyelerden kurulu olup anayasal bir organ değildir. İkincisi, bu meclis halk sınıflarının seçtiği temsilcilerden değil, hükümdarın hükümetinin militer, sivil ve din direklerinin ileri gelenlerinden meydana gelir.215 Osmanlı devlet ve toplum görüşünde, devlet toplumdan gelmez. Devlet toplumun ekonomik çıkar sınıflarının çıkar gereklerine dayanmaz. Siyasal egemenlik toplumsal köklerden gelmez; toplumun üstüne Tanrı tarafından (gerçekte fetih ve güç yoluyla) dışarıdan oturtulur. Berkes’e göre, Osmanlı rejimini, Batı geleneğinden en çok ayıran, onunla en çok zıtlaşan ve çağdaşlaşma sürecinin en çapraşık işlerine yol açan özellik devlet ile toplum arasındaki ilişkinin Batı geleneğinde yaşananın tam karşıtı olan biçimde olması; yani padişahlık devletinin yöneticileri olan hizmet sınıflarının toplum sınıflarını temsil eden kişiler olmamasıdır. 216 215 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 289. 216 A.g.e., s. 31-32. 85 Oysa belirtmek gerekir ki Feodal Avrupa’da yaşanan temsil ilişkisinde, aslında gerçekten bir temsil yoktur. Aristokrasinin toprak mülkiyetinden kaynaklanan iktidarları kurullarda birebir yer alır. Bu kişilerin diğer bir ayırt edici özelliği de kamu gücünü ellerinde bulunduruyor oluşlarıdır. Bu bakımdan Osmanlı meclisleri, üyelerinin kamu gücünü elinde bulunduranlardan ibaret oluşuyla Avrupa’nın feodal dönem meclisleriyle benzeşir. Osmanlı rejimi gibi rejimlerde, hükümdar, hem asker, hem diplomat, hem idareci, hem hakim hem politikacıdır. Ayrı organların görevlerinin hepsi zirvede onun iradesine, karar verme yetkisine dayanır. Bu sistemlerde padişah, bütün güçler arasında denge kuracak bir büyük babadır.217 Ancak yönetimin teknik ve zor bir uğraş olması, doğal olarak uzmanlık gerektiren kimi görevlerin uzmanlar ve bu işle görevlendirilmiş kişilerce yürütülmesini gerekli kılar. Hükümetin asıl etkinlikleri, siyasi, adli ve mali üç ayrı bölümün ilgi alanlarındaydı. Devlet iktidarını korumak, iç güvenliği sağlamak ve ülke çıkarlarını yabancı düşmanlara karşı savunmak; politik sorunlar olarak vezirlerin sorumluluğu altında idi. İslam kamu hukukunda, hilafetin tanımlanmasında bu görevler, devletin ve hilafetin temel görevleri olarak saptanmıştır. İki kadıasker adli, defterdarlar mali yetkiyi temsil ederdi. Bunların yanı sıra Divan-ı Hümayundan çıkan buyruk ve yazışmaların kanunlara ve geleneğe uygunluğunu kontrol eden bir hükümet görevlisi sıfatıyla bir nişancı vardı. Erkan-ı Devlet diye bilinen bu dört makamı işgal eden kişiler, Divan-ı Hümayunda sultanın otorite ve iktidarını temsil ederlerdi. Bunlar 217 A.g.e., s. 114. 86 sadece sultana karşı sorumluydular ve ancak kişisel davaları söz konusuolduğunda kadı mahkemelerinde yargılanırlardı.218 Devlet içinde vezir-i azamdan bağımsız olan en büyük siyasi gücü şeyhülislamın başında bulunduğu ulema temsil ederdi. Kadı ve din görevlilerini atama ve azletme yetkisi elinde olan Anadolu ve Rumeli kadıaskerleri, İslami hukukun uygulanmasından sorumlu devlet memurlarıydı.219 1.2. Toplumsal ve Sınıfsal Yapı 1.2.1. Millet Sistemi Osmanlılar İmparatorluklarını, Müslüman Anadolu ile Hıristiyan Balkanlar’ı kendi yönetimleri altında birleştirerek kurmuşlardır. Her ne kadar devletin temel ilkesi gazanın sürekliliği idiyse de, İmparatorluk Ortodoks Kilisesi ile milyonlarca Ortodoks Hıristiyan’ın koruyucusu olarak doğmuştur. 220 Osmanlı millet sistemi tarihin sui generis bir olayıdır. Bu bir idari teşkilatlanma özgünlüğü kadar, Osmanlı toplumunun özgün kültürel ortamında 218 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s. 99. 219 A.g.e., s.102- 103. 220 A.g.e., s.13. 87 gelişen bir teşkilatlanmadır. Ne kolonyalist imparatorluklarda azınlık milletlerin durumuyla, ne de federatif yapılarla benzeştirilemez.221 Osmanlı’da milletler bir arada yaşamalarına karşın doğrudan bir etkileşim halinde değildirler. Herhangi bir Müslüman ya da Gayrimüslim kozmopolit bir bireycilik güdemez ve bağlı olduğu dini otoriteye başkaldıramazdı. Bireysel çıkışların yanında etnik özellikler de Gayrimüslim millet oluşumları içinde bastırılırdı. Ayrıca milletler arasında çatışmalar devlet tarafından önlenir ve milletler arası geçiş de istenmezdi. Levy bunu sert kimlik siyaseti ile açıklar. Böyle bir siyasette holist bir bütünlük söz konusudur ve bireyselleşme yolları kapalıdır.222 Klasik Osmanlı’da millet kavramı etnik değil, dinsel ve mezhepsel bir bağlamda kullanılmıştır. 223 Kuran’da millet, inanç dinamiklerinin belirleyiciliğinde şekillenen cemaatleri ifade ederken, 224 İslam literatürü din ve mezhep mensubiyetini vurgulamaktadır. 225 221 Ilber Ortaylı, “Osmanlı Imparatorluğu'nda Millet Nizamı”, Hamide Topçuoğlu'na Armağan, AÜHF. Yayını, Ankara 1995.ss. 85- 92, s. 92. 222 Levy, A., Les Sciences Cliniques et Les Organisations Sociales, Paris 1997, s. 145. Aktaran: A. Tayfur Erdoğdu, “Osmanlılığın Evrimi Hakkında Bir Deneme: Bir Grup (Üst Düzey Yönetici) Kimliğinden Millet Yaratma Projesine”, Doğu Batı, S. 45- II. Meşrutiyet, 100. Yıl, C. 1, ss. 1946, s. 28. 223 Bernard Lewis, İslamın Siyasal Dili, İstanbul, Rey Yayınları, 1992, s .62. 224 İsmail Yakıt, “Millet kavramı ve İslamiyet”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yyn., sayı: 225, İstanbul, 2005. ss. 58-64., s.59-60. 225 Bilal Eryılmaz,. “Osmanlı Devleti’nde Farklılıklara ve Hoşgörüye Kavramsal Bir Yaklaşım”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C: IV, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999. ss. 236-241., s.236. 88 Dar'ul İslam içinde kitab ehli olan gayrimüslim zümrelerin zımmi statüsü altında hukuk ve yükümlülükleri oluşmuştur. İslam devletinde gayrimüslimler koruma altındadır. Buna karşılık bazı vergi yükümlülükleri (tarımda haraç) altındadırlar ve kafa vergisi (cizye) öderler. İslam İmparatorluğunun daha ilk asrında haraç vermekle mükellef gayrimüslimlerin ihtida etmesiyle vergi geliri azaldığından; bir müddet sonra verginin matrahı mükellefin kendi değil, arazi olacağı biçiminde yorumlanmış ve arazi haracı olarak sınıflandırılmıştır. Cizye gibi bir baş vergisi de uygulamada Roma, Bizans, Sasani İmparatorluklarında da (capitatio, kephaletikon, gezit) adı altında devlet dini dışındaki unsurlardan alınmaktaydı. Cizye islam hukukunun esasları içinde askerlik mükellefiyetine karşılık alınmaktadır. İslam tarihinde bu tabir Osmanlı'nın son asrında yani Tanzimattan sonra kalkmış ise de, vergi gayrimüslimlerden bedel-i askeri adı altında alınmıştır.226 Gene değişik din mensuplarının ayrı kıyafet giymeleri de bu gibi yükümlülüklerdendi. Ayrıca, ata binemezler, silah taşıyamazlardı.227 Ancak kılık kıyafet ayrımı ve ayrı mahallelerde oturma gibi zorunlulukları; gayrimüslim gruplar da benimsemiştir. Gayrimüslimler için de Müslüman’la karışmama, dinini ve ananesini bu yolla devam ettirme gibi bir keyfiyet söz konusuydu.228 Millet sistemi bir bölgenin Dar'ul İslam’a katılmasından sonra buradaki gayrimüslimlerin bir ahitname, hukuk ve himaye bahşedici bir ahit ile İslam 226 Ortaylı, “Osmanlı Imparatorluğu'nda Millet Nizamı”, s. 85. 227 Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), s.2-9. 228 Ortaylı, “Osmanlı Imparatorluğu'nda Millet Nizamı”, s. 86. 89 devletinin idaresi altına girmesinden doğan bir teşkilat, bir hukuki varlıktır. Bu tarifin dışında, milletin hukuki veçhesinin farklı ve ayrıntılı yönleri vardır. Bu ahitname tek taraflı bir tasarruftur. Millet sistemi etnik ve dil aidiyetine göre değil, din ve mezhep aidiyeti esasına dayanır. Örneğin Ermeniler’in hepsi Ermeni milleti olarak değil; Gregoryen (Ermeni), Ermeni-Katolik (Katolik) ve 19. yüzyılda da Protestan olarak üç millet halinde teşkilatlanmıştı.229 Bu topluluklar, kendilerine zımmi statüsü verilerek topluma dahil edilmişlerdir. Bunun anlamı, özel bir vergi ödemelerinin karşılığında, Müslüman devletin içinde dinlerini değiştirmeye zorlanmaksızın ama ikinci sınıf tebaa olarak yaşamlarını sürdürmelerine izin verilmiş olması demektir. Zimmi cemaatler, kendi işlerinin yönetiminde bir miktar özerklikten yararlanıyorlar ve devlet temsilcileri ile olan işlerinde kendi dini önderleri tarafından temsil ediliyorlardı.230 Osmanlı klasik döneminde, gayrimüslimlerin din, can, mal, ırz ve namus dokunulmazlıkları devlet güvencesine alınmış ve topluluk liderleri tımar gibi yollarla mali olarak desteklenmiştir.231 Ancak, İslam, Türk ve Roma evrensel egemenlik geleneklerini kendi kişiliğinde birleştirdiğini iddia eden Fatihle birlikte 232 , İstanbul’un fethinin ardından, her grubun, kendi dini başkanlarının liderliği altında 229 Ortaylı, “Osmanlı Imparatorluğu'nda Millet Nizamı”, s. 87- 89. 230 Erich Jan Zürcher, Modernleşen Türiye’nin Tarihi, (Çev. Yasemin Saner), 22. Bası, İstanbul, iletişim Yyn., 2008, s.27. 231 Yusuf Oğuzoğlu,. Osmanlı Devlet Anlayışı, İstanbul, Eren Yayınları, 2000, s.147. 232 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.63. 90 örgütlenmesine imkan tanınmış233, kilise örgütlenmelerinin devlet tarafından yapılandırılmasıyla millet sistemi devlet kontrolünde işleyen bir yapıya dönüşmüştür.234 Bu şekilde örgütlenen Gayrimüslim halk devletle olan ilişkilerini bağlı bulunduğu cemaatin lideri vasıtasıyla yürütmüş, liderler de cemaatlerinin devlete karşı yapmakla yükümlü oldukları şeyleri yerine getirmelerine yardımcı olmuşlardır.235 Bu dönemde gayrimüslim cemaatler için imparatorluğun yapısı şekillendirilmiş, devlet tarafından tanınan her cemaatin ekonomik, hukuksal, dinsel, dilsel ve kültürel gelişimleri desteklenerek kimlikleri korunmuş236 Hıristiyan ve Yahudiler, zimmet ehli olarak, özel hukuk ve eğitim faaliyetlerinde devletten bağımsız hareket edebilmişlerdir. 237 Bu gelişmelerde gayrimüslimlerin devlete bağlılıklarının sağlanması düşüncesi, ekonomik amaçlar ve dış politika şartları etkili olmuştur. İstanbul’un fethinden sonra 233 Roderic H. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform (1856-1876), C. 1. (Çev. O. Akınhay). İstanbul, Papirüs Yayınları, 1997, s.24-25. 234 Nuri Adıyeke,. “Islahat Fermanı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Gayrimüslimlerin Yaşantılarına Dair”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C: IV, Ankara Yeni Türkiye Yayınları,. 1999 ss. 255-261, s. 255. 235 Mardin, “Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk” s.233. 236 Arshi Khan, “Osmanlı İmparatorluğu: Çokkültürlülüğün Doğulu Mimarı”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C: IV, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları,. 1999, ss. 229-235., s.233. 237 Cevdet Küçük,. “Osmanlı İmparatorluğu’nda “Millet Sistemi” ve Tanzimat”, Tanzimat -Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu), Ankara, Phoenix Yayınevi, 2006 ss. 375-386. s.375-77. 91 Fatih, Patrikhane’ye tanıdığı ayrıcalıklarla, Katolik Kilisesi’ne karşı İstanbul Kilisesini güçlendirmeyi ve Ortadoksları ödüllendirerek bağlılıklarını artırmayı amaçlamıştır.238 Osmanlı Devleti toplulukların yönetiminde, merkezin yetkilerini genel yönetim, güvenlik, maliye ve askerlik alanlarıyla sınırlamış, eğitim, haberleşme, sosyal güvenlik, adalet, nüfus, dini işler ve vakıf hizmetleri alanlarını cemaat örgütlenmelerine bırakmıştır. Millet örgütlerinin liderleri dinsel yetkilerinin yanında yönetsel yetkilere de sahiptiler ve bu yetkilerle devlet katında cemaatlerini temsil ediyorlardı. 239 Osmanlı Devleti, gayrimüslim cemaat liderlerinin atanmasını belli bir meblağın ödenmesi karşılığında yapıyordu. Ödenen miktar, ruhani lidere cemaat üzerinde ekonomik ve dinsel bir otorite kullanımı hakkını veriyordu. Ayrıca cemaat lideri, miktarları devletçe belirlenen yıllık ödeneği ve dinsel amaçlı vergilerin bir bölümünü devlete vermekle yükümlüydü. Yine adli otoritenin kullanımının sınırları da tespit edilmişti. Bu anlamda cemaat liderleri, devlet denetimi altında devletin kuralları çerçevesinde idari ve ekonomik alanlarda faaliyet gösteren mültezimlerin dinsel alandaki eşitleri konumundaydılar.240 Devlet iltizam yöntemini gayrimüslimlerin 238 Tekin Kurat,. “Çok Milletli Bir Ulus Olarak Osmanlı İmparatorluğu”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C: IV, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999 ss. 217-222. , s. 217-18. 239 Bilal Eryılmaz,. Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, İstanbul, Risale Yayınları, 1990 s.40-41. 240 M. Macit Kenanoğlu,. Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, İstanbul, Klasik Yayınları, 2004, s.60-66. 92 yönetimine yaygınlaştırmış olup, otonomiden, dolayısıyla çok hukuklu millet sisteminden çok “ruhani iltizam sistemi”nden söz edilebilirdi.241 Osmanlı’da asker ya da reaya olmak, millet sisteminden görece bağımsız bir durumdur. Her ne kadar merkezi yönetim Müslümanlarca işgal edilmiş olsa da, gayrimüslimler de asker denilen toplumsal sınıf içinde yer almıştır. Toplumun çoğunluğunu oluşturan reaya sınıfı içinde de elbette gayrimüslimler yer alırdı ve fakat Müslümanlardan farklı olarak cizye vergisi öderlerdi. Ortaylı bu durumu, Roma’daki civis-fides ayırımına benzetmektedir.242 Kanımca, Osmanlı’da millet sisteminin varlığını ve işleyiş biçimini Müslümanların hoşgörülerine bağlamak, durumu açıklamak için yeterle değildir. Burada imparatorluk olgusuna ve devletin o dönemde taşıdığı niteliklere değinmek gerekir. Dinsel olarak heterojen bir nüfusun bulunduğu coğrafyalarda gelişen ve yayılan Osmanlı İmparatorluğu, fethettiği bölgelerde, bugün anladığımız anlamda bir ulusdevlet davranışı sergileyemezdi. 18. yüzyıl sonlarına gelene dek modern ulus kavrayışı da “icat edilmiş” değildi. Osmanlı için önemli ve anlamlı olan, yeni topraklardan elde edilecek vergi geliriydi. Ortaylı’ya göre, içe kapalı ve cemaatleri farklı birimlere ayıran millet sistem, yazılı kültürde, bilimde ve fikir hayatında ortak bir Osmanlı kültürünün oluşma 241 Gürsoy AKÇA, “Osmanlı Millet Sisteminin Dönüşümü”, Doğu Anadolu Araştırmalar Dergisi, C.:6, S.:1, 2007, ss.57-73, s.60. 242 Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğu'nda Millet Nizamı”, s. 88. 93 ihtimalini zayıflatmıştır.243 Bu nedenle egemenliğin kaçınılmaz olarak dönüşüm sürecine girdiği 19. yüzyılda ortaya çıkan ulus bilinci, Osmanlıdaki millet sisteminin koruduğu cemaat yapılanmaları üzerinde kolaylıkla etkide bulunmuştur. Osmanlı eliti ve entelijansiyasının bulduğu “Osmanlı kimliği” de aynı nedenle devleti bu yeni ulusların kopuşundan kurtaramamıştır. Yurttaşlık eşitleyici ve evrenselleştirici bir işlev taşırken, millet sisteminin esas işlevi din farkı temelinde toplumu farklılaştırmaktır. 244 Aslında bu durum uluslaşma ve modern yurttaşlık bilincinin oluşması açısından pozitif bir etki yaratmıştır; Müslümanlar için değilse de gayrimüslim cemaatler için. Bu cemaatlerin bir kısmı daha Osmanlı tebaası iken anayasalarını yapmış ve anayasacılık tarihimizde bu şekilde yer alırken, ilk fırsatta da kendi ulus devletlerini inşa etmişlerdir. Bu nedenlerle Türkiye’de uluslaşma projesi, Müslüman halklar üzerinden yürütülmüştür. 1.2.2. Asker ve Reaya Kuruluşundan, özellikle İstanbul’un fethinden 18. yüzyıl sonlarına kadar olan devrede, Osmanlı toplumu, tüm benzer eski tip uygarlıklar gibi, az çok kast karakteri 243 İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorlugu’nda Millet”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yyn.,C. 4, s. 996 – 1001. 244 Nalan SOYARIK, The Citizen of the State and the State of the Citizen: An Analysis of The Citizenization Process in Turkey, Bilkent Üniversitesi, Yayınlanmamıs doktora tezi, Ankara, 2000, s. 54. 94 gösteren zümrelerden oluşuyordu. Osmanlı sınıfları kapitalizmin yarattığı modern sınıflar değildi. 245 Osmanlıda bu bağlamda iki sınıfın varlığından söz edilebilir. Bunlardan ilki, egemen sınıf olan Askeri sınıftır. Osmanlı deyiminde askeri mutlaka militer demek değildir; devlet hizmetindekilerin hepsini kapsar.246 Bu sınıf sultanın doğrudan doğruya hizmetinde olan herkesi, üretimle uğraşmayan tüm askeri grupları, din adamlarını ve bürokratlarla ailelerini, akrabalarını, uyruk ve kölelerini içerir.247 Berkes’e göre Bizans’ın yıkılışıyla birlikte Osmanlı topraklarında kurulan rejimin üç temel unsuru vardır: padişah, kapıkulları ve yeniçeriler, bürokrasi. 248 Rejimin temeli ve egemenliğin sahibi halife padişahtır. Osmanlı sultanları, bu mutlak otoritelerini, geniş bir bürokratik askeri örgüt yardımıyla kullanırlar. Bu örgütün üyeleri saray mensupları, devlet görevlileri ve ulemadır.249 İkinci temel unsur hükümdarın toprakları üzerindeki reayayı zapta ve devleti vergi gelirleriyle beslemeye memur tımar başkanlarıdır. Bu bağımlı hizmet sınıfına kapıkulu deniyordu. Bağımlıydılar çünkü, varlık sebepleri, gerek mali, gerekse asayiş yönünden merkezi ayakta tutmaktı. Bu kişilerin ellerindeki gücü aristokratik bir 245 Timur, Osmanlı Kimliği, s.87. 246 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 31. 247 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.75. 248 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.36. 249 Ergun Özbudun, “Türkiye'de Devlet Seçkinleri ve Demokratik Siyasi Kültür”, Türkiye'de Demokratik Siyasi Kültür, (Der.: E. Özbudun- E. Kalaycıoğlu- L. Köker), Ankara, Türk Demokrasi Vakfı Yayınları, 1995, s. 2. 95 iktidar biçimine dönüştürmemeleri için Osmanlı Devleti kimi önlemler almıştır. 15. yüzyıl kanunnamelerine göre Kanun-i Osmani’nin temel ilkesi, “reaya ve ülke sultanındır” kuralı idi. Bu nedenle hiç kimsenin, sultandan özel bir izni olmadan, toprak ve köylü üzerinde bir hakkı, ya da yetki kullanma gücü yoktu. Bu ilke, sultanın İmparatorluk’taki mutlak egemenliğini güvenceye alıyor, eyaletlerde her tür yerel beyliği ve sömürüyü ortadan kaldırıyordu. Bu ilke mutlak ve merkezi Osmanlı rejiminin temel taşıydı.250 Bu durumu sürdürebilmek için alınan önlemlerden biri de hükümdarın iradesine adanmış bir ordu yani yeniçeri kul ordusudur. Bu üç unsurdan sonuncusu ise devletin maliye ve yönetim mekanizmasını yönetecek bürokrasidir. Geleneksel Osmanlı sisteminde bugünkü anlamda asker ve ordu kavramı yoktur. Askerlik ocağı, devletin yönetici tabakasının yetiştirileceği bir folluktur. Bunlar kullardan ya da kölelerden devşirilir; fakat eğitimi sadece profesyonel askerlik eğitimi değil, elit tabaka kadrosu eğitimi olmalıdır. Savaş ve savaş sanayisine ayrılanlar kul; yönetici tabakaya yükselenler padişaha kul ve reayaya hakimdir.251 Askeri sınıfın unsurları kul statüsündedir. Ulema ise fetva verme erki nedeniyle kul statüsünde değildir ve askeri sınıf içinde bir ayrıcalık sahibidir. Ceza ve müsaderenin istisna sayıda ulemaya uygulanması bu nedenledir.252 Ulemanın nüfuzu yalnızca sultan ve merkezi yönetim üzerinde değil, halk üzerinde de çok 250 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s. 79-80. 251 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.94. 252 Üçok, Mumcu, Bozkurt, Türk Hukuk Tarihi, s. 173-178. 96 yüksektir. Nitekim halk ayaklanmaları ancak kapıkulu askerlerinin ve ulemanın işbirliğiyle başarılı olabilirdi.253 Osmanlı toplumunu, toplumun büyük çoğunluğunu oluşturan ve yönetimde hiçbir etkinliği olmayan254 sınıf reayadır. Reaya, sözcüğün en geniş anlamıyla, askeri sınıftan tamamıyla ayrı, üreten ve vergi veren tebaa idi. Daha dar bir anlamda ise, kanuni konumları kentli ve göçebelerden ayrı köylü halktı.255 Kentlerde, lonca esnafı ve tüccarlar ile sarraflar yoğunluktadır.256 Osmanlılar, yeni fethedilmiş bölgelerin halklarını, Müslüman olsun olmasın, askeri sınıf ve reaya olarak ayırdığından, ehli kitap her dinden insan bu sınıfta yer alır.257 Geleneksel Osmanlı düzeninde reaya hizmet ya da kulluk sınıflarına mensup değildir. Siyasa düzeninde yerleri yoktur. Bunları dolaylı olarak da olsa siyasa planına getirmenin ilk deneyi, halk ve millet terimlerinin çıktığı 1876 döneminde görülecektir.258 Osmanlıda sınıflar kastlaşmış bir yapı sergiliyordu. Reayanın oğlunun da reaya olması ilkesi, İmparatorluğun en temel yasal ilkelerinden biri olarak daima 253 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.105. 254 Özbudun, “Türkiye'de Devlet Seçkinleri ve Demokratik Siyasi Kültür”, s. 2. 255 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.115. 256 Sina Akşin, “Osmanlı ve Türk Toplumundaki Sınıf Yapısı Üzerine Bir Deneme”, Toplum ve Bilim, Sayı.2, Yaz 1977, s.34. 257 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.74. 258 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.40. 97 korunmuştur.259 Reaya durumundan çıkmak ve askeri sınıfa girmek için, özel ve nadiren verilen bir sultan beratı gerekirdi. Reayadan birinin askeri sınıfa girmesi için, genellikle, bu sınıfla belli bağları olması, ya sınırda ya da sultanın seferlerinde gönüllü savaşması gerekirdi. Ancak 1. Süleyman askeri sınıfa bu yolla girenlere vergi muafiyetlerini geri almıştır. Vergi ödeyicisi ve üretici olarak reayanın vazgeçilmezliği nedeniyle, reayalıktan askeriliğe geçmek devletin temel ilkelerini çiğnemek sayılırdı.260 Heterojenlik ve hiyerarşi Osmanlı anlam dünyasının ve toplumsal yapısının vazgeçilmez niteliğidir ve gücünü ataerkil zihniyetin temel taşıyıcısı olan dinden alır. Osmanlıda toplumsal yapı birbirinden seviye olarak farklı, kendi iç bütünlükleri ve kuralları olan iki ayrı birim olarak tanımlanmıştır: Devlet ve Halk. Osmanlı yönetim anlayışı devletle toplumu kesin çizgilerle birbirinden ayırmış; halkın devlete nüfuz olanaklarını titiz bir şekilde denetleyip engellemiş; ve ikisi arasında katı bir hiyerarşi yaratmıştır. Sonuç, yöneticileri insanüstü kılan bir halk kültürünün doğması ve buna koşut olarak yöneticiye mutlak anlamda itaat etmekten gocunmayan bir kültürün oluşmasıdır. 261 Mahçupyan’a göre Osmanlı diğer çağdaşları gibi ataerkil ve otoriter zihniyetlerin çerçevelediği bir anlam dünyasına sahiptir. Bu bağlam içinde ataerkillik, çoklu bir hiyerarşiye dayanan heterojen bir toplumsal yapıyı; otoriterlik 259 Kemal Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma (Çev. Dilek Özdemir), Ankara, İmge Kitabevi Yyn., 2006, s.228. 260 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.75. 261 Mahçupyan, “Osmanlı Dünyasının Zihni Temelleri Üzerine” 98 ise tek bir hiyerarşiye dayanan homojen bir yapılanmaya işaret etmektedir. Osmanlının özgünlüğü söz konusu iki zihniyeti devlet-halk ikiliği içinde uyumlu bir bütünlüğe dönüştürmesidir. Otoriter zihniyet devletle toplumu hiyerarşik bir ilişki içinde birbirinden ayırarak tanımlarken; her birini kendi içinde diğerine göre homojen özelliklerle donatmıştır. Böylece iç çeşitliliğin yarattığı karmaşıklığa rağmen göreli olarak homojen bir askeri sınıf ve reaya kategorileri içinde davranılabilmiştir. Buna karşılık ataerkil zihniyet ise yöneten ve yönetilen grupların iç farklılaşmasının meşruiyetini yaratmış, cemaat ve hiziplerin varlığını rasyonelleştirmiş, devlet-halk ayrımı ihlal edilmediği sürece her türlü farklılaşmanın yolunu açmıştır. Ataerkil sistemlerin kritik noktası sistemin öğeleri arasında var olduğuna inanılan ve titizlikle korunan dengelerdir. Osmanlı anlam dünyası ataerkilliği Sünni İslamın içinden okumuş, bu zihniyeti dinsel terimler içinde anlaşılır ve yaşanır hale getirmiş olduğu için; sistem içindeki her toplumsal kesimin, her kültürel farklılığın kendini idame ettirebilmesi neredeyse dinsel bir zorunluluk gibi algılanmıştır. Bugün hoşgörü olarak telakki edilen bu yaklaşım, insanların kendi bireysel vicdani tercihlerine dayalı olmayıp, Osmanlı evren anlayışının doğal sonucudur. Osmanlı kendi iç serbestisi olan gruplara dayanan bir toplumsal yapı oluştururken, bireylerin özgürlüğünü bu yapıların içine hapsetmiştir. Çünkü bu zihniyet altında, esas özgürlük iç dünyada aranmaktadır; dünyevi alanda ise doğal hiyerarşinin gereği olarak herkesin kendi yerine razı olması beklenmektedir. Bu ise o çok iyi bilinen kader ve tevekkül anlayışının çıkış noktasıdır. Hiyerarşi, çeşitlilik ve denge kavramları yöneten-yönetilen ilişkisini de büyük ölçüde belirlemektedir. Yöneten açısından en önemli sorumluluk bir yandan farklılıkların korunması, öte 99 yandan da farklılıkların birbirinin alanına tecavüz etmemesini sağlamaktı. Dolayısıyla Osmanlı Devleti denge kaygısını bir hukuk anlayışı haline getirmişti.262 Kanımca Mahçupyan’ın kader ve tevekkül anlayışıyla açıkladığı bu durumu, cemaatçi toplum yapısıyla açıklamak mümkündür. Bilindiği gibi cemaat toplumlarında kişiler özgür bireyler olmayıp cemaatlere ait pasif unsurlar, organlardır. Bu açıdan Osmanlı ve Avrupa’daki çağdaşlarının devrimler çağına dek benzeştikler söylenebilir. Savran’a göre geleneksel Osmanlı düzeni egemen sınıfla doğrudan üreticiler sınıfı olan reayayı karşı karşıya getiriyordu. Elbette, bu iki ana sınıfın arasında ara katmanlar vardı; egemen sınıfın kendi içinde işlev, konum ve güç açısından farklılaşmalar vardı. Köylülük içinde de gerek Müslümanlarla gayrimüslimler arasında, gerekse göçerlerle yerleşik tarımla uğraşanlar arasında varılan önemli çıkar farklılıkları sınıf mücadelelerine damgasını vuruyordu.263 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj da 17. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde askeri sınıf mensuplarının artık yekpare bir birim ve bir sınıf olarak değil, daha çok içinde farklı menfaatlerin temsil edildiği toplumun diğer herhangi bir sektörü gibi davranmakta olduklarını tespit eder.264 262 Mahçupyan, “Osmanlı Dünyasının Zihni Temelleri Üzerine”, s. 43- 47. 263 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri, s.26. 264 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası (Çev. Oktay Özel, Canan Şahin), İmge Yyn., Ankara 2000, s. 91. 100 Osmanlı İmparatorluğu’nun klasik kurumsal yapısı, az çok birbirine yakın büyüklükte toprakları elinde tutan ve merkezden atanan memurlara oransal vergi ödeyen bağımsız bir köylü kitlesinin varlığını öngörüyordu. Bu memurlar, ya vergiyi merkeze aktarırlar ya da bunun karşılığında merkeze çoğu zaman askeri -bazen de sivil- nitelikte hizmetler verirlerdi. Bu memurların temel özelliği, statülerini merkezi otorite tarafından tayin edilmiş olmaları dolayısıyla elde etmeleriydi. Aynı şekilde, ayrıcalıkları kolayca geri alınarak reaya statüsüne indirilebilirdi.265 16. yüzyıl sonları ile 17. yüzyılda daha az keskin bir hale gelen toplumsal farklılıklar Rıfa’at Ali Abou-El-Haj’a göre sınıfsal geçişkenliğin bir göstergesiydi.266 Koçi Bey, Risalesinde o dönemde gerçekleşen sınıfsal değişimlerden bahseder: Yönetici elit arasında kazancın ve yükümlülüklerin paylaşılması konusunda önceden varolan her türlü uzlaşma bozulmakta, üst sınıflara doğru bir geçişkenlik ve toplumsal statü kaybı yaşanmaktadır. Sınıflara dayalı toplumsal sistem bozulmuştur. 17. yüzyılın büyük kısmında, hatta 18.yy.ın hemen başlarında, İstanbul’daki yüksek ilmiyeye yeni katılanların yaklaşık yarısı tüccar ya da zanaatkar kökenlidir. Köylüler topraklarını terk edip kentlere göçmüş ve zanaatkar olmuşlardır. Tutunacak bir dal bulamayanlar ise değişen sosyo-ekonomik konumlarına bir çeşit direniş olarak isyana ve eşkıyalığa başvurmuştur. Bu hareketlilik manzarası klasik dönemi tanımlayan denge haliyle tam bir tezat oluşturmaktaydı. Nasihatname 265 Çağdar Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, 4. Baskı, İstanbul, İletişim Yyn., 995, s.22. 266 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s.71. 101 yazarlarının dikkatini çeken, yeni yeni kendini göstermekte olan bir diğer özellik memuriyetin para karşılığı satışıydı.267 Osmanlı toplumunun sınıfsal yapısını daha iyi anlayabilmek için kanımca tımar sistemine göz atmak gerekir. 1.2.3. Tımar Sistemi Ortadoğu devletlerinde köylüler en önemli vergi olan tahıl öşrünü nakit olarak ödeyemedikleri için, ayni olarak öderlerdi. Ortaçağ devletleri ise bu şekilde ödenen vergiyi paraya çevirme olanaklarından yoksun olduğundan, bu gelir kaynaklarını mültezimlere satardı. Böylece devlet gelir kaybeder ve askerlerin maaşlarını ödeyebilmek için gerekli parayı toplayamazdı. Bu yüzden, devletin tarım gelirlerini askerlere tımar olarak tahsis etmesi, Ortadoğunun Müslüman imparatorluklarının en eski geleneklerinden biri haline gelmiş, askerlerin maaş yerine köyde yaşayarak doğrudan doğruya bu gelirleri toplaması gerekmiştir. Başlıca gelirleri askerlere maaş olarak bırakılan bu toprak birimleri, Bizans’ta pronoia, İslam ülkelerinde ise ikta’ veya tımar diye bilinirdi.268 Bu sistem, büyük bir imparatorluk ordusunu ortaçağ ekonomisine dayanarak ayakta tutabilme kaygısından doğmuş ve İmparatorluğun eyalet yönetimiyle mali, 267 Koçi Bey Risalesinden aktaran: Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s. 72-75. 268 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.112. 102 toplumsal ve tarımsal politikalarına biçim vermiştir. Nitekim bu politikaların hemen hemen hepsi, devletin askeri ihtiyaçlarını karşılamak için geliştirilmişti.269 Tımar sistemi, temelde, eğitim ve donanımı sağlam, güçlü bir ordunun devlet bütçesine yük getirmeden varlığını ve devamlılığını sağlayan bir teşkilatlanmaya dayanıyordu. Bu ordu, özellikle kuruluş ve yükselme dönemlerinde Osmanlı devletinin en dinamik ve en az maliyetli askeri varlığını oluşturmuştur.270 Nitekim Bu sistemde sipahi, gelir kaynağı olan köyde yaşadığından, ayni olarak ödenen ürün vergisi öşrü de kolaylıkla toplayabilirdi. Böylece asker öşrü paraya çevirme sorumluluğunu da üstlenirdi.271 Bir yönetim kurumu olarak tımar sistemi, beylerbeyinden sipahiye kadar, sultanın eyaletlerdeki yürütme gücünü temsil ederdi.272 Merkezi otoritenin, genellikle savaşlarda üstün hizmet gösteren komutanlar arasından tayin ettiği tımarcı ya da sipahi, devlet adına toprağın yasal statüsünün korunmasını, doğru ve sürekli olarak ekilip biçilmesini sağlardı. Tımarcının diğer görevleri kendisine yapılan ödemeyi oluşturan vergi miktarını toplamaktı. Savaş halinde tımarlar, büyüklüklerine göre insan ve ikmal kaynağı sağlarlardı.273 Ayrıca kırsal alandaki reayanın 269 A.g.e., s.111. 270 Himmet Hülür – Gürsoy Akça, “İmparatorluktan Cumhuriyete Toplum ve Ekonominin Dönüşümü ve Merkezileşmenin Dinamikleri”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S 17, Bahar 2005, ss. 311-341, s. 315. 271 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.112. 272 A.g.e., s.121. 273 Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, s.227. 103 korunmasıyla yükümlü bir tür polis gücü oluşturdukları gibi, miri tımar topraklarına ait yasaların uygulanmasında önemli görevler üstlenirlerdi. Eyalet yönetiminin başında, sultanın eyaletteki temsilcisi olan beylerbeyi bulunurdu. Beylerbeyi sipahilerle ilgili davaları dinleyip hakemlik eder, sultanın fermanlarını uygulardı. Mısır gibi önemli eyaletlerin Beylerbeyileri vezir rütbesindeydi ve yetkilerini mutlak bir biçimde kullanabilirdi.274 Sipahiye verilen tımar, hem toprağı hem de üzerindeki köylüleri kapsardı. Ekilebilir toprak, üzerinde çalışacak emekten daha bol olduğu için 15. yüzyılda reaya bütün tarımsal girişimlerin vazgeçilmez ögesiydi. Tımar sisteminde, başlıca üretim aracı olan toprak, büyük ölçüde, miri arazi olarak devlete aittir. Osmanlı Devleti, daha önceki İslam devletleri örneğine uyarak, bütün tahıl ekilen tarım topraklarının “miri”, yani devlete ait olduğunu ilan etmiştir. Yalnız mülk ve vakıf toprakları bu kuralın dışında tutulmuştur. Tahrirde toprakların mülk ve vakıf nitelikleri sürebildiği gibi, sultanın iradesiyle gözden geçirilebilir, mülk ve vakıf nitelikleri kaldırılabilirdi.275 Devlet miri arazileri köylüye dağıtmakta, ancak çıplak mülkiyetini daima kendisinde tutmaktadır. Köylünün topraklardan elde ettikleri, belirli vergileri ödedikten sonra, tümüyle kendisine kalmaktadır. Köylüye tanıdığı yararlanma hakkı belli koşullarla çocuklarına geçtiğinden, köylüde toprağın kendisine ait olduğu 274 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.121. 275 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.113- 115. 104 duygusu uyanmakta ve köylü bu toprakları daha verimli hale getirmek için canla başla çalışmaktadır.276 Tımar sistemi ve devlet toprakları üzerinde sağladığı kontrol devlet için yalnızca önemli bir ekonomik kaynak yaratmakla kalmamış, hükümetin halkın en büyük bölümünü teşkil eden köylüleri kontrol altında tutmasını da sağlamıştır. 277 Bu sistemde köylü, elindeki araziyi bölemez, devredemez, ekip biçmekten vazgeçemez ya da öylece bırakamazdı. Hatta köylünün çocukları bile miras olarak toprak üzerinde tasarruf hakkını kazanabilmek için tapu resmi denen bir para ödemek zorundaydı 278 Tımar sistemi, devlet, sipahi ve köylünün toprak üzerinde eşzamanlı haklarının bulunduğu, parçalı bir sahiplik biçimiydi. Tımarı elinde tutan sipahinin toprak üzerinde kanunlarla tespit edilmiş denetim hakları vardı; bu niteliğiyle de kendisine “sahib-i arz” yani toprak sahibi denirdi ancak sipahinin devletten aldığı, toprağın kendisi değil, bir toprak üzerinde yaşayan halktan sabit miktarda bir devlet geliri toplama yetkisiydi. Tımarlı sipahi, ancak devletin toprak yasalarını uygulayan bir devlet görevlisi durumundaydı ve devlet ona, toprak üzerindeki denetim haklarını, gelirini güvenceye alabilmek için vermişti.279 276 Bahriye Üçok, Coşkun ÜÇOK , “Laiklik ve Türkiye'de Çağ Değişimi”, Mahmut Koloğlu’ya 70. Yaş Armağanı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yyn. Ankara- 1975, ss.271-278, s. 273. 277 Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, s.227. 278 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), s.113. 279 A.g.e., s.114-115. 105 Tımar sistemi yüzeysel olarak Ortaçağ Avrupa feodalizmine benzer; ancak ikisi arasında temel ayrılıklar vardır. Devlet tımar sistemini uygulayabilmek için, toprak üzerinde hiçbir mülkiyet hakkıyla engellenmeksizin kendi mutlak denetimini kurar.280 Ancak bu durum güçlü bir devlet idaresinin bulunduğu durağan koşullarda söz konusudur. Nitekim tımar sistemi de zaman ve koşullar değiştiğinde iltizam sistemine dönüşecek, görece özerkleşecek ve yalnızca ekonomik değil siyasal yapıyı da etkileyecektir. 1.2.4. İltizam 17. yüzyılın başlarında merkezi otoritenin sarsılması, yaşanan karışıklık ve ayaklanmalar sırasında, tımar sistemi değişime uğramış281, Anadolu'nun birçok yerinde, ileri gelen aileler devlet topraklarını kiralayarak tımar sahiplerinin yerini almış, zamanla geniş çiftliklere, askeri güce ve servete sahip olmuşlardır.282 Merkezi yönetim, artık ürünün toplanması sürecinde kontrolü kaybetmiş ve bu tımar sahiplerinin giderek ortadan kalkmasına yol açmıştır. Vergi toplama işi giderek, azledilmesi daha güç olan mültezimlerin kontrolüne geçmiştir.283 280 A.g.e., s.113. 281 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), 8. Bası, İstanbul, YKY, 2002, s.23. 282 Yücel Özkaya, Osmanlı Imparatorluğu'nda Ayanlık, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yyn., 1994, s. IX. 283 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s.42. 106 Eski tımar ve zeametlerin gelirlerinin değeri düştükçe masraf açıklarını karşılama düşüncesiyle bunların boşalanlarını, hazinenin ihtiyacı olan kesinleşmiş vergi gelirleri miktarını peşin alma düşüncesiyle, bir mukataa olarak ihale ile bu parayı verebilecek kimselere verme usulü başlamıştı. Tımar ve zeamet sistemi kaldırılmamakla birlikte, ıslah yolu ile hazine geliri bir taraftan arttırılırken bu sistemin yavaşça tasfiyesine bir adım demek olan başka bir yolla bu sistem Nizam-ı Cedit gelirlerinin mali kaynağı haline getirilecekti. Bu gelirler boşalmış mukataaları darphane yeniden satmayarak doğrudan doğruya iltizama verilmekle sağlanacaktı.284 Yeni ortaya çıkmakta olan irili ufaklı mültezimlerin çıkarları, onların vergi kaynakları üzerindeki kontrollerinin oldukça uzun bir süreye yayılması talebini doğurdu. 17. yüzyılın sonlarına doğru iltizamların kısa ve belirli bir süreliğine olmaktan çıkıp ihalede en fazla parayı öneren kişiye yaşam boyu verilmeye başlanmasıyla birlikte bazı büyük mültezimlerin taleplerini karşılamaya dönük yeni bir kurumsal çerçeve oluşturuldu.285 Yaşam boyu iltizam yani malikane kurumunu ortaya çıkaran en önemli sebep, kısa dönemli olarak atanan mültezimlerin vergi yükümlüsüne genellikle aşırı yüklenmeleri yüzünden köylünün uzun dönemli ödeme kabiliyetinin zarar görmesi ve bu durum karşısında duyulan kaygıdır. 286 Klasik tımar sisteminden ayrılış Osmanlı sistemini çürüten iki bozuluşa yol açtı. Bunlardan ilki mansıp ve mukataa verilişlerinde asla önlenemeyen yolsuzluklar, 284 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.104- 106. 285 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s.43. 286 A.g.e., s. 95. 107 diğeri kamu hizmetinde bulunma yerine kamu malını (gelirini) kişisel mülkiyet haline getirme eğilimidir. Buna daha sonra miri toprakları da kişisel mülkiyet yapma yani miri toprakların resmen özel mülke dönüştürülmesi eklendi.287 Bunun bir de reayayı sömürme yanı vardı. Nitekim mülk temlikiyle ilgili bazı belgeler yalnızca temlik edilen toprakların sınırlarını belirlemekle kalmazlar, aynı zamanda söz konusu topraklarda yaşayan köylüleri de kaydederek, onları anılan özel mülkün bir parçası haline getirirler. Diğer bir deyişle, toprağın özel mülk haline gelişiyle özgür köylüler de özgürlüklerini kaybetmekteydiler.288 Berkes klasik tımar sisteminden ayrılışın reaya ve devlet aleyhine sömürücülüğe dayanan bir sınıflaşma süreci başlattığını belirtiyor. “Bunun, batıdaki bir paralı sınıf doğuşundan farklı yanı, servet birikiminde eski üretim biçimlerini değiştirmeye, yeni üretim biçim ve ilişkilerini yaratmaya yol açması yerine, eski üretim yöntem ve ilişkilerini daha da bozuk ve güçsüz biçimleriyle tutmaya yol açmasıdır. Ayrıca iki fark daha gelişti: paralı sınıf ve hükümdar arasında bir çeşit ortaklık yaratma yerine bir çeşit düşmanlık... ikincisi kapitalist üretim sisteminin gelişmesini imkansızlaştıran tefeci ve sarraf gücünü yaratmasıdır... birincisi ile, köylü tefecilik yapan ayana bağlanır. Mukataa alanlar ödeyecekleri peşin için resmen tanınan ve kuyruklu denen sarraflardan bir kefil göstermeye mecburdu; ödemeyi yapamadığı takdirde onu bu sarraf ödeyecekti. Bu yüzden, sarraflar idare amirlerini kontrolleri altında tutarlardı.”289 287 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 104. 288 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s. 85. 289 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 105. 108 Mültezimler vergi toplama haklarıyla yarı resmi bir konum edindiler. Böylece, tarımsal artığın toplanmasına olanak sağlayan meşru bir konumun siyasi güce dönüştürülebileceği tehlikeli bir statü yaratılmış oldu. 18. yüzyıl boyunca Osmanlı toprakları iltizam hiyerarşisini denetiminde tutan ayanın gittikçe artan hakimiyeti altına girdi. Bu kişiler taşradaki merkezlerde devletin otoritesini temsil ederek tarımsal artığa el koydular. Kontrol ettikleri bölgelerde hem köylünün vergilerini topladılar, hem de ticareti ellerinde tuttular. 290 18. yüzyılın ikinci yarısında mültezimlerin reaya üzerindeki etkileri artmış, devlet bunlardan daha çok ve sık olarak yardım ister olmuştur.291 Bu yerel güçlerin, etkinliğini kaybeden merkezi otoritenin telafisi için kullanılması amacıyla ayanlık kurumu tesis edilmiştir. Ayanlar bir yandan toprak ve vergi ayrıcalıkları sayesinde, öbür yandan da yerel ayan meclislerini kullanarak servet ve nüfuzlarını artırmayı bildiler. O kadar ki artık ayan desteği olmadan vergi ve asker toplamak ve taşrada kamu düzenin sağlamak olanağı kalmamıştı. Böylece halk arasında “sikkesiz sultan” veya “küçük padişah” adıyla anılan292 bu yerel güçler taşrada padişahın gerçek “mali ve idari ajanları” (memurları) durumuna yükseldiler.293 Özkaya’nın tespitine göre ayanlık örgütünün kurulması, Anadolu'da, merkezden gönderilen memurların dışında, “enderunlu” olmayan, yerli halktan gelen bir “idareci sınıfın” ortaya çıkması 290 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s.26. 291 Özkaya, Osmanlı Imparatorluğu'nda Ayanlık, s. 125. 292 Adem Çaylak, Osmanlıda Yöneten ve Yönetilen, Bir Şerif Mardin Çözümlemesi, Ankara, Vadi Yayınları, 1998, s. 93. 293 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 24. 109 anlamını taşımaktadır.294 Devlet idaresinin zayıflığı ise, pek çok aile için cazip bir hale gelen ayanlığın bütün Anadolu'ya yayılmasına neden olmuştur.295 Böylece ayanlar, o yörenin ileri gelenleri ve halkı tarafından seçilen görevliler haline getirilmiştir.296 Ayan, şehir ekonomisini de yönetmeye girişince, nüfuzları kırsal kesimin sınırlarını aştığında, taşra merkezlerindeki ayan meclisleri Batı Avrupa’dakine benzer bir kent aristokrasisi işlevi görmeye ve bu meclisler de ekonomiyi düzenleyen iç ticaret ve lonca ruhsatlarıyla ilgili kararların yanı sıra, şehir gelirleri ve harcamalarıyla ilgili kararları da vermeye başlamıştır.297 18. yüzyılda merkezi devlet yalnız iç güvenlik değil, dışarıdan gelecek saldırılara karşı koyma konusunda da eyaletlerdeki bu güçlere bağımlı hale gelmişti ve bu yüzden yabancı güçlere karşı verdiği mücadelede, asker toplayıp ordu kurmaları bile teşvik edilen298 ayanların silahlı güçlerinin yardımını talep etmek zorunda kalmıştı.299 Ayanlık sistemi zaman içinde, sorunlara çözüm olmaktan çok bir sorun odağı haline gelmiştir. Hak ve ayrıcalıkları, güçlü ekonomik durumları ve merkezden ve ulemadan gördükleri destek sayesinde birkaç kuşak egemenliklerini sürdürebilecek 294 Özkaya, Osmanlı Imparatorluğu'nda Ayanlık, s. X. 295 A.g.e., s. 130. 296 A.g.e., s. 271. 297 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s.26. 298 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 24. 299 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s.46. 110 “yerel hanedanlar” kurdular; “taşra feodal beyleri” haline gelerek, 18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun “en güçlü sınıfı”nı, Anadolu ve Balkanların “yarı feodal taşra aristokrasisi”ni oluşturdular. Yerel yönetimler, kendilerini yerli halkın da koruyucusu olarak göstermeyi bilen bu tabakanın eline geçmiş oluyordu.300 2. DÖNÜŞÜM SİNYALLERİ 2.1. Reformlar 2.1.1. Lale Devri Osmanlı’da Batı etkisi sınırlı da olsa ilk kez Lale Devri’nde (1703- 1730) görülür. Bu dönemde ilk basım tekniğinin Osmanlı Devleti’ne girmesi, ilk kağıt ve çini fabrikalarının açılması, Osmanlı sanatının batıdan esinlenmesi ve Türk-Barok stilinin doğması gibi bazı yeniliklere rastlanmaktadır. 301 Niyazi Berkes de “çağdaşlaşma tarihinin uzun hikayesini” 1699 yılında yapılan Karlofça ve 1718 de yapılan Pasarofça Antlaşmasıyla başlatır. 1718 tarihinden sonra Osmanlı örgütlerini diriltmek yolundaki ıslahat fikri yerine Batı yöntemlerini alma yönünde ıslahat fikirlerinin filizlenmeye başladığını görürüz. “Lale devrinin yüksek yönetici tabaka açısından önemli bir özelliği, bu tabakanın din ve gaza karışımı olan eski Osmanlı ethosundan, kendine özgü zihniyetten kopmuş olmasıdır. Cevdet Paşanın İbni 300 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 24. 301 Üçok, Mumcu, Bozkurt, Türk Hukuk Tarihi, s.265. 111 Haldun’dan alarak kullandığı bir terimle söylersek, Osmanlı asabiyeti artık sönmüştür. Bu eski Osmanlı ethosunun dünyasal yanının özelliği olan askeri disiplin ve hukuksal sertlikle, onu tamamlayan dinsel yanı gazilik ve sofuluk karışımı bir püritanizm, yerlerini Lady Montague’nün fark ettiği deizme, hatta ateizme, tasavvufa hatta Bektaşiliğe, musikiye, edebiyata ve hedonizme bırakmıştır.”302 Mümtaz Turhan “kültür değişmesi”303 olgusu etrafında modernleşme hareketlerini Lale Devriyle başlatmaktadır. Turhan Lale Devri ile II. Mahmut arasındaki dönemi “serbest kültür değişmeleri” olarak tanımlar.304 Yine Berkes’in ifadesiyle o dönemde “Osmanlılık, gaza, savaş ve ahret dünyalarının dışında yeni, maddi bir dünyanın varlığı duyuluyordu. Eski dünyaya ya sufi neşesiyle ya da Bektaşi alaycılığıyla bakılıyor, gündelik dünyaya olumsuz bir bakışla bakılmıyordu. Bu özellik, ihtiyat ve duraklama karışımı bir hava içinde başlayan ciddi düzeydeki arama ve yoklama girişimlerinin uygulanışının yazgısını da belirleyecekti.”305 Karpat’a göre de bu dönemde, modernleşme yolunda Osmanlı Devleti Avrupa’yla birlikte ana toplumsal ve ekonomik şartları haiz görünüyordu. 1696-1730 arası alınan tedbirler, kapitalist ekonominin ön şartlarını yaratan birtakım pragmatik 302 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 43. 303 Mümtaz Turhan, Kültür Değişmeleri, İstanbul, Marmara Üniversitesi Yayınları, 1989, s. 9. 304 A.g.e., s. 138. 305 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 44. 112 düzenlemeler yaptığını gösteriyordu. Ancak süreç tamamlanamadı. Modernleşme çabasının bu başarısızlığı ise, üst yönetimin politikalarını alt toplumsal sınıfların ve bürokrasinin fikir ve çıkarlarına uyduramamasından kaynaklanıyordu.306 Türkdoğan’a göre de Lale Devri’nden itibaren gerçekleştirilen yenilikleri, halk katmanlarına inememiş bir üst tabaka hareketi olarak değerlendirmek mümkündür.307 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj’a göre ise henüz 17. yüzyıl ortalarında başlayan daha yapısal bir farklılaşma söz konusudur. Ona göre “17. yüzyılın ikinci yarısı ve 18. yüzyıl başlarına gelindiğinde, sarayın, sipahi sınıfının ve yeniçerilerin gücünün gerilediği açıkça kabul edilmekteydi. Sarayın kaybolmakta olan etkisi 17. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı tahtının varisinin belirlenme sürecinde ortaya çıkmaktadır. Yüzyılın ikinci yarısında, hanedanla ya da saray çevresiyle ilişkisi olmayan sosyopolitik güçlerce üç sultan tahta geçirilmiş ve ikisi tahttan indirilmiştir. Dahası, artık sultanları sultan yapan ya da sultanlıktan edenler, geçmişte olduğu gibi sipahiler ya da genellikle asker sınıf üyeleri değil, hiçbir toplumsal gruba ait olmayan güçlerdi. Hanedan daha önceden sahip olduğu gücün büyük bir kısmını kaybettiği için karizmatik liderlik modeli de anlamını yitirmişti. Onun yerine, sivil bir oligarşiye dayalı kolektif liderlik güç kazandı. 17. yy.ın ikinci yarısına gelindiğinde sultanların çoğu, eski uygulamaların sürekliliğinin göstergesi ve yeni uygulamaları meşrulaştırmada kendilerinden yararlanılan birer simgesel lider konumundaydılar. 17. yy.ın sonlarına gelindiğinde sivil grubun yönetimi ele geçirmesi süreci 306 Karpat Osmanlı Modernleşmesi, s. 69- 70. 307 Orhan Türkdoğan,. Osmanlı’dan Günümüze Türk Toplum Yapısı, İstanbul, Çamlıca Yayınları, 2002 s.199- 200. 113 tamamlanmıştır. … Sonunda “ekabir siyaseti” şeklinde isimlendirilebilecek yeni bir yönetim tarzı hakim olmuştur. Bu yeni siyasi sistemin köşe başlarını tutanlar, yüksek ilmiye sınıfından bir grubun da yardımıyla sultanların kaderini belirlemeyi, işlerine gelen şehzadeyi tahta oturtup, işbirliğine yanaşmayanları ise tahttan indirmeyi başarmışlardır.“308 Lale Devri’yle birlikte Osmanlı ülkesi sadece matbaayla değil aynı zamanda bir düşün adamı olan İbrahim Müteferrika’nın Usûlü’l Hikem fi Nizâmü’l-Ümem adlı kitabında, halk egemenliği kavramıyla da tanışmıştır. Müteferrika’nın yazıp 1731’de I. Mahmut’a sunduğu Usûl-ül Hîkem Fî Nizam-ül Ümem’in amacı, Osmanlı devlet kuruluşunun bozulmasının, Avrupa devletlerinin güçlenmelerinin nedenlerini araştırmak, kalkınmak için Osmanlı Devletinin neleri öğrenmesi ve alması gerektiğini belirtmektir. Yazar, önce üç siyasa düzenini anlatır: monarşi, aristokrasi, demokrasi. Batıda kendisinden az önce yaşamış devrimci düşünürler gibi o da sözünü ettiği demokrasi, parlamento, halk egemenliği yöntemlerinden ihtiyatla söz ettiği, yargısını sakladığı halde, üç düzen içinde demokrasiyi üstün gördüğünü saklayamamıştır. O zamanki Avrupa’da en ileri ulusların (Hollanda ve İngiltere’yi gösterir) demokratik düzende bulunan unsurlar olduğunu, bunların yasalarının Tanrı’dan gelme şeriat ilkelerine göre değil, akıl yoluyla bulunmuş felsefi ilkelere dayandığını da sözlerine ekler.309 Müteferrika’nın açtığı basımevine karşı ulema ocağından bir karşı koyma gelmediği gibi, kısa süre sonra çıkan Patrona ayaklanmasında da kitap basmaya karşı 308 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s.81, 83. 309 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.54. 114 bir istek ileri sürülmemiş, onu kapatma gibi bir olay da hiç yerde kaydedilmemiştir.310 Görüldüğü gibi bu dönemde her ne kadar kurumlarda gözle görülür bir değişiklik söz konusu değilse de, zihniyette ve kurumlara bakış açısında bir dönüşümden söz edilebilir. Bu durum 1789 Fransız Devrimi’nin de etkisiyle 3. Selim döneminden başlayarak kurumlara da sirayet edecektir. 2.1.2. 3. Selim ve Nizam-ı Cedid Zürcher “Kapitalist dünya sistemiyle bütünleşme olgusu, 18. yüzyıl sonlarında önemli ölçüde artmış ve 19. yüzyılın ilk çeyreğinde hız kazanmış, Napoleon savaşları Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa siyaseti ve diplomasisine artan şekilde katılmasına yol açmış ve milliyetçiliğin ve liberalizmin devrimci düşünceleri ilk kez Yakın Doğu’ya ulaşmıştı.”311 tespitini yaparak, Türkiye’nin modern tarihine başlangıç noktasını saptamak için, Fransız Devrimi döneminden ve devrimin neden olduğu sonuçlardan yola çıkar. Oral Sander, Fransız Devrimi’nin, Osmanlı toplumunu üç kanaldan etkilediğini ifade etmektedir: “…18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılın başlarının askeri nitelikte reformları yenilikçi askeri bürokrasiyi, aynı dönemin diplomatik reformları 310 A.g.e., s.57. 311 Zürcher, Modernleşen Türiye’nin Tarihi, s 15. Wallerstein, Osmanlı İmparatorluğu’nun kendi deyişiyle “modern dünya sistemi”ne dahil olmak için 1750’den 1850 kadar olan dönemin beklenmesi gerektiğini belirtir. Immanuel Wallerstein, Bildiğimiz Dünyanın Sonu, Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Sosyal Bilim, (Çev. Tuncay Birkan), İstanbul, Metis Yayınları, 2000, s. 45 ve 70. 115 ilerici sivil bürokrasiyi, Fransa'nın kendi çıkarları için yürüttüğü özel çabalar ise Fransızca konuşan aydın bir tabakayı yaratmıştı.”312. Nizam-ı Cedid Hareketi de, 3. Selim’in yeniçeriliği kaldırarak yeni bir ordu teşkilatı hazırlamak, ulemanın nüfuzunu kırmak ve Osmanlı Devleti’ni Avrupa’daki ilerlemelere ortak kılmak amacıyla giriştiği yenilik hareketlerine verilen bir isimdir.313 3. Selim döneminde, Tanör’e göre en önemli kazanım meşveret usulünün yeniden canlandırılıp kurumsallaştırılmasıdır. Bu şekilde kararlar devlet ileri gelenlerinin katıldığı ve padişahın başkanlık ettiği toplantılarda oluşturulmaktadır. Ona göre bu yenilik, karar almayı kişisellikten çıkardığı, danışma işini az çok kurumsallaştırdığı için ileri bir adımdır. Bu dönemde, Ayanların eskiden olduğu gibi seçimle işbaşına gelmeleri ve valilerin buna karışmaması, şehir kethüdasının halk tarafından seçilmesi ve kadıların buna karışmaması, kadı ve naiplerin usulsüz işlemlerine son verilmesi, halktan alınan vergilerin sınırlandırılması gibi başka reform kararları da alındı. Yine bu dönemde belli başlı batı başkentlerine sürekli 312 Oral Sander, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, 3. baskı, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 2004, s.172. Fransız Devrimi’nin düşünsel etkileri, Levanten kesimlere ve yabancı devletlere gazeteler yoluyla yeni toplumsal kimliklerin oluşmasına da yardımcı olmuştur. Ali Gevgilili, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1990, s. 5860. Ayrıca bkz. Server R. İskit, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, İstanbul, İstanbul Devlet Basımevi, 1939, s. 3-129. 313 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.35. 116 temsilciler gönderilmeye başlandı. Askeri alanda en önemli yenilik ise Nizam-ı Cedid ordusunun kurulmasıydı.314 Meşveret meclisinde Yusuf Paşa’nın teklifine göre: bir çeşit genel askerlik ödevi yöntemi ile vilayetlerde milis kıtaları kurulmalı; bunlar savaş zamanı gelince çağrılarak toplatılmalı; savaş yıllarında kendileri ve aileleri vergilerden muaf tutulmalı idi. Berkes’e göre milli bir ordu kurulmasına en yakın fikir buydu. İlk kez olarak devlet halka başvurmuş oluyordu.315 Ancak 3. Selim yenilikçiliği, devlet sisteminin temellerine dokunmaksızın onda düzeltmeler yapmaktan ibarettir. Bunun ötesinde ne padişah ne de dönemin ileri gelenleri Fransız Devrimi’nin demokratik ilkelerini benimser; kavrayabildikleri ölçüde de bunlara karşı çıkarlar.316 Nitekim Devrimin din karşıtı niteliğini yorumlayan Osmanlı gözlemciler bunu istisnasız sert bir şekilde eleştirmişlerdir.317 3. Selim’in reform girişimleri, askerden, ulemadan ve halktan tepki toplamış ve 3. Selim tahttan indirilmiş, böylelikle tasarlanan reformların büyük bölümü uygulanamamıştır. 314 A.g.e., s. 36- 37. 315 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 93. 316 Ahmet Rasim, Osmanlı İmparatorluğunun Reform Çabaları İçinde Batış Evreleri (Sadeleştiren: Hıfzı Velvet Velidedeoplu), İstanbul, Çağdaş Yyn., 1987, 12. Bölüm. 317 “Bernard Lewis, The Impact of The French Revulation on Turkey”, Journal of World History, 1953, 1 (1), 105-125. Aktaran, Zürcher, Modernleşen Türiye’nin Tarihi, s.50. 117 Ancak bu dönemde, batı tipi bir ordu kurma yoluna gidilmesi ve bunun için de Fransızlardan yararlanılması ilk kez batıya dönük bir asker aydın tipinin; Batıyla kurulan diplomatik temaslar da buralara gönderilen genç kadrolar yoluyla bir sivil aydın tipinin oluşmaya başlamasına neden olmuştur. Tanör’e göre bu dönemde, ulema ocağının yerini alacak yeni bir aydın tipi doğmaya başlamıştır.318 2.2. Ayanlar ve Sened-i İttifak 2.2.1. Sened-i İttifak 3. Selim’in ıslahat hareketinin başarısızlığa uğraması ve tahttan indirilmesi sonrasında yenilikçilerin dağıtılıp tutucuların yeniden iktidara gelmesi, bu duruma karşı olanların tepki vermelerine neden olmuştur. Bu kişilerden Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa ve İstanbul’dan ve dağıtılan ordudan gelen 6 kişi (Rusçuk Yaranı) öncülüğünde, yenileşme hareketlerinin devamını ve 3. Selim’in yeniden tahta çıkmasını sağlamak üzere eylemler başladı. 3. Selim öldürüldü fakat sonuçta yenilik yanlısı 2. Mahmut’un tahta, Alemdar Mustafa Paşa’nın da sadrazamlık makamına çıkarılması başarıldı. Böylece Alemdar ve Rusçuk Yaranı bir süre için merkezdeki asli siyasi güç haline geldiler.319 318 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 37- 38. 319 A.g.e., s. 41. 118 2. Mahmut'un tahta çıkışını borçlu olduğu ayanlar o dönemde iyice güçlenmişler ve devlet otoritesini ciddi biçimde tehdit eder duruma gelmiştir.320 Devlet otoritesi sadece başkent İstanbul ve çevresiyle sınırlı bir haldeydi.321 Mustafa Paşa ve Rusçuk Ayanı ülkede asayiş ve merkezi birliğin sağlanması için merkez ve taşra güçleri arasında bir uzlaşmaya gitme yolunu seçtiler. Koşullar uzlaşmayı dayatıyordu, çünkü; taşrada merkezin gücü zayıf, yerel unsurlar ( ayanlar, hanedanlar) ise güçlüydü. Ayrıca Mustafa Paşa’nın eski bir ayan olması bu uzlaşmayı mümkün kılabilecek bir avantaj gibi görünüyordu. Böylece Mustafa Paşa, ülkede merkezi birliği ve otoriteyi kurmak ve olasılıkla reformlara yeniden başlayabilmek için, ayan ve hanedanları yeniden itaat altına almak, karşılığında da bu kesme kimi güvenceler vermek amacıyla hükümetçe seçilen ayanlarla mukavele yapmaya karar verdi.322 Sened-i İttifak bir Başlangıç, Yedi Şart ve bir Zeyl’den oluşmaktadır.323 Başlangıç bölümünde Sened-i İttifak'm yapılmasına niçin ihtiyaç duyulduğu anlatılırken, devlet ileri gelenleri ile memalik hanedanları arasındaki ayrılık ve 320 Özkaya, Osmanlı Imparatorluğu'nda Ayanlık, s.169 vd. 321 Karal, Osmanlı Tarih, Cilt:V, s. 154- 155. 322 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 42. 323 Metnin aslı için bkz. Suna Kili, Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri (Sened-i İttifaktan Günümüze), 2. Bası, İatanbul, Türkiye İş Bankası Yyn., 2000, s.13-17, maddelerin açıklamaları için bkz. Sina Akşin “Sened-i İttifak ile Manga Carta’nın Karşılaştırılması”, AÜDTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.:16, S.:27, 1992, ss. 115-123 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 44-46. 119 çatışmaların devleti yıkım noktasına getirdiği açıklanmıştır. Senet, bu durumdan kurtulmak için yeniden birlik oluşturulmasını amaçlamaktadır. İlk maddeye (Şart-ı evvel) göre devletin kişiliğini temsil eden padişahın kişiliği ve otoritesi ayanların taahhüt ve güvencesi altındadır. Öyle ki, bu otoriteye yönelik bir ihanet ya da itaatsizlik ayanlarca cezalandırılacaktır. Diğer maddelerde ayanların askerlerinin devletin askeri gücü içinde yer alacağı, ayanların Hazine ve devlet gelirlerinin toplanması ve korunmasına, padişah buyruklarının yerine getirilmesine çalışacağı, buna karşı gelenlerin birlikte cezalandırılacağı, her işin padişahın mutlak vekili olan sadrazamın iznine tabi olduğu, buna karşılık, sadaret makamının suiistimal ve keyfilikten uzak duracağı, aksi taktirde, yani, ayanlardan biri suçlu olmadığı halde devlet ya da taşra vezirlerinden (valilerden) gelebilecek bir saldırıya maruz kalırsa, diğer ayanların bunu aralarında birleşerek defedebilecekleri, kendine bırakılan topraklardan başkasına el atan ayanın diğer ayanlarca cezalandırılacağı, başkentteki asker ocaklarının ayaklanmaları durumunda, bütün ayanların izin ve çağrı almadan gelerek o ocağı dağıtacakları ve bu işe kalkışanların sıradan bir kişi olmaları durumunda, onların soruşturma sonucu ayanlarca idam edileceği hükme bağlanmış; yoksulların ve reayanın korunmasının devletin varlığının temeli sayılması sebebiyle ayanlar, kendi bölgelerinde halkı vergilerle ezmemeleri konusunda uyarılmışlardır. Bunun için haksız vergilerin kaldırılması, ayanların bu konuda birbirlerini sürekli gözetim altında tutmaları ve aralarından zulüm yapan olursa onları devlete bildirmeleri öngörülmüştür. 120 Sened'in sonunda ise, Sened'de öngörülen şartların zamanla değiştirilmesini önlemek için, o tarihten sonra Sadrazam ve Şeyhülislam olacakların, makamlarına geçer geçmez Sened-i İttifak'ı imzalayarak hükümlerine uymaları kararlaştırılmıştır. Sina Akşin’in bu hükümlerden çıkardığı sonuçlar şunlardır: Ceza hukuku alanında keyfi siyaseten katl ve müsadere yerine soruşturma ve aleniyet esaslarının kabulü hukuk devleti yönünden atılmış önemli bir adım sayılabilir. Vergilerin hanedanlarla devlet adamları tarafından konması, Batıdaki demokrasi mücadelesinin temelini, yani temsil olmadan vergi konmaz ilkesini hatırlattığı gibi, Batıda olduğu gibi, parlamentoya doğru bir adım olarak yorumlanabilir. Hanedanların birbirini denetlemesi, davranışların ittifakla olması da yine bu parlamentoya gidiş olarak anlamlandırılabilir. Bu da senedin, ülke yönetimine bambaşka bir biçim veren, köktenci, anayasal bir belge olduğunu bize göstermektedir.324 Ayanlarla yapılan bu senet hükümlerinden, merkezi devletin zayıfladığı anlaşılabilir. Öyle ki, merkezin gücünü garanti altına almaya çalışırken, örneğin cezalandırma yetkisinin ayanlarla paylaşılması, onların güçlü birer iktidar odağı oluşlarının teyidi gibi görünmektedir. Her ne kadar metin ayanların ağzından kaleme alınmış olsa da Sened-i İttifak, merkezi güçler tarafından sahneye konan geçici bir uzlaşma arayışı olarak nitelenebilir.325 Sened-i İttifak, Alemdar Mustafa Paşa'nın Sened'in imzalanmasından sadece beş hafta sonra öldürülmesi üzerine değerini yitirmiştir. Aralarında bir dayanışma 324 Akşin “Sened-i İttifak ile Manga Carta’nın Karşılaştırılması”, s. 115-123. 325 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 44-49. 121 bulunmayan ayanlar Alemdar'ın ölümünden sonra kolayca çözülmüşler ve merkezi hükümet ayanların üzerine giderek onları etkisiz kılmayı başarabilmiştir.326 Bunun yanında, Sened-i İttifak'da yer alan hükümlerin uygulanmasını ve verilen sözlerin tutulup tutulmadığını denetleyecek bir mekanizmanın da doğal olarak öngörülmemiş olması, Sened'i daha en baştan “ölü doğmuş bir belge” haline getirmiştir.327 Nitekim “Sened'in daha sonraki her Sadrazam ve Şeyhülislam tarafından imzalanması” usulüne de hiç uyulmamıştır. Sened-i İttifak kimi zaman bir Osmanlı Magna Carta’sı ya da ilk meşrutiyetçilik girişimi olarak gösterilmiştir. Zürcher’e göre ilki daha doğrudur, çünkü bu belge, yurttaşların haklarının bir kanunname şeklinde derlenişi değil, gerçekten de hükümdar ve onun baronları arasındaki bir sözleşmedir. Böyle olduğu için de bu belge, belgede resmen devletin ortakları olarak tanınmış olan ayanın, İmparatorluk içindeki nüfuzunun en yüksek başarı noktasını belirlemektedir. Belge belki de tam bu sebepten padişah tarafından hiç imzalanmamıştı.328 Sened-i ittifak’ın merkezi bir devlet içinde kimi feodal hakların tanınması anlamına geldiğini söyleyebiliriz. Meseleye doğrusal, ilerlemeci bir yaklaşımla bakılacak olursa, bu belge geri bir noktadadır. Çünkü modern devlet merkezi bir 326 Halil İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hattı Hümayunu”, Belleten, Cilt 28, No. 112, Türk Tarih Kurumu, Ekim 1964, s. 603-622., s.610. 327 Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin Yyn.,1998, s.3. 328 Zürcher, Modernleşen Türiye’nin Tarihi, s.50. 122 yapıdır ve Batı’da, yani kaynağında, dağınık feodal yapılardan merkezi devletlere doğru evrilirken, Sened-i İttifak bunu tersine çevirmeye yarayan bir sözleşmedir. Üçok, bu dönemi Yeniçağ'dan Ortaçağ'a geçiş olarak analiz eder: “16. yüzyıl sonlarından başlayarak İmparatorlukta toprak rejimi gittikçe yozlaştı. Hem merkez birçok miri toprakları mülk olarak dağıttı ve böylece bunların üzerlerinde yaşayan köylüleri, yeni yeni türeyen büyük toprak sahiplerinin kiracısı veya yarıcısı durumuna düşürdü, hem de merkezdeki ayaklanmalar, İmparatorluğun ilk zamanlarındaki üstün nitelikli hükümdarların artık bulunmayışı, Avrupa'daki din savaşlarının 1648'de bitmesi üzerine Hıristiyan devletlerin Osmanlı İmparatorluğuna karşı yeniden birlikte hareket etmeleri ve Avrupa'daki çağ değişimi ile teknik ilerleme sonucu İmparatorluğun fetih döneminden, geri çekilme dönemine girmesi ile ganimet kapısının kapanması ve toplanan vergilerin gittikçe azalması sonucu merkezin gücü yavaş yavaş yitti ve merkezden biraz uzak yerlerde Ortaçağ Avrupa derebeylerine benzeyen yarı bağımsız valiler, ayan, mütegallibe ve eşraf türedi. Kısaca Avrupa Yeniçağ'dan Yakınçağa geçmeğe hazırlandığı bir dönemde Osmanlı İmparatorluğu toplumsal ve yönetsel bakımdan Yeniçağ'dan Ortaçağ'a geçmiş bulunuyordu.”329 Öte yandan Sened-i İttifak’ın, 2. Mahmut’un merkezi devleti yeniden inşa etmek adına giriştiği taktiksel bir girişim olarak değerlendirilmesi mümkündür. Nitekim Mahmut ilk fırsatta ayanları safdışı bırakmış ve güçlü bir merkezi yönetim oluşturmanın adımlarını atmıştır. 329 Üçok- Üçok , “Laiklik ve Türkiye'de Çağ Değişimi”, s. 274. 123 2.2.2. 2. Mahmut Reformları Osmanlı Hanedanı'nın hakim olduğu mutlak-monarşi tarzı idare şekli, ilk kez II. Mahmut döneminde (1808-l839), merkezi idare teşkilatında, Batı tarzında yeni bir bürokrasi ve idare yaratılması için girişilen düzenlemelerle değişime uğramıştır. Eski makamların çoğu kaldırılmış, yerine yenileri ihdas edilmiştir, bir kısmının da isimi değiştirilmiş veya yeniden düzenlenmiştir. Devletin merkezi idare teşkilatının yeniden organizasyonu anlamına gelen bu düzenlemeler, klasik Osmanlı devlet ve idare anlayışından uzaklaşılırken, Batı tarzı devlet ve idare anlayışına yaklaşmanın ilk örneği ve tecrübesini teşkil etmektedir. Bu bağlamda, devlet yalnızca vergi toplayan, asker besleyen ve adalet dağıtan idare mekanizması olmaktan çıkmış, eskiden faaliyet sahası dışında olan, eğitim, sağlık, ekonomi ve bayındırlık işleri ile de ilgilenmeye başlamıştır. Bütün bu düzenlemeler, o döneme kadar askeri alana sınırlı tutulan Batılılaşma çabalarının, merkezi idareyi içine alacak şekilde genişletilmesinin de bir göstergesidir.330 2. Mahmut, 1826 tarihinde yenilik hareketlerinin en büyük düşmanı olan Yeniçeri Ocağı'nı kaldırarak, yerine Asâkir-i Mansure-i Muhammediye adı verilen orduyu kurmuş; kıyafet, adliye, nüfus, posta, pasaport, karantina gibi alanlarda düzenlemeler yapmış, eğitim kurumları ve halkın dini inançlarına karşı eşitlik 330 Fatma Acun, “Osmanlı'dan Türkiye Cumhuriyeti'ne: Değişme ve Süreklilik”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Osmanlı Devletinin Kuruluşunun 700. Yılı Özel Sayısı, Ekim 1999, ss. 155-167, s.159. 124 konusunda kimi faaliyetler içerisinde bulunmuş, Takvim-i Vekayi isimli ilk resmi gazete bu dönemde çıkarılmıştır. 331 Bu dönemde 3. Selim zamanına kadar uygulanan Meşveret Meclisinden farklı nitelikte üç meclis kurulmuştur. Bunların eski Meşveret Meclisinden farkı, süreli devlet organı olarak kurulmaları; az çok belirlenmiş ayrı görevleri bulunması; bunların, idare, adliye, eğitim ve ordu alanlarında uygulanacak yeni kurallar koyma yetkisi altında olmak şartıyla çalışacak bir hukuk devleti mekanizmasının kurulmasına doğru birer adım olmalarıdır.332 Bu üç meclis, Hükümet Şurası (Dar-ı Şurayı Bab-ı Ali) Adliye İşleri Yüksek Kurulu (Meclis-i Valayı Ahkam-ı Adliye) ve Askeri Şura Dairesidir (Dar-ı Şura-yı Askeri). Bunların birincisi merkezi hükümet organı ile, ikincisi adalet organları ile, üçüncüsü ordu ile ilgili yeni kurallar koyacak meclisler olarak kurulmuştur. Bu meclislerin çalışmaların amacı yeni Nizamat-ı Esasiyye hazırlamaktır. Bu terimin Tanzimat’ta da kullanılmaya devam ettiğini, nihayet 1876’da onunla birlikte başka bir terimin, Kanun-u Esasi teriminin kullanılmaya başladığını, sonunda onun yerini aldığını göreceğiz.333 2. Mahmut Meclis-i Valayı Ahkam-ı Adliye’yi, reformların özgür bir tartışma ortamında tartışılıp, taslaklarının hazırlanması ve uygulanmasının 331 Mahmut Goloğlu, Demokrasiye Geçiş 1946-1950, İstanbul, Kaynak Yyn., 1982, s. 13; Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, 3.Bası, İzmir, Ege Üniversitesi Edebiyet Fakültesi Yyn., 1987, s.24, Reformların detaylı açıklamaları için bkz. İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 26. Bası, İstanbul, Timaş yyn., 2008, s. 39-66. 332 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.173. 333 A.g.e., s.174. 125 takibiyle görevlendirdi. Tanzimatın hazırlanmasında ve korunup uygulanmasında en önemli organ olan bu meclistir.334 Berkes 1830’lardaki II. Mahmut’u, mutlakıyetçi monarşi yönelimi geleneğe en yakın biçim olduğundan, aydın monark olarak nitelemektedir. Bunu gösteren özellikler şunlar olmuştur: “a) Hükümdarın mutlak yetki hakkı devam ediyor; (b) Yönetilenler reaya olmaktan çıkıyor, tebaa ya da halk oluyor; (c) Kapıkulluğu kalkıyor, onun yerine sınıf, ırk, din farkları gözetilmeden devşirilen bir sivil bürokrasi gelişiyor; (d) Kapıkulu ordusu yerine farklı şekilde devşirilecek bir militer örgüt kurulmasına doğru gidiliyor; (e) Sivil bürokrasi ve ordunun başında bulunanlarla ulemadan seçilen kişilerden oluşan en üst yetkili, kanun yapma görevlisi Sürekli Meclisler kuruluyor.”335 2. Mahmut döneminde kurumsal reformların amacı, merkezin, vilayetlerde önde giden kişiler, başkentte ise yeniçeriler tarafından zayıflatılan otoritesini yeniden sağlamak ve aynı zamanda, resmi görevliler sınıfının onları kendi dalkavukları olarak 334 Musa Çadırcı, “Tanzimat Döneminde Türkiye’de Yönetim”, Belleten, Cilt LII, S.203, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988, ss.601-626, s. 605-620. 335 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 171. 126 gören sultan karşısındaki özerkliğini artırmaktı. Tek başına iktidar sahibi olan yeniçeri ağasının yerini sadece başkomutanın ve savaş bakanının verdiği görevleri yerine getiren serasker aldı. Ulema, dini vakıflar ellerinden alındığında ve devletin maaşlı memurları haline getirildiklerinde mali bağımsızlıklarını kaybettiler. Ulemanın başı olan başmüftü ya da şeyhülislama Bab-ı Meşihat denilen ayrı bir makam verildi ve bundan sonra sadece tavsiye ve danışma niteliğinde işler yaptı. Sultan’ın ev halkına mensup olan öteki görevliler, bakanlık benzeri bir mertebeye yükseltildiler ya da zamanla bakan durumuna geldiler; örneğin, içişleri, dışişleri ve maliye bakanı oldular. Nihayet 1838’de sadrazama başvekil ya da başbakan unvanı verildi. Bu son yenilikler, sultan’ın iktidarının kolayca kırılamayacağını gösterecek şekilde, onun kaprislerine göre değiştirilip düzenleniyor olsa da, yapılan reformlar, bakanlardan oluşan hükümetin ve gerçek bürokrasinin doğuşunu belirledi. Bu değişikliklerin en önemli sonucu, yeni bir bürokratlar sınıfının yaratılmasıydı. Sultan’a ve Osmanlı Hanedanı’na sadık olmaya devam eden bu sınıfın üyeleri, artık ifadesini sadece Sultan’ın kişiliğinde bulmayan devlete daha büyük bir sadakatle bağlıydılar. Tanzimat olarak bilinen yeni bir reform ve yeni yeniden örgütlenme programını başlatan bu yeni devlet görevlileri, ülkeye batılı fikirleri getirdiler ve Avrupa’yı kendileri için bir model ve esin kaynağı olarak gördüler. Onlar modern Avrupa’nın gerçekleştirdiği başarıların temelinde özel mülkiyetin kutsallığı ve Sultan’ın o zamana kadar mutlak olan otoritesinin anayasayla sınırlanması gibi iki ilkenin bulunduğunu anlamışlardı.336 336 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s.37. 127 Ahmad’a göre devletin toplumsal bir temelden yoksun olması ve 19. yüzyılda yeni Babıâli bürokratlarının böyle bir temel yaratma girişiminde bulunmaları, modern Türkiye’yi anlamak için bir anahtar olabilir. Bu bürokratlar, toprak sahiplerini beslemeye ve bu tabakayı devletin temellerini oluşturmak için kullanmaya karar verdiler. Osmanlı ekonomisinin bütün dengelerinde ticaret ve endüstrinin taşıdığı öneme rağmen, toprak, devletin gelirlerinin önemli bir kısmını sağladığı için ana faktör olmaya devam etti. Ayrıca toprak, ekonominin hala büyük çapta Müslüman ve Türklerin elinde olan, kapitülasyonlardan ya da yabancılara ve onların Osmanlı İmparatorluğu’nda ikamet eden yerli müşterilerine sağlanan ayrıcalıklardan etkilenmeyen ve bu nedenle de potansiyel olarak siyasal iktidarın güvenilir kaynağı olan yegane bölümüydü.337 Tanzimatın ilanına kadar bunların hiç biri tümüyle gerçekleştirilmiş değildir; Tanzimat, hükümdarın yetkilerini kısma gibi bir değişiklikle böyle bir rejimin uzantısıdır. Kimi gözlemciler bunu eski despotizme, kimileri istibdat yönetimine, kimileri de ilkel yasalı bir rejime benzetmişlerdir. Gerçekte bu, Avrupa’da Fransız devriminin yıktığı, Avrupa’nın başka yerlerinde de yıkılma halinde olan ve Ancien Regime terimi ile adlandırılan devlet türüne benzer.338 337 A.g.e., s.41. 338 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma s. 171. 128 2.3. Tanzimat Lale Devri’yle başlayıp, 3. Selim ve 2. Mahmut’la yoğunlaşarak süregelen modern reformlar, 1839’a gelindiğinde, birçok değişikliğin yanı sıra, bürokrasiyi de yaratmıştır. Ortaylı’nın “Babıâli asrı”339 olarak nitelendirdiği bu dönemde siyasete biçim veren güç bürokrasidir. Ona göre Babıâli’nin egemenliği bürokrasinin modernleştiği, güçlendiği, dolayısıyla Türkiye tarihinde modern merkeziyetçiliğin kurulduğu dönem demektir.340 Bu döneme gelindiğinde, yöneticiler açısından kulluk sistemi, can güvenliği ve mülkiyete ilişkin güvencesizlik hali, askerliğe alınmada keyfilik, kimi bölgelerde kölelik devam etmektedir.341 Ancak bütün bunlar, yüzlerce yıldır sorun teşkil etmezken 1839’da çözülmesi gereken problemler haline gelmiştir. Bunda yaklaşık 140 yıldır süregelen değişimin olduğu kadar, dünya sisteminin geldiği noktanın da payı büyüktür. Nitekim Gülhane Hattının 1838’de İngiltere’yle imzalanan Ticaret Antlaşmasının ortaya çıkardığı zorunlu bir ödün olarak görme eğilimi yaygındır. Ayrıca reformcular, sanayileşmiş Avrupa’nın İmparatorluğa nüfuz etmesinin ve onu genişleyen dünya pazarı içinde 339 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s.101. 340 A.g.e., s.103. 341 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 76-77. 1830’da Hıristiyan kölelere özgürlüklerini veren bir ferman çıkarılmış olmakla birlikte, bu daha çok savaş esirleri ya da korsanlık faaliyetleri sonucu özgürlüğünü kaybedenleri kapsar. Bunun yanında, Ortaylı’nın tespitine göre bazı istisnalar dışında, kölelik yaygın bir üretim gücü olarak kullanılmamış, böyle bir plantasyon yöntemi de görülmemiştir. Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s.106. 129 özümlemesinin, imparatorluğun devamı ve refahı için yegane yol olduğunu düşünüyorlardı. Ahmad’a göre 1838 İngiliz Osmanlı Ticaret Sözleşmesi, reformcuların yeni toplumsal ve ekonomik yapılar kurmak için mevcut yapıları ortadan kaldırmak için attıkları belki de ilk bilinçli adım olmuştur. 342 Tanzimat, devlete yeniden nizam verme demektir. Bu tabir II. Mahmut zamanında ve aynı manada kullanılmıştır. Fakat daha genel ve yaygın olarak 1839’dan sonraki devreye isim olmuştur. Bu devre, yaklaşık 35 yıl sürmüştür.343 Gülhane Hatt-ı Hümayunu, hükümdardan gelen tek yanlı bir işlem olduğu için biçimsel açıdan bir fermandır.344 Ortaylı’ya göre, Gülhane Hattı’nın, üslubu ve dayandığı gelenek açısından, Osmanlı devlet hayatında özgün bir belge sayılmaması gerekir. Her hükümdar değişikliğinde ve kimi zaman da adaletsiz uygulamaları ve kötü yönetimi önlemek amacıyla bu gibi adaletnameler çıkarılmaktadır. Ferman içeriğindeki yeniliklere karşın geleneksel özellikler taşıyan bir belgedir. Ancak, bu belgeyi öncekilerden ayıran önemli bir özellik, Babıâli bürokratlarının düşünüşünü ve tasarılarını yansıtması, hatta onlar tarafından kaleme alınmış olmasıdır.345 Gülhane Hatt-ı Hümayunu öncelikle üç ana düzenlemeyi öngörür: a) Kişisel hak ve özgürlükler en sonunda Tanzimat Fermanı yardımıyla 342 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s.39. 343 H. Âli YÜCEL, Hürriyet Gene Hürriyet, C.3, Ankara, Kültür Bakanlığı Yyn. 1998, s. 132. 344 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.85. 345 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s.113. 130 Osmanlı Devleti içinde de belirli güvencelere alınmaktadır. Böylece, hangi din, dil ya da ırk grubuna bağlı bulunursa bulunsunlar, tüm yurttaşların kişisel yaşamları -ve kelleleri- yasal açıdan güvence altına konulmuştur. b) Mülkiyet'in dokunulmazlığı tanınarak, Osmanlı ekonomik sisteminde kişisel birikime güven anlayışı da ilk kez gerçekleştirilmektedir. Gelenekçi devlet, müsadere yetkisinden artık vazgeçmektedir. 1808’de Sened-i İttifak ile başlayan, 1839, 1856 fermanları 1858 Toprak Kanunu ve 1876 Anayasası ile devam eden süreçte alınan önlemler, genelde özel mülkiyetin, özelde toprak mülkiyetinin kabul edilmesi ve yasalara bağlanması için atılan adımlar olarak nitelendirilebilir. Devletin müsadere hakkından vazgeçmesiyle birlikte gerçekleşen mülkiyet güvencesi, Türkiye’nin siyasal ve ekonomik tarihinde bir dönüm noktasıdır.346 c) Yasalar önünde eşitlik, yine ilk kez, Osmanlı sosyo-ekonomik düzeninde Tanzimat Fermanı'yla bütün uyruklar için tanınmaktadır. Osmanlı sisteminde salt İslam dininden olanlara tanınan ayrıcalıklar böylece sona ermekte; İslam kökenli olmayanlar da, toplum yaşamına katılmada eşit hak sahibi sayılmaktadırlar.347 Ortaylı’ya göre her dinden tebaanın eşitliği prensibi, sadece Avrupa’nın bu konudaki ısrarının değil, ama en azından o derecede ısrarlı yenilikçi bürokratların izlediği politikanın sonucudur.348 Tanzimatla birlikte, adil yargılanma, duruşmaların aleniyeti, cezaların şahsiliği ile ilgili esaslar benimsenmiş; davası şeri kanunlara göre, herkesin önünde 346 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s.41-42. 347 Gevgilili, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, s.34. 348 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s.107. 131 incelenip hüküm verilmedikçe, hiç kimse hakkında gizli ya da açık idam ve zehirleme gibi işlemler yapılmayacağı ve herkesin mal ve mülküne tam bir serbestlikle malik olacağı hükme bağlanmıştır.349 Bunun bir önemli sonucu da yasalarla sınırlı hak ve yetkilerini kullanan, suç ile ceza arasındaki ilişkinin genel kurallar çerçevesinde düzenlendiği bir yapı içinde görev yapan bir bürokrat sınıfın gelişmesi olanağının doğmuş olmasıdır.350 Hayat ve servet güvencesi kapıkulluğunun kültürel ve siyasal kalıntılarını temizlemektedir.351 Tanzimat Fermanı tebaanın hayatına, canına, dini inancına dair güvenceleri hükümdarın inayetine değil, çıkarılacak kanunlara ve yeni düzenlemelere bağlayan bir belgedir.352 Bunlar, Türkiye'de belki de ilk kez çağdaş anlamıyla bir sivil toplum oluşumu için gerekli önkoşulları da ortaya koymakta, siyasal toplum ya da devlet böylece kendisini sivil toplum doğrultusundaki bir yasal çerçeveyle sınırlamaktaydı.353 Ortaylı’ya göre Tanzimat bürokratlarının görüş ve tasarıları, liberal bir iktisadi anlayışın ve ona yönelik yeni bir yönetim modelinin gerçekleştirilmesi 349 İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hattı Hümayunu”,s. 612. 350 Ersin Kalaycıoğlu - A.Yaşar Sarıbay. “Tanzimat, Modernleşme Arayışı ve Siyasal Değişme”, Türkiye'de Siyaset: Süreklilik ve Değişim, (Ed.: E. Kalaycıoğlu- A.Y. Sarıbay), İstanbul, Der Yyn., 1995, s.27. 351 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s.118. 352 A.g.e., s.115. 353 Gevgilili, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, s.34-35. 132 istemine dayanmaktadır.354 Ahmad’a göre de Tanzimat’ın hedefi, devletin ekonomiden kopuşunu telafi edebilecek tamamen sosyal bir devlet yaratmaktı. Devlet müdahalesi artık sadece toplumu düzenlemek için düşünülüyordu; geniş anlamda belirtmek gerekirse, bu müdahalenin amacı artık toplumsal mühendislikti. Bunun anlamı, Avrupa hakimiyetindeki ekonomiye katılmak için gerçekleştirilen ilerlemede çıkarı olanlar adına, bu sürece ters düştüğü ve engel olduğu düşünülenlerin çıkarlarına karşı müdahale etmekti. Bu davranışlarının ışığında, reformcuların modern ekonomiden anlamadıklarını ya da reformlarının teoriden yoksun ve amaçsız olduğunu öne sürmek anlamsızdır.355 Fermanın içerdiği hususlar, can güvenliği, ırz ve namus güvenliği, mal güvenliği, vergi toplama yöntemlerinin düzenlenmesi356, askerliğin belli bir süre ile sınırlanması, rüşvet ve iltimasın önlenmesidir. Tanzimatla birlikte yasalara dayalı ve büyük ölçüde keyfilikten uzaklaşmış bir yönetim oluşturma çabasına girişilmiştir. Zira yazılı hukuk kurallarının kabulü ve düzenli olarak uygulanması, Padişahın onlarla sınırlı ve bağımlı hareketinin sağlanması yani keyfi yönetimin son bulmasıyla eş anlamlıdır. 357 354 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s.113. 355 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s.38-39. 356 Tanzimattan önce Osmanlı döneminde ilke, vergilerin iltizam usulüne göre toplanması iken Tanzimattan sonra 1277 tarihli bir nizamname vergilerin tahsilini düzenlemiştir. Tahsile yetkili olanlar imam, muhtar ve papazlar idi. Ahmet G. Kumrulu, “Vergi İcra Hukukuna Kavramsal Bir Yaklaşım”, Prof. Dr.Akif Erginay'a 65. Yaş Armağanı, AÜHF Yayınları, Ankara ,1981, ss. 647668, s. 654. 357 Kalaycıoğlu- Sarıbay. “Tanzimat, Modernleşme Arayışı ve Siyasal Değişme”,s.27-28. 133 1839’da ilan olunan fermanla başlayan Tanzimat dönemindeki en önemli gelişme, “meşveret” prensibinin kurumlaşmasıdır. Tanzimat dönemi, merkezde ve taşralarda “meclislerin” ve çeşitli ihtisas kurullarının, mahkeme divanlarının teşekkülüne sahne olmuştur. Özellikle, bu dönemde kurulan taşra meclisleri ileride siyasi hayatta parlamenter sisteme geçişte önemli rol oynamışlardır.358 Bu doğrultuda, 2. Mahmut tarafından, Tanzimat ve mülki düzenlemeleri görüşmek, devlet ve milletin refahı için gerekli kanun ve tüzükleri daha fazla kişinin fikirlerine başvurarak hazırlamak amacıyla kurulan359 Meclis-i Ahkam-ı Adliyenin yetkilerinin, yasama fonksiyonunu da içerecek biçimde360 artırılması, devlet ricalinin belirli günlerde toplanarak, can ve mal emniyeti ve vergilerin belirlenmesi konularındaki yasaların burada karara bağlanması öngörülmüştür. Bu kanunların yürürlüğe girmesi Padişah'ın onayına bırakılmış olsa da361 yasama benzeri uygulamaların meclislerde yapılması önemli bir adımdır. Tanzimat ilkelerinin uygulanması bağlamında geniş yönetsel yetkilere sahip olan Meclis-i Ahkam-ı Adliye meşruti yönetime sahip ülkelerin meclislerinin çalışma yöntemleri ile işlemekteydi.362 Devlet örgütünün yapılandırılması sürecinde merkezde bakanlıkların 358 İlber Ortaylı, “Tanzimat Devri ve Sonrası İdarî Teşkilat”, Osmanlı Devleti Tarihi (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu’nun 700. Yılı Armağanı), C.:I, (Ed.: E. İhsanoğlu), İstanbul 1999. 359 Mehmet V. Seyitdanlıoğlu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838-1868), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, s.133- 140. 360 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 103. 361 İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hattı Hümayunu”,s. 613. 362 Karal, Osmanlı Tarih, Cilt:V, s.172. 134 ve meclislerin oluşturulması, çevrede yerel idari örgütlerin kurulması ve örgütlerin yöneticileri ve işlevlerinin belirlenmesinde etkin olmuştur. Ayrıca devlet bütçesinin oluşturulması ve denetlenmesinde ilgili diğer kurumlarla eşgüdümlü olarak çalışmaktaydı.363 Meclis-i Vala-yı Ahkamı Adliye, yönetsel ve hukuksal alanlarda ihtiyaç duyulan yasaları hazırlama ve bakanlara danışmanlık yapmanın yanında, talimatlarla paşaları yönlendirme yetkisine de sahipti.364 Ayrıca yasadışı davranışlarda bulunan devlet adamları ve idarecilerinin yargılanması da meclisin bir diğer önemli göreviydi.365 Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye, 1854’te, Meclis-i Ali-i Tanzimat ve Meclis-i Ahkam-ı Adliye şeklinde ikiye ayrılmış, daha sonra 1861’de tekrar birleştirilmiştir. 1868 yılında ise, kanun ve nizamnamelerin hazırlanması ve uygulanmasından sorumlu Şura-yı Devlet ve yüksek mahkeme konumundaki Divan-ı Ahkam-ı Adliye şeklini almış ve işlevsel bağlamda devletin yasama ve yargı alanlarında etkin olmuş, kuvvetler ayrılığı fikrinin gelişmesine katkıda bulunmuştur.366 Şura-yı Devlet, her türlü kanun ve nizamname taslaklarını tartışıp hazırlayacak, idari sistem üzerinde genel bir denetim görevi yapıp aksaklıkları 363 Seyitdanlıoğlu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala, s. 121-125. 364 Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Nilüfer Epçeli), Cilt 5, İstanbul, Yeditepe Yayınevi, 2005, s. 354. 365 Ali Akyıldız Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul, Eren Yayınları, 1993, s.197. 366 Seyitdanlıoğlu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala , s. 114- 115. 135 bildirecek, idari uyuşmazlık ya da tek tek memurlar arasındaki davaları karara bağlamak üzere mahkeme görevi görecek ve padişah ya da nazırlar istediği zaman görüş bildirecekti. Başkan Mithat Paşa dışında 37 üyeden oluşan Meclisin üyelerden 11’i gayrimüslimdi. Böylece ilk defa gayrimüslimler ülkede uygulanacak hukuk kurallarının oluşumunda etkin rol oynamışlardır.367 Tanzimat döneminde kanunlaştırma akımı ile başlamış olan yasamanın yolunu açan meclis düşüncesi 2. Mahmut zamanında başlamıştır. Berkes’e göre Müslümanların, Musevilerin, Hıristiyanların ancak camide, havrada, kilisede farklı oldukları, devlette eşit oldukları yollu sözlerin arkasında, Avrupa diplomasisinin yarattığı millet sisteminin uluslararası bölünme biçiminde yorumlanmasını önleme özlemi yatıyor olabilir.368 Tanzimat’ın, 16. yüzyıldan beri sarsıntılar geçiren Anadolu açısından bir anlamı da boynu kıldan ince uyrukların, yasalar düzeyinde de olsa giderek yurttaşlık statüsünü kazanıyor olmasıdır. Gevgilili’ye göre uyruklar, kendilerine belli nesnel koşullar bulunsaydı belki de bir sivil toplum yapısını kazandırabilecek olan güvencelerin oluşmaya başlayacağını görüyorlardı.369 367 Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform (1856-1876), s. 13; Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839- 1914), s.114. 368 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.176. 369 Gevgilili, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, s.36. 136 Diğer yandan sözleşmeyi tasarlayanların da modern birey varsayımıyla hareket ettikleri söylenebilir. Nitekim 1839 Gülhane Fermanı’nı hazırlayanların gerekçelerinde şu ifadeler yer almaktadır: “Bu dünyada insan hayatı ve şerefinden daha önemli bir şey yoktur. Karakteri şiddete ne kadar karşı olursa olsun, eğer bir insanın hayatı ve şerefi tehlikedeyse, şiddete başvurmaktan ve böylelikle hükümete ve ülkeye zarar vermekten kendini alıkoyabilir mi?... O insan tam aksine, eğer kendini tam bir güvenlik içinde hissediyorsa, açıktır ki, sadakat yolundan sapmayacaktır ve bütün eylemleri hükümetin ve halkın refahına katkı sağlayacaktır… Eğer mülkiyet güvenliği yoksa kişi devlete ve cemaate karşı kayıtsız kalır; kimsenin ülkenin refahında çıkarı olmaz, kişi kendi dertlerine ve endişelerine gark olur. Tam aksine, eğer kişi kendi mülkü hakkında tam bir güvenlik hissederse, kendi işleriyle uğraşacak, yaptığı işi geliştirmeye çalışacak ve kendi devletine duyduğu bağlılık ve sevgi sürekli artacak, bu durum hiç kuşkusuz onu toplumun yararlı bir üyesi olmaya yöneltecektir.”370 Yalçın Küçük, “halk” kavramının Tanzimatçılarda bulunmadığını belirterek, onların radikal görüşler ileri sürebilmesini halka uzak oluşlarına bağlar: “Tanzimatçıların kavramları ve hattâ ilgi alanları içinde ‘halk’ yoktu, ama bilmeden halk'ı ‘yurttaş’ yapma yoluna girdiler ve yaşadıkları topluma, tümüyle yabancı, halk tarafından istenmemek bir yana hiç tahayyül 370 J.C Hurrewitz (ed.) The Middle East and North Africa in World Politics A Documentary record, c.i European Expansion, 1535-1914, New Haven ve Londra, 1975, s.270’den aktaran: Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s.38. 137 edilemeyen kurumları ithal etmeye kalktılar; halkı ansızın gelebilecek ölümden kurtarmayı planlıyorlardı ve bunun için yeni bir sözleşmeyi okumak üzere Gülhane Parkı'na inen Başbakan Reşid Paşa, en çok halkı tarafından linç edilmekten korkuyordu. Kendilerini koruyacak ne zenginler, ne yoksullar ve ne de sultan vardı ve yalnızca büyük devletlerin büyükelçiliklerine sığınabiliyorlardı; aslında asıl hedefleri bu büyük devletler karşısında güçlenmek ve bir başka söyleyişle büyüklüklerini restore etmek idi ve karşıtlarında himaye arıyorlardı. Türkiye tarihinin halktan en uzak ve ayrıca, şimdiye kadar kaydedilmiş en radikal modernizatörleri idiler ve muhtemelen de halktan uzak oldukları için daha radikal olabildiler.”371 Tanzimat sürecinde ilan edilen bir diğer ferman Islahat Fermanı’dır. Islahat Fermanı, Türkiye’nin Rusya’ya karşı Fransa ve İngiltere’nin desteğine ihtiyaç duyduğu 1856’da, Paris Konferansı’nın toplanacağı sıralarda (28 Şubat 1856) ilan edildi. Islahat Fermanı’nın ilanı aynı zamanda, Babıâli’nin 1856’da toplanan Paris Konferansı’na iştirak edebilmesinin de şartıdır.372 Biçimsel ve hukuksal bakımdan, Tanzimat Fermanı’na benzeyen ve onun devamı niteliğinde görülen373 Islahat Fermanı Gayrimüslim uyruklara Müslümanlarla her yönden eşitlik sağlamaktır.374 371 Yalçın Küçük, Şebeke, “Network”, 2. baskı, İstanbul, YGS Yayınları, 2002, s. 309. 372 Bkz.: Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul, Afa Yay., 1996, s. 34. Erdoğan, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, s. 23. 373 Erdoğan, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, s. 23. 374 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 96. 138 Islahat Fermanının hükümleri genel olarak şunlardır: — Tanzimat Fermanındaki ilkeler aynen uygulanacak, — Gayrimüslimlere eskiden tanınan haklar aynen sürecek, — Patrikhanelerde oluşan Meclisler, gayrimüslim uyrukların ihtiyaçlarını hükümete bildirecek, — Patrik seçimleri kurallara bağlanacak, — Gayrimüslim din görevlileri halktan para toplayamayacaklar, onlara maaş bağlanacak, — Gayrimüslimler kendi işlerini görebilmek için aralarında kurul oluşturacaklar, — Gayrimüslimlerin başvuruları acele değerlendirilecek, — Gayrimüslimlerin dini işlerine karışılmayacak, — Gayrimüslimler devlet hizmetine alınacak, askeri veya sivil okullara kabul edilecekler, — Ticaret ve ceza davalarında eğer iki taraf biri Müslüman ve biri gayrimüslim, ya da biri zimmi diğeri yabancı ise, yargılamaları karma mahkemelerde ve açıkta yapılacak. Bazı hukuk işlerinde gayrimüslimler isterlerse kendi patrikhanelerine başvurabilecekler, — Yabancılar, taşınmaz mal edinebileceklerdir. Islahat Fermanı’nın, gerçekten de ıslahat düşüncesiyle yapılmadığı yaygın bir kanaattir. Hatta Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesini sağlayan Mustafa Reşid Paşa bile Islahat Fermanı’na karşı çıkmış, bu fermanın ilanına önayak olanları ihanetle 139 damgalamış ve fermanı, ‘hainler tarafından Avrupa’ya verilen, memleketi tahrip vasıtası’ olarak nitelendirmiştir.375 Nitekim Avrupa büyükleri Islahat Fermanı’nı her zaman, kendilerine Osmanlı içişlerine müdahale hakkı veren bir belge olarak yorumladılar.376 Islahat Fermanı ve devamındaki sürecin Osmanlı siyasasına en önemli katkısı dini aidiyetler arasında eşitlik sağlanması yolunda atılan adımlardır. Böylelikle, hakim millet Müslümanların mahkum millet gayrimüslimlerle eşitliği kurulmakta ve dini temelli olmayan yeni bir Osmanlı milleti oluşturulmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır.377 Tanzimat grubu Osmanlıcıdır. Ortaylı’ya göre bütün tebaanın eşitliği prensibi, yeni bir Osmanlı devlet milliyetçiliği ya da vatanseverliği yaratmaya yöneliktir. Tanzimat Osmanlıcılığı Fransız Devriminden etkilenen değil, ona tepki olarak düşünülüp geliştirilmeye çalışılan bir düşüncedir. Özünde tutucu bir politika olmakla birlikte kozmopolit bir imparatorlukta o gün için gerçekçi görünmektedir. Bu kısmen başarıya ulaşmış ancak yöneticiler dışına yayılan bir kurum ve ideoloji olamamıştır.378 Yusuf Akçura Tanzimatçıların Osmanlıcılık yaklaşımını şu biçimde ifade etmiştir: 375 Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, İstanbul, Kaknüs Yay.,1999, s. 138. 376 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s. 131. 377 İsmet Parlak- Erdem Kaftan, “Osmanlı’nın Tebaasından Cumhuriyet’in Yurttaşına Giden Yol”, Doğu Batı, Ağustos Eylül Ekim 2010, S. 54, ss. 139-168, s. 159. 378 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s. 128. 140 “Osmanlı milleti vücuda getirmek arzusu, pek yüksek bir hayali gayeye, pek yüksek bir hayale doğru yükselmiyordu. Asıl maksat, Osmanlı memleketindeki Müslim ve gayrimüslim ahaliye aynı siyasi hakları tanımak ve vazifeleri yüklemek; böylece aralarında tam musavat husule getirmek; fikirlerce ve dince tam serbesti vermek; bu musavat ve serbestiden faydalanarak, söz konusu ahaliyi aralarındaki din ve soy ihtilaflarına rağmen yekdiğerine karıştırarak ve temsil ederek, Amerika Birleşik Hükümetleri’ndeki Amerikan milleti gibi müşterek vatanda birleşmiş yeni bir milliyet, Osmanlı milleti meydana çıkarmak ve bütün bu zor ameliyatın neticesi olarak da, “Devlet-i Aliye-i Osmaniye”yi asli şekliyle yani eski hudutlarıyla muhafaza eylemekti.”379 Bu süreçte Osmanlı toplumunda cemaat tipi örgütlenme ortadan kalkmamış, ama gerilemeye başlamıştır. Bireyler bir zaman sonra dini özdeşleşmeden çok, ekonomik ve siyasal özdeşleşmeyle bir araya gelmeye başlayacak, yarım yüzyıl sonra da ayrı dinden insanlar bir siyasi cemiyet etrafında Meşrutiyet devrimine katılacaklardır.380 Tanzimat süreci Osmanlı yönetiminde bir dizi başka önemli değişikliğe de sahne olmuştur. Bunlardan biri merkezi örgütte karar alma süreçlerinde kurulların etkili bir şekilde yer almasıdır. Tanör’e göre Tanzimat meclisleri (özellikle Meclis-i Ali Tanzimat ve Şura-yı Devlet), gerek vilayetlerden gelen temsilcilerin katılmasıyla gerekse yasaların hazırlanmasında oynadıkları rolle, meclisli ve anayasalı bir rejim 379 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yyn., 1976, s. 19. 380 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s.111. 141 arayışlarının ilk deneyleri olmuşlardır. Bu meclislerin varlığı ve Meclis-i Vükela içindeki görev ayrışmaları daha önce sarayda yoğunlaşan iktidarın yekpareliğini kırmaya başlamıştır. 381 Öte yandan Berkes’e göre, yönetilenlerin yönetme işine katılması, Osmanlı geleneğine yabancı bir tutumdur. Onda, reaya adına ayan ve hanedanları hükümette söz sahibi etmek bile Osmanlı egemenliğini parçalamak anlamına gelir. Tanzimat döneminin böyle bir ilişki kurmaya doğru yaptığı denemeler, Tanzimata karşı olan, ilk kez siyasal bir ideoloji rengini almış olan Yeni Osmanlılar akımına yol açmıştır.382 Bir diğer önemli değişiklik, gerek ekonomik ilişkilerin gerekse düzensizlik ve güvensizlikten bunalan halk kitlelerinin gereksinimleriyle merkezi devlet aygıtının etkinliğini sağlayabilmek ve Avrupa devletlerinin müdahalelerini savuşturabilmek adına girişilen kanunlaştırma hareketleridir. Bu dönemde laikleşmeye yönelik de adımlar atılmıştır. Bunlardan en önemlisi, şeriata aykırı olarak, dinsel aidiyetler arasında eşitlik ilkesinin kabulüdür. 383 Ferman, halk kesimlerinde umut ve sevinç yaratmış, iltizam ve angaryanın kalkacağını duyan köylüler, bunlara dayanarak yöneticilere, toprak sahiplerine, ağalara ve vergi aracılarına karşı koymuşlar, angaryaya koşulmayı, ek vergi vermeyi, Hıristiyanlar da cizye ödemeyi reddetmişlerdir. Toprak sahiplerinin çoğunluğunun 381 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.105- 107. 382 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.170. 383 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 98- 103. 142 Müslüman olduğu bölgelerde ise Hıristiyan köylülerin eylemleri ulusal bir nitelik de kazanmaya başlamıştır.384 Diğer taraftan, devlet ricali, taşra yöneticileri, mültezimler ve Ermeni ve Yahudilere göre imtiyaz sahibi olan Fener Rum Patrikhanesi, yani rejimin ayrıcalıklı kesimleri bu durumdan hiç de hoşnut değildirler.385 Nitekim güçlü bürokratların iradeleri üzerinden gelişen Tanzimat süreci bir süre sonra etkinliğini kaybetmiştir. Ancak Tanzimat, ülkedeki siyasal ve sınıfsal yapıda kalıcı değişikliklere yol açmış, Hıristiyanlar arasından yükselen ve yabancı sermayeye aracılık eden yeni bir sınıf (Levantenler) ülke ekonomisinin kumanda noktalarına yerleşmeye başlamış; yabancı spekülatörlerin tarım kesimine girmesi ve Arazi Kanunnamesi’nin toprak sahiplerinin ellerindeki taşınmazların mülkiyetini meşrulaştırmasıyla, bunların politik etkisi artmış; belediye ve taşra örgütündeki düzenlemelerle (1857, 1864) eşrafın yerel meclislerdeki nüfuzu güçlenmiş; eski paşa ve ayanların yerini alan eşraf ve toprak sahipleri, taşrada siyasal gücü ele geçirmiştir.386 Diplomatik ve ticari uygulamaların giderek daha karmaşık ve gelişkin bir hal alması, Tanzimat reformlarının başladığı sırada modern bir merkezileşme sürecinin zaten yaşanmakta olduğuna işaret etmektedir. Kimi Tanzimat reformları muhtemelen yalnızca görünüşte kalan değişimlerden ibaret iken kimileri de en azından iki yüzyıl geriye uzanan bir sürecin sonucu idiler. Diğer bir ifadeyle, Tanzimat bir bakıma iki 384 Halil İnalcık, “Tanzimatın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Belleten, Cilt XXVIII, No.112, Ekim 1964, s. 623-649., s. 648. Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s 94. 385 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 94. 386 A.g.e., s. 113. 143 yüz yıllık bir deneyimler ve ad hoc çözümler zincirinin bir sentezi olarak görülebilir.387 Tanör, Tanzimat döneminin sona erdiği tarihi, son Tanzimat reformcusu olan Ali Paşa’nın ölüp, sadrazamlığa Mahmut Nedim Paşa’nın getirildiği 1871 yılı olarak saptar. Bu tarihten sonra reformculardan arınan saray, mutlak egemenliğe dayalı eski düzene geri dönmüştür.388 Yine de bu süreci başarısız olarak nitelemek yanlış olacaktır. 3. Selim’in reformlarından itibaren, başarısız gibi görülen her girişim, aslında bir sonraki adıma rehberlik etmiş ve hep daha ileri taleplerde cisimlenmiştir. Nitekim, Tanzimat Osmanlı siyasal hayatında temsil ilişkisinin doğmasına, yasa ve hak ve özgürlükler bilincinin dolayısıyla da bireyin doğumuna neden olmuştur. Bir sonraki adım anayasalı devlet olacaktır. 2.4. Birinci Meşrutiyet ve Kanun-i Esasi 2.4.1. Yeni Osmanlılar Tanzimat, Osmanlı İmparatorluğu’nu Batı ekonomilerinin etkisine açarken, liberal reformist fikirlerin de ülkeye girmesine zemin oluşturmuştur.389 Bu dönemde Mümtaz Turhan’ın “birer mektep vazifesi görmüş fikir vasıtaları” olarak ifade ettiği390 basının gelişmesi ve basın aracılığıyla Yeni Osmanlıların fikirlerini yayma 387 Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s. 116. 388 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 116-117. 389 A.g.e., s.122. 390 Mehmet Turhan, Anayasal Devlet, Ankara, Gündoğan Yyn., 1997, s.172. 144 olanağına kavuşması ile mutlakıyet rejimine karşı gittikçe artan bir muhalefet baş göstermiştir.391 Bu dönemde ortaya çıkan ve Enver Ziya Karal tarafından Osmanlı’nın “ilk muhalefet partisi,”392 Feroz Ahmad tarafından da devleti kendi çıkarlarını hesaba katmaya zorlayan bir popüler Müslüman baskı grubun ilk örneği393 olarak kabul edilen Yeni Osmanlılar, Tanzimat dönemi dış politikasının Osmanlıyı siyasi bakımdan Avrupa’ya bağımlı hale getirmesi ve ekonomik politikaların devleti mali yönden Avrupalılara esir etmesi394 bir yana iç politikada artan baskılara karşı da bir muhalefet odağı olarak ortaya çıktı. Böylece, Ortaylı’ya göre Türkiye’de “aydın geleneğinin başlangıcını” oluşturan,395 Yeni Osmanlılar, Tanzimat’la birlikte ortaya çıkan, devleti kurtarmak için tüm alanlarda yenilik yapmak gerektiği düşüncesinin yeni bir halkasını oluşturuyorlardı.396 Yeni Osmanlılar 1865’te İstanbul’da İttifak-ı Hamiyyet adıyla gizlice örgütlenmişler ve I. Meşrutiyet dönemi öncesinde “mutlakıyet idaresini meşruti 391 Hilmi Ziya Ülken, “Tanzimat’tan Sonra Fikir Hareketleri”, Tanzimat(100. Yıldönümü Münasebetyle), İstanbul, Maarif Matbaası, 1940, s.s.(757-775), s.757-758. 392 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.VII, 2. Baskı, Ankara, 1977, s.313. 393 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s.41. 394 Şerif Mardin, “19. Yüzyılda Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi., C.II, s.s.(342- 351), s.345. 395 İlber Ortaylı, “Bir Aydın Grubu: Yeni Osmanlılar”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi., C.VI, s.s.(1702-1703), s.1703. 396 Hüseyin Nail Kubalı, Türk Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, İstanbul,Tan Matbaası, 1960, s.67. 145 idareye” dönüştürmeyi hedefleyen397 bir muhalefet hareketi başlatmışlardır. Bu önemli aydın hareketini oluşturan ve her biri Babıâli Tercüme Odası’nda zaman zaman çalışmış olan kişiler 398 Mehmed Bey, Ayetullah Bey, Nuri Bey, Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal, Ali Suavi, Reşad Bey, Refik Bey gibi isimlerdir. Bu kişiler 1867 yılında başarısız bir darbe girişiminin ardından Avrupa’ya kaçmak zorunda kalmış ve Mustafa Fazıl Paşa’nın önderliğinde Yeni Osmanlılar adıyla bir cemiyet kurmuşlardır.399 Cemiyet 1871’de dağılmıştır fakat 1876’ya kadarki muhalefet hareketinin ilk ateşleyicisi olmuşlardır. Zürcher’e göre, sınırlı da olsa bir kültürel devrim niteliği taşıyan Tanzimat döneminde devlete egemen hale gelen kalemiye mensupları yeni bir tipti. Bu kişilerin yükselmelerini sağlayan en önemli etmen de Avrupa’yı ve Avrupa dillerini bilmeleriydi. İçlerinden birçoğu da bu bilgileri Tercüme Odası ve Tahrirat-ı Hariciye Kalemleri’nde ve diplomatik hizmetlerde edinmişlerdi.400 Bu bağlamda Yeni Osmanlılar’ın da Tercüme Odası’ndan çıkmasının bir tesadüf olmadığını söylemek gerekir. Yeni Osmanlılar Tanzimatı olumluyor ve o dönemin siyasal kazanımlarını yadsımıyor, ancak tüm bunları hukuki ve sosyal reform değil, Avrupa’ya karşı bir göz boyama olarak görüyorlardı. Eleştirdikleri noktalar, yönetimin keyfi ve 397 Şerif Mardin, Bütün Eserleri-5- Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, 6.Bası, İstanbul, İletişim Yyn 2006, s.21. 398 Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, s.19. 399 Mehmet Turhan, Anayasal Devlet, s.170. 400 Zürcher, Modernleşen Türiye’nin Tarihi, s.106. 146 mutlakıyetçi tutumları, iktisadi çöküntü ve bağımlılaşma, yabancı etki ve müdahalelerin artması, yabancılara ekonomik haklar tanınması, eşitlik uygulamasının Müslümanlar aleyhine sonuç yaratması, taklitçilik eğilimi gibi konulardı. Önerdikleri çözümler, özgürlüğün gerçekleştirilmesi, vatan sevgisinin hanedana bağlılık ve din birliği duygusunun yanında yer alması, anayasalı bir rejimin ve yürütmeyi denetleyecek bir meclisin kurulmasıydı. Kısmen İslam ilkelerine de dayanılarak savunulan bu görüşler Yeni Osmanlıların ortak programını oluşturur.401 Ortaylı’ya göre Yeni Osmanlılar, Batı toplumunun hemen hemen bütün temel kurumlarını, yeni bir İslam içtihadı esasına göre Osmanlı toplumuna getirmek amacındadırlar. Onlara göre meşruti rejim İslamidir, çünkü “meşveret” usulü bunu gerektirir. Namık Kemal’in özgürlükçülüğü ulusçu bir esasa dayanmaz. Onun “vatan”ı İslamların vatanıdır. Laik de değildir. Latin harflerine karşıdır. Medeni Kanunun adını ağzına almaz. Sonuçta Osmanlı aydını Batı’ya ve Batı düşüncesine karşı kuşkucu ve ihtiyatlıdır.402 Avrupa’da Yeni Osmanlılara bir Türk milliyetçi akımı olarak bakılmasına karşın, İslam ve Osmanlılık eksenli fikirler onların söylemlerinde Türklük vurgusundan daha baskındı. Yeni Osmanlılar, farklı milliyetlerin Osmanlı siyasi bütünlüğünden ayrılmamalarını savunmaktaydılar.403 401 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.123. Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Yeni Osmanlıcılık ideolojisini, eski Osmanlı kültürü ve İslam ideolojisi ile modern milliyetçiliğin sorunlu bir bileşkesi olarak görür. Rıfa’at Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doğası, s. 121. 402 Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s. 28-29. 403 H. Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul, Ülken Yayınları, 1992. s.63. 147 2.4.2. Meşrutiyetin İlanı ve Kanun-i Esasi 19. yüzyılın başlarında Saray memurlarının yanı sıra Saray’ın dışında Babıâli’de bulunan sivil bir bürokrasi gelişmeye başlamıştı.404 Meşrutiyet’in ilanı sürecinde gerek Tanzimatla oluşan bu bürokrasinin yüksek kademesi ve gerekse kamuoyu ve baskı gruplarının etkin rol oynadığı görülür. Hatta iktidar değişikliklerine meşruiyet kazandırmak için kamuoyu ya da millet desteği söylemi kullanılmaktadır.405 Aslında Osmanlı 1876’da bir anayasallık geleneğine sahipti. Gerek özerk prenslikler gerekse gayrimüslim unsurlar Batı’daki anayasacılık hareketlerinden etkilenmiş ve Osmanlı topraklarında anayasacılığı başlatmışlardır. Eflak- Boğdan’da seçime dayalı yasama ve yürütme organları oluşturan “Réglement Organique” (Organik Nizamname), 1834’te Babıâli tarafından tanınmıştır. Özerk Sırbistan’ın 1869 tarihli anayasası da Osmanlı yönetimince tanınmıştır. Ancak bunların ötesinde, 1856 Islahat Fermanının gereği olarak Osmanlı milletlerinin kendi iç yönetimlerini düzenlemek için hazırladıkları ve Babıâli tarafından onaylanan Rum Patrikliği Nizamatı, Ermeni Patrikliği Nizamatı ve Hahamhane Nizamatı da anayasallık geleneğinin oluşmasında önemli katkı sunmuşlardır. 406 Böylece meşrutiyetçilik (veya anayasacılık) ve halk temsilciliği fikirleri, imparatorluğun son zamanlarda 404 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s.72. 405 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.126. 406 A.g.e., s.129-131. 148 hürriyet elde etmiş bölgelerinde benimsenmiş olduğu gibi, İmparatorluk içindeki Hıristiyanlar arasında da sınırlı bir yer edinmiştir.407 Meşrutiyet’in ilanı için öncelikle hükümet ve saray dengelerinin yeniden biçimlendirilmesi gerekiyordu. Bu Tanör’e göre üç aşamada gerçekleşmiştir. Önce Abdülaziz üzerinde baskı kurularak ve nihayetinde başını medrese öğrencilerinin çektiği bir eylem olan Talebe-i Ulum Hareketi örgütlenerek Padişahın hükümet değişikliğine gitmesi sağlanmış; ikinci aşamada hükümet içinde oluşmuş bir koalisyonla Abdülaziz tahttan indirilmiş ve yerine 5. Murat geçirilmiş; son aşamada ise Mithat Paşa ile meşrutiyetin ilanı konusunda anlaşan Abdülhamit, 5. Murat’ın yerine tahta çıkarılmıştır.408 Abdülhamit padişahlığının dördüncü ayında Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk anayasasını ilan etmiştir. Kanun-i Esasi 2. Abdülhamit tarafından oluşturulmuş bir komisyon tarafından hazırlanmıştır. Kanuni Esasi’nin hazırlanışında halkın temsilini sağlayacak herhangi bir kurul olmadığı gibi, halk oylaması da yapılmamıştır. Bu nedenle 1876 Anayasasının hukuki açıdan padişahın tek yanlı bir işleminden doğmuş bir “Ferman Anayasa” olduğu söylenebilir.409 Hatta Okandan’a göre Kanun-i Esasi günümüz kamu hukuku anlayışlarına göre şekil yönünden anayasa niteliği bile taşımamaktadır.410 Ancak Meşrutiyet’in ilanında aydınların oynadığı rol 407 Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, s.27. 408 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.124-125. 409 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.133. 410 Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatları, s.146-147. 149 düşünüldüğünde, meşrutiyetin aşağıdan yukarı bir hareket sonucunda gerçekleştiği söylenebilir.411 Anayasanın ilk maddeleri Osmanlı Devleti ve ülkesinin bölünmez olduğunu (m. 1), başkentinin İstanbul olduğunu ve bu şehrin diğer Osmanlı topraklarına göre bir imtiyaz ve muafiyet taşımadığını (m. 2), Osmanlı saltanat makamının, aynı zamanda İslam halifesi sıfatıyla Osmanlı sülalesinin en büyük evladına ait olduğunu (m. 3) ve padişahın tüm Osmanlı tebaasının hükümdarı olduğunu (m. 4), padişahlık makamının kutsal ve sorumsuz olduğunu (m. 5), Osmanlı sülalesinin hürriyet, mülkiyet ve ömür boyu ödenek haklarının umumun kefaleti altında olduğunu (m. 6) hükme bağlar.412 Anayasada, vekilleri, sadrazamı ve şeyhülislamı atamak ve görevden almak, silahlı kuvvetlere komutanlık etmek, şeriat hükümlerini ve yasaları yürütmek, devlet dairelerinin işleyişiyle ilgili nizamnameleri düzenlemek, cezaları affetmek ya da hafifletmek, Meclis-i Umumi’nin toplanmasına, tatiline ve yeniden seçime gidilmesi koşuluyla gerektiğinde Heyet-i Mebusan’ın feshine karar vermek padişahın kutsal hakları olarak sayılmıştır. (m.7, 27)413 Görüldüğü gibi Anayasa saltanat ve hilafet kurumlarını güvence altına almış ve devletin monarşik niteliğinde bir değişikliğe gitmemiştir. Ancak “Meclis-i Umumi” adıyla bir parlamentonun oluşacağını da hükme bağlamıştır. Bu parlamento 411 B. S Baykal,. “93 Meşrutiyeti”, Belleten, C.IV, Sayı: 21-22, Ankara, 1942, s.s.(45-83)., s. 82. 412 Kili-Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, s.43. 413 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 138. 150 üyeleri padişahça atanan “Heyet-i Ayan” ve üyeleri iki dereceli seçimle halk tarafından seçilen “Heyet-i Mebusan” olarak çift meclisli bir yapı öngörmüştür (m. 42). Yürütme organı olan Meclis-i Vükela’nın oluşumunda tek söz sahibi padişahtır. Padişah tüm vekilleri kendisi seçer ve istediği zaman azleder. Meclis-i Vükelanın parlamentoya karşı sorumluluğu ya da güvenoyu sağlama yükümlülüğü yoktur. Heyet-i Ayan’ın üyeleri de padişah tarafından seçilir. Bunun dışında, padişah Heyet-i Ayan başkanını doğrudan (m. 60), Heyet-i Mebusan başkanını ve yardımcısını ise önerilen üçer aday arasından seçer (m. 77).414 Padişah yasama ve yürütme organlarının yalnızca üyeleri değil kararları konusunda da söz sahibidir. Meclis-i Vükela, görüşülmesi padişahın iznini gerektiren konuları görüşmek için padişahtan görüşme izni almak zorunda olup, sonrasında kararların uygulanması padişahın onayına bağlıdır (m. 28). Bundan başka, Meclis-i Vükela her konuda yasa önerebilirken, meclisler yalnızca kendi görev alanlarına ilişkin yasa önerisinde bulunabilirler. Bunun için de padişahın izni gerekir (m. 53). Padişah bu önerinin görüşülmesi için izin verse bile, öneri Şura-yı Devlet’e (m. 53), ardından Heyet-i Mebusan’a ve orada görüşüldükten sonra da Heyet-i Ayana gönderilir (m.54). meclislerden birinde kesin olarak reddedilen yasa önerileri söz konusu toplantı yılında bir daha görüşülmez (m.54).415 Arsel’e göre bu, Ayan Meclisine tanınan bir tür veto hakkı idi. Ayan Meclisi’ne tanınan bu yetki, padişahın işine yarayabilir düşüncesiyle kabul edilmişti. Çünkü padişah, iki meclis üyeleri 414 A.g.e., s. 136- 139. 415 A.g.e., s. 138- 140. 151 tarafından teklifi yapılan ve kendi iznine sunulan bir kanun teklifini doğrudan doğruya reddetmekten çekinir, yani bu hareketiyle kamuoyu üzerinde kötü bir etki yaratacağını tahmin ederse, bunu Ayan Meclisi’ne yaptırabilecekti.416 Anayasa maddelerinden anlaşılacağı üzere, Meclis-i Umuminin yasama faaliyeti yapabilmesi tamamen padişahın iradesine bağlıdır. Padişah hala sistemin merkezindedir. Üstelik padişah meclisin tatiline, hatta feshine karar verebilir. Nitekim 2. Abdülhamit bu yetkisini kullanacak ve parlamentolu yaşam otuz yıl ertelenecektir. Ancak, Tanör’ün vurguladığı üzere, mutlak monarşideki ana kuruluştan farklı olarak padişahın da Heyet-i Mebusanın benimsemediği bir konuyu yasalaştırma gücüne artık sahip olmaması küçümsenemeyecek önemdedir.417 Heyet-i Mebusanın salt varlığı bile monarşide açılan bir gediktir. Osmanlı ülkesinde ilk kez bir yasama organı seçimle işbaşına gelmiştir. Üstelik, Heyet-i Mebusan üyelerinin “kendini intihap eden dairenin ayrıca vekili olmayup umum Osmanlıların vekili” (m. 71) hükmünde olması padişahı artık siyasal sistemin mutlak ve tek egemeni olmaktan çıkarmaktadır. Tanör’e göre millet, adı konmuş olmasa da, padişahın mutlak egemenlik hakkına rakip olmak üzere ortaya çıkmıştır.418 416 İlhan Arsel, “Birinci ve İkinci Meşrutiyet Devirlerinde Çift Meclis Sistemi Tecrübesi”, AÜHFD C.:10, 1953, S.;1 s. 194-211, s.196. 417 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 141. 418 A.g.e., s. 137. 152 I. Meşrutiyet rejiminin getirdiği yenilikler içinde partiler, organize seçimler, özellikle siyasal partiler kanalı ile kullanılan siyasal özgürlükler yer almamıştır.419 Heyet-i Mebusan’a üye seçimini düzenleyen Talimat-ı Muvakkate isimli yasa 28 Ekim 1876’da yani Kanun-i Esasi’den önce yürürlüğe girmiştir. Talimat-ı Muvakkate bir seçim yasası olmaktan çok, geçici yönetmelik biçiminde yapılmış bir tamimdir. Yönetmeliğe göre seçim, iki dereceli, basit çoğunluk sistemine dayanmaktadır ve 80’i müslim ve 50’si gayrimüslim olmak üzere 130 mebus seçilecektir. Genel oy ilkesi geçerli değildir. Yönetmeliğe göre seçilme koşulları; iyi halli olmak, 25 yaşından küçük olmamak, Türkçe bilmek, seçildiği ilin ahalisinden olmak, ağır hapis cezasına çarptırılmamış olmak ve emlak sahibi olmaktır. 420 Heyet-i Mebusan iki dönem toplanmış, her dönem için ayrı ayrı seçim yapılmıştır. İlk dönem 68 müslüman 48 gayrimüslim, ikinci dönem ise 59 müslüman ve 47 gayrimüslim mebus seçilmiştir. Ortaylı’ya göre ilk parlamentoda rastlanan bu kozmopolitizm bir istisna değildir. Nitekim, klasik devirden itibaren Osmanlı eyalet yönetiminde yerel grupların temsili geleneği, merkezi hükümet adına yürütmeyi elde bulunduran valilerin başvurup yararlandığı bir usuldür. Vergi tahsili, zorunlu işlerin yaptırılması, reaya temsilcilerinden oluşan kurulların yardımıyla sağlanırdı. Meşveret kurallarına dayanan bu temsil görevi, ruhani reisler, Hıristiyan reaya adına kocabaşılar ve yerel eşraf temsilcileri tarafından yerine getiriliyordu. Üstelik, Tanzimat’tan itibaren İmparatorluk bir laikleşme ve geleneksel kozmopolitizmin 419 Bahri Savcı, “İktidarın Rejim Uygulamaları Üzerine Bazı Görüşler”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, C.XXI, No:3, Ankara, 1966, s.133. 420 Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, 4. Baskı, Ankara, 2008, s.47. 153 kurumsallaşması sürecine girmişti. 1840’lardan beri vilayetlerde, liva ve kazalarda oluşturulan idare meclislerinde, belediye meclislerinde, ziraat komisyonu, menafi-i umumiye sandığı gibi kurullarda gayrimüslim üyelerin de bulunmasına dikkat ediliyordu. 421 Osmanlı parlamentosu örgütlü sınıfsal çıkarlar ve etnik düzeydeki taleplerin gerçekleşmesi için verilen mücadele açısından, çağın çokuluslu imparatorluklarında görülen atmosfere sahip değildi. Bu parlamentonun sınıfsal nitelikten çok etnik bir renkliliğe sahip olması, çağdaş parlamentolara göre onun belirgin ve ayırt edici özelliğidir.422 Kanun-i Esasi uyrukların hak ve özgürlüklerini de düzenlemiştir. Her ne kadar güvence mekanizmaları eksikse de, kişi hak ve hürriyetleri ilk kez, klasik esaslara uygun, oldukça geniş bir liste halinde bu anayasada yer almıştır.423 Buna göre, dini ve mezhebi ne olursa olsun, Osmanlı devleti uyruğu olan herkes Osmanlı tabir olunur (m. 8). Osmanlı uyrukları yasa önünde eşittir (m. 17). Bunların dışında, 9. madde kişi özgürlüğünü ve 10. madde kişi dokunulmazlığını, 11. madde ibadet özgürlüğünü, 12. madde basın özgürlüğünü, 13. madde şirket kurma hakkını, 14. madde dilekçe hakkını, 15. madde eğitim hakkını, 19. madde kamu hizmetine girme hakkını, 20. ve 25. maddeler vergilendirmeyi, 21. madde mülkiyet güvencesini, 22. 421 İlber Ortaylı, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, Armağan- Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı, Ankara, AÜSBF Yyn., 1978, ss. 169- 182, s. 171, 175. 422 Ortaylı, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, s. 172. 423 Münci Kapani, Kamu Hürriyetleri, 8. Bası, Yetkin yyn., Ankara, 1993, s.103. 154 madde konut dokunulmazlığını, 23. madde doğal yargı yolunu, 24. madde müsadere, angarya ve cerime yasağını, 26. madde işkence yasağını düzenler. Kanun-i Esasi’de kişi hak ve özgürlüklerinin düzenlenmesi kanun yolu ile yapılacağından ve kanun da padişahın iradesi ile kabul edilip uygulandığından aslında kişi hak ve özgürlüklerinin gerçekleştirilmesi padişahın takdirinde görünmektedir.424 Öte yandan bu hak ve özgürlükleri güvenceye alan bir mekanizma da kurulmamıştır.425 Bütün bunların ötesinde, padişaha tek başına sürgün yetkisi veren 113. madde bireyleri ve en çok da bir muhalefet hareketini yeşertebilecek mevcut ve potansiyel önderleri tehdit ederken sayılan tüm hak ve özgürlükler anlamını yitirebilirdi. Nitekim 2. Abdülhamit bu yetkisini meşrutiyeti sona erdirmek için kullanmış ve 1876’da yürürlüğe giren Kanun-i Esasinin ortadan kaldırılmasıyla 30 yıl sürecek olan İstibdat dönemine girilmiştir. Kanun-i Esasi’de “milli iradeden, halk egemenliğinden” söz edilmemiştir. Nitekim bu sistemde gerçek egemen padişahın kendisidir.426 Aldıkaçtı’nın ifadesiyle, “1876 Anayasası müstebit bir idarenin hukuk mesnedi” olmuş427, hükümdarın zaten var olan hak ve yetkileri bir de anayasa garantisi altına alınmıştır. Çavdar’a göre de 1876 Anayasası, egemen sınıfların egemenliğini sınırlayıcı bir 424 Aldıkaçtı, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, s. 59. 425 İlhan Arsel, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, İstanbul, 1993, s.40. 426 Suna Kili, “1876 Anayasası’nın Çağdaşlaşma Sorunları Açısından Değerlendirilmesi”, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı, Ankara, AÜSBF Yyn. 1978, ss. 191-211, s. 194. 427 Aldıkaçtı, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, s. 59. 155 yasal bir çerçeveyi oluşturmaktan çok, o egemenliği pekiştirici bir belge niteliğine bürünmüştür.428 Ancak sultanın egemenliğinin kaynağı değişmiştir. Artık padişah egemenlik hakkını sadece monarşik geleneklerden dinsel kaynaklardan almamakta, kendi tek yanlı iradesinin ürünü bir ferman da olsa, beşeri bir hukuki metin olan bir yazılı anayasa onun saltanatlık ve egemenlik hakları ile meşruiyetinin dayanağıdır.429 Yayla’ya göre Birinci Meşrutiyet’e başka bir açıdan bakıldığında, Batıdakilerden farklı olarak, iktidara ortak olunmasını sağlamaktan çok, devlet görevlilerinin halka zulmetmeden, hukuk kurallarına uygun bir şekilde hareket etmelerini sağlamak amacı taşıdığı görülebilir. Bu nedenle demokratikleşmeden ziyade, hukuki bir yönetim kurmayı amaç edindiğinden Birinci Meşrutiyetin siyasiden çok hukuki, anayasaldan çok idari olduğu söylenebilir.430 Batı Avrupa’daki anayasal gelişmeler, büyük ölçüde, yeni bir sınıfın, burjuvazinin öncülüğünde başlatılan bir mücadeleyle gerçekleştirildiği halde, Osmanlı Devleti’ndeki meşrutiyet hareketlerinde böyle bir sınıfsal zorlama olmamıştır.431 Yükselmeye başlayan Osmanlı burjuvazisi ve diğer ezilen sınıflar mücadelenin dışında, adeta seyircisi durumundaydı. Anayasayı isteyen, onu kuran ve 428 Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, s.49. 429 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 136. 430 Yıldızhan, Yayla, “Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet Kavramı”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yyn., C.IV, s.s.(948- 952), s.951. 431 Mümtaz Soysal.- Fazıl Sağlam, “Türkiye’de Anayasalar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yyn., C.I, s.s.(18-52)., s.21. 156 sonuçta savunmasını da üstlenenler asker- sivil bürokrat aydınlardı. Bu kesim de toplumsal bir sınıf olmadığından ya orduyu ya da dış güçleri yanına alabildikçe bir adım ileri gitmiş, bazen de koşulların zorlamasıyla geri çekilmiştir. İşte 1876 Anayasası da adeta bir gel-git hareketine benzer böyle bir eylemin sonucunda ortaya çıkmıştır.432 1876 Anayasasının 3. maddesi, saltanat ve hilafet makamının Osmanoğulları’na ve bu soydan en büyük evlada ait olduğunu belirtip, 6. maddesiyle de bu sülalenin hürriyet, mal-mülk ve ömür boyu ödenek haklarını umumun kefaleti altına alıyordu. Bunun yanında 5. maddeye göre de padişahın “nefs-i Hümâyunu mukaddes ve gayri mesul” kabul edilmiştir. Egemenliğin kime ait olduğuna ilişkin bir hükmün bulunmamasının sebebi konusunda çeşitli açıklamalar mevcuttur.433 Bu konuda varılacak kesin yargı egemenliğin sahibinin tartışmaya hiç açılmamasının sahibin kim olduğunu açıkça gösteriyor oluşudur. 7. ve 27. maddelere baktığımızda padişahın yürütme organının başı ve bizzat kendisi olduğunu söyleyebiliriz.434 Bakanlar kurulunun başkan ve üyeleri olan sadrazamı, şeyhülislamı ve vekilleri kendisi seçer, atar ve azleder.435 1876 Anayasasının öngördüğü Bakanlar Kurulu padişahın siyasal bir aleti olmaktan öte bir anlam taşımayıp parlamentoya karşı kolektif bir sorumluluğa sahip de değildir. Bu anlamıyla batılı bir parlamentonun bütünlüğü içinde ayrılmaz, sorumlu bir parçası olmak yerine parlamentoyla ilgisi 432 Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, s.40, 50. 433 Bkz. Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 136. 434 Anayasa maddeleri için bkz. Kili-Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, s. 43-56. 435 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 136. 157 olmayan bir kurumdu.436 Kaldı ki parlamentonun kendisi de toplanma, çalışma, fesih, üyelerin yemini gibi konularda padişaha bağımlı bir organ olup yasama işlemlerinde de sıkı kayıt altına alınmıştır. Bunun gibi parlamentoya giren üyeler de belirli sınıf kesimlerini ve dolayısıyla belirli çıkarları devlete karşı temsil etmekten çok büyük ölçüde tayin ile gelmişlerdi.437 Dolayısıyla bu sistemin gerçekten bir meşrutiyet rejimi getirip getirmediği de tartışmalıdır. Bu haliyle güçlü bir yürütme aygıtından da söz edilemez: maddi ve işlevsel anlamda erklerden ve birbiriyle kıyas yapılabilecek üç erkten henüz bahsedilemeyeceği için. Birinci Meşrutiyet olarak tanımlanan bu dönemin oldukça kısa süreli oluşunun altında yatan en önemli faktör belki de onu savunacak sosyolojik bir gerçekliğin yarattığı güçlerin henüz bulunmamasıdır. Bir güç olarak gayrimüslim ticari ve mali burjuva unsurlardan bahsedilebilir ancak onların mutlak yönetime karşı asıl koruyucusu bir parlamento değil çoğunlukla yararlandıkları adli ve idari kapitülasyonlardı. Nitekim Meclis-i Mebusan’da yapılan tartışmalarda da batı ile yapılan ticarete önemli ölçüde bağımlı olan Hıristiyan mebuslar yabancı sermayeye açık kapı bırakan politikaları destekliyorlardı. Madenlerin, ormanların ve suyollarının işletilmesi Avrupa sermayesine bırakılmalı ve bu suretle ülkenin henüz bakir durumda olan kaynakları doğru kullanılmalıydı.438 Kapütülasyon sisteminin iktisadi ve ulusal birliği engelleyen yönünü Keyder şu sözlerle dile getirmektedir: “Osmanlı Devleti’nin meşruluğunu yıkma tehlikesi 436 Yücekök , Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, s. 79. 437 Servet Armağan, “Memleketimizde İlk Parlamento Seçimleri”, Kanun-i Esasinin 100. Yılı Armağanı, Ankara Sevinç Matbaası, 1978, s. 149-167, İlber Ortaylı, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletinin Temsili” 438 Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, s. 386-387. 158 taşıyan, siyasi otoritenin erişemeyeceği bir konumda bulunan gerçek veya sonradan edinilmiş milli kimlikler yaratan, patlamaya hazır bir durum yaratıyordu. Himaye altındaki gruplar yerli halkın elde edemeyeceği ayrıcalıklardan ve muafiyetlerden yararlandığı içindir ki, Osmanlı kanunlarına tabi olmamaları, kapatılamayacak bir toplumsal uçurum yaratıyordu.”439 Ahmad’a göre de Kanun-i Esasi Rejimini “yükselen sınıflar”ın ya da bir “ulusal burjuvazi”nin sahip olduğu gücün ifadesi olarak görmek için vakit henüz erkendir. Aslında bu rejim serbest ticaretten kurtulmaya çalışan ve güçlü bir müdahaleci devlet isteyen baskı altındaki sınıfların eseriydi. Milletvekili olabilmek için mülk sahibi olma şartının aranması nedeniyle ancak hali vakti yerinde olanlar milletvekili olmaya hak kazanabiliyorlardı. Bu kişilerin çoğu laissez-faire politikalarından ve dünya ekonomisinin, imparatorluğu özümlemesinden karlı çıkmışlardı. Bunlar zayıf ve müdahaleci olmayan bir devleti tercih ediyorlardı. Bu dikotomi 19. yüzyılda çözülmedi ve kalıcı bir miras olarak günümüze kadar geldi.440 Kabul etmek gerekir ki, Birinci Meşrutiyetin burjuvazi ve halk kitlelerinin doğrudan dahlini içermemesi, bir yandan anayasanın içeriğinde padişah lehine çekimserliğe neden olurken, diğer yandan böyle bir anayasayı bile ayakta kalabilecek destekten yoksun bırakmıştır. Ancak Meşrutiyeti inşa eden aydın ve bürokrat tipinin ortaya çıkışı, siyasete müdahale biçimleri ve en önemlisi de bu bir avuç insanın iradesine karşı hükümdarın 439 Çağlar Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, 4. baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 1995, s.34-5. 440 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s.41. 159 çaresiz kalışı, uluslararası konjonktür ve ekonomik sistemin eski rejimleri ittiği pozisyonla ilgilidir. Nitekim 30 yıl aradan sonra bile olsa, anayasalı bir sistem ikinci kez denenecek ve imparatorluk kaçınılmaz bir şekilde ulus devlete evrilecektir. 2.5. Jön Türkler ve İkinci Meşrutiyet İkinci Meşrutiyet 600 yıllık bir mutlak monarşide açılan ilk gediktir. Sened-i İttifakla başlayan süreçte sistemi demokratikleştirmeye yönelik kimi adımlar atılsa da bunların tümünün öznesi saraydır. Bu durumun ilk istisnası İkinci Meşrutiyet olmuştur. Birinci Meşrutiyet, hükümdarın iktidarını anayasa hükmüne bağlamıştı. Ancak bu aynı zamanda egemenliğin dönüşümüne katkısı idi. Artık Osmanlı padişahı egemenlik haklarını anayasaya dayandırmak zorundaydı. Üstelik bu anayasa, yetkisi ve dolayısıyla etkisi sınırlı da olsa bir kanadını seçilmişlerin oluşturduğu bir parlamentoyu hayata geçirmişti. Ancak kanımca en önemlisi, egemenliğin değilse de meşruiyetin kaynağının halk olmaya doğru evrilmesidir. Nitekim Abdülhamit, hem de anayasal yetkilerini kullanarak, Birinci Meşrutiyet dönemine son verebilmişken, halkın bilincinde meydana gelen değişime karşı koyamayacaktır. İkinci Meşrutiyet kimi koşul ya da odakların zorlamasıyla sarayın ilan etmek zorunda kaldığı değil, bizzat saray dışı güçlerce ilan edilen ve görece süreklilik gösteren bir sistem değişikliğidir. Saray ise yalnızca bu ilanın gereğini yapmış, 1876’da oluşturduğu ve ilk fırsatta kapattığı Meclis-i Mebusan’ın yeniden açılmasını kabul etmiştir. 160 Literatürde İkinci Meşrutiyetin bir reform süreci, bir devrim441 ya da eksik kalmış bir burjuva demokratik devrim442 hatta bir darbe443 olarak nitelendiğini görebiliriz. On yıl kadar süren bu aralık, Osmanlı anayasacılığının bitimini, Türk anayasacılığının başlangıcını vurgular. Dolayısıyla bu dönemin, “Türkiye Devleti”ndeki anayasacılık anlayışına ve uygulamalarına olan etkisi özel bir önem taşır.444 İkinci Meşrutiyet’in doğumuna neden olan ana etken, 2. Abdülhamit rejimine karşı yürütülen muhalefettir. İstibdat, bir mutlak monarşide varlığı garipsenmeyecek bir rejimdir. Bu nedenle 2. Abdülhamit’e karşı yürütülen muhalefetin yıllara dayanan bir arka planı olduğu kabul edilmelidir. Üstelik önceki dönemlerden farklı olarak bu hareket, mutlak egemeni yani sultanı değil, mutlak egemenliği hedef almıştır. Bunu da 2. Abdülhamit döneminde yaratılan kurumlardan beslenerek yapmıştır. 2.5.1. Jöntürkler Abdülhamit rejimi “kurumsal modernleşme”ye önem vermiş ve bu dönemde birçok yeni askeri ve sivil orta ve yüksekokul açılmıştır. Abdülhamit dönemindeki ilk 441 Bkz. Aykut Kansu, 1908 Devrimi (Çev. Ayda Erbal), İstanbul, İletişim Yyn.,1995.; Bernard Lewis, Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), 10. Bası, Ankara,Türk Tarih Kurumu Yyn., 2007 s.204. 442 Korkut Boratav, Türkiye Iktisat Tarihi 1908-1985, 6. Baskı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1998. 443 Taner Timur, “Uluslaşma süreci, İttihatçılık ve Devrim”, 100. Yılında Jöntürk Devrimi, (Ed.: Sina Akşin vd.), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010, ss.:39-60 s. 53. 444 Bülent Tanör, “II. Meşrutiyet'in Osmanlı-Türk Anayasacılığına Katkıları”, Mülkiye Dergisi, C.23, S. 218, s.46. 161 ciddi örgütlenme olan İttihadi Osmani de 1889’da bu okullardan birinde, Tıbbiye-i Şahane’de (askeri tıbbiye) gerçekleşti. 1895’te Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti adını alan bu cemiyetin bu dönemdeki faaliyetlerinin odak noktasını, ihtilalci eylem değil, örgütlenme ve basın yoluyla propaganda oluşturuyor, örgüt bütün Osmanlıları istibdada karşı mücadeleye çağırıyordu.445 Aslında İttihat Terakki’yi ve İkinci Meşrutiyet hareketini doğuran en temel nedenlerden biri imparatorluklar çağının sona ermesinden Osmanlının payına düşen parçalanmadır. İttihat ve Terakki Cemiyeti de İmparatorluk gerek coğrafi gerekse politik olarak hızla küçülürken, tek ortak amacı devletin bekasını sağlamak olanların örgütlenmesidir. Bu açıdan, birçok farklı düşünsel-ideolojik yaklaşımın beslenme ve çatışma alanı olmuştur. 1908 hareketinin sınıfsal tabanı ve yönetici kadroları daha çok okumuş orta sınıf mensuplarıdır. Bu kadrolar içinde de ordu mensupları önemli bir yer işgal etmektedir. Osmanlı Devleti’nde, Batı’da olduğu gibi bir burjuvazi-proletarya-köylü ittifakı koşulları oluşmadığı için, 2. Abdülhamit despotizminin yarattığı genel hoşnutsuzluğa tepki, ancak en organize güç olan ordudan gelebilirdi. Timur’a göre bu durum 1908’de ortaya çıkan devrimci konjonktürü darbeye dönüştürmüştür. 446 «Jön-Türk» ve «ittihatçı» sözcükleri çoğu kez eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Gerçi bunların, hiç olmazsa 1908 devrimine kadar, çakışma noktaları vardır. Fakat İkinci Meşrutiyet'in ilanından, özellikle 31 Mart hareketinden 445 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 167-168. 446 Timur, “Uluslaşma süreci, İttihatçılık ve Devrim”, s. 53-54. 162 sonra «İttihatçılar» artık demokratik bir içerikten yoksun bir niteliğe bürünecek ve ülkeyi -denetimle ya da doğrudan doğruya- devamlı sıkıyönetimle idare eden bir komita haline gelecektir. Buna karşılık Jön-Türk hareketi kökeni 1880'lere kadar uzanan demokratik ve reformist bir harekettir. 447 Jön Türk hareketini başlatan en önemli örgütlenme “İttihad-ı Osmani”dir.448 Örgüt, başlıca etkinliği, üyelerinin zaman zaman bir araya gelerek Namık Kemal gibi özgürlükçü yazarların eserlerini okumasından ibaret olan bir fikir kulübüydü. Paris'te bulunan Ali Rıza Bey'le kurulan temas sonucu bu hareket genişlemiş ve “İttihat ve Terakki Cemiyeti” kurulmuştur.449 Jön Türkler başlangıçtan beri iki eğilim halinde bölünmüşlerdi. Bunlardan biri, bazı ademi merkeziyet tedbirlerinin, dini ve milli azınlıklar için bazı özerklik haklarının lehinde olan liberaller, diğeri merkezi otorite ve Türk hakimiyeti fikrini tutan milliyetçiler.450 Jön Türklerin işlenmiş ve tutarlı bir doktrini yoktur. Jön Türk basınında birçok çağdaş düşünce işlenirken tüm yazarlarda İslamcı ve gelenekçi düşüncelerin izleri vardı. O dönemde en büyük siyasi faaliyet “devlete zeval gelmemesi” için çalışmaktı. Jön Türkler de ülkenin servet kaynaklarının ulusal güçlerin elinde 447 Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, 3. Baskı, Ankara, İmge Kitabevi, 1992, s. 245. 448 Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat Terakki, 2. Baskı, İmge Yyn. , Ankara 1998, s. 26- 27. 449 Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, s. 37. 450 Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s. 212-213. 163 bulunmadığı koşullarda Osmanlıcılık yaparak tutarlı ve türdeş bir toplum yaratabileceklerini düşünüyorlardı.451 Genel dünya görüşlerindeki dağınıklığa karşın, Jön Türklerin ortak yönleri de vardı. Bunlar, mutlakıyet ve baskı rejimine karşı çıkmak, Kanun-i Esasinin yürürlüğe konmasını ve imparatorluğun bütün halkları için adalet istemekti. Jön Türk düşüncesinin asıl temeli “bütün Osmanlıların kardeşliği” fikrinden yola çıkarak varılan “Osmanlı milleti”, “Osmanlı vatanı” ve “Osmanlıcılık” kavramlarıdır. Asıl hedef özgürlük değil devletin kurtarılmasıydı. Müslüman olan ve olmayan herkese siyasal haklar ve adalet götürmekse bunun tek yolu olarak görülüyordu. Bu kavramlarla, milliyetçilik akımının Osmanlı ülkesinde yayılması önlenmek istenmiş; bu nedenle “Türklük” değil “Osmanlılık” teması işlenmiştir. 452 Keyder, Jön Türk düşüncesinin ana unsurlarıyla iktisadi bir programdan değil Osmanlı devletinin özerkliği sağlamak ve coğrafi bütünlüğünü yeniden kurmak kaygısından kaynaklandığını belirtmektedir. Dolayısıyla “devleti kurtarmak” sloganını önceki kuşaklardan devralan kadro, onu “geleneksel düzeni, bürokrasinin ayrıcalıklı konumunu değiştirmeden korumanın sembolik formülü” yapmıştır.453 Siyasal ve toplumsal örgütlenme konusunda, Jön Türklerin düşüncelerine egemen olan ögeler, pozitivist bir akılcılık, anayasal bir rejim (Meşrutiyet) isteği ve halkçılık olarak görünmektedir. Parlamenter bir siyasal rejim isteği, Jön Türkler için 451 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 168-169. 452 A.g.e., s. 169. 453 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s.78. 164 özgürlüğün gerçekleştirilmesinde bir araç olmaktan çok, devletin farklı “milliyetçilik akımları” sonucu parçalanmasını önlemek için ortaya atılmıştır. Yani, parlamento talebi, özgürlüğün gerçekleştirilmesi için değil, devletin güçlendirilmesi ve kurtarılması içindir. 454 Jön Türkler’in halkçılık ideolojisi, demokratik ve özgürlükçü bir boyut taşımaktan çok, eğitilmiş seçkinlerin halkı aydınlatmaları, daha doğrusu seçkinlerin kendi “iyi”lerini halka benimsetmeye çalışmaları gibi bir görünüm ortaya koymaktadır. Halkçılığın, İkinci Meşrutiyet yılları içinde “milliyetçilik”le örtüşmesi, bir yönüyle “Osmanlı vatandaşı” yaratmak yoluyla devleti kurtarmanın olanaksızlığının anlaşılmasına ve İttihat ve Terakki’nin “gizli milliyetçiliği”ne bağlanabileceği gibi, diğer bir açıdan da milliyetçiliğin Tanzimat’ın güçlendirdiği bürokratik seçkinlerin kendi “iyi”leri doğrultusunda toplumu “ilerleme” amacına uygun bir araç olarak algılanışında görülebilir.455 2.5.2. İkinci meşrutiyetin sonuç ve etkileri Abdülhamit istibdadının sona ermesini izleyen birkaç hürriyet yılı içinde, ülkenin daha önce hiçbir zaman tanımadığı bir tartışma ve deneme fırsatı oldu. Bir dergi ve kitap sağanağı içinde, modern devlette din ve milliyetin, hürriyet ve sadakatin temel sorunları tartışıldı ve incelendi. Devrimi izleyen yeni parlamenter ve idari cihazlarda yeni hükümet yöntemleri düşünüldü ve denendi. Bu tartışmalar 454 Levent Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, 6. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2000, s.130. 455 Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, s.131-132. 165 sükutla, denemeler de diktatörlükle sona ermiş olmakla beraber, sonsuz olarak reddedilemeyecek yeni ümitler ve yeni istekler yaratılmıştı.456 İkinci Meşrutiyet dinamikleri bakımından Osmanlı anayasacılığında bir yeni çığırdır. İlk defa olarak anayasacılık hareketlerinde önemli muhalefet gruplarının ve hatta halkın belli kesimlerinin rolü ön plana çıkmaktadır.457 İkinci Meşrutiyet hareketinin kaynağı Osmanlının isyanlarına alışık olduğu Yeniçeriler ya da Sened-i İttifak örneğindeki gibi pre-modern feodal gruplar değil, çoğu eğitimli ve devrimler çağı Avrupa’sından haberdar bürokrat elitler olmakla, bu hareket modern bir gelişimdir. Ayrıca Fransız devriminden yüz beş yıl sonra Osmanlı topraklarında dile getirilen siyasal talepler, eşitlik- özgürlük- kardeşlik ve Osmanlı yapısından kaynaklı adalet talepleri modern taleplerdir. Berkes’e göre, İkinci Meşrutiyet halk yığınlarının katıldığı bir devrim olmadığı halde, 1908’de Türk halk yığınları olaya ilk kez olarak din açısından değil, politik açıdan tepki göstermiş, böylelikle Abdülhamit rejiminin yalnız aydınlar arasında değil, halk arasında da din-devlet ilişkisi anlayışında farkına varılmayan derin bir çatlamaya yol açtığı ortaya çıkmıştır. Türk halkı arasında devletten ve dinden ayrı olarak siyasal ilişkilerle birleşip siyasal eylem alanına geçme bu çatlamanın sonucudur. Devletin siyasal ve dinsel yanları birbirinden ayrılınca, şimdiye dek devletten başka hiç bir toplumsal benlik bağlılığı olmayan Müslüman Türk halkı kendini ortada kalmış, temelsiz bir varlık olarak görmeye başladı. İslam ümmeti kavramı, Namık Kemal’in kendisinde değilse bile, yarattığı yurtseverlik 456 Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s. 212. 457 Tanör, “II. Meşrutiyet'in Osmanlı-Türk Anayasacılığına Katkıları”, s.45. 166 heyecanının havası altında “ulus” anlamına gelmeye başladı. Gerçekte ne İslam açısından, ne de Osmanlı açısından “ümmet” denecek bir toplum birimi zaten yoktu. Türk halkını bir ulus olarak tanımlayacak bir ad bile yoktu... Osmanlı çerçevesi içindeki Müslüman olmayan halkların temsilcileri, adı sanıyla bilinen kendi “millet”leri için savaşırken, Türk temsilcilerinin böyle bir ulus dayanağı yoktu. Bu yüzden geçmişteki Yeni Osmanlılar gibi, Jön Türkler de siyasal savaşlarını yaptıkları yıllarda, Türk halkı üzerine ulusal bir siyasa etkisi yapamadıklarını görüyorlardı. Kendilerinin Türklükleri, yabancıların onlara “Türk” demesinden ileri geliyordu. Yoksa aydın ve yüksek tabakanın üyeleri hala Türk değil Osmanlıydı. 458 Timur’a göre, İkinci Meşrutiyetle girilen dönem, kökleri Yeni Osmanlılar’a kadar uzanan Türk milliyetçiliğinin dinci ideolojinin yerini aldığı ve yeni bir kolektif kimliğin duyarlılık ve tepkilerini belirlediği bir dönemdir. Balkan Savaşlarına kadar hürriyetin ilanının yarattığı kardeşlik havası içinde Osmanlıcılık ve ittihad-ı anasır arayışı terk edilmemiş olmasına karşın, bu atmosfer içinde bile ittihatçı liderler arasında “millet-i hakime” ayrıcalığını sürdürme kararlığı ortadan kalkmamıştı. Nitekim emperyalist ülkeler arasındaki rekabetin kızıştığı, gizli paylaşım anlaşmalarının imzalandığı bu dönemde Türkçülük de Osmanlıcılığın yerini almakta gecikmedi. Ancak, Osmanlı son döneminde Türk milliyetçiliği batılı ideologların Balkanizasyon adını verdikleri politikanın ürünü olan parçalanma, korku ve husumet duyguları içinde biçimlendi.459 458 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 404- 405. 459 Timur, “Uluslaşma süreci, İttihatçılık ve Devrim”, s.55. 167 Özellikle 1909 anayasa değişikliğiyle egemenliğin halk ve padişah arasında paylaşılması söz konusu olmuştur. Artık parlamentolu bir rejimden söz edilebilir. “Hakimiyet-i milliye” yalnızca kerhen uygulanan bir ilke değildir artık. Dönemin düşün insanlarının tartıştığı, umutla sarıldığı ve geniş kitlelerce karşılık gören, kesintiye uğrasa da geri dönülemez bir gidişatın habercisidir. Berkes’e göre Hükümdar, saray, bürokrasi ve din kurullarının dışında, ilk kez olarak çıkan siyasal parti, 1908 devriminin getirdiği sonuçlardan biridir. Bu devrim ilk kez olarak, açık ve özgür parti hayatını başlatmıştır. Vatan, hürriyet, terakki, ittihat gibi kavramlar içinde yuvarlanan, devrim sonrası siyasal sözlüğünün anlam farklılaşmaları, bu siyasal parti hayatının doğuşu içinde şekillenmeye başlamıştır İkinci önemli sonuç, siyasi parti belirlenmelerinden önce devrimin yarattığı yeni bir toplumsal duygu havası içinde Türk ulusu sezgisinin doğuşudur. Üçüncü önemli sonuç, genç subayların, padişaha kulluk ve sadakat eğitimiyle yetiştirilen eski tip komutanlardan farklı olarak Padişah-Halife otoritesine bağlılık ile Türk halkına bağlılık arasında bir seçme yapma durumuna gelmeleri, birinciden koptukları ölçüde ikinciye dayanma yanlısı olmalarıdır.460 Keyder, Rum ve Ermeni burjuvazisinin siyasal amaçlarını Osmanlı bütünlüğü içerisinde gerçekleştirmeyi istemeleri halinde 1908-1918 sürecinin bürokratik reformculuk yerine burjuvazinin hakimiyeti altında kapitalist bir devlet kurulmasıyla sonuçlanabileceğini ileri sürer. 461 Ancak, sürecin önü gerek bu unsurların sınıfsal yapısı gerekse demografik değişimler ve yabancı askeri müdahale nedeniyle 460 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s.380- 405. 461 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s.11. 168 kesilmiştir. İttihatçıların toplumsal ve ekonomik dönüşüm programlarının başarısızlığının önündeki engeller bunlarla sınırlı değildir. Ahmad’ın da belirttiği gibi birbirini izleyen krizler onları özellikle Anadolu’daki toprak ağaları ve eşrafla uzlaşmaya itmiş bu nedenle ideolojisi İslamı temel alan bir anayasal monarşi kurabilmişlerdir. Yine ekonomik kriz içerisinde köylülükten vergi toplama çabaları onların üzerinde baskı oluşturmuş ve kırsal kesimi dönüştürmek için gerekli reformu gerçekleştirememişlerdir.462 Anayasa denen metnin hukuki niteliği bakımından İkinci Meşrutiyet bir sıçramayı ifade eder. Bu hareket ferman anayasa tipinden misak anayasa modeline geçiştir. Yani anayasa yapımında tek irade kanalı (padişah) yerine, karşılıklı pazarlık ve uzlaşma (millet ve padişah) olgusu geçmektedir.463 Konumuz açısından en önemli nokta olan egemenlik hakkı ve kullanılışı bakımından bu dönem bir dönüm noktasıdır. İkinci Meşrutiyet bu hak ve yetkinin padişah ile millet arasında paylaşılması esasına dayalıydı. Mutlak egemenlik temeline dayalı mutlak monarşiden sınırlı ya da anayasalı monarşiye geçişin önemli köprüsü 1908-1909 aralığıdır. “Hakimiyet-i milliye” kavramı bu dönemde ilk ve güçlü sesini duyurmuştur.464 Yeni Osmanlıların ve Jön Türklerin bir çeyrek yüzyıl içinde gerçekleştiremedikleri bir şeyi, yani Türk halkı arasında ulusal bir birlik olma bilincinin en ilkel görünüşünü 1908 devrimi bir iki ay içinde ortaya çıkardı. Böyle 462 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s.91. 463 Tanör, “II. Meşrutiyet'in Osmanlı-Türk Anayasacılığına Katkıları”, s.45. 464 A.g.e., s.46. 169 olduğu halde, Türk ulusçuluğu yine de yeni dönemin üstün siyasal ideolojisi olmamıştır. Sadece, bir imparatorluk içindeki “milliyet”lerden biri olarak Türk halkının ayrı varlığı duyulmaya başlamıştır. İttihat ve Terakki, uzun süre bunları birleşmiş bir Osmanlı olarak görmekte direnmiştir.465 Egemenliğin kullanılışı açısından meydana gelen kırılma, kurumlarla ilgilidir. Burada yasama ve yürütme ilişkileri ile bu bağlamda hükümdarın statüsü özenli bir yer işgal eder. 1909 değişiklikleriyle yasama ve yürütme padişahtan koparak bağımsızlaşma yoluna girmektedir. Bu yetkiler artık demokratik organların elindedir. Monarşi 1876’dan sonra asıl şimdi meşruti karakter almaktadır. Ama yine de, hem hükümdarın hem de ayan meclisinin varlığı ve yetkileriyle monarşidir.466 Tekin Alp, Yeni Mecmua’da 23 Mayıs 1918 tarihinde yayımlanan “içtimai siyaset için bizde zemin müsaid mi ?” başlıklı yazısında şunları söylüyor: “Bizde umumi hayata hakim olan devlet kalesi hiçbir vakit sermaye erbabının, burjuvaların elinde bulunmamıştır. Öteden beri bizde devlet kalesini işgal edenler ne emek ne de sermaye erbabına mensupturlar. Bunlar başlı başına bir zumre, bir kast, bir sınıf-ı halk meydana getirirler. Bu zümrenin çıkarları ne burjuvalar, ne de emek erbabı için tarafgirliği doğurur… Meşrutiyet ilanıyla milli hükümet oluştuktan sonra dahi ulusal meclis burjuvaların eline geçmemiş, mevkii iktidarda yine memurlar zümresi kalmıştır… (savaş ilanından sonra) Devlet kalesi başka ellere geçmedi; fakat şimdiye kadar yansız bir durumda kalmış olan kale muhafızları yani memurlar sınıfı ile burjuvalar arasında bir dayanışma meydana gelmiştir.. Memurların büyük bir kısmı 465 Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 405. 466 Tanör, “II. Meşrutiyet'in Osmanlı-Türk Anayasacılığına Katkıları”, s.46. 170 az çok ticaret ve iktisat hayatına karışmıştır ve hiç şüphe yok ki bu yolda ilerlemeye devam edecektir.”467 Timur’a göre de Jön Türk hareketinin sınıfsal temeli ve bu temelin belirlediği siyasal sistem Osmanlı Devleti’nin son döneminde bürokratik kadrolara, geç kalmış bir burjuva devrimi programını gerçekleştirme gibi bir “misyon” yüklemiştir. Bu misyon orta sınıf kökenli kadroların (“zinde kuvvetler”in) tutucu oligarşiye karşı yürüttüğü kavgaya bir sınıf kavgası görünümü veriyordu.468 Temmuz 1908 Devrimi Makedonya ve Trakya ordularındaki ittihatçı subayların eylemlerinin sonucuydu. İstanbul ve Asya’daki halkın tepkisi Makedonya’daki halk tepkisinin aynısı olmuştu; olağanüstü bir sevinç ve ferahlama vardı, her meslekten ve Müslüman, Musevi, Hıristiyan her cemaatten insan caddelerde kardeşlik gösterileri yapıyor, birbirini kutluyordu. … Altı ay içerisinde 100’ün üstünde grev olmuştu. Halkın siyasal gösterilerde içindekileri döküp ferahlamasından hoşnut olan hükümet, bu grevlerden korkuya kapılmış ve kamu kesiminde sendikaları yasaklayan, zorunlu hakem usulünü getiren ve grev eylemini son derece güçleştiren iş yasasını İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin desteğiyle çıkararak tepkide bulunmuştu. Bu yasa işçi hareketini etkin şekilde bastırdı ve İkinci Meşrutiyet döneminin daha sonraki dönemi boyunca hemen hiç grev olmadı. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin grevcilerin bozguna uğratılmasındaki rolü ilginçtir, çünkü 467 Aktaran, Tevfik Çavdar, Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), Ankara, İmge Kitabevi, 1992, s. 170. 468 Timur, “Uluslaşma süreci, İttihatçılık ve Devrim”, s.55. 171 Cemiyet, örgütlü işçilerin pek de fazla olmayan özgürlüğünün bastırılmasında açık şekilde kapitalistlerin tarafını tuttuğunu göstermişti. 469 Cemiyet neredeyse sırf Müslüman özellikle de Türklerden oluştuğu halde yeni parlamentoda sandalye garantisi vererek diğer uyrukların işbirliğini elde etmeye çalışıyordu. Sonunda Türkler 288 sandalyenin yüzde 50’sinin biraz üstüne sahip oldular. Seçimlerde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yanı sıra aday olan tek örgüt, Prens Sabahattin’in taraftarlarının Eylül ayında kurmuş oldukları yeni parti, Osmanlı Ahrar Fırkası’ydı. Ancak bu partinin ülke çapında bir örgütü yoktu ve sadece bir sandalye kazanabilmişti470 İmparatorluğun toprak bütünlüğünü korumaya yönelik çabalar başarılı olmadı; ama bürokrasi içinde, açıkça restorasyoncu bir program arayışı içinde olan ve geleneksel düzeni yüceltmek için İslamiyeti toparlayıcı bir güç olarak gören yeni bir fraksiyon ortaya çıktı. Batılılaşmaya daha az eleştirel gözle bakanlar bu restorasyon projesinin dışında tutuldu. Gözden düşen bu kesimin bir dönüşüme uğramasıyla daha radikal bir grup olan Jön Türkler ortaya çıktı. Öte yandan, restorasyoncu saray kadroları ve padişah, kitleler üzerinde yaklaşık yarım yüzyıldır hiçbir yönetimin sağlayamadığı bir ideolojik başarı elde etti. Bu başarının bir nedeni, iktisadi dönüşümlerin esas olarak durağan olan düzeni bozmuş olmasıydı. Üstelik, şehir küçük burjuvazisi alelacele aktarılan Meşrutiyet ve eşitlik ilkelerine ısınmamıştı; onların gözünde bu ilkeler ticaret çevrelerinin (ve gayrimüslimlerin) acil ihtiyaçlarına cevap vermiyordu. Bu şartlar altında, yukarıdan aşağıya yayılan ve dini 469 Zürcher, Modernleşen Türiye’nin Tarihi, s. 140. 470 A.g.e., s. 142. 172 gerekçelerle de desteklenen muhafazakarlığın güven tazeleyici olduğu düşünülebilir.471 Tanör İkinci Meşrutiyetin sonraki döneme etkisi noktasında önemli bir tespitte bulunmaktadır: “İkinci Meşrutiyet anayasacılığı ileriki büyük atılımın mayalandığı bir laboratuar olmuştur. Türkiye Devleti anayasacılığı ve Türk Devrimi buradan ivme almıştır. İkinci Meşrutiyet bu anlamda bir tramplendir. Türk Devrimi ise bir sıçramadır. Aralarında hem farklılık hem de birbirini tamamlama olgusu vardır… Ama cumhuriyet devrimi ve anayasacılığı da önceki dönemin basit bir uzantısı değildir, onu nitelikçe de aşan bir köklü değişmedir.”472 Rusya’daki sosyalist devrimin etkisiyle Milli Mücadele Türkiye’sinde birçok sosyalist fikir ileri sürülmüş ve gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu fikirlerin en önemlilerinden biri “halkçılık” fikridir. Aslında halkçılık fikrinin Türkiye’ye girişi daha eskidir ve Rus Narodnik hareketinin yankıları ile ilgilidir. İkinci Meşrutiyet’te ortaya çıkan bu fikir, bazı tarihçilerimize göre, Rusya’dan gelen bir takım Türkler ve aynı fikir hareketinin etkisi altında Bulgar aydınları ve Ermeni Hınçak hareketi yoluyla Türkiye’ye girmiştir. Milli Mücadele esnasında, özellikle 1921 Anayasasının görüşmeleri sırasında halkçılık fikrinin yeni bir boyut kazandığını görüyoruz. Bu 471 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s.76. 472 Tanör, “II. Meşrutiyet'in Osmanlı-Türk Anayasacılığına Katkıları”, s.49. 173 görüşmelerde halkçılık fikri memur otokrasisine karşı bir silah olarak kullanılmıştır.473 Gerek siyasal ve kültürel gerek iktisadi düzeylerde, İkinci Meşrutiyet’e damgasını vurmuş düşüncelerin başında “halkçılık”ın yer aldığı; o tarihlerde Türkçülük olarak telaffuz edilen milliyetçiliğin de halkçılığın bir sonucu olarak geliştiği söylenebilir. Keza, Kemalizm’in “devletçilik” ilkesinin de, büyük ölçüde İkinci Meşrutiyet halkçılığının bir diğer sonucu olarak görülen milli iktisat düşünce ve pratiğinin özelliklerini taşıdığı anlaşılmaktadır.474 Zafer Toprak, halk kavramının yaygın olarak kullanıldığını tespit eder: “…halk, cemiyet, içtimaiyat, tesanüt, millet ve benzeri bir çok sözcük gerçek anlamlarını II. Meşrutiyetle kazandı. Reaya, tebaa, ahali ve halk sözcükleri değişik dönemlerde aynı beşeri unsura verilen adlardı. Halk sözcüğüne, 19. yüzyıl sözlüklerinde rastlanırsa da günlük konuşmalarda, ya da yazında ahali yeğlenen bir terimdi. Ahali sözcüğü, reaya ya da tebaadan halka geçişi simgeledi. Diğer bir deyişle “kul”dan “vatandaş”a uzanan engebeli yolun bir ara aşamasıydı. II. Meşrutiyet yılları halk sözcüğünün giderek günlük dilde yer ettiği dönemdi. Halk bir anlamda “vatandaş” lardan oluşuyordu. Ancak, vatandaşlar topluluğu 473 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 29-30. 474 Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, s. 21. 174 olmanın ötesinde kolektif bir boyutu vardı. Tıpkı ‘millet’ gibi bütüncül bir sözcüktü.”475 Osmanlı düzeninde millet kelimesi cemaat anlamına geldiğinden, Türk sözü de ulusal bir kimlik bağını akla getirmezdi.476 Bu yapı 18. ve 19. yüzyıllardaki uluslaşma akımıyla parçalanmaya başlamış ve Yunan, Sırp, Rumen, Bulgar, Ermeni, Arnavut, Arap ve Kürtleri etkisi altına almıştı. Bundan en geç etkilenen ise Türkler oldu. Abdülhamit döneminde aydınlar arasında Türkçülük eğilimi belirdi, Jön Türkler de bu fikirlerin çekim alanına girdiler. Ancak Jön Türklerin amacı çokuluslu imparatorluğu ayakta tutmak olduğu için Türkçülük Abdülhamit döneminde siyasal bir görünüm kazanmadı.477 Timur’a göre, ikinci Meşrutiyet çerçevesinde resmileşen Türk ulusçuluğunda da emperyal ve turancı boyutlar ağır basmıştır. Aslında “İttihatçı milliyetçilik” de açık bir kavram değildir ve Türk ulusçuluğunun tarihi ile ilgili araştırmalar bu konudaki değişik perspektifleri ortaya koymuşlardır. İttihatçı milliyetçilik ırkçı değilse de mağrur bir milliyetçilikti; bir «mazlum millet» kavramını benimseyemezdi, çünkü tarihi yönetici zümreler açısından okuyor ve «halk»ın milletin hayati öğesi olduğunu yeterince dikkate almıyordu. Ziya Gökalp'in damgasını taşıyan ve Türk tarihini uluslararası ilişkiler bağlamında değil, Leon Cahun'un saptadığı «ırki özel- 475 Zafer Toprak, Bir Yurttaş Yaratmak, Muâsır Bir Medeniyet İçin Seferberlik Bilgileri 1923-1950, İstanbul, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1998 s. 14-15. 476 J. Plumyene, Les Nations Romantiques; Histoire du Nationalisme, Fayard, Paris, 1979, s. 375.Aktaran Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.170. 477 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.170. 175 likler» optiğinde okuyan bu milliyetçilik 1923'de yeniden canlandırılan Türk Ocaklarında egemen oldu mu? Bu konudaki ayrıntılı incelemesinde F. Georgeon, Ziya Gökalp'in fikirlerinin Türk Ocaklarındaki ağırlığını belirtmekle beraber, «kemalist dönemde bunlar arasında pantürkizmin pek ortaya çıkmadığı» sonucuna varmaktadır.478 İkinci Meşrutiyet’in kısa süren (1908-12) özgürlük ortamında tekrar vücut bulan çok sayıda dernek, gönüllü kuruluş ve siyasal partinin ortaya çıkmasına kadar sivil toplumun, yabancılarla Levantenlerin egemenliğinde bulunan bir iktisadi hayat dışında, gelişemediğini ifade etmek gerekir. Ancak, bu gelişim de Müslüman olan ve olmayan nüfus arasında bir gelir farklılığı yaratması ölçüsünde kapitalistleşmeye ve sanayileşmeye yaramamıştır. Ticaretle geçinen ve Müslüman olmayan bir zümre refaha ulaşırken, özellikle Müslüman köylü çoğunluk fakir bir tecemmüi (gemeinschaftlich) toplumsal yaşantıya gömülmüştür. Bu toplumsal yapıda da geniş kitleleri içeren bir sivil toplumun gelişmeye başlamasını beklemek anlamsızdır. İkinci Meşrutiyet’le başlayan özgürlük havası, beş yıl gibi kısa süre içinde önce tek parti rejiminin baskıcı ortamı, sonra da I. Dünya Savaşı’nın sıkıyönetim rejimiyle birlikte yerini muhalefetin susturulduğu, gönüllü siyasal girişimin köreldiği, devletin iktisadi, toplumsal ve siyasal yaşantıya tüm ağırlığı ile egemen olmaya çalıştığı bir ortama teslim olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun çökmesi, Kurtuluş Savaşı ve arkasından kurulan Cumhuriyet rejiminin tek parti yönetimi, merkezi devletin toplumdaki konumunu değiştirmezken, 1920’lerin iktisadi yapısında ve iktisadi gelişme anlayışında bir değişmeden bahsedebilmek mümkündür. Liberal ekonomiye 478 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 265. 176 dayalı bir gelişme modeli ve Lozan Antlaşması dolayısıyla gümrüklerin serbestliği kapitalizmin ve bireysel ekonomik girişimin gelişmeye başlamasına neden olmuştur.479 Bu dönemde Anadolu’da etkili bir rol oynayan üç ideoloji görüyoruz: milliyetçilik, İslam ve sosyalizm. Her üç ideoloji de Osmanlı Devleti’nin “Batılılaşma” süreci içinde ortaya çıkan özellikle İkinci Meşrutiyetin doğurduğu fikir akımları içinde belirginleşen düşünce akımlarıdır.480 İkinci Meşrutiyet ya da anayasayı geri getiren süreç, sivil toplum yönündeki yoğun bir birikimin ürünüdür. Mustafa Kemal’in de aralarında bulunacağı genç insan kuşakları, o birikimin izleyicileridir.481 Jön Türklerle Kemalizmin fikirsel bağlantı noktalarından en önemlilerinin pozitivizm ve halkçılık olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Kemalizmde içerilen “muasır medeniyet seviyesi” kavramı pozitivist bilimselci dünya görüşünü yansıtırken, halkçılık da Cumhuriyet’in ve Kemalist reformların temelindeki en anlamlı ilke haline gelmiştir. Halkçılığın bu temel niteliği, Kemalist reformlardan bir çoğunun İkinci Meşrutiyet’teki Türkçü ve Batıcı programlarda halkçılık ideolojisi içine yerleştirilmiş olmasından kaynaklanmaktadır.482 479 Ersin Kalaycıoğlu, “Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset:” Küreselleşme Sivil Toplum ve İslam, Der: E. Fuad Keyman, A. Yaşar Sarıbay, Ankara, Vadi Yyn. 1998, s. 116-8. 480 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 23-24. 481 Gevgilili, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, s.82. 482 Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, s.136. 177 İdeolojik düzeyde ise, bu politika milliyetçilik ve pozitivizm şekillerinde savunuldu. Bunlar arasındaki ilişkiyi de, esas olarak tekelci kapitalizmle (emperyalizmle) ilişkilerimiz belirledi. Lozan'ı takip eden yıllarda pozitivizm ön plandaydı; buhran yıllarında ise milliyetçilik ön plana çıktı. Bütün bu ideolojilerin kökeni İkinci Meşrutiyetin yarattığı fikir akımlarındaydı. Atatürk bunları benimsedi ve kendine özgü bir üslupla ifade etti. Oysa, bütün bu ideolojiler üretim güçlerinin gelişmesi açısından devrimci bir rol oynayamazlardı..483 Jön Türk düşünce geleneğinde ilerleme (terakki), pozitivist bir dünya görüşü içine yerleştirilmiş bir düşüncedir ve ilerilikle geriliğin ayırıcı ölçütleri Batı uygarlığı standardına göre belirlenmiştir. Kemalizm, milliyetçilik ilkesini tanımlarken Batı uygarlığı standardını daha mutlak bir biçime sokmakta ve bu bakımdan özellikle İkinci Meşrutiyet’in birçok reformcu düşüncesinin ortak özelliği olan Batı tekniği ile kültür arasında uzlaşma yolları arayışını bir kenara bırakmaktadır. Pozitivist dünya görüşü doğrultusunda ilerlemenin “düzen” le bağımlı olarak kavranması Jön Türk düşüncesinin “ittihad”la (Osmanlı Devleti içinde yaşayan farklı unsurların birlikteliği ile) ifade ettiği düzen anlayışını “millet” kavramıyla dile getirmektedir. Bir diğer deyişle, Kemalist milliyetçilik ilkesi, “düzen içinde ilerleme” formülünün benimsendiğini, düzenin “milli bütünlük” fikriyle temellendirildiğini, bu milli bütünlüğün “muasır medeniyet seviyesi”ne ulaştırılmaya çalışıldığını ifade etmektedir.484 483 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 224-225. 484 Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, s. 154. 178 Genel sonuçlardan en önemlisi, pozitivizmin sosyal düşünce bakımından gösterdiği içerikte yer almaktadır. Pozitivizm, insanın dışında var olan ve elverişli (bilimsel) yöntemlerle bilinebilecek nitelikte olan bir “nesnel gerçeklik” alanının varlığını kabul eder. Dolayısıyla nesnel dünyayı elverişli bilimsel yöntemlerle bilebilme olanağına kavuşmuş “eğitilmiş” insanların toplum yönetiminde egemen olmalarını arzulamak, pozitivizmin doğal uzantısı olmaktadır. Pozitivizmin, özellikle August Comte’taki biçiminde oldukça açık olan bu siyasal sonuçları, bu anlayışı benimsemiş bulunan Osmanlı-Türk entelijansiyasına da damgasını vurmuştur. Bu bağlamda, “hakikat”ı bilenlerin “halka doğru” giderek, onlara ne yapmaları gerektiğini öğretmeleri anlamına gelen İkinci Meşrutiyet halkçılığının, bu elitist boyutuyla Kemalizm’e aynen yansımış olması bir rastlantı değildir. Dolayısıyla, Şerif Mardin’in Jön Türkler için yaptığı sağlamanın, onların “derin anlamıyla” halkçı olmadıkları saptamasının, Kemalizm için de geçerli olduğunu belirtmek gerekmektedir. Modern anlamda yürütme ve parlamento ilişkilerinin tartışılabilmesinin 1908 “Hürriyet’in İlanı” ile mümkün olabilmesinin nedeni o tarihlerin yarattığı sosyolojik gerçeklikle, özellikle Jön Türk ve İttihat ve Terakki’yi de yaratan gelişmelerle anlaşılabilir. Geleneksel olandan ayrışan bir asker ve sivil bürokrasinin gelişmesi, liberal, reformist ve ulusçu bir burjuva ideolojisine destek olabilecek, serbest meslek sahipleri, tüccarlar gibi unsurlardan oluşan sınıfların ortaya çıkması bunlar arasında sayılabilir. Tanör, “Padişahın anayasal konumu ve gücü meşruti kalıplara dökülürken, kabine bir siyasal ve anayasal varlık olarak ortaya çıktı… Osmanlı anayasal ve siyasal hayatında parlamento ilk defa olarak kurumsal bir değer 179 kazanacaktı” diyecektir.485 Gerçekten de bakanlar kurulu sözü edilen sosyal gerçekliğin bir ürünü olarak padişah iradesinin karşısında bu süreç içerisinde konumlanmaya başlıyordu. Bunun bir göstergesi de ilk defa bir hükümet programının hazırlanmış olmasıdır.486 Ama sürecin en önemli belirleyicisi olan İttihat ve Terakki Cemiyeti elde ettiği kudretten emin olamadığı ve hegemonik bir sınıfsal güce de yaslanmadığı için yürütmenin elindeki gücü padişahın yetkilerini artırarak güçlendirecektir. Sorun artık mutlak monarşinin yetkilerinin sınırlaması olmaktan çıkıp modernleştirici gücün devlete yaslanma sorunudur. Nitekim Babıâli Baskını sonrası gücünü artıran İttihatçılar, 1914 ve sonrasındaki anayasa değişiklikleriyle etkisi altındaki padişaha yeni yetkiler veriyor ve parlamento üzerinde çok güçlü konuma getiriyordu.487 Cemiyet 1908’de mutlakıyete karşı halk iradesinin temsilcisi gibi davranırken aynı yıl yapılan seçimlerde büyük başarı kazanıyor ve anayasa değişiklikleri ile padişah ve sadrazamın yetkilerini parlamento lehine kısıtlamaya çalışıyordu.488 Kısa süre içerisinde böyle bir değişimin nedenini sadece Balkan Savaşları’na ya da silahlı kuvvetlerin siyasal iktidara ilk doğrudan müdahalesiyle bastırılan 31 Mart Olayı’na bağlamak açıklayıcı görünmüyor. Bu değişimin altında yatan önemli bir etken de kuşkusuz yaslandığı sınıfsal zemindir ve şayet gelişkin bir burjuvazi ve çalışan sınıfların desteğine sahip olsa idi parlamentoyu daha güçlü 485 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 181 ve 184. 486 İ. Güneş, “II. Meşrutiyet Dönemi Hükümet Programları”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 1990, s. 178-179. 487 Bkz. Mete Tunçay, “1293 Kanun-i Esasisinin Son Tadilleri”, Kanun-i Esasinin 100. Yılı Armağanı, Ankara Sevinç Matbaası, 1978, s. 249-255. 488 Bkz. Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 192-196. 180 kılacak bir politikaya başvurması beklenebilirdi. Oysa Meclis-i Umumi’nin yapısını belirleyecek olan çoğunlukla eşraf ve topraklı geleneksel sınıflardır. Dolayısıyla parlamentonun denetim altına alınması için bakanlar kurulunun ve yürütmenin güçlendirilmesi baskı ile el ele yürüyecektir. Yücekök, çeşitli zamanlarda muhalefet edebilmiş olmasına karşın büyük ölçüde İttihat ve Terakki’nin güdümünde olan parlamentoyu güçsüz ve tabi oluşu bakımından lastik-damga parlamento olarak niteler.489 İttihat ve Terakki dönemiyle birlikte çoğunlukla gayrimüslim nüfus arasında gerçekten burjuva kültürel yapıların oluşmaya başladığı görüldü. Özellikle basın ve sanatsal faaliyetlerde yoğunlaşan Rum ve Ermeni topluluklar arasında kültürel bir rönesanstan bahsedilebilir. İkinci Meşrutiyetle birlikte ulusal iletişim ağındaki yoğun gelişme, özellikle demiryolu ve telgrafın yaygınlaşması, basın organlarının artışı beraberinde yeni bir siyasal zemini tanımlıyor ve kamusal alanın boy vereceği koşulları sağlıyordu. Keyder, Osmanlı İmparatorluğu’nda doğmaya başlayan bu kentsoylu toplumun etkilerinin iktisadi ve kültürel alandan siyasi alana aktarılamadığını belirtmektedir. I. Dünya Savaşı’nın yarattığı yıkım ve gayrimüslim nüfusun göçüyle birlikte bu burjuva gelişim kesintiye uğramıştır. 490 489 Yücekök , Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, s. 86-88. 490 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s.86; İkinci Meşrutiyet sonrası’ndaki özgürlük ortamı ve basındaki hareketlilikler için bkz.: Korkmaz Alemdar, Türkiye’de Çağdaş Haberleşmenin Tarihsel Kökenleri, Ankara, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yyn..1981, s. 110 vd. 181 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CUMHURİYET VE EGEMENLİK 1. ARAF 1.1. Kongreler Osmanlıda açıkça görülen monarşi bir süreklilik göstererek ama kabul etmek gerekir ki çok radikal biçimde milli egemenliğe dönüşmüştür. Tanzimat süreciyle, devleti kurtarma kaygısı güden entelijansiyada bir çözüm olarak beliren Osmanlılık kimliği eğer işe yarasaydı bu, Osmanlıda cemaatlerle, ama gerçek cemaatlerle tanımlanan toplulukların bir arada hayali bir cemaat yaratması sonucuna varabilirdi. Ama bu gerçekleştirilemedi; Osmanlılık, hayali bir projenin ötesine geçemedi. Ulusal egemenliğe geçiş sürecinde ilk önemli durak İkinci Meşrutiyettir. Bu dönem, sadece Osmanlı elitinin bilinçsel devrimi değil, Osmanlı siyaset pratiğinde de meydana gelmiş gerçek bir devrimdir; ancak Çağlı’nın belirttiği gibi, “cüce kalmış” bir devrim. Ona göre 1923’te olansa “cüce kalmış 1908’in yarıda bıraktığı işi son tahlilde uzlaşmacı bir tarzda tamamlamaya çalışan bir tepeden devrimdir.” Tıpkı Almanya örneğinde yarım kalmış 1848 devrimini izleyen 1870’lere doğru Bismarck öncülüğünde gerçekleştirilen ve eski düzenin uzantı ve kalıntılarını devrimci tarzda 182 süpürmeye cesaret edemeyen tepeden devrim gibi.491 Geçiş sürecindeki ikinci önemli durak milli mücadele ve özellikle Tanör’ün Kongre İktidarları olarak adlandırdığı dönemdir.492 Halk egemenliği fikrinin ve fiili nüvelerinin ortaya çıktığı bu dönem 1921 Anayasasına da rengini vermiştir. Kurtuluş Savaşı literatüründe Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) ile TBMM’nin açılışı (23 Nisan 1920) arasında geçen 17 aylık zaman kesitine Kongreler Dönemi denmektedir.493 İşgal tehdidi ve eylemlerine karşı güvenliklerinin bulunmayışı, güvenlik ihtiyacını karşılayacak resmi ya da özel kurumların yeterli olmayışından kaynaklanan boşluk bu dönemde cemiyet ve kongre tipi örgütlenme gereğini doğurmuştur.494 Bu örgütler, özellikle de kongreler, işgal girişimlerinin haksızlığını izah ve ulusal-bölgesel hakları savunmakla işe başlamış, sonuç alamayınca da yerel otoriteyi bizzat üstlenme ve kendi öz direniş güçlerini yaratma ya da yeniden düzenleme yoluna gitmişlerdir.495 Evliye-i Selase, Kuzeydoğu ve Doğu Anadolu, Batı Anadolu ve Trakya’daki kongre tipi siyasal yapılar, Tanör’e göre tek yanlı ve bağlayıcı kararlar alıp 491 Elif Çağlı, Bonapartizmden Faşizme Olağanüstü Burjuva Rejimlerinin Marksist Bir Tahlili, İstanbul, Tarih Bilinci Yayınları, 2004, s. 222. 492 Bülent Tanör, Türkiye’de Kongre İktidarları, (1918–1920), Yapı Kredi Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 2002. 493 A.g.e., s.109. 494 A.g.e., s.131. 495 Standford J. Shaw- Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C:II, (Çev. Mehmet Harmancı), E Yayınları, İstanbul, 1983, s.406. 183 uygulayan birer siyasal iktidar durumundadırlar. “O kadar ki, Batı Trakya ve Kars’ta geçici hükümetler (devletçikler) kurulmuş, hatta Kars Cumhuriyeti ilan edilmişti. (Mart 1919). “Yerel kongre iktidarları” denebilecek bu tür temsili- demokratik siyasal kurumlar eliyledir ki Anadolu ve Trakya halkı siyasal kaderini bizzat eline almaya başlamıştı. Bu geleneksel monarşik devlet ve iktidar odağının da dışlanması, siyasal iktidarın ve egemenlik hakkının adım adım ve bölge bölge halk güçlerinin eline geçmesi demekti.”496 Seçim, temsil, meşruluk ve yaptırım gücü gibi unsurları içeren kongre sisteminde, seçim yoluyla temsil mekanizmaları yaratılmıştır. Bu siyasal ve yönetimsel karakterine karşın Tanör’e göre bunlar sivil toplum örgütlenmeleridir. Oltu İslam Şura Hükümeti haricinde bütün kongre örgütlenmelerine partisiz temsil ya da saf temsil egemendir. Bu örgütlenmelerde, temsilcilerin seçimle ve belli bir süre için belirlenmesine ve farklı bölgelerin dengeli bir biçimde temsiline özen gösterilmiştir. Bu demokratik hassasiyet, tartışma serbestliği ve oy kullanma özgürlüğünü de kapsayan örgüt içi demokraside de kendini gösterir.497 Mustafa Kemal, sürecin en başında, 22 Mayıs 1919’da Sadaret’e hitaben, “Millet, milli hâkimiyet esasını ve Türk milliyetçiliğini kabul etmiştir. Bunun için çalışacaktır.”498 diyerek milli egemenlik fikrini ilk kez resmen deklere etmiştir. 496 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), 8. Bası, İstanbul, YKY, 2002, s.227-228. 497 Tanör, Türkiye’de Kongre İktidarları, s.133-169. 498 Feridun Ata,” Atatürk’ün Milli Hakimiyet Anlayışı ve Bunun Yansımaları”, http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/dergi%20say%C4%B1%2020/say%C4%B1%2020/ATA%20 Feridun.pdf 184 Bundan bir ay sonra da Amasya Genelgesinde yer alan “Milletin İstiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır” ifadesi de düşünüldüğünde, bir millet algısının söz konusu olduğu görülmektedir. Peki gerçekte bir millet var mıdır? Türklerin beş bin yıldır bir millet olarak yaşadıklarını ileri süren kuramlara göre elbette vardır. Ancak millet mefhumunun bir hayali cemaat olarak modernleşme sürecinde yaratılan bir olgu olduğu varsayılırsa, kongreler döneminin cemaat hayallerini yaratmaya başladığı pekala söylenebilir. Türk milletini yaratmak için önce bir Türk milleti ön kabulünden yola çıkılmış ve hatta bu milletin Türk milliyetçiliğini kabul ettiği varsayılmıştır. Tanör’e göre yerel kongreler, bölgesel ve ulusal kongreler ile Misak-ı Milli’de vücut bulan yeni anayasal tezlerin itici gücü de millet egemenliğidir. Hatta milli irade ve milli egemenlik kavramları bağımsızlığın elde edilmesinin önkoşuludurlar.499 Bu sürecin içinde gerçekleşen Erzurum Kongresi toplantılarının sonunda yayınlanan bildiride milli bir meclisin derhal toplanması ve hükümet işlerinin bu meclisin denetimine sokulması ve millet iradesini egemen kılmak esasının amaç tutulması gereği öngörülmüştür.500 “Kuvayı Milliye’yi âmil ve İradeyi Milliye’yi hâkim kılmak esastır” ilkesi501 de bu toplantılarda benimsenmiştir. Erzurum Kongresinde, yasama ve yürütme gücünü elinde bulunduracak 499 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 227. 500 İlhan Arsel, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, A.Ü. Basımevi, Ankara, 1975, s. 773. 501 Hamza Eroğlu, Atatürk ve Milli Egemenlik, TTK Yayınları, Ankara, 1987. s. 21. 185 olan502 Heyet-i Temsiliye oluşturulmuştur. Sivas Kongresinde ise tüm yerel kongrelerin birleştirilmesi amaçlanmıştır. Bu kongrede, kongre genel kurulu olağanüstü yetkili bir siyasal karar organı, onun kurduğu Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti bir ulusal cephe, Heyet-i Temsiliye de bir ulusal yürütme organı rolü oynayacaklardır.503 Bu dönem, kongreler yoluyla, siyasal aktörlerin sınıfsal karakterinde de bir değişikliğe sahne olmuştur. Merkezi monarşinin feodal, işbirlikçi ve bürokratik ağırlıklı siyaset kadrolarına karşılık, taşrada orta sınıf ve ulusal burjuva karakteri ağır basan yerel unsurlar siyaset sahnesinde yükselmektedir.504 Büyük Millet Meclisi bu koşullarda inşa edilecektir. 1.2. İlk Meclis ve 1921 Anayasası İlk Meclis, yeni Türkiye’nin ilk meclisi olduğu için “Birinci Meclis”, yeni Türk Devleti’nin temelini attığı için “Kurucu Meclis”, Türk milletinin milli ruhunu temsil ettiği için, “Kuvayı Milliye Meclisi” şeklinde anılmış, Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile adı “Büyük Millet Meclisi” olarak tespit ve tescil edilmiştir505 Daha sonra 502 Dursun Ali Akbulut, “TBMM’nin Açılması”, Milli Mücadele Tarihi (Makaleler), (Haz: Berna Türkdoğan), Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2002. s. 291. 503 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.228. 504 A.g.e. i, s.228. 505 Mustafa Küçük “Birinci TBMM’nin Açılışı ve Anlamı”, Türkler Ansiklopedisi, C:XVI, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002.s. 16. 186 “Türkiye Büyük Millet Meclisi” (TBMM) adı kalıcılık kazanmıştır. Meclisi oluşturanların ortak amacı Misak-ı Milliyi gerçekleştirmek olduğundan, homojen bir siyasal duruş olmamakla birlikte partileşme başlangıçta söz konusu değildir.506 Ancak Mustafa Kemal, Meclisin daha hızlı çalışmasını sağlamak için, Mecliste büyük bir gurup kurarak, çoğunluğu ele geçirmek amacıyla 151 milletvekiliyle birlikte 10 Mayıs 1921’de Mecliste, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu adıyla bir grup kurmuştur.507 Mustafa Kemal, Meclisteki bütün milletvekillerinin bu grubun doğal üyesi olduğunu vurgulayarak, grubun dışında kalanların ise serbest hareket etmek isteyen birkaç kişiden ibaret olduğunu ifade etmiştir.508 Temmuz 1922’de ise temel amacı Mustafa Kemal Paşa’nın kişisel egemenlik kurmasına karşı çıkmaktan ibaret olan İkinci Grup kurulacaktır. Büyük Millet Meclisi’nin açıldığı tarihten Teşkilat-ı Esasiye Kanununun kabul edildiği 20 Ocak 1921 tarihine kadar geçen sürede rejimin niteliği tartışma konusu olmuştur. Goloğlu bu rejimi “Üçüncü Meşrutiyet” olarak adlandırır. Bunun çeşitli nedenleri vardır. Öncelikle birçok belgede saltanat ve hilafetin kurtarılması Büyük Millet Meclisi’nin amaçları arasında sayılmıştır; Meclis üyeleri kendilerini Meclis-i Mebusan’ın devamı olarak algılamakta ve Kanun-i Esasi’ye bağlılık hissederek ihtilalci değil kuralcı bir pozisyonda yer almaktadır; İstanbul Hükümetinin yaptığı ve yapacağı anlaşma ve sözleşmelerin, Büyük Millet Meclisinin 506 Hamza Eroğlu, Türk Devrim Tarihi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1982, s. 280. 507 Refik Turan vd., Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Ankara, Bulak Kitabevi, 2002, s.222. 508 Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, İstanbul, Merk Yayıncılık, 1988, s. 940. 187 onaylaması koşuluyla geçerli olabileceğinin yasayla belirtilmesi de Goloğlu’ya göre “parlamentolu monarşi”nin devam ettiğini gösterir.509 Trimberger’e göre, anayasanın ilanından sonra da anayasa metninde devletin şeklinin açıkça belirtilmemesi nedeniyle, vekillerin birçoğu, sistemi amacı halife sultanın muhafaza edileceği bir anayasal monarşi olarak yorumladı.510 Tunaya’ya göre ise Türkiye Büyük Millet Meclisi kendisini bir ihtilal organı olarak ilan etmiştir: “Manevi şahsiyetinde Başkumandanlığı muhafaza (yani İstiklal Savaşını bilfiil idare) eden, millet ve memleketin alınyazısını elinde tutan, en üstün kudret olan milli hakimiyeti kullanacak, rakip tanımayan tek meşru organ.”511 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu kabul edildiğinde Kanun-i Esasi hala kaldırılmadığı için TBMM Hükümeti dönemi, iki anayasanın da yürürlükte kabul edildiği bir dönemdir.512 1924 Anayasasının 104. maddesiyle ilga edilene dek bu durum resmen değişmemiştir. 20-01-1337 (1921) tarihli Teşkilatı Esasiye Kanunu’nun513 birinci maddesinde “Hakimiyet bila kayd ü şart milletindir. İdare usulü halkın 509 M. Goloğlu, Üçüncu Meşrutiyet, Ankara 1970. s. 147-155. Aktaran: Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.244. 510 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 40. 511 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), Mütareke, Cumhuriyet ve Atatürk, 2. Bası, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yyn., 2003, s. 70-71. 512 Tunaya, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler, s. 104. 513 Suna Kili- Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri (Sened-i İttifaktan Günümüze), 2. Bası, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yyn., 2000, s. 100 vd. 188 mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir.” ifadesi yer alır. Maddede yer alan “bizzat ve bilfiil” vurgusu, kongreler sürecinin ortaya çıkardığı, belki de fiili olarak dayattığı halk egemenliği anlayışını yansıtmaktadır. Nitekim Tanör’e göre, 1918-1920 döneminde milletin kendisi bu egemenliği eline almıştır. “Mustafa Kemal’in Anadolu’ya geçmesinden önceki tarihlerde ya da bu tarihten sonra Kemalist önderliğin etkisi dışında oluşan yerel bölgesel kongre hareketleri irade-i milliye adına ortaya çıkmışlar, milletin ya da bölge halkının siyasal kaderini belirleme hakkını kendilerinde bulmuşlardı. Mustafa Kemal eksenli ulusal önderlik hareketi de Amasya Tamimi ile başlamak üzere, daha sonra Erzurum ve Sivas kongreleri kararlarıyla millet egemenliği ilkesini kuvvetle vurgulamıştır. “Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır” şeklinde Amasya Tamimi’nin (m.3) ardından Erzurum ve Sivas Kongreleri Beyannameleri (m.2) “irade-i milliyeyi hakim kılmak” esasında birleşmişlerdi.”514 Böylece ilk kez egemenliğin kaynağı gökyüzünden toprağa inmektedir. Burada halk, egemenliğin yalnızca kaynağı değil onu bizzat kullanacak olandır. Ancak bunun için, doğrudan demokrasi araçlarına ihtiyaç varken Teşkilat-ı Esasiye Kanununda bunlara rastlayamayız. Nitekim İkinci madde “İcra kudreti ve teşri salahiyeti”ni “milletin yegane ve hakiki mümessili olan Büyük Millet Meclisinde” toplamıştır. Madde lafzının, yürütme (icra) yetkisini yasama (teşri) yetkisinden önce telaffuz etmesinin tesadüfi bir ifade olmadığını söylemek gerekir. Bu durum, kanımca, savaş süreci ve koşullarında oluşturulan bir mecliste icranın yasamadan 514 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.256. 189 daha öncelikli oluşuyla ilgilidir. Bu maddedeki ikinci vurgu, Büyük Millet Meclisinin milletin yegane ve hakiki temsilcisi oluşunadır. Yerel kongreler, milli kongreler, Anadolu ve Rumeli Müdafaayı Hukuk Cemiyeti’nin teşkili ve Ankara’da toplanan TBMM’nin kuruluşunun ardından, Türkiye’yi uluslararası planda temsil eden devlet ikili bir karakter kazanmıştır: Osmanlı Hükümeti ve Ankara Hükümeti.515 Bu vurgudan yola çıkarak yeni meclisin, İstanbul Hükümetini tanımadığını anayasa düzeyinde ilan ettiğini söylemek mümkündür. Nitekim bu Meclis, 1-2 Kasım 1922 tarihli “TBMM’nin Hukuk-i Hakimiyet ve Hükümraninin Mümessil-i Hakikisi Olduğuna Dair Heyet-i Umumiye Kararı”nda İstanbul Hükümetini tanımadığını teyit etmiştir.516 Aynı kararla saltanat halifelikten ayrılıp kaldırılmış, ancak “Türkiye Devleti makamı hilafetin istinatgahıdır” denilerek hilafet Al-i Osman hanedanında tutulmuştur. Maddedeki üçüncü vurgu yürütme ve yasama yetkilerinin Meclis’te toplanmasına ilişkindir. Teşkilatı Esasiye Kanunu böylelikle, yasama ve yürütme kuvvetlerinin yasama organında birleştiği tipik bir meclis hükümeti sistemi öngörmüştür.517 Hükümeti oluşturan bakanlar tek tek Büyük Millet Meclisi üyelerince seçilecek ve azledilebilecektir (m. 8). Bakanlar kendi aralarından birisini başkan seçebilirler ancak Büyük Millet Meclisi Başkanı bakanlar kurulunun da doğal 515 Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 23. 516 Kili-Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, s. 105. 517 Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, 8. Bası, Ankara, Yetkin Yyn., 2005, s.28. 190 başkanıdır (m. 9). Devlet başkanlığının tanımlanmamış olması da meclis hükümeti sisteminin bir sonucudur.518 Anayasanın 3. maddesine göre “Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükümeti ‘Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ unvanını taşır.” Anayasa görüşmeleri sırasında önerilen referandum ve halkın kanun teklifi kurumları kabul görmemiştir. Meclisin feshi kurumuna yer verilmemesi de sadece kuvvetler birliği ve meclis hükümeti sisteminin seçilmiş olmasından değil, aynı zamanda saf temsil anlayışından dolayıdır.519 1921 Anayasasının temel felsefelerinden biri milli egemenlik ise ikincisi halkçılıktır. Mustafa Kemal halk idaresi ve halkçılık deyimlerini cumhuriyet sözcüğü yerine kullanmıştır.520 Halkçılık kavramı Tanör’e göre, özellikle halk idaresi ya da demokratik yönetim anlamında kullanılmaktaydı. Yerinden yönetim kurumları niteliğindeki şuralar ise bu sistemin yerel organizmalarıydı.521 1921 Anayasası özerk vilayetler öngörmüştür. 11. madde metni şu şekildedir: “Vilayat mahalli umurda manevi şahsiyeti ve muhtariyeti haizdir. Harici ve dahili siyaset, şer’i, adli ve askeri umur, beynelminel iktisadi münasebat ve hükümetin umumi tekalifi ile menafii birden ziyade vilayata şamil hususat müstesna 518 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.284. 519 P. Bastid, Le Ggouvernement d’ Assamblée, Ed. Cusas, Paris 1956, s. 380, Aktaran: Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 257. 520 İ. Arar, Atatürk’ün Halkçılık Programı, Baha Matbaası, İstanbul 1963, s. 11. 521 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.258. 191 olmak üzere Büyük Millet Meclisince vaz edilecek kavanin mucibince Evkaf, Medaris, Maarif, Sıhhiye, İktisat, Ziraat, Nafia ve Muaveneti içtimaiye işlerinin tanzim ve idaresi vilayet şuralarının salahiyeti dahilindedir.” 12. maddeye göre şuralar vilayet halkınca seçilen üyelerden seçilir ve bu üyeler yürütme yetkisine sahip bir idare heyeti seçer. Görüldüğü gibi, vilayet şuraları geniş yetkilerle donatılmıştır. Benzer bir düzenleme nahiyeler için de geçerlidir (m.16-21). Bu sistemde merkeziyet usulü sınırlı hatta istisnai, yerinden yönetim ise asli ve geneldir.522Yayla’ya göre klasik Osmanlı sisteminin ve Kanun-i Esasi’nin öngördüğü geleneksel merkeziyetçi sistem böylece tersine çevrilmiştir.523 Vilayet şuraları hayata geçmemiştir. Bunda Mustafa Kemal’in ağırlığını merkeziyetçilikten yana koyması etkili olmuştur.524 Özetle; II. Meşrutiyet sonrası egemenliğin padişah ve millet arasında paylaşılır olmasına karşın 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 1. maddesiyle “Hâkimiyet bile kaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir” diyerek bir dönüm noktasını işaret eder. Maddenin ikinci cümlesine rağmen 2. madde, icra kudreti ve teşri salahiyetinin Büyük Millet Meclisinde tecelli ve temerküz ettiğini, 3. maddesi ise, Türkiye Devleti’nin Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunacağını ve hükümetin de “Büyük Millet Meclisi 522 A.g.e., s.265. 523 Y. Yayla, Anayasalarımızda Yönetim İlkeleri (Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif), İstanbul, İÜSBF Yyn., 1982, s. 126 vd. 524 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s.267. 192 Hükümeti” unvanını taşıyacağını belirtiyordu. Meclisin kendi üyeleri arasından seçtiği vekiller aracılığıyla yürütme işlerini gördürmesi, bunları yönlendirmesi ve denetlemesi, gerektiğinde azledip yerlerine yenilerini seçebilmesi kuvvetler birliği ve meclis hükümeti sisteminin tipik göstergeleridir.525 Bunun yanında anayasanın ifadelerinden de açıkça anlaşılacağı gibi meclis aynı zamanda idari fonksiyonun asıl sahibi kimliğine de sahiptir. Üçüncü maddedeki Türkiye Devleti’nin Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunacağının belirtilmesi yanında bu fonksiyonun en önemli özelliği olan “süreklilik” ilkesi Madde-i Münferide’de “müstemirren müçtemi” olarak formüle edilmiştir. Böyle bir yapının sürekli olamayacağı da yine bu maddede belirtilip, zaman sınırı çiziliyordu: “gayenin husulüne” kadar. Kaldı ki pratikte de anayasanın öngördüğü yasama ve yürütme ilişkisi yürütme lehine güçleniyor,526 özellikle Başkumandanlık Kanunu ile “tek adam” hakimiyeti parlamentoya karşı kurumsallaşıyordu. 1.3. Cumhuriyetin İlanı 29 Ekim 1923’te Teşkilat-ı Esasiye Kanununun Bazı Mevaddının Tevzihan Tadiline Dair Kanun’la Anayasanın 1. maddesine “Türkiye Cumhuriyetinin şekli hükümeti Cumhuriyettir” cümlesi eklenmiştir. Bundan başka, devletin dininin İslam, resmi dilinin Türkçe olduğu anayasa hükmü haline getirilmiş (m. 2), Cumhurbaşkanlığı makamı oluşturulmuş ve tanımlanmıştır (m. 10-11). Buna göre 525 A.g.e., s. 259. 526 A.g.e., s. 270-273. 193 Cumhurbaşkanı meclis tarafından kendi üyeleri arasından seçilir. Cumhurbaşkanı icra vekilleri heyetinin başıdır ve gerekli görürse Büyük Millet Meclisine başkanlık edebilir. Bu kanunla, İcra Vekilleri Heyeti’nin oluşması usulü de değişikliğe uğramıştır. Buna göre Cumhurbaşkanının meclis üyeleri arasından seçtiği bir Başvekil yine meclis üyeleri arasından diğer vekilleri belirler ve bu heyet meclisin onayına sunulur. Bu değişiklik, devlet başkanlığının tanımlanması, iki başlı yürütme ve bakanlar kurulunun oluşumunda güvenoyu usulünün ortaya çıkmasıyla, hükümet sistemini saf meclis hükümeti sistemi olmaktan çıkarmış ve parlamenter sisteme yaklaştırmıştır. Nihayet 3 Mart 1924’te “hilafetin, Hükümet ve Cumhuriyet mana ve mefhumunda esasen mündemiç olduğu” gerekçesiyle hilafet kaldırılmıştır. Birinci Büyük Millet Meclisi Kurtuluş Savaşı’nın dayandığı geniş cephe ilkesini yansıtır. Farklı görüşlere sahip üyelerin bir arada bulunması bir anlamda çoğulcu ve temsil kabiliyetine sahip olduğunu gösterir. Yine de 437 milletvekilinin yüzde 43’ü idareye bağlı görevli (yüzde 23’ü sivil bürokrat, 15’i askeri memur ve 5’i eğitimci) yüzde 13’ü din görevlisi, yüzde 18’i serbest meslek sahibi, yüzde 6’sı ise tarım kesimindendi, onlar da büyük arazilere sahiptiler.527 Trimberger, bürokratik ve askeri kaynaklar üzerindeki kendi kontrollerinden dolayı, devrimci kadronun, içinde geleneksel seçkinlere ait hem ılımlı hem 527 Frederic Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, Mass.: MIT Pres, 1965, s. 181’den aktaran Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 34. 194 muhafazakar bakış aşılarının temsil edilebileceği parlamenter kurumların kurulması konusunda sakınca görmediklerini belirtir. Ona göre: “Birinci Türk Büyük Millet Meclisi’nde temsil edilen toplumsal çıkarların geniş tayfı Atatürk’ün amaçlarına ulaşmak için delegeleri ikna etmesinin ve uzun tartışmalar ve müzakerelerle onları etkilemesinin zorunlu olduğu anlamına geliyordu. Fakat öte yandan o, bu delegelerin bağımsız bir iktisadi tabana da sahip olmadığını biliyordu. Bağımsızlık savaşı sonlarına yaklaştıkça yine de, delegeler üzerinde denetim uygulayabilmek için hiyerarşik ve bürokratik bir siyasi parti örgütledi.”528 11 Ağustos 1923’te çalışmalarına başlayan ikinci dönem meclisi ise büyük ölçüde Mustafa Kemal’in güdümündedir. Seçim sürecinde etkili olan Cumhuriyet Halk Fırkası’nın etkisi ile dini temsilciler ile taşranın ileri gelenleri neredeyse tamamen tasfiye edildiler. Bu meclis ordu görevlileri ve bürokratların yüksek yüzdesiyle daha çok kentli ve seçkinciydi.529 Egemenliğin millette olduğunun belirtilmesi ve saltanatın kaldırılmasından sonra fiilen cumhuriyet olan rejimin adı 1921 Anayasasının birinci fıkrasına eklenen bir cümle ile resmileştiriliyor; 11. maddede yapılan bir değişiklikle cumhurbaşkanlığı kurumu oluşturuluyordu. Ayrıca 12. maddede yapılan değişiklikle cumhurbaşkanının başvekili seçmesi diğer vekillerin de başvekilce meclis üyelerinden seçilip oluşan heyetin cumhurbaşkanı tarafından meclisin tasvibine sunulmasını öngörüyordu. Bu yolla, daha güçlü ve 528 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 42. 529 Frederic Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, Mass.: MIT Pres, 1965, s. 183’ten aktaran Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 43. 195 meclisten nispeten bağımsız bir hükümet oluşturulabilecekti.530 1924 Anayasası bu bakımlardan 1921 Anayasasında yapılan değişikliği miras alacak meclis yasama yetkisini doğrudan kendisi, yürütme yetkisini ise kendi seçtiği cumhurbaşkanı ve onun tayin edeceği bakanlar kurulu eliyle kullanacaktır. Giderek parlamenter niteliğe bürünmesine karşın sistemin merkezindeki cumhurbaşkanı anayasal konumundan öte güç kazanacak gerek parlamento gerekse yürütmenin diğer kanadını kendi iradesine tabi kılacaktır. Yücekök’ün de belirttiği gibi yürütme-yasama ilişkileri açısından rekabetçi olarak nitelenebilecek 1920 Meclisi 1923’lerden başlayarak yürütmenin tahakkümü altına girmiş ve parlamento böylelikle “tabi” ve “teslimiyetçi” bir niteliğe girmiştir.531 2. PARADİGMA 2.1. Türkiye’de Devrimsiz Devrim Engels, 2 Aralık 1851’de Bonaparte’ın darbesinden sonra yukarıdan aşağı devrimler döneminin başladığını ileri sürmüştü. Louis Bonaparte ile aynı siyaseti benimseyen Bismark da Alman Konfederasyonu’na ve Avusturya’ya olduğu kadar hükümetle çatışma içerisinde olan Prusya Meclisi’ne karşı tepeden inme 1866 devrimini yaptı.532 1860’larda İtalya’nın bütünleşmesi ve modernleşmesi, Japonya’da 530 Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, s. 285. 531 Yücekök , Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, s. 105. 532 Friedrich Engels’in Marx’ın Fransa’da Sınıf Savaşımları adlı kitabına yazdığı Giriş, Karl Marx, Fransa’da Sınıf Savaşımları, s. 15-16. 196 1868 yılındaki Meiji Restorasyon’u da tepeden devrim ya da “pasif devrim” olarak formüle edildi. Türkiye’yi ise bizzat Mustafa Kemal anlatıyordu; “Arkadaşlar, milletleri yükselten inkılablar Fransa'da olduğu gibi yalnız aşağıdan yukarıya gelen inkilablar olamaz. Öyle inkılablar vardır ki bazan da yukarıdan aşağıya olur.”533 Poulantzas, incelediği İngiliz, Fransız ve Alman örneklerine bakarak, Batı Avrupa’da feodalizmden kapitalizme geçiş, ortak eğilimsel özellikler gösterse de burjuva devrimi konusunda örnek olarak verilebilecek bir modelin bulunmadığını ileri sürer.534 Eşitsiz ve bileşik gelişim, az gelişmiş ülkelerde toplumsal değişimleri gerek gelişmiş ülkelerden gerekse birbirlerinden çok daha fazla farklılaştırır. Mustafa Kemal, Osmanlıdan tam bir kopuşu gerçekleştirmek istedikleri üzerinde her fırsatta durmuştu.535 Bu belki de Osmanlı ile yeni cumhuriyet Türkiye’si arasındaki yapısal sürekliliklerin de bir ifadesi idi. Yeni meşruiyet Osmanlıdan kopuş sürekli vurgulanarak artırılabilirdi. Trimberger, devrimlerin sonucu olarak oluşan değişimin doğası ve derecesinin hem sürecin değişkenlerine hem de devrim sürecinden bağımsız toplumsal ve uluslararası yapısal ilişkilere bağlı olduğu uyarısını yapmaktadır.536 Dolayısıyla sonuç, politik aktörlerin niyetlerinden ve iradelerinden yola çıkarak da anlaşılamaz. 533 CHF Üçünçü Büyük Kongre Zabıtları, 10 - 18 Mayıs 1931, İstanbul, Devlet Matbaası, 1931, s.229- 230’dan aktaran : Levent Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, s.148. 534 Nicos Poulantzas, Siyasal İktidar ve Toplumsal Sınıflar, s. 192. 535 Bkz. Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 11. 536 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler 21. 197 Türkiye’de sosyal bir dönüşümün önünün politik bir devrimle, yani yeni bir devletin kuruluşu ile açılması onu klasik tepeden devrimlerden ayırır.537 Gerçekten ilk önce iktidarın ele geçirilip geleneksel aristokrasinin ortadan kaldırılmasıyla, merkezi milli devlet güçlendirilip daha sonra sanayi başlatılmıştır.538 Trimberger, Türkiye’de devrimin 1919’da ülkenin müttefiklere teslim olmasından sonra Anadolu’daki direniş hareketinin Mustafa Kemal tarafından örgütlenmesiyle başladığını ileri sürer.539 Bununla birlikte Tanör, yeni bir devlet ve ulusal birlik düşüncesini paylaşmasalar da Mondros Mütarekesi’nden sonra bulundukları bölgelerde kimi kamu hizmetlerinin örgütlenmesi ve bunların finansmanı gibi konularda düzenlemeler yapan “kongre iktidarları”na dikkat çekmektedir. İstanbul dışındaki bölgelerde özellikle işgal tehdidine karşı örgütlenen kongreler yoluyla yeni temsili modeller yaratılıyor ve bağlayıcı kararlar alınabiliyordu.540 Bunlar dönemin halkçılık anlayışını da etkileyen yapılardı. Ancak sonradan ulusal birliği sağlayacak hareket, Mustafa Kemal ve arkadaşlarının çevresinde gelişecektir. İstanbul’un işgali ve Meclis-i Mebusan’ın dağıtılmasından sonra Mustafa Kemal’in yayınladığı “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti Namına İntihab Hakkında Tebliğ”541 Osmanlı’nın yanında bir ikinci iktidar yapısını kurumsallaştırmanın işareti, Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti’nin devletleşmesinde önemli bir adım olarak 537 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri C. 1, s. 57. 538 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler s.19. 539 A.g.e. s. 32. 540 Tanör, Türkiye’de Kongre İktidarları, s. 109-142. 541 Bkz. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, C. I, 13. baskı, İstanbul, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1973, s. 419-24. 198 değerlendirilmiştir.542 Ankara’da meclisin toplanması, bu meclisin vergi ve vatana ihanete ilişkin kanunlar yayınlaması, sonrasında ise anayasal nitelikte Teşkilat-ı Esasiye’yi yayınlayarak egemenliğin kaynağındaki değişimi ilan etmesi Osmanlı Devleti’nin tasfiyesini anlatıyordu.543 Nihayet Lozan Antlaşması ile bağımsız bir Türk Devleti kuruluyordu.544 Bununla birlikte eski rejimin yıkımını tetikleyen her hangi bir başkaldırı ya da kitle hareketi mevcut değildi. Bir kitle hareketinin varlığı iddia edilecek olsa dahi onun hedefi çoğunlukla işgale karşı direnmekle sınırlıdır. Dolayısıyla eski rejimin içerisindeki bir grubun ikinci bir iktidar merkezi yaratarak toplumsal dokuyu yavaş yavaş değiştirerek, bir anlamda “mevzi savaşı” vererek, iktidara yerleştiği bir süreç olarak 1919-1923 yıllarını nitelendirmek mümkündür. Bu nitelik gözetilerek, bu dönem “pasif devrim” olarak da adlandırılmıştır.545 Kavram, Gramsci dolayısıyla Türkiye siyasi yazınına girmiştir. Risorgimento döneminde İtalyan devletinin oluşumunu Fransız Devrimiyle karşılaştıran Gramsci, eski egemen sınıflara karşı tam bir politik saldırı yöneltecek toplumsal güçten yoksun olan İtalya’da iktidara talip olanların, yeni bir toplum modeli talebinin yasal olarak reformist tarzdaki küçük dozlarla tatmin edileceği bir yolu seçtiklerini söyler. Bu yolla eski feodal sınıfların ekonomik ve siyasi konumlarını korumak, hem tarım reformunu engellemek hem de 542 Mete Tunçay, Türkiye Cunhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Ankara, Yurt Yayınları, 1981, s.41. 543 Bkz. Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, C. II, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1992, s. 141. 544 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 52. 545 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri , s.57. 199 halk kitlelerinin siyasi hareketlerini engellemek mümkün olmuştur.546 Trimberger, kitlesel ilginin ve seferberliğin yetersizliğinin Türkiye’de tepeden devriminin uzun vadeli sonuçlarını büyük oranda etkilediğini ileri sürer. 547 Kemalistler için Fransız Devrimi ilham verici bir kaynaktır ama buna rağmen ihtilal kavramına oldukça mesafeli yaklaşılmıştır.548 Feroz Ahmad, inisiyatifi ele geçirecek bir burjuvazi olmadığı için, kendilerini bütün sınıflardan özerk bir yurtseverler grubu olarak gören Kemalistlerin burjuva devrimini vekaleten gerçekleştirme görevini üstlendiklerini belirtir.549 Görevi üstlenenlerin büyük kısmı askeri ve sivil bürokrasi içerisinden geliyordu. Osmanlı 19. yüzyıla kadar modern bir bürokrasi geliştirememişti. Böyle bir bürokrasinin gelişimi için Tanzimat Dönemi’ni beklemek gerekecektir. Bu dönemle birlikte aşamalı olarak Avrupa örneğine göre bir seri bakanlık ve idare heyeti kuruluyor, iktidarın güç merkezi kulluktan yeni kurtulan bürokratlara doğru kayıyordu. Özellikle dış münasebetlerin en etkili olduğu hariciye, ordu ve Tercüme Odası yeni tip bürokratların ve aydınların yetiştiği kurumlar olacaktır.550 Ancak 546 Partha Chatterjee, Milliyetçi Düşünce ve Sömürge Dünyası, (Çev. Sami Oğuz, İstanbul), İletişim, 1996, s.69-70. 547 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler 130. 548 Bkz. Erik Jan Zürcher, "Kemalist Düşüncenin Osmanlı Kaynakları", Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce: Kemalizm, C. 2, (Der. Tanıl Bora-Murat Gültekingil), İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 44-55. 549 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 98-9. 550 Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s. 70. 200 bürokrasi meselesi 1876 Anayasasıyla kurulan Meclisi Mebusan’ın da en önemli tartışma konuları arasında yer almaktaydı. Karpat, bürokrasinin profesyonelleşmesi talebinin yeni oluşmakta olan sistemin kendisinden kaynaklanan temel bir gereksinim olduğu üzerinde durur: “Piyasa ekonomisi çerçevesinde gelişmekte olan yeni ticaret, imalat ve tarım ilişkileri tümüyle akılcı yasal bir yönetim sistemine, yani gerçekten modern bir bürokratik yapıya dayanmaktaydı. Bürokrasi padişahın şahsına bağlı kaldığı ve oynadığı rol onun yetki kullanımının tekelinde olduğu sürece yeni sosyal düzenin beklentilerine cevap vermesi zordu.”551 Trimberger, Osmanlı ‘Türkiyesi’nde üst düzey sivil ve askeri bürokratların hakim durumda olan topraklı, sınai ve ticari sınıflardan gelmediklerini ve yüksek makamlara ulaştıktan sonra da bu sınıflarla yakın şahsi ve iktisadi bağlar kurmadıklarına dikkat çeker. Bu iki özellik bürokratik devlet aygıtının ya da onun bir parçasının nispeten özerk olduğunun belirtisidir. Dolayısıyla tepeden inme bir devrimi mümkün kılan özelliklerdir bunlar.552 Tepeden inmeci devrimlerin ortaya çıkması hem sivil hem de askeri yönetimin yüksek oranda bürokratikleşmiş olduğu bir devlette olanaklıdır. Türkiye’de tepeden inmeci devrim için peşin şart olan devlet memurlarının aristokrat ve seçkinci tabiatlı olmaları değil, bunların bürokratlaşmalarıdır.553 551 Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, s. 382. 552 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler 23. 553 A.g.e., s. 61. 201 Daha Osmanlı yıkılmadan önce bürokratik reformcuların siyasal müttefikleri beliriyordu. Ahmad’ın da belirttiği gibi, “toprak, ekonominin hala büyük çapta Müslüman ve Türklerin elinde olan, kapitülasyonlardan ya da yabancılara ve onların Osmanlı İmparatorluğu’nda ikamet eden yerli müşterilerine sağlanan ayrıcalıklardan etkilenmeyen ve bu nedenle de potansiyel olarak siyasal iktidarın güvenilir kaynağı olan yegane bölümüydü.”554 Üstelik 1838 ile başlayan süreç ile Babıâli’nin satın alma tekelinden vazgeçip toprak sahiplerine kendi ürünlerini yabancı alıcılara ve onların temsilcilerine doğrudan satmalarına izin vermesiyle tarımın ticarileşmesi hızlanmış ve toprağın değerinin yükselmesi nedeniyle toprak sahipleri zenginleşmişti.555 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi ise, 17. yüzyıldan beri beyler, ayanlar ya da güçlü çiftçiler tarafından gasp edilen topraklar üzerindeki mülkiyet hakkını güvence altına almaktaydı.556 Birinci Dünya Savaşı öncesi burjuvazinin durumu devrimci olmaktan çok mevcut düzene eklemlenmesi dolayısıyla tutucudur. Ahmad, eski düzen tarafından kısıtlandığını hisseden ve kendi dünyasını kurmak için gayret gösteren bir Türk burjuvazisinin henüz yokluğuna dikkat çekerek burjuva kesimlerin güçlü bir Osmanlı Devleti’nden çok, Büyük Güçler’den birinin koruması altında yaşamayı tercih eden gayrimüslimlerden oluştuğunu tespit eder.557 Bunlar ise çoğunlukla ticaret ve mali işlerle uğraşmaktaydı. Osmanlı İmparatorluğunda büyük çaplı ihracata yönelik tarım 554 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 41. 555 A.g.e., s. 42. 556 Çavdar, Türkiye’de Liberalizm, s. 12. 557 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 12. Ayrıca bkz. A.g.e., s. 59. 202 üreticisi oldukça az olduğundan küçük çiftçiler ile Avrupa sanayii arasında aracılık yapan kişiler bu işten kazançlı çıkıyordu. Bu aracılar, deniz aşırı ilişkileri olan Rum ve Ermeni tüccarlardı. Bunların genişleyen işlerine gereken para, çoğunlukla Ermeni bankacılar ağından karşılanıyordu. Rum tüccarların ve Ermeni bankacıların birçoğu berat sistemi altında fahri yabancı statüsüne sahipti ve bu yüzden Osmanlı hükümeti bunlara dokunamıyordu.558 Bu, burjuva unsurların bir parlamento vasıtasıyla devleti kontrol altında tutma ihtiyacını da büyük ölçüde gereksizleştiren bir durumdu aynı zamanda. Bunun yanında Osmanlı İmparatorluğu’nda bir tüccar sınıfının gelişmesi, beraberinde proleterleşmeye de yol açmıyordu.559 Oysa parlamenter demokrasinin onsuz olmaz dayanakları arasında büyük ölçüde bu bileşenlerden oluşan kentli sınıf bulunmaktadır.560 Marx, ticaret sermayesinin “Tarihsel yönden bir basamak taşı olarak ne denli fazla hizmet ederse de… kendiliğinden eski üretim tarzının alaşağı edilmesine yardımcı olamaz, ancak kendi önkoşulu olarak onu koruma ve sürdürme eğilimi”ndedir561 tespitinde bulunmaktadır. Ticaret burjuvazisi üzerinden bir modernleşmenin temel politikası ancak merkantilizm olabilirdi. Bu da asıl olarak belirli çelişkili çıkar gruplarının birliğini sağlamak ve ticari işlemleri düzenlemekle ilgilenen monarşik bir devlete uygun bir çözümdü.562 Düzenleyici bir devletin yokluğunda da ticaret doğası gereği parçalayıcı olabilirdi. Ticari kar yerine 558 Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s. 76. 559 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s. 108. 560 Bkz. Moore, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenler, s. 287. 561 Marx, Kapital, C. III, s. 293. 562 Bkz. Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, s. 120-1. 203 üretkenlik ve çalışmaya dayalı bir ekonomik vurgunun ve onunla birlikte bir ahlak anlayışının yerleştirilmesi gereğine inanılmıştır. Tabii bu özerk bir ekonomi temelinde değil ekonominin siyasetten ayrılmadığı bir sosyal organizasyonda mümkün görülebilirdi. Tanzimat sonrasında bankacılık en karlı sektörlerden biri haline gelmişti ancak bu sektörü büyük ölçüde elinde bulunduran Ermeni, Rum ve Musevi bankacıların uzun vadeli yatırım gerektiren verimli işlere yatırım yapmamaları İmparatorlukta kapitalist bir ekonominin gelişmesine önemli bir engel oluşturmaktaydı.563 Siyasal açıdan ise mali burjuvazi bir devrimden çok istikrara yatırım yapmayı tercih eder. Dolayısıyla iktisadi birlik ve bütünleşmeyi sağlayacak nitelikte kapitalist gelişmenin unsurları kendiliğinden çıkmayacaktır. 1. Dünya Savaşı bu bakımdan sıcak bir seradır. İktisadi birliğin kurulması yönünde kapitülasyonların kaldırılması gibi bir dizi reform da toplumsal dönüşüm için bu dönemde yürürlüğe kondu.564 İleride önemli politik aktörler olacak büyük toprak sahipleri ile Müslüman tüccarlardan oluşan milli bir burjuvazinin de 1. Dünya Savaşı yıllarında ciddi biçimde geliştiği görülür.565 Engels’in de belirttiği gibi, ister iktisadi olsun, ister askeri, uluslararası rekabetin etkisi, eski rejimin devleti üzerinde kapitalist gelişme ve toplumsal burjuvalaşma yönünde bir kamçı rolü görür.566 563 Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s. 101. 564 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 54. 565 Bkz. Korkut Boratav, Türkiye Iktisat Tarihi , s. 11-27. 566 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri C. I, s. 41. 204 Sınıfsal konumlanış bakımından 1. Dünya Savaşı öncesindeki bir aktör tabloda önemli bir boşluk bırakmıştır. Savaş sırasında ve sonrasında Hıristiyan burjuvazinin büyük bölümü de ülkeden çıkmak durumunda kalmış ve sanayinin geliştiği kimi kentler terk edilmiştir. Çağlar Keyder, Türk siyasal hayatının toplumsal kökenlerinin önemli bir bölümünün bu durumla açıklanabileceğini ileri sürer.567 Kentsoylu bir sınıfın eksikliğinden siyasal kimlikler, siyasal kurumlar kadar “makbul bir yurttaş” yaratmaya ilişkin kültür politikaları da etkilenecektir. Kurtuluş Savaşı sürecindeki iktidar konumlanışlarına ve sınıfsal pozisyonlara bakacak olursak Osmanlı Hükümeti’nin emperyal güçlere ve ticaret burjuvazisine, Ankara Hükümeti’nin ise küçük burjuva kökenli asker-sivil aydın ve büyük toprak sahipleri ile küçük ticaret burjuvazisinden oluşan Anadolu eşrafına dayandığı görülür. 17 Şubat- 4 Mart 1923 tarihinde toplanan İzmir İktisat Kongresi açık olarak kapitalist bir ekonomik sistemi öngörür. Devrimci bir burjuva sınıfının yokluğuyla birlikte kongreye katılan işçi sınıflarının istemleri bile burjuva devriminin programını yansıtmaktadır. Ticaret burjuvazisi iktidarın en güçlü adaylarından biridir ve yarı feodal toprak sahipleri ile doğal bir müttefik haline gelmektedirler. Taner Timur, İzmir İktisat Kongresi’nde Prusya tarzı kapitalizme geçiş biçiminin topraklı sınıf tarafından dillendirildiğini savunur: “Büyük toprak sahipleri Kongre'de aşarın kalkmasını, tarımsal eğitimin sağlanmasını, yollar yapılmasını, Ziraat Bankası’nın kredilerini arttırmasını, asayişin gerçekleştirilmesini ve tarımın makineleşmesini savunmuşlardır. Görüldüğü gibi çiftçiler de tarımın kapitalistleşmesini öngören bir program ileri sürmektedirler. Lenin'in Prusya biçimi dediği kapitalistleşme sürecine 567 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s. 10. 205 yaklaşan bu programın gerçekleşebilmesi için ön şart, siyasi iktidarın ele geçirilmesi ve diğer sınıflar aleyhine sistemli bir baskının kullanılmasıdır.”568 Türkiye’de, yerel seviyede geleneksel toplumsal statüsü olan ve siyasi iktidar sahibi, yeni gelişmekte olan bir toprak ağası sınıf vardı. 1923’ten sonra bu toprak ağası sınıfı iktisadi gücünü pekiştirdi, milli seviyede örgütlenme ve bilinç geliştirdi ve yükselen bir ticaret burjuvasıyla ittifak yaptı.569 Bürokrasi, Müslüman tüccarlar ve büyük toprak sahipleri arasındaki ittifakın Kurtuluş Savaşı’ndan sonraki süreçte de siyasetin yapısında etkileri olacaktır. Bürokratik devrimciler kendi siyasi iktidarını pekiştirmek için güvenli bir toplumsal tabana ihtiyaç duyduklarından iktidarı kapitalistleşmemiş topraklı sınıfla paylaşmayı kabul etmişlerdir.570 Ahmad, bu işbirliğinin kırsal kesimde statükonun korunması, parlamento içerisinde reformları engelleyen bir toprak sahipleri lobisinin oluşması ve toprak reformunun engellenmesine yol açtığını belirtmektedir.571 Toprak sahiplerinin bürokrasiyle işbirliği yapma isteğini artıran önemli bir unsur da ellerine geçirdikleri Rumlardan ve Ermenilerden kalan toprakları güvenceye alma çabalarıdır. Bu çaba Müdafa-i Hukuk Cemiyetlerinde örgütlenmelerinin de başlıca sebeplerinden birini oluşturmaktaydı. Timur, 1924 yılında kabul edilen Köy Kanunu’nun bu kesimin güvenlik ihtiyacı nedeniyle yürürlüğe konduğunu ileri sürer: 568 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 59- 63. 569 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 51. 570 A.g.e., s. 30. 571 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 96. 206 “Bu kanuna göre, muhtar hem seçimle gelen ‘demokratik’ bir köy temsilcisi, hem de devlet memurudur. Aslında köyün en nüfuzlu ailesini aynı zamanda devletin temsilcisi yapan bu kanun, ‘asayiş’in kimlerin lehine sağlanacağını göstermektedir. Gerçekten radikal bir toprak reformu yapmadan başka türlü bir gelişme beklenemezdi ve Köy Kanunu ağa-jandarma ittifakının temelini teşkil etti” 572 Bu sınıf ittifakı, İskan Kanunu, Gayrimenkule Tecavüzün Define Dair Kanun ve Tapu Kanunu ile de yasal meyvelerini verecektir. Bu karşılıklı bir ilişkiydi: bürokrasi, kitle desteğine sahip olmadığından ve toprak ağalarıyla kırsalın ileri gelenlerinin devam eden siyasi muhalefetinden korktukları için yerel çıkar gruplarına iktisadi imtiyazlar tanıdı, toprak ağalarının köylüler karşısındaki toplumsal ve iktisadi kontrolünü, rejimin kentsel sanayileşme programını kırsalın desteklemesi karşılığında güçlendirdi.573 Diğer yandan bu ittifak bürokrasi ile toprak ağaları ve onların kontrolündeki köylülük arasında kültür farklılaşmasına engel olmayacaktır. Bu farklılık çeşitli toplumsal sınıf ve kategoriler üzerinde, tek parti rejiminin bir baskı rejimi haline gelmesinin nedenleri arasında da yer alacaktır.574 2.2. Devletin Kutsiyeti ve Milli Egemenlik Prusya’daki 1848 Mart Devrimi üzerine yazan Marx, Prusya burjuvazisinin zayıflığından ve işçi sınıfı tarafından kendisini sürekli tehdit altında hissetmesinden 572 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 59. 573 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 59. 574 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 112. 207 dolayı demokratik bir cumhuriyet talebinden daha çok anayasal monarşiyi tercih ettiğini yazar: “Prusya burjuvazisi devlet gücünün doruğuna, arzu ettiği bir biçimde, krallık ile girişeceği barışçıl bir pazarlık ile değil, bir devrim ile oturtulmuştu. Krallığa karşı, yani kendisine karşı kendi çıkarlarını değil, halkın çıkarlarını korumak zorundaydı, çünkü burjuvaziye yolu açan bir halk hareketi olmuştu. Ama onun gözünde krallık, ardında kendi dünyevi çıkarlarının gizlenecek bir yer bulacağı Tanrı inayeti paravandan başka bir şey değildi. Kendi çıkarlarının ve bu çıkarları ile uyum içerisinde olan siyasal biçimlerin dokunulmazlığı, anayasa dillerine çevrildiğinde şöyle oluyordu: Krallığın Dokunulmazlığı. Alman ve özellikle de Prusya burjuvazisinin anayasal monarşiye olan çılgınca düşkünlüğü bundandır.”575 Marx’ın belirtmeye çalıştığı şey Alman burjuvazisinin geleneklere düşkünlüğü, krallığın tanrısal bir otoriteyi simgelediğine olan inancı değil, bizatihi bu inancın kullanım değeridir. Bir yandan feodal sınıflar diğer yandan işçi sınıfı tehdidinden kendi çıkarlarını yasa olarak, ama kadim bir yasa olarak kutsallaştırarak, kendisini toplumsal dayanıklılığa kavuşturmanın bir aracıydı anayasal monarşi. Gelgelelim burjuva demokratik devlette bile egemenliğin halka ait olduğuna dair teze Carl Schmitt’in bir itirazı vardır. Demokratik bir devlette monark olmasa da olağanüstü bir durumda böyle bir egemenin ortaya çıkacağını ileri sürer.576 Kojin 575 Karl Marx, “Burjuvazi ve Karşı Devrim” 576 Carl Schmitt, Siyasal Kavramı, (Çev. Ece Göztepe), İstanbul, Metis Yayınları, 2007. 208 Karatani’nin yorumu şöyledir: “Burjuva devrimi kralı giyotinle idam etmiş, ama kralın koltuğu ortadan kaldırılamamıştı. Olağan durumda ve/ya ulus-devlet içinde bu görünmez. Fakat uç durumlarda… topos’un kendisi aşikardır ve çeşitli failleri içine çeker: askeri diktatörler, liberalizm yanlıları, sosyalistler vb.”577 Marx’ın, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i adlı kitabının ana temalarından biri de kuşkusuz buydu. Marx, 1848 Haziran sonrası Fransa’sındaki burjuvazinin arazi sahipleriyle sanayicilerin oluşturduğu iki büyük kesiminin, ‘Özgürlük, eşitlik, kardeşlik’ sloganları yerine ‘Piyade, süvari, topçu’ terimlerinin geçmesine nasıl rıza gösterdiklerini anlatır.578 3 Mart 1924 tarih ve 431 sayılı Sayılı Hilâfetin İlgasına ve Hanedanı Osmani’nin Türkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine Çıkarılmasına Dair Kanun’un579 birinci maddesi şu ifadeleri içeriyor: “Halife halledilmiştir. Hilâfet Hükümet ve Cumhuriyet mana ve mefhumunda esasen mündemiç olduğundan Hilâfet makamı mülgadır.” Hilafetin hükümet ve cumhuriyet mefhumunda mevcut olduğunun iddiası hilafet düzenini sürdürme niyetinden çok cumhuriyete ve hükümete geleneksel bir otorite ve meşruiyet kazandırma anlamını taşır. Öyleyse cumhuriyet ve hükümet koltuğundakiler bir anlamıyla Müslümanların imamlığının ve İslam dininin koruyuculuğunun ya da Hz. Muhammed’in vekilliğinin sağladığı itibardan 577 Kojin Karatani, Transkritik, Kant ve Marx Üzerine, (Çev. Erkan Ünal), İstanbul, Metis Yayınları, 2008, s. 339. 578 Karl Marx, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, s. 62. 579 Resmi Gazete Tarih: 6 Mart 1924, Yayımladığı Resmi Gazete Sayısı: 63. 209 yararlanacaklardır. Dolayısıyla yasal-ussal bir meşruiyet eksikliği geleneksel meşruiyet katkısına ihtiyaç duymaktadır. Bunun açıklaması sadece Hilafet yanlılarını cumhuriyet fikrine ikna etmek olamaz. Kaldı ki ikna ihtiyacının varlığının kendisi de yukarıda Poulantzas’ın söylediği gibi burjuva devlet biçimi gibi siyasal verilerin burjuva siyasal ideolojisi gibi ideolojik verilerin tam anlamıyla eksikliğini gösterir. Bununla birlikte devlete kutsiyet atfedilmesi sadece cumhuriyetin kuruluş yıllarına özgü bir tutum değil. “Kutsal devlet” inancı 12 Eylül darbesinden sonra hazırlanan Anayasanın da hem sözünde hem de ruhunda yer alabilmiştir. Dolayısıyla miras alınan geleneksel bir unsur olmaktan ziyade, siyasal bir tavır, kapitalist gelişme sürecine içkin sınıfsal bir hegemonya aracıdır. Hilafetin kaldırılmasına ilişkin kanun örneğinde olduğu gibi burada egemenliğin gökyüzünden yeryüzüne indirilmesi sürecinde bir adım olmak yanında bizatihi yeryüzünde hüküm sürdüğüne inanılan halk egemenliğinin ehlileştirilmesi söz konusudur. Feroz Ahmad, cumhuriyetin ulusla özdeşleşen, tarafsız ve toplumun dışında kabul edilen ve hiç bir özel çıkarı temsil etmeyen güçlü ve merkezileşmiş devlet geleneğini miras aldığını ileri sürer.580 Bu konuya iki farklı açıdan yaklaşmak mümkün: Yeni devletin kuruluşuna öncülük eden kadrolar öncekinin geleneksel bürokrasisinin içerisinden gelmişler ve konumlarını devam ettirmek için bu yola başvurmuşlardır. Moore’a göre de, tepeden devrime öncülük eden yönetimler eski toplumsal yapıyı korumaya ve onun parçalarını yeni yapıya yerleştirmeye 580 Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, s. 27. Bu konuda ayrıca bkz. İdris Küçükömer, Düzenin Yabancılaşması, İstanbul, Ant Yayınları, 1969. 210 çalışırlar.581 İkinci durumda ise uluslararası rekabet koşullarında geç kalmış kapitalist gelişmenin böyle bir yürütme aygıtını gerektiriyor olmasıdır. Her iki durumda da Almanya, İtalya ve Japonya’nın modernleşirken duyduğu ihtiyaç yani güçlü bir yürütme aygıtı söz konusudur. Cyrill E. Black, geleneksel kurumların çeşitli özelliklerinin, kurumlara göre değişen kertelerde, modern toplumların özgün yanları olarak kaldığına işaret eder.582 Özellikle gelenekselcilik ve devletin otoriter niteliği Türkiye gibi ülkelerde içsel bir miras olmaktan ziyade, Batı kapitalizminin etkisiyle oluşmuş eklemlenmelerdir.583 Wood’a göre, arkaik biçimler, Almanya ve Japonya örneklerinin gösterdiği gibi dinamik kapitalizmle zorunlu olarak uyumsuz değillerdir ve hatta bunu teşvik edebilirler. Bürokratik devlet biçimlerinin varlığı ve müdahaleleri kapitalizmin içsel çelişkilerini bastırabilir ya da bazı kültürel biçimlerin sürmesi işçilerin itaatini sağlayabilir. Erken İngiliz kapitalizminden hemen sonra gelenler, kapitalist gelişmelerini “pre-modern destekle sağladılar; post mutlakıyetçi devletler İngiliz kapitalizminin rekabetine karşı durabilmiş, bazen de İngiliz sermayesinden ve teknolojisinden yararlanmışlardır. İşte böyle durumlarda Britanya’nınkinden öte dinamik bir kapitalizmin, içsel koşullar tam olgunlaşmadan, erken doğumu mümkün olmuş, hatta kapitalizm öncesi kalıntılar, kapitalist gelişimin ihtiyaçlarına uyarlanmıştır.”584 Wood, hiyerarşi ve otoriteye ilişkin olarak patriarkal 581 Moore, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri, s. 508-509. 582 Cyril E. Black, Çağdaşlaşmanın İtici Güçleri, (Çev. Fatih Gümüş), 2. Baskı, Ankara, Verso Yayıncılık, 1989, s. 55. 583 Huricihan İnan, “Osmanlı Tarihi ve Dünya Sistemi”, Toplum ve Bilim, S. 23, Güz 1983, s. 1821. 584 Wood, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, , s. 34. 211 kavramların kolaylıkla kapitalizmin gereksinimlerine uyum sağladığını ileri sürer. Pre-modern otorite kavramları liberal-demokratik siyasi sorumluluk düşüncelerinin ağırlığı arttığı dönemlerde bile kapitalist güçlerin ve işverenlerin yasal haklarının sigortası olmayı sürdürürler. Kapitalist bir sanayileşmenin acil ihtiyaç olarak algılandığı durumlarda eski kavramlar hemen kullanılmaya daha elverişliydi ve bunların çok güçlü olduğu kanıtlandı.585 2.3. Siyasetsiz Egemenlik Siyaset teorisinin Eski Yunan’da doğuşuna ilişkin çeşitli açıklamalar arasında polis’in niteliğine vurgu yapan biri öne çıkar: Bu da polisteki siyasal ilişkilerin yönetenler ile yönetilenler arasında değil, yurttaşlar arasında olmasına dayanır: “Politika, değişik çıkarlar arasında çekişme ve tartışma anlamına gelir ve bu, siyasal söylemin temel amacı olan hükmetmenin ye da yönetmenin yerini almıştı. Tabii bu etkenler, oligarşik polis’e göre demokrasilerde ve özelikle Atina’da belirgindi…Diğer yüksek uygarlıklarda devlet, artı-ürüne el koyanlarla ile üreticiler arasındaki ilişkileri de gösteren, yöneticiler ile tebaa ilişkilerini içerir.”586 Üreticilerin yönetim aygıtına ve yurttaş statüsüne ulaşamamaları diğer yandan artıürüne devlet aracılığı ile elkoyanların aynı zamanda devletin yetkilerini kullanmaları çıkarların çatışması temelinde bir siyasal anlayışın ortaya çıkmasının önüne geçer. Schnapper, Yunanlılar’ın toplumsal yaşamın özerk bir alanı olarak siyasal alanı 585 A.g.e., s. 179. 586 A.g.e., s. 29. 212 kurguladıklarına dikkati çekerek, bununla, geliştirdikleri hukuk devleti ilkesi, biçimsel, hukuki ve siyasal eşitlik değerleri arasındaki bağı vurgular.587 “Sınıfsız, imtiyazsız, kaynaşmış bir kitleyiz” söylemi siyasal alanın içeriksizleşmesini koşullar. Siyaset çatışmanın olduğu yerde başlar. Devletten özerk biçimde kendisini ekonomik, siyasal ve ideolojik olarak örgütleyemeyen sınıfların diğer sınıflara karşı mevcut durumunu ya da sömürüsünü korumak ve geliştirmek için devlete yaslanmak zorunda bulunması durumunda çıkar çatışmasına dayanan sorunun devlet ve tebaası biçiminde çözüme kavuşturulması yurttaşlık kurumunu nesneleştirdiği gibi siyaseti de yöneten-yönetilen alanına hapseder. Siyaset burada basitçe toplumun yönetimidir. Barber’ın söylediği gibi, “siyaset, boşluktan, doğadan bile daha çok, nefret eder. Yurttaşların eylemde bulunmadığı yere yargıçlar, bürokratlar ve nihayet eşkıyalar doluşur”588 Sosyal hareketliliğin, çatışma ortamının kontrol altında tutulması, çatışmanın yeniden formüle edilip kamunun denetime sunulması işlevini de yerine getirmesi beklenen parlamentonun siyasal gücü bu nesnel koşullarda zayıflar. Mehmet Ali Kılıçbay, iki tip modernleşmeyi karşılaştırır. Bunlardan ilki, “yerelliklerin, belirleyici bir faktörün hareketleri doğrultusunda, ondan etkilenerek/onu etkileyerek, spontane diyebileceğimiz bir şekilde, bir bütünleşme, üniformlaşma yönünde hareket ederek başlangıç niteliklerini kaybetmeleri ve bütünü inşa etmeleridir…İkinci tip ise, bütünleşmenin tepeden inme, önceden çizilmiş, bir model içinde bütün 587 Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, s. 92-94. 588 Barber, Güçlü Demokrasi, s. 152. 213 yerelliklere dayatılmasıdır. Birinci tip daha az, ikincisi daha çok çatışmalıdır. Birinci tipte modernleştirici (toplumsallaştırıcı) faktör iktisat iken ikincisinde siyasetsiz siyasettir. Yani toplumun oluşmadığı, parçasal kaldığı bir ortamda seçkinler tarafından sürdürülen bir egemenlik mücadelesi ve toplumu toplum olarak değil de cemaatlerden meydana gelen bir amalgam olarak tutma kavgasıdır. Burada siyaset toplumu kuran iradenin şekillenmesine olanak vermediğinden ötürü siyasetsizdir.”589 Osmanlı’nın toplumsal düzeninin bir ifadesi olan “reaya oğlu reayadır” anlayışı yönetici ve yönetilen ayrımı ve toplumsal hareketlilik konusuna bir açıklık getirir. Siyasal otoritenin varlık nedenini tanrısal emirleri uygulamayla açıklayan klasik Osmanlı anlayışının getirdiği yönetici-yönetilen ilişkilerinin, cumhuriyete tarihsel miras olarak kaldığı iddiası düşünsel verimlilikten uzak görünmektedir. Bunun gibi modernleşme sürecinin Osmanlıdan Türkiye’ye değin asker sivil bürokratlarca yüklenilmiş olduğuna ilişkin tez de siyasal alanın yöneten-yönetilen ilişkileriyle belirlenmesi konusuna tek başına açıklık getirmez. Devletin ve bürokrasinin sınıfsal çıkarlar karşısında nasıl konumlandığı ve sahip olduğu konumun farklılaşan çıkarlar karşısında hangi işleve sahip olduğuyla açıklanmalıdır. Mannheim’ın bürokratik düşünce tarzının temel eğilimi olarak belirlediği, politikayla ilgili problemleri idari bilimlerle bağlantılı problemlere dönüştürme özelliği de toplumsal farklılıkları yok sayma ve devleti bütün sınıflar karşısında özerk bir güç konumuna getirme gibi siyasal bir programın parçasıdır. Mannheim da özellikle 589 Mehmet Ali Kılıçbay, “Türk Modernleş(eme)mesi , Türk Post-Modernleşmesi”, Doğu-Batı, S. 8, Ağustos, Eylül, Ekim 1999, s. 86. 214 Prusya bürokrasisini dikkate almaktadır.590 Ona göre bürokrasi her devrim durumunda, politik olanla kendi alanında karşı karşıya gelmektense çözümü kararnamelerde arar. Trimberger Türkiye, Japonya, Mısır ve Peru örneğinden yola çıkarak, bürokratik temellerinden dolayı tepeden inmeci devrimlerin teknik başarılara uygunken, özellikle insani ihtiyaçlar söz konusuolduğunda güçsüz olduklarını ileri sürmektedir. Bu eğilimler askeri bürokratlar toplumsal değişme sürecinde kitleleri seferber etmek yerine onları kontrol etmek ve siyasetten uzak tutmak için çabaladıklarından dolayı oldukça güçlenmişlerdir.591 2.4. Yurttaş, Ulus ve Devlet Yurttaşlık, ulusun bireylerine egemenliğin pay sahibi olmaları hissini vermesi nedeniyle modern devletin başlıca meşruiyet kaynaklarından biridir. İnsanlar kendi yarattıkları yasaların otoritesine boyun eğmede daha dirençsizdirler: “Yasaların hem evlatları, hem de babasıdırlar. Egemen olarak uyrukturlar. Kendi iktidarlarına bağımlı efendilerdirler.” Yurttaş olmak bireylere kamusal yaşamlarında bütünlük kazandırır onları toplumcul bir varlık haline getirir: Özel yaşamlarındaki tecridi, eşitsizliği tolere eder. Onları bireysel konumlarından uzaklaştırarak tüzel bir kimliğe büründürür. Bu bakımlardan içinde yaşanılan toplumdaki düzensizliği azaltan, ona istikrar kazandıran ideolojik işleve de sahiptir.592 Yurttaş haklarının bir kısmı, 590 Karl Mannheim, İdeoloji ve Ütopya, (Çev. Mehmet Okyayuz), Ankara, Epos Yayınları, 2002, s.141-143. 591 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 28. 592 Wallerstein, Bildiğimiz Dünyanın Sonu, s. 123-4. 215 seçimler ve temsili yasama meclisleri yoluyla yasaların yapılmasına, kararların oluşturulmasına ve denetlenmesine katılmasına olanak vererek onları devlet etkinliklerine bağlar.593 Amaç hem hakların çiğnenmesine hem de meşru çıkarların kamu organlarınca gözardı edilmesine karşı kişiye güvence sağlamak olabilir, ama bu süreç bireyin içerisinde devletin de yaratılması sürecidir. Yurttaşlık aynı zamanda, sosyal ve devletler arası kapalılığın, devletler arasında bir devlet, toplumlar arasında bir toplum olabilmenin, diğerleriyle arasına sınır çekebilmenin bir aracıdır da: Bütün evrensellik iddialarına rağmen.594 Wagner’in de belirttiği gibi her sistem, yurttaş eylemliliğinin ya da siyasal eylemliliğin tesis edilmesi ve bu eylemlilik tarzının yeniden üretilmesi için toplumsal kimlikler, siyasal sınırlar ve toplumsal pratikler arasında belli bir örtüşme yaratmak sorunuyla karşı karşıyadır.595 Sistemin bütünü bunu yaratamıyorsa, baskı aygıtları öne çıkacaktır. Her siyasal sistem bu bakımdan bir yurttaşlık tarifini içerir.596 Yurttaş egemenliği tarif edemezse, egemen yurttaşı tarif eder. İtalyan Massimo d’Azeglio’nun sözleri bu anlamda okunmalıdır: “İtalya’yı yarattık, şimdi de İtalyanları yaratmalıyız.”597 Bu bakımdan, II. Meşrutiyet döneminde kimi belgelerde geçen, Kurtuluş Savaşı’nın ön gününde temel diskur haline gelip 593 Poggi, Modern Devletin Gelişimi, s. 103-104. 594 Wallerstein, Bildiğimiz Dünyanın Sonu, s. 122. 595 Wagner, Modernliğin Sosyolojisi,s. 265. 596 Bkz. W.R. Brubaker, Citizenship and Nationhood in France and Germany, Cambridge, Harvard University Pres, 1992, s. X. 597 Aktaran, Hobsbawm, Milletler ve Milliyetçilik, s. 63. 216 anayasalara da giren “Hakimiyet bila kayd ü şart milletindir” önermesi o tarihte egemenliğe dair biçimsel bir tariftir, sadece padişaha karşı siyasal eylemi meşrulaştırır. Çünkü o tarihte millet henüz yaratılmamıştır. O zaman buradaki kurumsallaşmış bir millet anlayışından çok hali hazırda mevcut “halk” adına bir siyasal eylemlilik söz konusudur. Yurttaşlık inşası aynı zamanda ve mutlaka ulusun inşasıdır.598 Mustafa Kemal, Medeni Bilgiler kitabında Türk milletinin toplumsal sözleşme kavramıyla da yorumlanabilecek bir tarifini yapar: “Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran Türkiye halkına, Türk milleti denir.”599 Bu tanım bir yandan Türk milleti için o gün var ve Türkiye’den başka yerde yaşamayan, öncesiz somut halka vurgu yaparak bir başlangıç durumu varsayarken diğer yandan da saray bürokrasisini dışlar. Sözleşmenin esası “Türkiye halkı”nın mevcut kimliklerinden ve sadakat odaklarından vazgeçmesi, buna karşılık halk üyelerinin tek tek vatandaş olarak egemen gücün -ki bu devlet ya da millet olabilirdi- bahşettiği haklardan yararlanması idi. Bu bakımdan sözleşmenin niteliği Althusser’in Rousseaucu toplumsal sözleşme kuramının Hegelci okunuşu dediği çeşidine tekabül eder. Sözleşmenin taraflarını “kendisiyle sözleşme yapan kişi” biçimindeki ayrımladığımızda Kantçı, tarafları kendisiyle sözleşme yapan halk olarak ayrımladığımzda ise Hegelci okuma sözkonusudur.600 Bir toplumsal sözleşme, ancak bu egemenin gücünü kötüye 598 Eileen H. Richardson & Bryan S. Turner, “Sexual, Intimate or Reproductive Citizenship”, Citizenship Studies, C. 5, Issue. 3, Kasım 2001, s. 336. 599 Atatürk, Medeni Bilgiler, s. 23. 600 Louis Althusser, Politika ve Tarih, (Çev. Alâeddin Şenel-Ömür Sezgin), Ankara, V Yayınları, 1987, s. 115. 217 kullandığı zaman ona aktarılan hakların geri istenmesini içermeyen bir sözleşme… Gayrimeşru otoriteye karşı direnişi teminat altına almak gibi bir ima söz konusu olmadığı gibi aktif ve sürekli siyasal hakkı da içermiyordu. Haklar bireysel ve doğrudan da değildi. Doğal haklar halka değil bireye mahsustur ve bireyler sözleşmenin tarafı değildir. Dolayısıyla bireyler sözleşmenin tarafı olmadığı için halklar da bizatihi doğal hakların sahibi olmadığı için dokunulmaz alan ve direnme hakkı ortada görünmez. Her modernleşme tecrübesi bir başkasıyla karşılaştırılabilecek unsurlar içerse de, yarattığı siyasal kültür ve kurumsal yapının birbirinden farklılaşması kaçınılmazdır. Toplumsal talebin ve toplumsal katılımın izlerini taşıyanlarda yaratılan egemenlik- yurttaşlık ilişkisiyle bunların eksikliğinde ortaya çıkan yapılar da birbirinden farklı olacaktır. Dolayısıyla Amerikan ve Fransız Devrimleri’nin hayata geçirdiği egemenlik ve yurttaşlığa ilişkin fikirlerin bir tekrarının daha sonra modernleşenler içerisinde bulunamayacağı gerçeği yurttaşlığın bu bakımdan sınıflandırılmasına etken olmuştur. Bryan Turner Fransa ve Amerika’daki yurttaşlığın gelişimini Almanya’dakinden ayırır. Fransa ve Amerika tecrübesi yurttaşlık haklarının kazanılmasında halk katmanlarının talep ve katılımıyla yürütülen mücadeleye dayalı olarak aktif bir yurttaşlık anlayışının gelişimine, Almanya geleneğinde ise halkın yurttaşlık haklarını edinme sürecinden dışlanmaları sonucu pasif bir yurttaşlık anlayışına yol açmıştır.601 İlkinde egemenliğin öznesi konumuyla nitelenen yurttaş, ikincisinde nesnesi durumuyla ilişkilendirilir. 601 Bryan S. Turner, “Contemporary Problems in the Theory of Citizenship”, Citizenship and Social Theory, der. B.S. Turner, Londra, Sage Publications, 1993, s. 9-10. Ayrıca bkz. Bryan S. Turner, “Outline of a Theory of Citizenship”, Sociology, C. 24, issue 2, May 1990, s.189-217. 218 Dolayısıyla ilkinde yurttaşlığın egemen niteliği, ikincisinde ise uyruk niteliği belirgin durumdadır. Siyasal ve kurumsal reformların toplumsal mücadele ve katılımla ortaya çıktığı yerlerde siyasal sistemin halk istencine duyarlılığının da daha fazla olması beklenir. Buna karşın reformların toplumsal bir muhalefetin kazanımları sonucu gelişmediği sistemlerde toplumun mücadele ve katılım yetileri de sınırlıdır: Türkiye bunun tipik bir örneğini oluşturur.602 Trimberger, Türkiye’deki tepeden inmeci devrimde, eski rejimin görevlileri ve organları üzerine kurulu bir devrimci hareket örgütleyebileceklerinden, bürokrat devrimcilerin kitlesel desteği seferber etmeye ihtiyaçlarının olmadığını belirtir.603 Modernleşmeyi kapitalist ilişki biçimlerinin ve buna uygun üst yapı kurumlarının yaratılması süreci olarak değerlendirdiğimizde geç modernleşme kapitalist üretim ilişkilerinin gecikmesi anlamına da gelir. Her yeni devlet artık kapitalist dünya sistemi içerisinde bir devlettir. Kaybedilen zamanın telafi edilmesi gerekir çünkü “vakit nakittir” bu zamanda. Almanya, İtalya, Japonya, Türkiye’de devlet, “toplam ulusal sermayenin kişileşmesi” olarak kendisini bu rekabette ortaya koyar. Nasıl ki, sermayenin artırılması için ilk önce mutlak artı değerin artırılması gerektiğine inanılıyorsa, bütün ülke fabrika yasalarıyla, fabrika disipliniyle yönetilmelidir. Bir “çalışma ideolojisi” halka aşılanır. Ancak burada çalışan değil çalışmayı örgütleyen egemendir: Devlet ve bürokrasi. Bunun bir getirisi de çalışmayan Osmanlı aristokrasisinin hedefe yerleşmesiydi tabii. Marshall Berman, azgelişmiş ülkelerde hızlı gelişmeye yönelimin çoğu kez kitlelerin sistematik 602 Çağlar Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s. 270-1. 603 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 36. 219 ezilmesi anlamına geldiğini ileri sürer, “…üretici güçleri oluşturmak ve aynı zamanda ekonomide yeniden yatırım kaynağı sağlamak için kitlesel tüketimi olabildiğince kısarak kitlelerin emek gücünü son damlasına kadar çekip çıkarmayı gerektiriyordu.” 604 Devlet ulusal menfaatler için kendini feda etmeye çağıran milliyetçi öğretinin yanı sıra, teknik kabiliyetler de aşılayan evrensel bir eğitim sistemini de destekliyordu.605 Tek parti döneminin yarı resmi yayın organı Ülkü Dergisi’nde Aydoslu Sait dönemin Milliyetçi ve Taazzuvcu İktisat programına uygun bireyi tarif eder: “Fert, yalnız bütünlük içinde bir uzuv ve ancak bu suretle mevcudiyet ve hayatı mümkün olduğundan, bütünlüğün varlığının muhafazası ve gayelerinin temini kendisi için zaruri bir mebdedir. Onun için iktisadi faaliyeti buna göre inkişaf eder.”606 Zafer Toprak, Ziya Gökalp ve Tekin Alp gibi yazarların da Türklerin Alman ulusunu örnek almaları gerektiğine ilişkin düşüncelerine vurgu yapar. Sözü edilen yazarlar özellikle Bismark ve List’e hayranlıklarını açıkça dile getirirler: Kültürel birlik ile iktisadi birlik birlikte değerlendirilir.607 Özellikle List’in ulusa ilişkin milliyetçi fikirleri iktisadi terimlerle ifade edilmiştir. Nasıl ki kapitalist sistemde bir işletme büyümek zorundaysa ulus da büyümek zorundadır. A. D. Smith, ulusların ekonomik bakımdan, insan gücü de dahil teritoryal kaynaklar üzerinde 604 Marshall Berman, Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, çev. Ümit Altuğ-Bülent Peker, 7. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2004, s. 111. 605 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 148. 606 Aydoslu Sait, “Milliyetçi ve Taazzuvcu İktisat”, Ülkü Halkevleri Mecmuası, C. I, S. 3, 1933, s. 203. 607 Bkz. Zafer Toprak, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950), Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995, s. 12-7. 220 denetim kurma isteğine işaret eder. “Ayrıntılı bir işbölümü oluşturur, yurt içinde topluluk fertleri arasında kaynak dağılımının yanısıra emek ve meta dolaşımını da teşvik ederler. Mensubiyetin, sınırların ve kaynakların tanımlanması suretiyle milli kimlik, milli otarşi idealine bir rasyonellik verir.”608 Dolayısıyla Türkiye gibi geç kapitalistleşen bir toplumda kaynaklar üzerinde denetimin daha sıkı; rasyonelliğin de daha aşırı olması kaçınılmazdır. Liberal düşüncenin ulus ve yurttaşlık düşüncesi çoğu kez “bireylerin rastgele koleksiyonu” olarak tarif edilmiştir. Louis Dumont Fransız Ulusu’nu “bireyler koleksiyonu”, Alman ulusunu ise “kolektif birey” olarak anar.609 Birey–yurttaş ilişkisinde genel kabul, bireyin ihtiyaç ve çıkarlarına, yurttaşın ise evrensel çıkarlara uygun davrandığıdır. Dolayısıyla bu ikisi arasındaki karşıtlığın tanımlanması aynı zamanda batılı siyaset biliminin temel sorunlarının gündeme alınmasıdır. Bu açık anlamıyla bireyden yurttaşa geçiş sorunudur. Aydınlanma düşüncesi toplumsal sistemin insan aklı tarafından algılanabileceğini ve değiştirilebileceğini varsayar. Siyasal sistemin dönüştürücüsü olarak da yurttaş kimliği öne çıkarılır. Birey toplumdan öncedir. Bunun egemenlikle ifadesi sosyal sözleşme anlayışıyla kurulmuştur. Liberal anlayışta her hangi bir “iyi yaşam” kalıbı yurttaşa dayatılmaz, bireyin iyiyi tanımlama konusunda özerkliği vardır. Oysa Cumhuriyetin ilk yıllarından 608 Smith, Milli Kimlik, s. 34. 609 Louis Dumont, Essais sur I’individualisme. Une perspective anthropoloque sur l’idéologie moderne, Paris, Le Seuil, 1983’ten aktaran Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, s. 190. 221 itibaren devlet içerisinden bütün topluma yaygınlaştırılmaya çalışılan “iyi” ve “iyi yaşam”a dair davranış kalıpları bulunur. Türkiye’de ahlak sorunu 1930’lu yılların kimi yazarları tarafından, demokratik bir devlette, siyasal denetimden, yasama ve yürütme fonksiyonundan daha önemli bir mesele olarak görülür. Yurttaşın hak ve görevleri devletin ve toplumun nizamını meydana getirir.610 Mustafa Kemal’in Medeni Bilgiler adlı kitapta yazdıkları bireyi ahlaki bir varlık, seçimleriyle iyi ve kötü nosyonuna sahip olabilen bir varlık görme anlayışını yansıtmaz: “…ahlâkiyet, hususi fertlerden ayrı ve bunların fevkinde, ancak içtimai, milli olabilir. Milletin, içtimai nizam ve sükûnu, hal ve istikbalde refahı, saadeti, selameti ve masuniyeti, medeniyette terakki ve tealisi için insanlardan, her hususta alaka, gayret, nefsin feragatini ve icap ettiği zaman seve seve nefsinin fedasını, talep eden milli ahlâktır… Ahlâk mukaddestir, çünkü en büyük ahlaki şeniyet sahibi bir faile racidir. O fail, yalnız ve ancak cemiyettir.”611 Recep Peker ise kolektif birey olarak algıladığı cemiyet içerisinde estetik zevkler arasında bile birlik arar: “Fikir birliği, his birliği ve hatta zevk birliği cemiyetin temelidir”612 İnsanın ahlaki bir varlık olarak görülmemesi doğal hak söyleminin yer edinmemiş olmasıyla tutarlıdır: Mehmet Saffet Ülkü Dergisi’ndeki “Devlet ve Vatandaş” adlı makalesinde hakkın kaynağını yine cemiyet olarak 610 Saffet, “Devlet ve Vatandaş”, s. 184. 611 Atatürk, Medeni Bilgiler, s. 26-7. 612 Recep Peker, “Konuşunuz ve Konuşturunuz”, Ülkü Seçmeler (1933-1941), haz. Zerrin Bayraktar, Cem Alpar, Ankara, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, 1982, s. 23. 222 gösterir: “Vatandaşların ferdi hakları ise ancak umumun müşterek menfaati esasına istinat edebilir ve daima vazife ile müterafiktir. Onun içindir ki hak mevhumu cemiyetin mahsulü olan ve onun kefaleti altında bulunan bir şeydir.”613 Zafer Toprak, özellikle Milli İktisat anlayışının beraberinde bir ahlak anlayışını da getirdiğini belirtir. Buna göre ulusal ve genel çıkarın bireysel çıkara üstün olduğu, güçlü bir ahlak anlayışı olmaksızın karşılaşılan sorunların üstesinden gelinemeyeceği telkin ediliyordu.614 Liberal anlayıştaki herkesin kendi özel çıkarını takip ederek kolektif çıkarı sağlayacağına ilişkin argüman bireylerin zaten ahlaki bir varlık olduğunu, düşünce ve eylemlerine müdahale edilmemesi gerektiğini vazeder. Oysa burada kolektif çıkar önceden devlet tarafından tarif edildiğinden, özel çıkarın da bireyler tarafından devletin temsil ettiği kolektif çıkara uydurulması gerekir. Çıkarını uydurduğu sürece birey ahlak sahibi kabul edilir. Kolektif çıkarın aslında bir sınıfın çıkarı olduğuna ilişkin Marksist tez burada bir itiraz olarak öne sürülemez. Çünkü devlet burada o sınıfın aracı rolünden çok onun adına hüküm sürer.615 Daha sonra burjuva toplumun kendisini ele geçirmesine izin verecek olsa da ilk önce kendisini teslim edeceği burjuva topluma bir biçim vermesi gerekmektedir. Büyük buhranın ekonomik paradigmaları değiştirmesi ve Lozan’da yüklenilen Osmanlı borçlarının hafiflemesiyle 1930’lu yıllarda programlı bir şekilde uygulamaya konup 70’li yılların ortalarına kadar kaynak dağılımı ve gelir 613 Mehmet Saffet, “Devlet ve Vatandaş”, Ülkü Halkevleri Mecmuası, C. I, S. 3, Nisan 1933, s. 184. 614 Toprak, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950), s. 20. 615 Marx, Engels : Alman İdeolojisi, s. 54-55. 223 bölüşümünün serbest piyasa güçlerine esas itibariyle bırakılmadığı bu dönemin hakim anlayışını Keyder şu sözlerle özetler: “Bütün ithal ikamesi aşaması boyunca hakim ideoloji milliyetçi-kalkınmacılık ve milli dayanışma sınırları içinde kalmıştı. Büyüme anti-liberal inançlar yoluyla gerçekleşecekti; iktisadi büyüme, gerçekleştiğinde milliyetçi modelin doğruluğunu kanıtlayacak olan dayanışmacı bir taahhüttü.616 Milliyetçi ideoloji devlet bütünlüğünü güçlendirmenin yanı sıra ekonomik gelişme için de gerekli görülmüştür. Kurumsal ve iktisadi yapılar yeteri kadar olgunlaşmamışken milliyet ilkesi, birlik-beraberlik ilkesinin ideolojisini de sağlıyordu. Dolayısıyla liberal anlayışta “kamu”nun nötr bir alan olarak tarifi nasıl egemen çıkarların doğallaştırılmasıyla mümkün oluyorsa, dayanışmacılık, milliyetçilik, organik toplum tasavvurunun doğallaştırılmasıyla da Türkiye’de “kamu” tarifi yapılıyordu. Bu nosyonlara aykırı davrananlar kamunun üyesi olmaktan da dışlanabilirlerdi, çünkü onlarınki bu kamunun doğasına aykırıydı. “Devlette bir uzuv olabilmek için şuurlu bir surette onun hareketleri ile ilgili olmak, ona tam bir sadakatle yardım etmek, onun inkışaf ve terakkisine çalışmak lazımdır. Asiler, mücrimler ve alakasızlar da devletin tebaasıdırlar, fakat azası değildirler.”617 Burada devletin azası yani egemenliğin pay sahibi olmakla, egemenliğin sadece nesnesi olmanın ayrımı sadece rızayla değil egemene aktif destekle çizilmiştir. Dolayısıyla yurttaşın eyleminin menzili egemenliğin niteliğinde herhangi bir 616 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s. 297. 617 Saffet Engin, Kemalizm İnkılâbının Prensipleri, C. I, İstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1938, s. 134. 224 değişikliğe değil, sadece devletin dağıttığı itibardan ve kaynaklardan yararlanmaya ulaştırabilir. Oysa yurttaş hem kamusal hem de özel varoluşuyla devletin eylem menzilindedir. İnsanın kamusal yaşamının olduğu gibi özel yaşamının, bireysel çıkarlarının sınırları da devletçe çiziliyorsa artık her şey kelimenin kötü anlamıyla siyasaldır. Barber’ın söylediği gibi “Katılım olmadan cemaat, önce üstünkörü uzlaşmayı ve aynılığı doğurur, ondan sonra baskıcı mutabakatı besler ve sonunda, siyasal eylemliliğin dayandığı yurttaşlığı ve özerkliği boğan türden bir birlikçi kolektivizmi ortaya çıkarır.”618 Murat Önderman, Türkiye’de milletin otoritesini temsil edenler ile yurttaşlar arasındaki ilişkinin sadakat ve korunma ilişkisi olduğunu ileri sürer. Bu durum ona göre toplumsal yaşamın bütününe yayılmış kolektivist ve paternalist anlayışın yansısıdır.619 Toplumsal pratiklerdeki kolektivist ve paternalist anlayışın inşa edilen yurttaşlık anlayışına yansımış olması devletin toplumsal pratikler karşısındaki gelişkin özerkliğine vurguyu ihmal eder. Oysa burada sözü edilmesi gereken kolektivist ve paternalist anlayışın devlet tarafından yeniden imal edilip kudretini yürütmesidir. Toplum içerisinde çeşitli gruplar olabilir. Bu grupların kendi içerisinde kolektivist ve paternalist eğilimler de olabilir. Ama ulus devlet temel sadakat odağı olarak bizzat kendisini gösterir. Yeni sadakatin araçları olarak bu eğilimler yepyeni yaratılmak zorundadır. Bu bakımdan bireyci bir kabulden öte içerisinde birçok holistik öğe barındıran “doğulu ulus” tipi daha kolay 618 Barber, Güçlü Demokrasi, s. 200. Ayrıca bkz. Will Kymlicka, Çağdaş Siyaset Felsefesine Giriş, çev. Ebru Kılıç, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2004, s. 405-407. 619 Murat Önderman, “Toplumsal Simya ve Demokrasi: Türk Toplumunda Toplum ve Emsallik Tasarımları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. LX, S. 1-2, 2002, s. 101-102. 225 benimsenebilirdi. Batı’da çatışmacı toplumsal gelişimin ürünü olan kurumlar, şimdi devlet eliyle yaratılacaksa çatışma istenir bir siyasal araç değildir. Bu durumda etnik model daha kolay uygulanabilir ve “etnik model sosyolojik bakımdan bereketlidir.”620 Anthony Smith, etnik modelin sadece devlet için değil halk için de kolay uygulanabilirliğinin ekonomik yönüne vurgu yapar: “Tek bir toprak parçasında ve tek bir işbölümünde etnik kandaşlığın hızlı birleştiriciliği oldu. İdeal olarak ekonomik otarşi, kuşkusuz giderek artan ölçülerde iş vaatlerinde bulundu. Örneğin emek ve üretimde etnik homojenlik, eskiden yönetici elitin ve azınlıkların elinde olan iş ve meslekleri bütün vatandaşlara ve özellikle yerli halka açmıştır.”621 Eşitsiz ve bileşik gelişim, özellikle geri kalmış ülkelerde değişik aşamaların, eski ve modern yapıların birlikte ve karmaşık biçimde var olmasına, eşitsizliğin kendisini daha keskin ve karışık biçimde sunmasına622 yol açtığını kabul edersek bunun yurttaşlık haklarına erişebilmek kadar yurttaşlık ilkelerinin coğrafi dağılımını da etkileyeceğini ileri sürebiliriz. Dolayısıyla ulusun üyelerinin büyük kısmının da ussal bir toplumun normlarını bilmesi, benimsemesi ve uyması beklenemez. Resmi milli kimliğin etnik ya da dini dayanışmayla belirlendiği toplumlarda da demokratik bir ulusun inşası sadece güzel bir umuttur.623 620 Smith, Milli Kimlik, s. 73. 621 A.g.e., s. 280. Ayrıca bkz. Erözden, Ulus Devlet, s. 154. 622 Lev, Troçki, Rus Devriminin Tarihi I,, Şubat Devrimi: Çarlığın Devrilmesi, çev. Bülent Tanatar, İstanbul, Yazın Yayınları, 1998, s. 15-16. 623 Bkz. Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, s. 114. 226 3. STATÜKO 3.1. Yürütme’nin Yasaması 1876’dan modern devletin kurumsallaşmasına değin siyasal sistemimizde parlamentonun güçsüzlüğünün altında yatan nedenler konusunda çeşitli görüşler ileri sürülebilir. Parlamentolar belli toplumsal, ekonomik ve siyasal gereksinimlere cevap olarak gerçekleşmiş ve o yönde işlev gören bir siyasal üründür. Bu anlamda akılcı siyasal davranışlarla beslenen dinamik, açık ve çatışmacı bir toplumun ürünü olması beklenir.624 Parlamentonun, özellikle farklı çıkarları yansıtan bir parlamentonun meşruiyet üretebilmesi için siyasal ve ekonomik toplumsallaşmanın olması gerekir. Bu yoksa sadece kesimsel çıkarları yansıtır. Bu da bölgesel, sınıfsal farklılaşmış talep ve egemenlik ilişkilerinin bütünü üzerinde parlamentonun etkili olamamasını doğurur. Eski rejimi yıkmak üzere burjuva sınıfının küçük üreticiler ve çalışan kesimlerle ittifakını sağlayacak bir siyasal programının olamayışı, bizatihi bu sınıfın adına asker ve sivil bürokratların geleneksel unsurlarla süreci yönetmek durumunda olması, zayıf bir parlamento anlayışının temel nedenlerini oluşturmaktadır. Böyle bir parlamento-yürütme ilişki Benjamin Barber’ın tarif ettiği temsili demokrasinin otoriter biçiminin kimi özelliklerini yansıtır. Burada merkezi idare, iktidarı en büyük haklılaştırıcı normlardan görülen güvenlik ve düzen adına kullanır. Bu sistem itaatkar bir yurttaşlar topluluğu ve yönetici elitin üstünlüğüne dayanır, yönetim merkezi ve 624 Yücekök, Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, s. 8. 227 etkindir. Yürütme önemli bir yasama rolü üstlenmeye yatkındır ve kurumsal eğilim de yürütme gücünden taraftır.625 Gramsci, 1918’de İtalya’daki kapitalizmin emekleme aşamasında olduğunu belirterek parlamento üzerindeki görünümünü tahlil eder: “Kapitalist burjuvazinin temel ilkesi olan serbest rekabet, ulusal meselelerin en önemli yönlerine henüz dokunmuş değil. Dolayısıyla siyasi biçimlerin salt keyfi üst yapılar olduğu bir konumdayız –bu siyasal biçimler etkili olmaktan uzaktır ve hiçbir şeye ulaşmazlar. İktidar mevkileri hala karmakarışıktır ve birbirine bağımlıdır; tarım ve sanayi burjuvazileri tarafından örgütlenmiş büyük partiler yoktur. Parlamento, gerçekte, yürütme erkine tabidir; etkin bir denetim kapasitesine sahip değildir. Milletvekilleri, yerel köylü gruplarının ulaklarından ya da katışıksız kan bağının geçerli olduğu bir feodal rejimdeki gibi, sermayeye, hukukun egemenliğini kurmak için değil, ondan belli ayrıcalıklar talep etmek için yönelen üçüncü zümreden başka bir şey değildir. Dolayısıyla, serbest rekabet ilkesinin doruğa vardığı, farklı üretim sektörlerinin geniş çıkarlarını temsil eden büyük partilerin söz konusu olduğu bir sınıf devleti mevcut değildir.”626 625 Barber, Güçlü Demokrasi, s. 185. 626 Gramsci, Gramsci Kitabı, s. 50-51. 228 Gramsci, Türkiye’nin kuruluş yıllarından bahsediyor gibidir. Ulusal birliği sağlamak ve kapitalist bir ekonomik sistemi inşa etmek konusunda belirli ölçüde karşılaştırılabilirliği olan iki ülkede de benzer bir siyasal yönelimin bulunması şaşırtıcı değildir. Perspektifi genişletirsek başka açıklamalarla da karşılaşırız. Giorgio Agamben I. Dünya Savaşı’ndan sonra sürekli bir istisna halinin yaşandığını ileri sürerek Batı demokrasilerinde bu tarihten beri parlamentoların yürütmenin çıkardığı kanun hükmünde kararnamelerin onaylandığı yerler haline geldiğini ileri sürer. Rejimler artık parlamentoya değil yürütme erkine dayalıdır.627 Poulantzas ise yürütmenin güçlendirilmesi ile tekelci kapitalizm arasında ilişki kurar: “Devlet idaresi-bürokrasisi, devletten devlete değişiklik göstermekle birlikte, burjuva devletin örgütlenme ve işleyişi içinde her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. Bununla birlikte yürütme erkinin güçlendirilmesi tekelci kapitalizmin başlangıcından itibaren işbaşındadır ve zaten liberal devletten müdahaleci devlete geçişi mühürlemektedir.”628 3.2. Devlet ve Yürütme Müdahaleci devletin bir niteliği olarak gösterilen güçlü yürütme aygıtını, devletten ayrı bir yapı olarak tanımlayabilmek çeşitli güçlükler içerir. Nasıl ki 627 Giorgio Agamben, İstisna Hali, s. 27. 628 Nicos Poulantzas, Devlet, İktidar, Sosyalizm, çev. Turhan Ilgaz, Ankara, Epos Yayınları, 2006, s. 243. 229 ulustan ayrı olarak bir devlet tasavvuru söz konusu edilemiyorsa, nasıl ki birey, ulus ve devletin bir organizma gibi uyum içerisinde çalışması gerektiği vurgulanıyor ise milletin temsilinden kaynaklanmış bir hükümeti ya da bütün olarak yürütmeyi devletten ayırt etmek mümkün olmaz. Mahmut Esat Bozkurt bu sitemin retoriğini yapıyordu: “Millet, devlet, hükümet ayrı şeyler değildir. Hepsi bir anlamdadır ve hepsi millettir.”629 Özellikle 1930’lu yıllarda artan ölçüde yoğunlaşan devlet müdahalesi 1924 Anayasası ile yapılıyordu ama orada bile devleti temsil eden cumhurbaşkanının aşırı bir yetkisi yoktu. Dolayısıyla devlet ve yürütme arasındaki farklılaşmamışlığı ne cumhurbaşkanlığının kurumsal gücüne bağlayabiliriz ne de Mustafa Kemal’in karizmatik gücüne. Bu duruma yol açan temel etkenlerden birisi kuşkusuz devletin ulusla özdeşleştirilmesiydi. Köker, Kemalist anlayıştaki bu özdeşliğin “toplumdaki en üstün güç olarak, egemenliğin millete ait olmasıyla açıklanmaya çalışıldığını belirtir.”630 Bu özdeşlik gerçekten egemenliğe dair çeşitli argümanlar üretmek konusunda verimlidir ama aynı zamanda totaliter bir siyaseti meşrulaştırmaya da o ölçüde yatkındır. Demokratik bir ulus, devletten ayrı bir yurttaşlar cemaatini gerektirir.631 Devlet, millet ve hükümet özdeşliği toplumsal sistem içerisinde ahenkli bir bütünlüğü, çıkarların uyumunu varsayar. Toplumun böyle bir bütünlük içerisinde görülmesi çeşitli çıkarları temsil eden partilere engel olduğu gibi yönetimdeki 629 Mahmut Esat Bozkurt, Atatürk İhtilali, İstanbul, Altın Kitaplar, 1967, s. 173. 630 Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, s. 154-5. 631 Schnapper, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, s. 41. 230 partinin de devletle bütünleşmesine de yol açıyordu. Nitekim 1937 yılında anayasada yapılan değişiklikle CHP ilkeleri anayasal ilkeler haline geliyordu. Osmanlı’da idari, mali ve adli dairelerle sultanın hane halkının birbirlerinden ayrılması hiçbir zaman tam olarak gerçekleşmemişti.632 Devletin öncülüğünde geleneksel sınıflar ve gelişkin olmayan burjuva unsurlarla işbirliği içerisinde kapitalist üretim ilişkilerini ve bunların kurumlarını yaratmaya çalışan ülkeler, demokratik yapıların geliştirilmesi için gerekli sosyo-ekonomik koşullardan büyük ölçüde yoksundurlar. Bu yüzden kapitalizm, liberal anlayışı önlemek için yaratılan oligarşik bir siyasal sistem ve organizmacı düşünceyle tasavvur edilen toplumsal yapı içinde gelişmek durumundadır.633 Keyder, özellikle 1930’lardaki ekonomik modelin siyasal bir elit ile henüz gelişmekte olan bir burjuvazinin hızlı bir birikim sağlamak ve yeni bir toplumsal sistem kurma iddiasıyla birleştirerek, işçi sınıfını ve tarım sektörünü baskılayarak, yalıtılmış bir milli ekonomi alanı yaratmalarına dayandığını belirtir. Ona göre bütün bunlar, sınıf çıkarları arasındaki çatışmaları yadsıyarak korporatist bir toplum modeli kabul eden, şu ya da bu ölçüde yabancı düşmanlığına dayanan bir milli dayanışma ideolojisi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir.634 Her ne kadar organizmacı ve kolektivist politikalarla yürütülmeye çalışılsa da muasır milletler seviyesi kapitalist üretim ilişkilerini ve bunların kurumsal üst 632 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 69. 633 K. Takahashi, “Tartışmaya Bir Katkı”, Feodalizmden Kapitalizme Geçiş, der. R. Hilton, çev. M. Gürer-S. Sökmen, İstanbul, Metis Yayınevi, 1985, s. 106. 634 Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, s. 150. 231 yapısını gösteriyordu. Bu ilişkiler yerleştiği ölçüde devletin ekonomi ve toplumsal ilişkilere müdahalesi de gerekli olmayacaktır. Ya da mevcut ekonomik paradigmalar değiştiğinde devletin bu rolü de değişmek durumunda kalacaktır. Köker’e göre devletçilik sadece bir iktisadi kalkınma modeli değildi. Hem toplumda varolan üstün bir otoriteye bağlanma düşüncesinin, hem de devletin tüm alanları denetleyebildiği bir bürokratik-otoriter toplumsal ve siyasal örgütlenme tipinin ifadesiydi.635 Böyle bir kalkınma modeli sınırlarına yaklaştıkça ya da egemenliğe talip başka güçler çıktıkça ve çıkarlar arasındaki farklılık ideolojik söylemle örtülemez hale geldikçe devletle yürütme arasında farklılığın belirginleşmesi de kaçınılmaz olacaktır. Menderes dönemi belki de bunun ilk ifadesiydi. Büyük toprak sahipleri ve ticaret burjuvazisinin desteğini alan Demokrat Parti diğer yandan da yabancı sermaye üzerindeki sınırlamaları kaldırıyordu. Dolayısıyla devlet aygıtı ile yürütme arasındaki bütünlük, devletçi-korumacı iktisadi programın askıya alınması ve büyük toprak sahipleriyle ticaret burjuvazisinin devletin özerk görünümünü sarsmasıyla gevşemiştir. 3.3. Devletçilik ve Parlamento Amerikan Devrimi’nin başta gelen “Temsil yoksa vergi de yok” sloganı batılı parlamenter sistemin gelişiminin ana dinamiklerinden birini de gösteriyordu. Monarkın devlet harcamalarının finansmanı için başvurmak zorunda kaldığı mülk sahibi sınıflar parlamentoları kralın harcamalarını sınırlayan organlara dönüştürerek 635 Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, s. 208-9. 232 modern anlamına kavuşmasına ön ayak oldular. Modern devleti her şeyden önce bir vergi devleti olarak nitelemek, verginin yasallığı, ussallığı, sistematikliği ve sürekliliğini vurgulamakla mümkündür. Kamu hizmetlerinin ve bununla birlikte devlet harcamalarının sürekliliği parlamentoların da daimiliğini koşullandırdı. Türkiye’de devlet ile mülk sahibi sınıflar arasındaki ilişkinin biçimi buna benzer siyasal kurumların oluşmasına elverişli koşulları yaratmaktan oldukça uzaktı. Başından beri iktisadi erkin büyük ölçüde devletin elinde toplandığı düşünülürse, mülk sahibi sınıfların devleti parlamento aracılığı ile denetlemesinden çok devletin iktisadi erkinden yararlanmak üzere ona eklemlenme çabasının hakim olduğu ileri sürülebilir. Savran, özellikle burjuvazinin cumhuriyetin başlangıcından itibaren devlete ve devletin baskı aygıtına bağlılığının daha sonra bu sınıfın en modern kanadı olan sanayi burjuvazisi tarafından da miras alındığını ileri sürer. 636 Bunun nedenleri arasında biri dikkati çeker. Teknolojik açıdan en gelişmiş sanayilerin sahipleri çoğunlukla hükümet memuru olarak işe başlamışlardı ve kendi işlerine geçtiklerinde devletle olan kişisel ve ideolojik bağlarını yitirmediler.637 Devletin iktisadi alandaki erkinin özellikle 1930’lu yıllarda doruğuna ulaştığını söylemek mümkün. Tabii bunun siyasal sonuçları da olacaktır. 1930’larda devletçilik, devletin, özel sermaye müdahalesinin ötesine geçerek, sanayinin kapitalist temellerde örgütlenmesini üzerine alması anlamını taşıyordu.638 Devlet, yatırımcı, 636 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri C. 1, s. 110-1. 637 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 149. 638 Savran, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri C. 1, s. 88. 233 işletmeci ve denetleyici bir unsur olarak iktisadi hayatın gelişimine ve işleyişine büyük ölçüde egemen oluyordu.639 İsmet İnönü Kadro Dergisi’ne yazdığı “Fırkamızın Devletçilik Vasfı” başlıklı makalede devletin ekonomik rolünü şu sözlerle dile getirir, “Memleketin muhtaç olduğu sanayi, teşkilatı, vasaiti, devletin yardımcı nezareti ve hatta doğrudan doğruya teşebbüsü olmaksızın kurabilmeyi, safdil olanlar düşünebilir.”640 1930 yılında İktisat Vekili Mustafa Şeref devletin devletçilikten ne anladığını açıklıyordu: “memleket dahilindeki iktisadi menfaatler kendi kendine ve alabildiğine anarşik bir surette faaliyet ve harekette bulunamayacaklardır… Her fert, ferdi teşebbüste şuurla hareket edecek ve iktisadi faaliyette diğer ferdi menfaatleri kendisi tamamlayacak ve yine kendisi bir müteazzıv küllün cüz’ü olduğunu kavrayacaktır. Hükümet devletçilik dendiği zaman bunu anlar ve bu gayeyi temin için müdahaleyi esas tutmuştur.”641 İktisadi kalkınmaya olanak sağlayan siyasi düzen ve yasal güvenlik çerçevesi kuruluyordu.642 Boratav 1930’larda başlayan “korumacı-devletçi” politikaların ilk alıştırmalarının 1923 sonrasında demiryolu siyaseti üzerinde yapıldığını belirtir.643 Türkiye’de faaliyette bulunan ve Osmanlı düzeninin kalıntısı olan yabancı 639 Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, s.52. 640 İsmet İnönü, “Fırkamızın Devletçilik Vasfı”, Kadro Aylık Fiki Mecmuası, S. 22, Teşrinevvel, 1933, s. 4, ss. 4-6. 641 Aktaran Bilsay Kuruç, Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1987, s. 97. 642 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 148. 643 Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, 46. 234 yatırımların önemli bir bölümü 1930’larda devletleştirilmiştir. Buna karşılık devletin borçlanmasında temel kaynak dış kredilerdir.644 Dolayısıyla devletin ekonomik alanda bir girişimci olarak bulunması, bu faaliyetleri örgütleme kapasitesine sahip iken finansmanda ülkedeki mülk sahiplerine mecbur bulunmaması kendisini sınıflardan özerk bir güç olarak sunabilmesini kolaylaştırmıştır. Bismark’ın demiryollarını devletleştirmesi konusunda yazan Engels bu siyasetin iki ereğinden bahseder. Bunlardan birisi “demiryolları görevlilerini hükümet hizmetinde bir seçim sürüsü haline getirmek” diğeri ise “parlamento kararlarından bağımsız yeni bir gelir kaynağı” edinmektir.645 Benzer biçimde Türkiye’de de özellikle devletçilik politikaları, devletin harcamaları için parlamento kararlarından bağımsız sürekli bir gelir kaynağı sunduğu ölçüde parlamentonun gerek işlevinde gerekse gücünde demokratik siyasal hayatla bağdaşmayacak zafiyete neden olmuştur. 1930’lu yıllarda tüm dünyada kapanmayan az sayıda parlamentolardan birine sahip olmak bu bakımdan sadece bir teselli olabilir. Burada meşruiyet yurttaşların devlet katında temsil edilmesinden çok devletin hayırhah tutumunu kaynak alır. Tabii bu köylü ve işçi nüfus için bile geçerli değildir. Taner Timur bunun Türk siyasal hayatındaki kalıcı sonuçlarına işaret eder: “Türkiye’de devlet kapitalizminin gelişmesi hem üretim güçlerinin gelişmesi açısından rasyonel bir yol izlememiş, hem de halkın (işçiler, yoksul ve orta köylüler) sırtından yürütülmüştür. Bu ise, takip eden dönemde sınıfsal temelinden soyutlanmış bir devletçiliği gerçek ilericilik sayan fikir akımlarına 644 A.g.e., s. 53. 645 Engels, Anti-Dühring, s. 397. 235 karşı, Türkiye’nin temel çelişkisinin devlet-halk çelişkisi olduğunu ileri süren fikir akımları doğmuştur.”646 3.4. Yargı Bonapartizmi Engels istisnai koşullarda, savaşım durumundaki sınıfların denge tutmaya çok yaklaştıkları dönemlerde devletin sözde aracı olarak, bir zaman için bu sınıflara karşı belirli bir bağımsızlık durumunu koruyabileceğini belirtir: “17. ve 18. yüzyıl mutlak krallıkları soyluluk ile burjuvazi arasındaki dengeyi böyle kurdu; birinci, ve özellikle ikinci Fransız İmparatorluğu'nun proletaryaya karşı burjuvaziyi, burjuvaziye karşı da proletaryayı kullanan Bonapartçılığı, bu sınıflar karşısındaki bağımsız durumunu böyle korudu. Bu konuda, egemen olanlarla baskı altında tutulanların aynı derecede komik bir figür oluşturdukları yeni örnek, Bismarck ulusunun yeni Alman İmparatorluğudur: burada, terazinin bir kefesine kapitalistler, bir kefesine de emekçiler konmuş ve ikisinin sırtından da, ahlaksız Prusyalı toprak ağalarına çıkar sağlanmıştır”647 646 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 144. 647 Frirdrich Engels, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, 10. Baskı, (Çev. Kenan Somer), Ankara, Sol Yayınları, s. 177. 236 Bonapartizm, devletin istisnai durumlarda sivil toplumdan normal dönemlerde olduğundan daha fazla özerkleşmesini anlatan bir kavramdır. Burada bir başka önemli nokta burjuva sınıfının, ekonomik iktidarını korumak için siyasal iktidarından devlet aygıtı lehine feragat etmesidir. Feodalizme karşı kullandığı siyasal hakların bu kez kendisine karşı etkili bir silah olarak kullanılması, bu silahların toprağa gömülmesine izin vermesinin en önemli sebebidir. Burjuva sınıfının parlamenter yöntemlerle yönetememe, diğer sınıfların da yönetimi ele alacak güçlerinin bulunmadığı durumda kendisini sınıflarüstü bir konumda sunan Louis Bonaparte, demokratik hakları ve parlamentoyu toprağa gömerken çok fazla itirazla karşılaşmıyordu. Marx’ın Fransa’da İç Savaş adlı kitabı için kaleme aldığı Giriş yazısında Engels burjuvazinin iç çekişmelerinin böyle bir sistemin onlar açısından nasıl kabul edilebildiği üzerinde durur. “Eğer proletarya henüz Fransa'yı yönetemiyor idiyse, burjuvazi de artık yönetemiyordu… Serüvenci Louis Bonaparte'ın, bütün kilit noktalarını -ordu, polis, yönetim mekanizması- ele geçirmesini ve 2 Aralık 1851 günü burjuvazinin son kalesi olan Ulusal Meclisi havaya uçurmasını sağlayan şeyler de, burjuvazinin bu iç çekişmeleridir…Louis Bonaparte, burjuvaları işçilere karşı, ve sırası gelince işçileri de burjuvalara karşı koruma bahanesi ile, kapitalistlerin elinden siyasal iktidarlarını aldı; ama, buna karşılık, egemenliği, spekülasyon ve sınai 237 etkinliği, uzun sözün kısası, tüm burjuvazinin yükselme ve zenginleşmesini, görülmemiş derecede kolaylaştırdı.”648 Marx da bu koşullarda ortaya çıkan sistemin parlamentoda biçimlenen ulus egemenliği ile yürütme aygıtı arasındaki ilişkileri nasıl etkilediğini açıklamaya çalışır. Marx’a göre 1851 yılında cumhuriyetin devrilmesi, “Bonaparte'ın parlamentoya karşı, yürütme gücünün yasama gücüne karşı, düpedüz şiddetin, sözün şiddetine karşı zaferi olmaktan geri kalmadı. Parlamentoda ulus, genel iradesini bir yasa katına yükseltiyordu, yani bu demektir ki, egemen sınıfın yasasını kendi iradesi yapıyordu. İktidar karşısında, ulus, her türlü özel iradeden vazgeçiyor ve yabancı bir iradenin, otoritenin emrine boyun eğiyor. Yürütme gücü, yasama gücünün tersine, ulusun özerkliğine karşıt olarak, dışardan, başkasından gelen otoriteyi, ulusun başkasının koyduğu yasalara göre davranma durumunu ifade eder. Böylece, Fransa, bir bireyin zorbalığı altına, hatta yetkesiz bir bireyin yetkesi altına girmek üzere bir sınıfın zorbalığından kurtulmuş gibi oldu. Savaşım yatışmış göründü, şu anlamda ki, bütün sınıflar, aynı derece, güçsüz ve sessiz, tüfek dipçikleri karşısında dize geldiler.” 649 Bonapartist devletin siyasal programı devletin bir rolünü de öne çıkarıyordu: sınıf karşıtlıklarını frenleme rolünü. Ama yine de burjuva programın önünü açmak gibi bir perspektife dayanan bonapartizm bu amacını demokratik hak ve taleplerin kısıtlandığı bir siyaset üreterek gerçekleştirmek durumundadır. Otoriter bir yönetim ama o ölçüde rıza üretmeye odaklı, rızanın temelinde ise sınıflar üstü görüntüsü ve 648 Karl Marx, Fransa’da İç Savaş, 2. bası, (Çev. Kenan Somer), Ankara, Sol Yayınları, 1991, s. 10-11. 649 Karl Marx, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, s. 134-135. 238 kendisini bunlar arasında bir hakem olarak sunabilme yeteneği duruyor. Gramsci, müdahaleci devlet kavramının iktisadi kökenli olduğunu anımsatarak, bu tarz bir devletin bir yandan korumacılığı ve iktisadi milliyetçiliği destekleyen eğilimlerle, bir yandan da tikel bir devlet personelini kapitalizmin aşırılıklarına karşı emekçi sınıfların “korunmasını” üstlenmeye zorlama girişimiyle bağlantılı olduğunu dile getirmektedir.650 Poulantzas, hegemonyacı sınıf veya franksiyon karşısında devletin göreli özerkliği ne kadar büyük olursa, kendi iç “merkezileşmesi”nin de o kadar büyük olacağını ileri sürer.651 Dolayısıyla bu göreli özerklik ekonomik ve siyasal araçların kullanımı konusunda merkezi bürokrasiyi odak noktasına getirir. Ancak yine de bürokrasi sınıfsal niteliğini kaybetmez: “Ama, mutlak monarşi zamanında, Birinci Devrim sırasında ve Napoléon zamanında bürokrasi, burjuvazinin sınıf egemenliğini hazırlama aracından başka bir şey değildi. Restorasyon döneminde, Louis-Philippe zamanında, parlamenter cumhuriyette, bürokrasi, kendi başına bağımsız bir güç oluşturma yolundaki çabaları ne olursa olsun, egemen sınıfın bir aleti idi. Ancak İkinci Bonaparte zamanındadır ki, devlet, tamamıyla bağımsız olmuş gibi görünür.”652 Bonapartizmden bahsetmek büyük ölçüde bürokrasi ve merkezileşmeden de bahsetmektir. Genel oy ve parlamenter araçlarla yönetimin sürdürülemeyecek olması 650 Gramsci, Gramsci Kitabı, s. 291. 651 Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, s. 367. 652 Marx, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, s. 137. 239 parlementoda üstün durumda olan burjuva sınıflarını, hükümet iktidarının eylem olanaklarını ve merkezleşmesini kuvvetlendirmek zorunda bırakır. Bu süreç sadece siyasal araçların niteliğinde değişimi değil, hükümet etkinliğine toplumun örgütlenme biçiminden hukuka kadar merkezi bir rol veren dönüşümü de beraberinde getirir. “Bir köprüden bir okul binasından, ve en küçük bir köyün köy mülkiyetinden demiryollarına, ulusal zenginliklere ve üniversitelere kadar her ortak çıkar derhal toplumdan ayrıldı, üstün çıkar, genel çıkar olmak sıfatıyla, topluma karşı tutuldu, toplum üyelerinin inisiyatifinden çıkarıldı ve hükümet eyleminin konusu haline getirildi.”653 Bonaparte’ın ve onun Prusyalı muadili Bismarck’ın yönetimine verilen rızanın kaynağından en önemlileri, gelen iç huzur ve bu ortamda yaratılan sanayi atılımının gelişimi idi. Marx’a göre, Bonaparte’ın kendisi de “bütün sınıflarının ataerkil velinimeti” olarak görünmek654 ve onlara çeki düzen verip süküneti sağlamak istiyordu. Bonapartizm bir uzlaşma siyasetini yürütmek ister.655 Bonapartizm durumlarında gerek ordunun, gerekse idarenin temel görünümü, ideolojik hale getirilmektedir, ordu ve polis değil sivil idare ön plana çıkabilir.656 Egemen sınıfla yönetici sınıf özdeşliği bulunmaz.657 İstisnai bir durumda ortaya çıkan bu yönetim aygıtı asker ve bürokrasinin fiili bir egemenlik yürütmesine 653 Marx, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, s. 136. 654 Marx, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, s. 150. 655 Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, s. 89. 656 Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, s. 331-332. 657 Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, s. 89. 240 dayanır. Her ne kadar burjuva sınıfları adına egemenliği elinde tutsa da kendi çıkarları burjuva sınıflarının çıkarlarından farklılaşabilir. Marx bunu şu sözlerle ifade eder: “Ama Fransız toplumunu rahat durdurmak için dönem dönem kendisine zorla kabul ettirilen kışla ve ordugâh; dönem dönem kendisine adalet dağıttırılan ve ülke yönettirilen vâsi ve denetçi, polis ve gece bekçisi rolü yaptırılan kılıç ve filinta; dönem dönem toplumun yüce bilgeliği, toplumun güdücüsü diye ululanan bıyık ve üniforma, sonunda, en yüce yönetim olarak kendi öz yönetimlerini ilân ederek toplumu bir kerede toptan ve kesin olarak kurtarmanın ve burjuva toplumunu kendi kendini yönetme kaygısından tamamıyla azat etmenin daha iyi olacağına inanmayacaklar mıdır?.. Kısacası, ordu, sıkıyönetimi kendi öz çıkarına oynamak ve aynı zamanda burjuvaların kasalarını kuşatmak istemeyecek miydi?” 658 Böyle bir yönetim sadece bir kişinin otoritesine bağlı olarak formüle edilemez. Gramsci’nin de dediği gibi, sezar olmadan da sezarizm olabilir. Bonaparte olmadan da bonapartizm olabilir. Tepeden bir devrimle ulusal birliğin, iktisadi ilişkilerin tesis edilmeye çalışıldığı bir sistemde hukukun anlamı ile kaynağı burjuva demokratik devrimleriyle modern toplumun ortaya çıktığı yerlerde olduğundan farklılaşacaktır. Hukuk burada, sivil toplumu devlete karşı koruyan bir yapıyı değil devletin sivil toplumu oluşturma 658 Marx, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, s. 34-35. 241 durumunu ifade eder. Bizatihi hukuk “ekonomik ilişkilerin iradesini” değil, çoğunlukla devletin ekonomiyi biçimlendirme iradesini yansıtır. Bir başka deyişle burada, Batı Avrupa’da olduğu gibi “Hegel ve Marx’taki anlamıyla ‘burjuva toplumu’nun, yani özel hukuka göre örgütlenmiş, hukuk devleti güvencesini taşıyan iktisat toplumunun ekonomik özyönetiminin özerkliği”nden bahsedemeyeceğimiz gibi “piyasalar üzerinden yönlendirilen ekonominin, modern öncesi politik egemenlik düzenlerinden ayrışması”nın da ancak devletten kaynaklanan bir hukuk aracılığı ile olabileceğini belirtebiliriz.659 Bu anlamıyla devletçi bir hukuk anlayışının ortaya çıkması beklenmedik bir durum değildir. Dolayısıyla hukuk normunda etik ya da sosyal fonksiyonun değil düzen fonksiyonunun öne çıktığını söyleyebiliriz. Gramsci, 1918 yılında İtalya’yı anlatırken şunları söylüyordu, “İtalya’da kapitalizm emekleme aşamasındadır, hukuk da hiçbir şekilde gerçek duruma uyarlı değildir. Hukuk eski bir yapı üzerindeki modern bir çıkıntıdır. Ekonomik evrimin değil, uluslararası siyasal taklitçiliğin, hukuk biliminin düşünsel evriminin ürünüdür, emeğin araçlarının değil.”660 Taner Timur Türkiye için burjuva devrimini sonuna kadar götürebilecek burjuva unsurların kuruluş yıllarında bulunmadığı belirtir ancak bu duruma karşın süreci yürüten aktörler burjuva ideolojisine sahiptirler. Buna rağmen, “Son tahlilde batı kapitalizmini model alan pozitivist ideoloji, sermaye birikimi ve üretim güçlerinin artması açısından devrimci bir anlam taşımıyordu. Bunun pratik fonksiyonu, batılı kapitalizmin kanunlarını Türkiye’ye aktarmak oldu. Oysa bu kanunlar Türkiye’deki üretim biçimine tam bir uygunluk halinde 659 Jürgen Habermas, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, s. 26. 660 Gramsci, Gramsci Kitabı, s.50. 242 değildiler.”661 “Doğal hakkı reddetmek” diyor Leo Strauss “tüm hakların pozitif olduğunu söylemeye gelir ve bunun anlamı hakkın ancak ve ancak farklı ülkelerin yasakoyucuları ve mahkemeleri tarafından belirlendiğidir.”662 Eğer öyleyse hukuk dediğimiz şey büyük ölçüde devletin iradesi anlamına gelecektir. Doğal haklar birey üzerine kuruluydu ama İttihat ve Terakki’den alınan bir miras kolaylıkla reddedilemeyecekti. Zafer Toprak bu mirasın cemiyet ve devlet yönlerine işaret eder: “19. yüzyıl başlarında İngiltere ve Fransa ile karşılaştırıldığında geri bir iktisadi yapıya sahip olan Almanya’da … devlet organizmaya benzetilerek bir bütünsellik içinde görülmüş, liberal iktisadi öğretiye ters düşen, dışa kapalı bir ulusal iktisadi yapı gündeme gelmişti. İttihatçıların ulus modelini Alman Romantizmindeki bu organik bütünsellik oluşturdu… Alman Romantizmi İttihatçıların baskıcı yönelimleriyle de bağdaştırıldı; “birey” ikinci plana itilerek “cemiyet” ve “devlet”e sahip çıkıldı.”663 Devlet ve cemiyetten bahsediyor isek evrensellikten değil göreceliklerden bahsediyoruz. Dolayısıyla her ne kadar liberal özel hukuk Türkiye’ye aktarılmışsa da hakkın kaynağı devlettir ve hak bireye değil “cemiyete müstenittir”. Doğal hukuk temel olarak bireyi odak alırken, devlet ve cemiyetin kategorik olarak bireyden önce gelmesi pozitivizme işaret eder. Bu da hukukun buyuruculuk ve zorlayıcılık 661 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 110-1. 662 Leo Strauss, Doğal Hak Tarihi, çev. Murat Erşen ve Petek Onur, İstanbul, Say Yayınları, 2011, s. 18. 663 Toprak, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950), s. 6-7., Leo Strauss Alman Düşüncesi ile Batı Avrupa ve Birleşik Devletler’de yerleşik düşünce kalıpları arasındaki farkın doğal hak konusunda da farklılaştığına dikkat çekmektedir. Leo Strauss, Doğal Hak Tarihi, s. 17-18. 243 niteliğini öne alır. Doğal hak ve eşitlik söylemi otoriteyi tehlikeye düşürebilir, devleti topluma müdahale araçlarından yoksun kılabilirdi. Öyleyse hukuk burada totaliter ve otoriter siyasal sistemlerin eylem aracı rolüne bürünür. Zabunoğlu, sosyal olgu ve ilişkilerin tümünün, hukukun düzenleme alanına girmediğini belirterek hukuk bilimine bütün sosyal olgu ve ilişkilerin kuralsal düzenlemesini yapmak gibi aşırı bir kaplamsallık tanımanın doğru olmadığına dikkat çeker.664 Ama Köker’e göre, Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran kadrolar için reform yapmak her şeyden önce yasa yapmaktır.665 Mannheim, bürokratik düşünce tarzının temel eğilimini politikayla ilgili problemleri idari bilimlerle bağlantılı problemlere dönüştürmek olduğunu dile getirir: “Bundan dolayı da Alman devlet bilimleri tarihinde “politika” adı altında ele alınmış olan eserlerin büyük kısmı aslında idari bilimlerle ilgilidir. Özellikle Prusya devletinde bürokrasinin ne denli büyük bir rol oynadığını ve orada entelijensiyenin ne denli bürokratik bir entelijensiye olduğu göz önünde bulundurulduğunda, Almanya’daki devlet bilimleri tarihinin bu tek taraflı belirlenmişliği kolaylıkla anlaşılabilmektedir.” 666 664 Zabunoğlu, Kamu Hukukuna Giriş, s. 27. 665 Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, s. 175. 666 Karl Mannheim, İdeoloji ve Ütopya, çev. Mehmet Okyayuz, Ankara, Epos Yayınları, 2002, s.141. 244 Mannheim, politik alanın üstünü idari olguyla örtme çabasının, ancak memurun etki alanının resmileşmiş yasalar sonucu aktif bir durum kazanmasıyla açıklanabileceğini ileri sürer. “Ama yasaların meydana gelişi memurun yetki alanında değildir. Bu toplumsal-dirimsel, konumsal bağlılıktan dolayı” der, Mannheim, “memur, her bir resmileşmiş yasanın arkasında dünya görüşüyle ilgili, iradeci, çıkarcı-toplumsal güçlerin durduğunu gör(e)mez. Memur, kendi gücüyle somut yasaların öngördüğü pozitif düzeni, düzenin kendisiyle özdeşleştirip her rasyonelleştirilmiş düzenin sadece belli bir düzen ve dahası toplumsal alanda birbirleriyle çatışan meta-rasyonel güçlerin telafisi olduğunu anlayamaz.” 667 Trimberger, 19. yüzyılda yapılan reformların devletin sınıfsal özerkliğini Avrupa’daki bürokratikleşmeden farklı biçimde artırdığını ve pekiştirdiğini ileri sürer. Prusya bürokrasisinin reforme edilmesi ve rasyonelleştirilmesi, bürokrasiyi güçlü menfaat gruplarıyla, topraklı aristokrasiyle ve yükselen kapitalist sınıfla daha fazla yakınlaştırmışken Osmanlı bürokrasisi çok daha özerk bir yapıya kavuşmuştur.668 Türkiye devleti kurulduktan sonra da devlet aygıtının kendisini sınıflar üstü sunabilme yetisi ve bununla kazandığı özerklik Türkiye’de sınıf çıkarları ve özel çıkar karşısında konumlanabilme olanağını sağlamıştır. Devlette biçimlenen Bonapartist eğilimlerin devletten kaynaklı hukuk ve bizatihi devletin paltosundan çıkan yargı erkinde de somutlaştığını ileri sürebiliriz. Bunun tipik örneği 1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanununun, kanunları “tefsir etme (yorumlama)” yetkisini Türkiye Büyük Millet Meclisine vermesi gösterilebilir: Kanunların yorumlanması bir 667 Mannheim, İdeoloji ve Ütopya, s.141. 668 Trimberger, Tepeden İnmeci Devrimler, s. 91. 245 yargılama işlemi olmasına rağmen... Yasama organının nitelikleri ile devlet ve yürütme aygıtı karşısındaki güçsüzlüğü üzerinde yukarıda durulmuş idi. Timur, özellikle Lozan’ı takip eden yıllarda pozitivizmin ön planda olduğunu, bunun da dar bir batı taklitçiliğine ve batıdan bir çok kurumun ve hukuk dallarının Türkiye'ye körü körüne aktarılmasına yol açtığını tespit eder. Üretim ilişkilerinin ilerisindeki, kısmi uygulama olanağı bulunan ve kimi zaman tutucu bir rol oynayan hukuk sisteminin kökeninde bu pozitivist anlayış bulunmaktadır.669 Özel hukuk tarafına baktığımızda burjuva toplumu hedef alan bir programla karşı karşıyayız. Özellikle İsviçre mahreçli Medeni Kanun 1926 yılında kabul edildiğinde burjuva topluma uygun bireyleri ve mülkiyet haklarını esas alan bir proje niteliği taşıyordu henüz: “İleri kapitalist bir ülke kanununun, Türkiye koşullarında bir ölçüde sınırlı bir uygulama alanı bulması doğaldır… kanunun kabulünde başka motifler de aramak gerekir. Bunların başında elbette ki tarımda kapitalistleşme eğilimini sayabiliriz… Medeni Kanun 1920’lerde ancak kapitalist sektörün hukukudur. Türkiye’de kapitalistleşme sürecine paralel olarak uygulama alanı da genişleyecektir.”670 Tabii programın bir uygulayıcısı vardı: Devlet. Programı uygulayabilmesi için kendisini siyasetin, dolayısıyla çatışmaların konusu yapmaması gerekiyordu. Bunun en önemli adımı resmi ideolojinin dışındaki tüm siyasal örgütlenişle birlikte, muhalif basını ve yığınsal iletişim kanallarını kapatan ve Medeni Kanun’dan sadece bir yıl önce kabul edilmiş bulunan Takrir-i Sükun 669 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 224-5. 670 Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, s. 84. 246 Kanunu’dur. 671 Kemalizm denilen düşüncenin biçimlenişinde de bu kanunun hazırlanmasına vesile olan Şeyh Sait isyanı ile 1929 yılında “Dünya Ekonomik Krizi” en önemli dönüm noktalarından biridir.672 Ancak gerek Şeyh Sait isyanı gerekse ekonomik kriz olmasaydı bile belki farklı biçimlerde ama yine de totaliter bir modelin uygulanması söz konusu olabilecekti. Dolayısıyla burjuva toplumun inşasındaki sadece gözetleyici olmayan bu rolü devletçilik politikalarıyla birleştiğinde devletin kendisine yeni güvenceler aratacaktır. Nitekim Türk Ceza kanunu 1930 yıllından sonra defalarca değiştirilmiş, 1930 tarihli otoriter nitelikli Rocco’nun hazırladığı İtalyan Ceza Kanunu adapte edilmeye çalışılmıştır. Özellikle devlete karşı suçlar bu değişikliklerin önemli bir kısmını oluşturur. Kuruluş yıllarının hukuk yapımı ve uygulaması göz önüne alındığında yargı erkinin görevi özel hukuk alanında burjuva toplumuna ilişkin kuralların toplumda yerleşmesini temin, kamu hukuku alanında ise devleti korumakla özetlenebilir. Bu itibarla devlet ile yargı işlevsel açıdan ayrıştırılamaz. Bu bakımdan bürokrasinin gösterdiği davranış modellerini göstermeye yatkındır. Dolayısıyla etkinlik gösterdiği alanın belirli tarihsel toplumsal çıkarlarla belirlendiğini kavrayamaz. Hukuk devletin iradesidir öyleyse norm taraf çıkarlarının dengelenmesi amacıyla yorumlanamaz. Norm esastır hakim aracıdır. Her özel çıkar ortak çıkarın tarifini tekelinde tutan devletin etkinlik alanı içerisinde olduğundan norm tarafından önceden belirlenmiştir zaten. Kemal Gözler 1924 Anayasasında düzenlenen yargının Kanun-i Esasiden bile 671 Bkz. Gevgilili, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi,s. 125. 672 Yalçın Küçük, Sırlar, İstanbul, İthaki Yayınları, 2004, s. 212. 247 geri olduğunu ileri sürer.673 İdari davaların çözüm yeri olan Şura-ı Devlet de yürütme bölümünde düzenlenmiştir. Bonapartist devletin toplumsal sorunlara yaklaştığı gibi yaklaşabilir, devletin kendisi çeşitli sınıflara karşı özerk bir tutum alabildiğinden yargı da bu davranış biçimini zaman zaman benimseyebilir, kullandığı araçların kendisi burjuva hukukun araçları olmasına rağmen. Yargı bütün sınıflarının ataerkil velinimeti olmak ister: Otoriter ve hak dağıtan. Recep Peker yeni İş Kanunu’nu şu sözlerle tanıtıyordu: “Arkadaşlar, bizim neslin derece derece acılarını tatmış olduğu, liberal devlet tipinin çekiştirici, çarpıştırıcı ve yurd içinde ulus birliğini bozucu ruhunu hergün yeni bir tedbirle ortadan kaldırarak bunun yerine ulusal Devletçilik birlik ve beraberlik zihniyetinin tatbikatını hayatımıza aşılıyoruz. Bunu siyasi programlarda bir nazariye, bir edebiyat ifadesi olarak yazmak ve söylemek kâfi değildir. Bunu hakikatlendirmek için memlekette kanun kuvveti lazımdır. Liberal devlet tipi içinde... proleter ve burjuva sınıfları iki düşman cephe halinde birbirine karşı çarpışıp dururlar. Bunlar; millet birliği gibi büyük ve mukaddes davanın yanında hiçbir kıymeti olmayan ve millet varlığını tahrip eden zehirli telkinler mahsulü suni bir heyecanın vecdi içinde vuruşup dururlar. ...Yeni İş Kanunu sınıfçılık şuurunun doğmasına ve yaşamasına imkan verici hava bulutlarını ortadan silip süpürecektir.”674 673 Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları,2000, s. 57-75. 674 Recep Peker, “İş Kanununun İzahı”, Ülkü Seçmeler (1933-1941), haz. Zerrin Bayraktar, Cem Alpar, Ankara, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, 1982, s.285-6. 248 Recep Peker’in bahsettiği devletçilik, birlik ve beraberlik zihniyetinin hayata aşılanmasında yargı önemli bir tatbikat aracıdır, ama bu tatbikat yargının kendisi hakkında yeni fikir ve çıkarlar oluşturmasına da yol açacaktır. Bütün toplumsal sorunların çözümünün yargıya havale edilmesi de onun kendisini bir Bonaparte gibi sunabilmesini sağlar. Toplumun birlik ve bütünlüğünden asıl sorumlu kendisidir. Siyasetin sorun çözmedeki güçsüzlüğünü telafi eder. 249 SONUÇ Cumhuriyetin kuruluş sürecinde egemenlik tartışmaları, Osmanlı’nın son dönemlerinin izlerini taşır: Etnik ve dinsel işbölümü, uluslararası rekabetin parçalayıcı etkisi, milletleri bir arada tutma çabası, üretim ilişkilerini modern biçimlere dönüştürme isteği gibi. Bunların bir kısmı I. Dünya Savaşı sürecinde ve hemen sonrasında sorun olmaktan çıkmıştı. Adli ve idari kapitülasyonların kaldırılması, ülkenin kaybedilen topraklarla ve Lozan’la birlikte büyük devletlerce kabul edilebilir ve yeni devletçe yönetilebilir sınırlara kavuşması, saltanatın daha önce hukuken bir ölçüde ama büyük ölçüde fiilen gereksizleşmesi bunlar arasında sayılabilir. Varolan kentli burjuva toplumun en önemli unsurlarını oluşturan Ermeni ve Rum azınlık da büyük ölçüde yoktu artık. Devleti inşa ederken sivil toplum perspektifini öne alan yasalar kabul edilmişti ama asıl öncelik, hukuk devleti güvencesindeki sivil ya da burjuva bir toplum yaratmaktan çok rekabet edebilir kapitalist bir kalkınmaya verilmişti. Sivil değerler sonra da gelebilirdi. Mustafa Kemal’in Medeni Bilgiler’deki liberal dili hiç şaşırtıcı değildir. Toplumsal dönüşüm, en özgün biçimi İngiltere’de görülen aşağıdan yukarı dayatılan bir gereksinimden çok, uluslararası rekabet koşullarında var olma mücadelesiydi. İlerici burjuva sınıfların yokluğunda bu mücadele Osmanlı’nın son dönemlerinden beri diğer sınıflardan özerkleşmiş asker ve sivil bürokrasi tarafından yönetilecektir. Kitlelerin bu sürece aktif katılımı oldukça sınırlı olduğundan, daha 250 sonraları da böyle olması tercih edildiğinden yönetici kadro çoğunlukla büyük toprak sahipleri ve Müslüman tüccarlarla bu eksiğini kapatacaktır. Kurtuluş Savaşı sürecinde sıklıkla başvurulan milli egemenlik ilkesi saltanat ve hilafetin meşruluk zeminine darbe indiriyordu ama bu onun kısa vadede liberal demokratik ilkelere yol açacağı anlamına gelmedi. Devletten ayrı demokratik bir ulusun tanımlanmasına yol açmadı. Böyle bir dönüşüm süreci devlete ve bürokrasiye daha fazla özerklik kazandırır ve sınıflar karşısında daha bağımsız tutum alabilmesine olanak tanır. Devletin öncülüğünde geleneksel sınıflar ve cılız burjuva unsurlarla kapitalist üretim ilişkilerini ve bunların kurumlarını yaratmaya çalışmak, başta liberal ve sosyalist eğilimleri önlemek üzere oligarşik bir siyasal sistem ve organizmacı düşünceyle tasavvur edilen toplumsal yapıya kapı araladı. Otorite, meşruiyet ve itaate ilişkin premodern kavramların egemenlikle ilişkilendirilmesi geleneksel sınıfların bu ittifaktaki ağırlığından çok kitleleri ve yurttaşı pasifize etmekle ilişkiliydi. Egemenlik milletindi ama ilk önce millet yaratılmalıydı. Bu da siyasal, iktisadi, hukuksal süreçlerde devletin müdahaleci niteliğini öne çıkarıyordu. Bu anlamıyla milli egemenlik ilkesi egemenliği millete vermekten çok milleti oluşturan her bir ferdi egemenin müdahale alanına almaya yönelikti. Siyasetten ayrı özerk bir ekonomi alanının bulunmaması her ekonomik karşı çıkışı siyasal bir niteliğe büründürür. O yüzden her ferdin hem iktisadi hem de siyasi faaliyetini devletle uyumlulaştırması istenir. Güvenlik kaygısının, egemenliğe ilişkin demokratik ilkelere sürekli galebe çalması yönetici elitin askeri kökeniyle ancak bir ölçüde ilişkilendirilebilir. Siyasal düzenin kırılganlığı güvenlik ideolojisiyle telafi edilir. Tabii bunun yabancı müdahalesi 251 karşısında ulusal birliği sağlama ve koruma ile de bir ilgisi vardı. Güvenlik ve egemenlik arasında kurulan bu ilgi Hobbes ve Machiavelli’nin düşüncelerini hatırlamamıza yol açar. Egemenlik kavramının içeriğinin nasıl doldurulduğu onun hangi ihtiyaçlar için gündeme alındığıyla ilgilidir. Fransız anlayışı feodal parçalanmışlığa çare bulmanın izlerini taşırken, Hobbes ve Locke İngiltere’nin gelişkin toplumsal sisteminin ortaya çıkardığı bireylerden hareket ettiler: Özgür ve eşit bireylerin doğal haklarını vurguladılar. Hobbes’un egemenlik anlayışı Fransız Bodin’inkinden daha az mutlakiyetçi değildi ama yine de burjuva toplumun gerçekliğini yansıtıyordu. Türkiye’nin kuruluş sürecinin belleklerde kalıcı izler bırakan egemenlik anlayışı bunlardan çok daha farklı bir bağlama aittir: Sanayi kurmak, milli bir kimlik oluşturmak, uluslararası rekabette ayakta kalmak vb. Bunları da gelişkin bir sosyoekonomik yapının yokluğunda siyasal sistemi tehlikeye düşürmeden devlet aracılığıyla gerçekleştirmek. Fransa’nın toplumsal yapısı Bodin’in uyumlu, orantılı adalet fikriyle, İngiltere’ninki Hobbes ve Locke’un doğal haklar görüşüne yön veriyordu. Türkiye’nin gerçekleri adalet ilkelerini pozitivizme havale ederken, bireylere dokunulmaz alan bırakmıyordu. Devlet ve hükümet kavramlarını çoğu zaman birbirleri yerine kullanmamızdaki özensizlik bir gerçekliği ifade eder. Temsili kurumların güçsüzlüğünü ve siyasetin devlet merkezli tanımlanışını. Yargı ise devlete karşı toplumsal alanı güvencelemek fikrine çok alışık değil:Yasama, yürütme ve yargı devletin paltosundan çıktı. 252 ÖZET Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyetine geçiş birçok açıdan hem bir kopuş hem de bir süreklilik içermektedir. Monarşik bir yönetimin Cumhuriyete dönüşümü için de bu söylenebilir. Osmanlı monarşisi kapitalist dünya sisteminden kopamamış ve 18. yüzyılın başından itibaren hem bilinçsel ve hem de kurumsal değişimlere sahne olmuştur. Osmanlı toplumu Tanzimatla birlikte dinsel aidiyetler arasında eşitlikle ve temsil kurumlarıyla tanışmıştır. 1876’da ilk anayasa ilan edilmiş, 1908’de ilan olunan İkinci Meşrutiyetle de siyasal katılım, temsil, siyasal parti ve halk ve hakimiyet-i milliye olguları siyaset alanına dahil olmuştur. İmparatorluğun son dönemine yalnızca savaş değil rejime yönelik kuramsal ve eylemli mücadeleler de damgasını vurmuştur. Bu mücadelelerin bir parçası olarak savaş döneminde yerel, bölgesel ve ulusal kongreler oluşmuştur. Bu dönemde, siyasal aktörlerin sınıfsal kimliği de değişmiştir. İşte bu süreklilik içinde Cumhuriyet önemli bir sıçrama olarak doğmuştur. 253 ABSTRACT The transition from Ottoman Empire to Turkish Republic includes both crack and continuousness in many side. It’s possible to say the same thing for the transformation from a monarchy to a republic. The Ottoman Monarchy couldn’t be insulated from the capitalist world system. So beginning from 18. century it became the scene of the changes in minds and in institutions. The Ottoman people got acquainted with equality among religious identities and with representation in the years 1839-1876 . The first constitution was declared in 1876 and beginning from the second constitutional monarchy which was declared in 1908, the political participation, representation, political party, public and national sovereignty concepts were introduced the political field. Not only the war but also theoretical and active struggles against the regime marked the last period of The Empire. In the period of war, some local, regional and national congresses appeared as a part of these struggles. The class identities of political actors changed in that period. So the Republic appeared as a break out in this continuousness. 254 KAYNAKÇA Abou-El-Haj, Rıfa’at Ali, Modern Devletin Doğası (Çev. Oktay Özel, Canan Şahin), İmge Yyn., Ankara 2000. Acun, Fatma, “Osmanlı'dan Türkiye Cumhuriyeti'ne: Değişme ve Süreklilik”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Osmanlı Devletinin Kuruluşunun 700. Yılı Özel Sayısı, Ekim 1999, ss. 155-167. Adıyeke, Nuri,. “Islahat Fermanı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Gayrimüslimlerin Yaşantılarına Dair”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C: IV, Ankara Yeni Türkiye Yayınları,. 1999 ss. 255-261. Ağaoğulları, Mehmet Ali – Köker, Levent, Kral-Devlet ya da Ölümlü Tanrı, 2. Baskı, Ankara, İmge Kitabevi, 2000. Ahmad, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, 2. baskı, İstanbul, Kaynak Yayınları, 1999. Akbulut,Dursun Ali, “TBMM’nin Açılması”, Milli Mücadele Tarihi (Makaleler), (Haz: Berna Türkdoğan), Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2002. Akça, Gürsoy, “Osmanlı Millet Sisteminin Dönüşümü”, Araştırmalar Dergisi, C.:6, S.:1, 2007, ss.57-73. Doğu Anadolu Akçura, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yyn., 1976. Akşin, Sina, “Osmanlı ve Türk Toplumundaki Sınıf Yapısı Üzerine Bir Deneme”, Toplum ve Bilim, Sayı.2, Yaz 1977. Akşin, Sina, “Sened-i İttifak ile Manga Carta’nın Karşılaştırılması”, AÜDTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.:16, S.:27, 1992, ss. 115-123. Akşin, Sina, Jön Türkler ve İttihat Terakki, 2. Baskı, İmge Yyn. , Ankara 1998. Akyıldız , Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul, Eren Yayınları, 1993. Akyüz, Yahya Türk Eğitim Tarihi Başlangıçtan 1993’e, (4.Baskı) Kültür Koleji Yayınları, İstanbul 1993. Aldıkaçtı, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yyn., 1970. Alemdar, Korkmaz, Türkiye’de Çağdaş Haberleşmenin Tarihsel Kökenleri, Ankara, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi, Yyn..1981. Algan, Bülent, “Değişen Egemenlik Anlayışı ve Küreselleşme Bağlamında İnsan Hakları”, Kazancı Hakemli Hukuk Dergisi, 2006, S:27-28, ss.65-99. Althusser,Louis, Politika ve Tarih, çev. Alâeddin Şenel-Ömür Sezgin, Ankara, V Yayınları, 1987. Anderson, Benedict, Hayali Cemaatler, Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, çev. İskender Savaşır, 3. baskı, İstanbul, Metis Yayınları, 2004. 256 Arar,İ., Atatürk’ün Halkçılık Programı, Baha Matbaası, İstanbul 1963. Armağan,Servet, “Memleketimizde İlk Parlamento Seçimleri”, Kanun-i Esasinin 100. Yılı Armağanı, Ankara Sevinç Matbaası, 1978, s. 149-167. Arsel ,İlhan, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, A.Ü. Basımevi, Ankara, 1975. Arsel, İlhan, “Birinci ve İkinci Meşrutiyet Devirlerinde Çift Meclis Sistemi Tecrübesi”, AÜHFD, C.:10, 1953, S.;1 s. 194-211. Arsel, İlhan, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, İstanbul, 1993. Ata,Feridun, “Atatürk’ün Milli Hakimiyet Anlayışı ve Bunun Yansımaları”, http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/dergi%20say%C4%B1%2020/say%C4% B1%2020/ATA%20Feridun.pdf Atatürk ,Mustafa Kemal, Nutuk, C. I, 13. baskı, İstanbul, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1973. Atatürk, Mustafa Kemal Medeni Bilgiler. (Uygarlık Bilgileri), haz. Nurer Uğurlu, İstanbul, Örgün Yayınevi, 2003. Aybars, Ergün, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, 3.Bası, İzmir, Ege Üniversitesi Edebiyet Fakültesi Yyn., 1987. Barber, Benjamin, Güçlü Demokrasi, Yeni Bir Çağ İçin Katılımcı Siyaset, çev. Mehmet Beşikçi, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 1995. 257 Başgil, Ali Fuat; “Türkiye’deki Anayasa Hareketleri ve Şimdiki Anayasa”, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı, Ankara, AÜSBF Yyn., 1978, ss.3-5. Bauman, Zygmunt, Özgürlük, (Çev. Vasıf Erenus), İstanbul, Sarmal Yayınevi, 1997. Bauman, Zygmunt, Sosyolojik Düşünmek ( Çev. Abdullah Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1999. Bauman, Zygmunt, Yasa Koyucular ve Yorumcular (Çev. Kemal Atakay), Metis yayınları, İstanbul 1996. Baykal, B. S., “93 Meşrutiyeti”, Belleten, C.IV, Sayı: 21-22, Ankara, 1942, s.s.4583. Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Yay. Haz. Ahmet Kuyaş), İstanbul YKY, 2007. Berman ,Marshall, Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, çev. Ümit Altuğ-Bülent Peker, 7. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2004. Bismarck, Otto Von, Düşüncelerim ve Hatıralarım, C. II, (Çev. Nejad Akıpek), Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınevi, 1980. Black,Cyril E., Çağdaşlaşmanın İtici Güçleri, (Çev. Fatih Gümüş), 2. Baskı, Ankara, Verso Yayıncılık, 1989. Blackbourn, David – Elley, Geoff, The Peculiarities of German History, Oxford, Oxford University Press, 1984. 258 Boratav, Korkut, Türkiye Iktisat Tarihi 1908-1985, 6. Baskı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1998. Bottomore, Tom, Siyaset Sosyolojisi, (Çev. Erol Mutlu), Ankara, Teori Yayınevi, 1987. Bozkurt ,Mahmut Esat, Atatürk İhtilali, İstanbul, Altın Kitaplar, 1967. Bozkurt, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (18391914), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1996. Brubaker ,W.R., Citizenship and Nationhood in France and Germany, Cambridge, Harvard University Pres, 1992. Cassirer, Ernst, Devlet Efsanesi, (Çev: Necla Arat), İstanbul, Remzi Kitabevi, 1984. Chatterjee,Partha, Milliyetçi Düşünce ve Sömürge Dünyası, (Çev. Sami Oğuz, İstanbul), İletişim, 1996. Çadırcı, Musa, “Tanzimat Döneminde Türkiye’de Yönetim”, Belleten, Cilt LII, S.203, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988, ss.601-626. Çağlı ,Elif, Bonapartizmden Faşizme Olağanüstü Burjuva Rejimlerinin Marksist Bir Tahlili, İstanbul, Tarih Bilinci Yayınları, 2004. Çavdar, Tevfik, Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), Ankara, İmge Kitabevi, 1992. Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, 4. Baskı, Ankara, 2008. 259 Çaylak, Adem, Osmanlıda Yöneten ve Yönetilen, Bir Şerif Mardin Çözümlemesi, Ankara, Vadi Yayınları, 1998. Davison, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform (1856-1876), C. 1. (Çev. O. Akınhay). İstanbul, Papirüs Yayınları, 1997. Dupuis-Déri, F., “Modern “Demokrasinin” Kurucularının Anti-Demokratizmi”, (Çev.: Fikret Başkaya), Özgür Üniversite Forumu, S.9, Ekim- Aralık 1999. Emecen, Feridun., “Kuruluşundan Küçük Kaynarca’ya”, Osmanlı Devleti Tarihi (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı Armağanı), I, (Editör: E. İhsanoğlu), İstanbul, 1999. Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, İstanbul, Kaknüs Yay.,1999. Engels ,Frirdrich, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, 10. Baskı, (Çev. Kenan Somer), Ankara, Sol Yayınları. Engels, Friedrich, “Almanya’da Devrim ve Karşı Devrim”, Karl Marx, Friedrich Engels, Seçme Yapıtlar, C.I. (Çev. A. Kardam vd.), Ankara, Sol Yayınları, 1976, ss. 363-463. Engels, Friedrich, Anti-Dühring, (Çev. Kenan Somer), 3. Baskı, Ankara, Sol Yayınları, 1995. Engels, Friedrich, Konut Sorunu, (Çev. Güneş Özdural), 2. baskı, Ankara, Sol Yayınları, 1999. 260 Engin,Saffet, Kemalizm İnkılâbının Prensipleri, C. I, İstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1938. Erdoğdu, A. Tayfur, “Osmanlılığın Evrimi Hakkında Bir Deneme: Bir Grup (Üst Düzey Yönetici) Kimliğinden Millet Yaratma Projesine”, Doğu Batı, S. 45II. Meşrutiyet, 100. Yıl, C. 1, ss. 19-46. Eroğlu,Hamza, Türk Devrim Tarihi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1982. Eroğlu,Hamza, Atatürk ve Milli Egemenlik, TTK Yayınları, Ankara, 1987. Erözden, Ozan, Ulus Devlet, Dost Kitapevi, Ankara 1997. Eryılmaz, Bilal, “Osmanlı Devleti’nde Farklılıklara ve Hoşgörüye Kavramsal Bir Yaklaşım”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C: IV, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999. ss. 236-241. Eryılmaz, Bilal,. Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, İstanbul, Risale Yayınları, 1990. Furet, François, Fransız Devrimini Yorumlamak, (Çev. Ahmet Kuyaş), İstanbul, Alan Yayıncılık, 1989. Gemalmaz, Mehmet Semih, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, 5. Bası, İstanbul, Legal Yayınları, 2005. Gevgilili, Ali, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1990, s. 58-60. Ayrıca bkz. Server R. İskit, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, İstanbul, İstanbul Devlet Basımevi, 1939. 261 Goloğlu, Mahmut, Demokrasiye Geçiş 1946-1950, İstanbul, Kaynak Yyn., 1982. Goloğlu, Mahmut., Üçüncu Meşrutiyet, Ankara 1970. s. 147-155.. Göze, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Beta, İstanbul, 2000. Gramsci, Antonio, Gramsci Kitabı Seçme Yazılar 1916-1935, (Yay. Haz., David Forgacs, Çev. İbrahim Yıldız), Ankara, Dipnot Yayınları, 2010. Güneş,İ., “II. Meşrutiyet Dönemi Hükümet Programları”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 1990. Habermas, Jürgen, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, (Çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar), İstanbul, İletişim Yayınları, 1997. Hakyemez, Yusuf Şevki, Mutlak Monarşilerden Günümüze Egemenlik Kavramı, Doğuşu, Gelişimi, Kavramsal Çerçevesi ve Dönüşümü, Ankara, Seçkin Yayınevi, 2004. Hobbes, Thomas, Leviathan, (Çev. Semih Lim), İstanbul, YKY, 1995. Hobsbawm, E. J., 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik, Program, Mit, Gerçeklik, (Çev.: Osman Akınhay), 2. baskı, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 1995. Hülür, Himmet– Akça, Gürsoy, “İmparatorluktan Cumhuriyete Toplum ve Ekonominin Dönüşümü ve Merkezileşmenin Dinamikleri”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S 17, Bahar 2005, s. 311-341. 262 İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hattı Hümayunu”, Belleten, Cilt 28, No. 112, Türk Tarih Kurumu, Ekim 1964, s. 603-622. İnalcık, Halil, “Tanzimatın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Belleten, Cilt XXVIII, No.112, Ekim 1964, s. 623-649., s. 648. Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600) (Çev. Ruşen Sezer), 12. Bası, İstanbul, YKY, 2009. İnan,Huricihan, “Osmanlı Tarihi ve Dünya Sistemi”, Toplum ve Bilim, S. 23, Güz 1983. İpşirli Mehmet, “Osmanlı Devlet teşkilatı”, Osmanlı Devleti Tarihi (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı Armağanı), I, (Editör: E. İhsanoğlu), İstanbul, 1999. İsmet ,İnönü , “Fırkamızın Devletçilik Vasfı”, Kadro Aylık Fiki Mecmuası, S. 22, Teşrinevvel, ss. 4-6. Jorga, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Nilüfer Epçeli), Cilt 5, İstanbul, Yeditepe Yayınevi, 2005. K, Takahashi , “Tartışmaya Bir Katkı”, Feodalizmden Kapitalizme Geçiş, der. R. Hilton, çev. M. Gürer-S. Sökmen, İstanbul, Metis Yayınevi, 1985. Kalaycıoğlu, Ersin – Sarıbay, A.Yaşar. “Tanzimat, Modernleşme Arayışı ve Siyasal Değişme”, Türkiye'de Siyaset: Süreklilik ve Değişim, (Ed.: E. Kalaycıoğlu- A.Y. Sarıbay), İstanbul, Der Yyn., 1995. 263 Kalaycıoğlu, Ersin, “Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset:” Küreselleşme Sivil Toplum ve İslam, Der: E. Fuad Keyman, A. Yaşar Sarıbay, Ankara, Vadi Yyn. 1998. Kalaycıoğlu, Ersin, “Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset”, Küreselleşme Sivil Toplum ve İslâm, (Der. E. Fuat Keyman-A. Yaşar Sarıbay), Ankara, Vadi Yayınları, 1998. Kansu, Aykut, 1908 Devrimi (Çev. Ayda Erbal), İstanbul, İletişim Yyn.,1995. Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı Sempozyumu, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı, Ankara, AÜSBF Yyn., 1978. Kapani, Münci, Kamu Hürriyetleri, 8. Bası, Yetkin yyn., Ankara, 1993. Kapani, Münci, Politika Bilimine Giriş, 3. Bası, Ankara, AÜHF Yayınları, 1983. Karabekir,Kazım, İstiklal Harbimiz, İstanbul, Merk Yayıncılık, 1988. Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi (Nizamı Cedid ve Tanzimat Devirleri 17891856), Cilt:V, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988. Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.VII, 2. Baskı, Ankara, 1977. Karatani,Kojin, Transkritik, Kant ve Marx Üzerine, (Çev. Erkan Ünal), İstanbul, Metis Yayınları, 2008. Karpat, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul, Afa Yay., 1996. Karpat, Kemal H.¸ Osmanlı Modernleşmesi, Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus, Çev.: A. Z.Durukan, Kaan Durukan, İstanbul, İmge Kitabevi Yyn., 2002. 264 Karpat, Kemal, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma (Çev. Dilek Özdemir), Ankara, İmge Kitabevi Yyn., 2006. Kemal, Gözler , Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları,2000 . Kemali Saybaşılı, “Ulus, Devlet ve Yurttaş Kavramları”, http://www.sdddergisi.com/ksaybasili-ulusdevlet.htm, 20.10.2003. Kenanoğlu, M. Macit,. Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, İstanbul, Klasik Yayınları, 2004. Keyder, Çağdar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, 4. Baskı, İstanbul, İletişim Yyn., 1995. Keyder, Çağlar, “Globalleşme ve Devlet”, http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/makale6.htm, 21.6.2007. Keyder,Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, 4. baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 1995. Khan, Arshi, “Osmanlı İmparatorluğu: Çokkültürlülüğün Doğulu Mimarı”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C: IV, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları,. 1999, ss. 229-235. Kılıçbay,Mehmet Ali, “Türk Modernleş(eme)mesi , Türk Post-Modernleşmesi”, Doğu-Batı, S. 8, Ağustos, Eylül, Ekim 1999. Kili, Suna- Gözübüyük, Şeref, Türk Anayasa Metinleri (Sened-i İttifaktan Günümüze), 2. Bası, İatanbul, Türkiye İş Bankası Yyn., 2000. 265 Kili, Suna, “1876 Anayasası’nın Çağdaşlaşma Sorunları Açısından Değerlendirilmesi”, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı, Ankara, AÜSBF Yyn. 1978, ss. 191-211. Köker, Levent, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, 6. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2000. Kubalı, Hüseyin Nail, Türk Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, İstanbul,Tan Matbaası, 1960. Kumrulu, Ahmet G., “Vergi İcra Hukukuna Kavramsal Bir Yaklaşım”, Prof. Dr.Akif Erginay'a 65. Yaş Armağanı, AÜHF Yayınları, Ankara ,1981, ss. 647-668. Kurat, Tekin,. “Çok Milletli Bir Ulus Olarak Osmanlı İmparatorluğu”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C: IV, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999 ss. 217-222. Kuruç ,Bilsay, Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1987, s. 97. Küçük ,Yalçın, Sırlar, İstanbul, İthaki Yayınları, 2004. Küçük, Cevdet,. “Osmanlı İmparatorluğu’nda “Millet Sistemi” ve Tanzimat”, Tanzimat -Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu), Ankara, Phoenix Yayınevi, 2006 ss. 375-386. Küçük, Yalçın, Şebeke, “Network”, 2. baskı, İstanbul, YGS Yayınları, 2002. 266 Küçük,Mustafa “Birinci TBMM’nin Açılışı ve Anlamı”, Türkler Ansiklopedisi, C:XVI, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002. Küçükömer,İdris, Düzenin Yabancılaşması, İstanbul, Ant Yayınları, 1969. Kymlicka,Will, Çağdaş Siyaset Felsefesine Giriş, çev. Ebru Kılıç, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2004. Leo, Strauss , , Doğal Hak Tarihi, çev. Murat Erşen ve Petek Onur, İstanbul, Say Yayınları, 2011. Lewis, Bernard, İslamın Siyasal Dili, İstanbul, Rey Yayınları, 1992. Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), 10. Bası, Ankara,Türk Tarih Kurumu Yyn., 2007 . Lipson, Leslie, Politika Biliminin Temel Sorunları, (Çev.: Tuncer Karamustafaoğlu), 4. Bası, Ankara, Birlik Yayınları, 1986. Llobera, Josep R., Modernliğin Tanrısı Batı Avrupa’da Milliyetçiliğin Gelişimi, Phonex Yayınevi, Ankara 2007. Lybyer, Albert Howe, Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı İmparatorluğunun Yönetimi (Çev. Seçkin Cılızoğlu), İstanbul, Sarmal Yyn. 2000. Mahçupyan, Etyen, “Osmanlı Dünyasının Zihni Temelleri Üzerine”, Doğu-Batı, S. 8, Ağustos, Eylül, Ekim, 1999, s. 41-57. 267 Mannheim,Karl, İdeoloji ve Ütopya, (Çev. Mehmet Okyayuz), Ankara, Epos Yayınları, 2002. Mardin, Şerif, “19. Yüzyılda Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi., C.II, s.s.342- 351 Mardin, Şerif, “Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk”, Makaleler-1, Türkiye'de Toplum ve Siyaset, (Der.: M. Türköne-T.Önder), 5. Bası, İstanbul, İletişim Yyn.,1995. Mardin, Şerif, Bütün Eserleri-5- Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, 6.Bası, İstanbul, İletişim Yyn 2006. Marshall, T. H., “Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar”, Tom Bottomore- T.H. Marshall, Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar, (Çev. Ayhan Kaya), Ankara, Gündoğan Yayınları, 2000, s. 15-82. Marx ,Karl, Fransa’da İç Savaş, 2. bası, (Çev. Kenan Somer), Ankara, Sol Yayınları, 1991, s. 10-11. Marx, Karl – Engels, Friedrich (Çev.: S. Belli) , Alman İdeolojisi, Ankara, Sol Yyn., 1992. Marx, Karl- Engels, Friedrich (Çev.: S. Arslan) , Komünist Parti Manifestosu, Ankara, Bilim ve Sosyalizm Yyn., 1976. Marx, Karl, Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’i, (Çev. Ahmet Acar), İstanbul, Yorum Yayınları, 1993. 268 Marx, Karl, “Burjuvazi ve Karşı Devrim”, Karl Marx, Friedrich Engels, Seçme Yapıtlar, C.I. (Çev. A. Kardam vd.), Ankara, Sol Yayınları, 1976, ss. 169173 Marx, Karl, Fransa’da Sınıf Savaşımları, 4. Baskı, (Çev. Sevim Belli), Ankara, Sol Yayınları, 1996. Marx, Karl, Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi, (Çev. Kenan Somer), Ankara, Sol Yayınları, 1997. Marx, Karl, Kapital, C. III, (Çev. Alaattin Bilgi), 3. baskı, Ankara, Sol Yayınları, 1997. Marx, Karl, Yahudi Sorunu, (Çev. Muzaffer İlhan Erdost), Ankara, Sol Yayınları, 1997. Max Weber, Sosyoloji Yazıları, (Çev: Taha Parla), Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993. Mooers, Colin, Burjuva Avrupa’nın Kuruluşu, (çev. Bahadır Sina Şener), Ankara, Dost Kitabevi, 1997. Moore JR, Barrington, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri, Çağdaş Dünyanın Yaratılmasında Soylunun ve Köylünün Rolü, (Çev. Şirin Tekeli-Alaeddin Şenel), 2. Baskı, Ankara, İmge Yayınevi, 2003. Mumcu, Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara 1976. 269 Mustafa, Erdoğan, , Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, 2. Bası, Ankara, Liberte Yyn., 1999. Oğuzoğlu, Yusuf , Osmanlı Devlet Anlayışı, İstanbul, Eren Yayınları, 2000. Okandan, Recai Galip, Amme Hukukumuzun Anahatları, İÜHF yyn. , İstanbul 1977. Okandan, Recai Galip, Umumi Amme Hukuku, İstanbul, İÜHF Yayınları, 1976. Ortaylı, Ilber, “Osmanlı Imparatorluğu'nda Millet Nizamı”, Hamide Topçuoğlu'na Armağan, AÜHF. Yayını, Ankara 1995.ss. 85- 92. Ortaylı, İlber, “Bir Aydın Grubu: Yeni Osmanlılar”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi., C.VI, s.s.1702-1703. Ortaylı, İlber, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, Armağan- Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı, Ankara, AÜSBF Yyn., 1978, ss. 169- 182. Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorlugu’nda Millet”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yyn.,C. 4, s. 996 – 1001. Ortaylı, İlber, “Tanzimat Devri ve Sonrası İdari Teşkilat”, Osmanlı Devleti Tarihi (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu’nun 700. Yılı Armağanı), C.:I, (Ed.: E. İhsanoğlu), İstanbul 1999. Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 26. Bası, İstanbul, Timaş yyn., 2008. 270 Öğün, Süleyman Seyfi, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Bağlamında Milliyetçilik. Önderman,Murat, “Toplumsal Simya ve Demokrasi: Türk Toplumunda Toplum ve Emsallik Tasarımları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. LX, S. 1-2, 2002. Özbudun, Ergun, “Türkiye'de Devlet Seçkinleri ve Demokratik Siyasi Kültür”, Türkiye'de Demokratik Siyasi Kültür, (Der.: E. Özbudun- E. KalaycıoğluL. Köker), Ankara, Türk Demokrasi Vakfı Yayınları, 1995. Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin Yyn.,1998. Özkaya, Yücel, Osmanlı Imparatorluğu'nda Ayanlık, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yyn., 1994. Pamir, Aybars, İslam Hukukunda ve Osmanlı Devletinde Egemenlik Anlayışı (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2001. Parlak, İsmet - Kaftan, Erdem, “Osmanlı’nın Tebaasından Cumhuriyet’in Yurttaşına Giden Yol”, Doğu Batı, Ağustos Eylül Ekim 2010, S. 54, ss. 139-168. Peker ,Recep, “İş Kanununun İzahı”, Ülkü Seçmeler (1933-1941), haz. Zerrin Bayraktar, Cem Alpar, Ankara, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, 1982,. Peker,Recep, “Konuşunuz ve Konuşturunuz”, Ülkü Seçmeler (1933-1941), haz. Zerrin Bayraktar, Cem Alpar, Ankara, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, 1982 s. . 271 Pierson, Christopher, Modern Devlet, (Çev. Dilek Hattatoğlu), İstanbul, Çiviyazıları, 2000. Poggi, Gianfranco, Modern Devletin Gelişimi Sosyolojik Bir Yaklaşım, (Çev. Şule Kut Binnaz Toprak), 5. Bası, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009 Poulantzas ,Nicos, Devlet, İktidar, Sosyalizm, (Çev. Turhan Ilgaz), Ankara, Epos Yayınları, 2006. Poulantzas, Nicos, Faşizm ve Diktatörlük, (Çev. Ahmet İnsel), İstanbul, İletişim Yayınları, 2004. Poulantzas, Nicos, Siyasal İktidar ve Toplumsal Sınıflar, Birinci Kitap, (Şen Suer, L. Fevzi Topaçoğlu), İstanbul, Belge Yyn., 1992. Rasim, Ahmet, Osmanlı İmparatorluğunun Reform Çabaları İçinde Batış Evreleri (Sadeleştiren: Hıfzı Velvet Velidedeoplu), İstanbul, Çağdaş Yyn., 1987. Richardson,Eileen H. & Bryan S. Turner, “Sexual, Intimate or Reproductive Citizenship”, Citizenship Studies, C. 5, Issue. 3, Kasım 2001. Robert Ward - Dankwart Rustow (der.), Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton, Princeton Universty Press, 1964. Saffet,Mehmet, “Devlet ve Vatandaş”, Ülkü Halkevleri Mecmuası, C. I, S. 3, Nisan 1933. 272 Sait,Aydoslu, “Milliyetçi ve Taazzuvcu İktisat”, Ülkü Halkevleri Mecmuası, C. I, S. 3, 1933. Sancar, Mithat, “Değişen Egemenlik Sürecinde Meşruiyet Sorunu ve Anayasal Düzen”, Anayasa Yargısı C.20, Ankara, 2003. Sander, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, 3. baskı, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 2004. Sarıbay, Ali Yaşar, “Küreselleşme, Posmodern Uluslaşma ve İslam”, Küreselleşme Sivil Toplum ve İslâm, (Der. E. Fuat Keyman-Ali Yaşar Sarıbay), Ankara, Vadi Yayınları, 1998. Sarıca ,Murat, Fransa ve İngiltere’de Emredici Vekaletten Yeni Temsil Anlayışına Geçiş, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yyn., 1969. Savcı, Bahri, “İktidarın Rejim Uygulamaları Üzerine Bazı Görüşler”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, C.XXI, No:3, Ankara, 1966. Savran, Sungur, Türkiye’de Sınıf Mücadeleleri C. 1, İstanbul, Kardelen Yayınevi, 1992. Schlesinger, Rudolf, Marksizm ve Sovyet Hukuk Teorisi, (Çev. Metin Aktan), İstanbul, Sinan Yayınları, 1974. Schmitt,Carl, Siyasal Kavramı, (Çev. Ece Göztepe), İstanbul, Metis Yayınları, 2007. 273 Schnapper, Dominique, “Yurttaşlar Cemaati”, (Çev. Birkan Işın), Dersimiz Yurttaşlık, (Haz. Turhan Ilgaz), İstanbul, Kesit Yayıncılık, 1998. Schnapper, Dominique, Yurttaşlar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, (Çev. Özlem Okur), İstanbul, Kesit Yayıncılık, 1995. Seyitdanlıoğlu, Mehmet V., Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838-1868), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999. Shaw,Standford J. – Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C:II, (Çev. Mehmet Harmancı), E Yayınları, İstanbul, 1983. Sheehan, James J., German Liberalism in the Nineteenth Century, Chicago, Chicago Universty Press , S. 43-70 Smith, Anthony D., Milli Kimlik (Çev.: Bahadır Sina Şener) 2. Baskı İletişim Yyn. İstanbul 1999 Smith,Anthony D., Milli Kimlik, (ev. Bahadır Sina Şener), 2. baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 1999. Soyarık, Nalan, The Citizen of the State and the State of the Citizen: An Analysis of The Citizenization Process in Turkey, Bilkent Üniversitesi, Yayınlanmamıs doktora tezi, Ankara, 2000. Soysal, Mümtaz.- Sağlam, Fazıl, “Türkiye’de Anayasalar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yyn., C.I, s.s.18-52. Tanilli, Server, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, İstanbul, Say Yyn., 1986. 274 Tanör, Bülent, “II. Meşrutiyet'in Osmanlı-Türk Anayasacılığına Katkıları”, Mülkiye Dergisi, C.23, S. 218. Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), 8. Bası, İstanbul, YKY, 2002. Tanör,Bülent, Türkiye’de Kongre İktidarları, (1918–1920), Yapı Kredi Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 2002. Tilly, Charles, Avrupa’da Devrimler 1492-1992, (Çev. Özden Arıkan), İstanbul, Yeni Binyıl Yayınevi, 1995. Timur, Taner, “Uluslaşma süreci, İttihatçılık ve Devrim”, 100. Yılında Jöntürk Devrimi, (Ed.: Sina Akşin vd.), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010, ss.:39-60. Timur, Taner, Osmanlı Kimliği, 5. Bası, Ankara, İmge Kitapevi Yyn. 2010. Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, 3. Baskı, Ankara, İmge Kitabevi, 1992. Toprak ,Zafer, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950), Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. Toprak, Zafer Bir Yurttaş Yaratmak, Muâsır Bir Medeniyet İçin Seferberlik Bilgileri 1923-1950, İstanbul, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1998. Toprak, Zafer Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950), Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. Trimberger, Ellen Kay, Tepeden İnmeci Devrimler, Japonya, Türkiye, Mısır, Peru, (Çev.: Fatih Uslu), İstanbul, Gelenek Yayıncılık, 2003. 275 Troçki, Leon, Faşizme Karşı Mücadele, (Çev. Orhan Dilber-Orhan Koçak), İstanbul, Köz Yayınları, 1977. Troçki,Lev, , Rus Devriminin Tarihi I,, Şubat Devrimi: Çarlığın Devrilmesi, çev. Bülent Tanatar, İstanbul, Yazın Yayınları, 1998. Tunaya,Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), Mütareke, Cumhuriyet ve Atatürk, 2. Bası, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yyn., 2003. Tunçay,Mete, “1293 Kanun-i Esasisinin Son Tadilleri”, Kanun-i Esasinin 100. Yılı Armağanı, Ankara Sevinç Matbaası, 1978, s. 249-255. Tunçay,Mete, Türkiye Cunhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması (19231931), Ankara, Yurt Yayınları, 1981. Turan,Refik vd., Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Ankara, Bulak Kitabevi, 2002. Turan,Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, C. II, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1992. Turhan, Mehmet, “Değişen Egemenlik Anlayışının Hak ve Özgürlüklerin Korunmasına Etkileri ve Türk Anayasa Mahkemesi”, Anayasa Yargısı C.20, Ankara, 2003. Turhan, Mehmet, Anayasal Devlet, Ankara, Gündoğan Yyn., 1997. Turhan, Mümtaz, Kültür Değişmeleri, İstanbul, Marmara Üniversitesi Yayınları, 1989. 276 Turner,Bryan S., “Contemporary Problems in the Theory of Citizenship”, Citizenship and Social Theory, der. B.S. Turner, Londra, Sage Publications, 1993. Turner,Bryan S., “Outline of a Theory of Citizenship”, Sociology, C. 24, issue 2, May 1990, s.189-217. Türkdoğan, Orhan,. Osmanlı’dan Günümüze Türk Toplum Yapısı, İstanbul, Çamlıca Yayınları, 2002. Uygun, Oktay, “Küreselleşme ve Değişen Egemenlik Anlayışının Sosyal Haklara Etkisi”, Anayasa Yargısı C.20, Ankara, 2003. Uygun, Oktay,” Üniter ve Federal Devlet Açısından Egemenliğin Bölünmezliği İlkesi”, Cumhuriyetin 75. Yıl Armağanı, İstanbul, İÜHFY, 1999. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, İstanbul, Türk Tarih Kurumu Yyn., 1941. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.1, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yyn., 1988. Üçok, Bahriye- Üçok, Coşkun , “Laiklik ve Türkiye'de Çağ Değişimi”, Mahmut Koloğlu’ya 70. Yaş Armağanı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yyn. Ankara- 1975, ss.271-278. Üçok, Coşkun- Mumcu, Ahmet- Bozkurt Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, Savaş Yyn., 1996. 277 Üçok, Coşkun, “Osmanlı Kanunnameleri’nde İslam Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler- III”, AÜHFD, C.:4, S. 1-4, 1947. Ülken, H. Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul, Ülken Yayınları, 1992. Ülken, Hilmi Ziya, “Tanzimat’tan Sonra Fikir Hareketleri”, Tanzimat(100. Yıldönümü Münasebetyle), İstanbul, Maarif Matbaası, 1940, s.s.757-775. Ürekli, Fatma, “Osmanlı Denemeleri”, Devleti’nde Tanzimat’dan Sonra Parlamento yordam.manas.kg/ekitap/pdf/manasdergi/sbd/sbd2/sbd-2- 25.pdf, 2.5.2010. Wallerstein, Immanuel, Bildiğimiz Dünyanın Sonu, Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Sosyal Bilim, (Çev. Tuncay Birkan), İstanbul, Metis Yayınları, 2000. Wallerstein, Immanuel, Liberalizmden Sonra, (Çev.: E. Öz) , İstanbul, Metis Yyn., 1998. Wallerstein, İmmanuel, Bildiğimiz Dünyanın Sonu, Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Sosyal Bilim, (Çev. Tuncay Birkan), İstanbul, Metis Yayınları, 2000. Walzer, Michael, Hoşgörü Üzerine (Çev. Abdullah Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1998. Weber, Max, Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, (Ed. G. Roth ve C. Wittich). (3 Cilt), Berkeley, University of California Pres, 1978. 278 Wood, Ellen Meiksins, Eski Rejimler ve Modern Devletler Üstüne Tarihsel Bir Deneme, Kapitalizmin Arkaik Kültürü, (Çev. Oya Köymen), İstanbul, Yordam Kitap, 2007. Wood, Ellen Meiksins, Sınıftan Kaçış, Yeni Hakiki Sosyalizm, (Çev. Şükrü Alpagut), İstanbul, Akış Yayıncılık, 1992. Wood, Ellen Meiksins, Yurttaşlardan Lordlara- Eskiçağlardan Ortaçağlara Batı Siyasi Düşüncesinin Toplumsal Tarihi (Çev.: Oya Köymen), İstanbul, Yordam Kitap, 2009. Yakıt, İsmail, “Millet kavramı ve İslamiyet”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yyn., sayı: 225, İstanbul, 2005. ss. 5864. Yayla, Yıldızhan, “Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet Kavramı”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yyn., C.IV, s.s.948- 952. Yayla,Y., Anayasalarımızda Yönetim İlkeleri (Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif), İstanbul, İÜSBF Yyn., 1982. Yücekök, Ahmet N., Siyaset Sosyolojisi Açısından Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, Ankara, AÜSBF Yyn., 1983. Yücel, H. Âli, Hürriyet Gene Hürriyet, C.3, Ankara, Kültür Bakanlığı Yyn. 1998. Zabunoğlu, Yahya Kazım, Kamu Hukukuna Giriş, Ankara , AÜHF Yayınları, 1973. 279 Zürcher ,Erik Jan, "Kemalist Düşüncenin Osmanlı Kaynakları", Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce: Kemalizm, C. 2, (Der. Tanıl Bora-Murat Gültekingil), İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 44-55. Zürcher, Erich Jan, Modernleşen Türiye’nin Tarihi, (Çev. Yasemin Saner), 22. Bası, İstanbul, iletişim Yyn., 2008. 280
