Uploaded by İnsan Haklari

Türk Anayasalarında insan Hakları-Uzmanlık Tezi-Mehmet Altuntaş-Başbakanlık Uzmanı

advertisement
T.C.
BAġBAKANLIK
Ġnsan Hakları BaĢkanlığı
TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI
Uzmanlık Tezi
HAZIRLAYAN:
MEHMET ALTUNTAġ
TEZ DANIġMANI:
Mehmet ERGÜN
ANKARA
Kasım 2002
BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı
Adres: Yüksel Caddesi No:23, Kat 3, YeniĢehir 06650 Ankara
Tel: (0312) 422 29 20-422 29 00 - Faks: (0312) 422 29 96
e-posta: ihb@basbakanlik.gov.tr Elektronik ağ: www.insanhaklari.gov.tr
10.12.2012
Ankara
Not: ÇalıĢmadan alıntı yapılacaksa kaynak gösteriniz.
I
T.C.
BAġBAKANLIK
TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI
Uzmanlık Tezi
HAZIRLAYAN:
MEHMET ALTUNTAġ
TEZ DANIġMANI:
Mehmet ERGÜN
ANKARA
Kasım 2002
II
ĠÇĠNDEKĠLER
ĠÇĠNDEKĠLER ....................................................................................................................... I
KISALTMA DĠZĠNĠ ............................................................................................................ IV
GĠRĠġ ...................................................................................................................................... 1
BĠRĠNCĠ KISIM: ................................................................................................................... 7
DÜNYADA ANAYASA VE ĠNSAN HAKLARI KAVRAM VE ĠLKELERĠ ĠLE
TARĠHSEL GELĠġĠMLERĠ................................................................................................. 7
I. ANAYASA KAVRAMI, ĠLKELERĠ VE ANAYASA HUKUKUNUN TARĠHSEL
GELĠġĠMĠ .............................................................................................................................. 8
A.
B.
ANAYASA KAVRAMI ............................................................................................................... 8
ANAYASA ĠLE ĠLGĠLĠ KAVRAM VE ĠLKELER ............................................................................ 9
Devlet ..................................................................................................................................... 9
Anayasal Devlet.................................................................................................................... 10
Hukuk Devleti İlkesi ............................................................................................................. 10
Anayasal Hükümet Kavramı ................................................................................................. 12
Anayasal Demokrasi Kavramı .............................................................................................. 12
Hukukun Üstünlüğü İlkesi .................................................................................................... 13
Bağımsız Yargı İlkesi ............................................................................................................ 14
ANAYASA KAVRAMININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ ....................................................................... 16
Dünyadaki Anayasal Gelişmeler .......................................................................................... 16
İnsan Haklarının Anayasal Düzeye Gelişi............................................................................ 17
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
C.
1.
2.
II.
ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ĠLKELERĠ ĠLE ĠNSAN HAKLARININ
TARĠHSEL GELĠġĠMĠ ....................................................................................................... 18
ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI.................................................................................................... 18
İnsan ..................................................................................................................................... 20
Hak ....................................................................................................................................... 22
A.
1.
2.
a) Yetki .................................................................................................................... 23
b) Talep .................................................................................................................... 24
c) Tanınma ve Saygı Gösterilme .............................................................................. 24
ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ KAVRAM VE ĠLKELER ................................................................. 25
Hak ve Özgürlük Kavramları ............................................................................................... 25
Temel Hak ve Özgürlükler .................................................................................................... 29
Eşitlik Kavramı ve İlkesi....................................................................................................... 29
Yurttaşlık Hakları ................................................................................................................. 31
Medeni Haklar...................................................................................................................... 31
Bireysel Haklar ve Kamu Hakları ........................................................................................ 31
Kamu Özgürlükleri ............................................................................................................... 32
İnsan Hakları Kavramının Anlamı ve Benzer Kavramlardan Farkı .................................... 32
İnsan Haklarının Temelleri ve Özellikleri ............................................................................ 35
B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
a)
Ġnsan Haklarının Felsefi Temelleri ...................................................................... 35
(1)
(2)
(3)
(4)
Ġnsan, Etik ve Ahlak ................................................................................................. 35
Doğal Hukuk GörüĢü ve Doğal Haklar .................................................................... 37
Toplum SözleĢmesi .................................................................................................. 38
“Ġnsan Onuru” Kavramı ............................................................................................ 39
b) Ġnsan Haklarının Özellikleri................................................................................. 41
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
Ġnsan Haklarının Doğal Hukuktan Kaynaklanan Özellikleri .................................... 41
Ġnsan Haklarının Önceliği......................................................................................... 43
Ġnsan Haklarının Bağımsızlığı .................................................................................. 43
Ġnsan Hakları Talebi ve Direnme Hakkı ................................................................... 44
Ġnsan Haklarının “Dikey Etkisi” ve “Yatay Etkisi” .................................................. 45
c) Ġnsan Haklarını Diğer Haklardan Ayıran Özellikler ............................................ 45
d) Ġnsan Haklarının Evrenselliği .............................................................................. 46
10.
a)
İnsan Haklarının Sınıflandırılması ................................................................................... 50
“Pozitif-Negatif Statü” Haklar Sınıflandırması ................................................... 51
(1)
Negatif Statü Hakları/Koruma Hakları ..................................................................... 51
I
(2)
(3)
Aktif statü hakları/Katılma Hakları .......................................................................... 51
Pozitif statü hakları/Ġsteme Hakları .......................................................................... 52
b) Tarihsel Sınıflandırma ......................................................................................... 52
(1)
(2)
(3)
c)
Birinci KuĢak Haklar / Medeni ve Siyasi Haklar .................................................... 52
Ġkinci KuĢak Haklar / Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar / Toplu Haklar) ......... 53
Üçüncü KuĢak Haklar / DayanıĢma Hakları ............................................................. 54
Diğer Sınıflandırmalar ......................................................................................... 58
(1)
Klasik ve Sosyal Haklar ........................................................................................... 58
(2)
Temel ve Esas Haklar ............................................................................................... 60
(3)
Bireysel ve Toplu Haklar.......................................................................................... 61
(4)
1982 Anayasasındaki Sınıflandırma ......................................................................... 61
ĠNSAN HAKLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ .............................................................................. 62
Genel Olarak ........................................................................................................................ 62
Dünyada İnsan Haklarının Gelişimi .................................................................................... 63
C.
1.
2.
a)
Batıda Temel Hakların Ortaya ÇıkıĢı .................................................................. 64
(1)
(2)
(3)
Ġngiltere‟deki GeliĢmeler .......................................................................................... 65
Amerika BirleĢik Devletlerindeki GeliĢmeler .......................................................... 68
Fransa‟da ki geliĢmeler............................................................................................. 70
b) Evrensel GeliĢmeler ............................................................................................. 71
c) Avrupa Birliğinde Ġnsan Hakları.......................................................................... 72
ĠKĠNCĠ KISIM ..................................................................................................................... 76
TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI ........................................................... 76
I. TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARININ ANAYASAL GELĠġĠMĠ ........................... 77
II.
TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI................................................. 80
FERMANLAR DÖNEMĠ............................................................................................................ 81
Sened-i İttifak ....................................................................................................................... 82
Tanzimat Fermanı ................................................................................................................ 82
Islahat Fermanı .................................................................................................................... 85
KANUN-U ESASĠ DÖNEMĠ ...................................................................................................... 86
Birinci Meşrutiyet ................................................................................................................. 86
A.
1.
2.
3.
B.
1.
a) Kanun-u Esasinin Hazırlanması ........................................................................... 86
b) Kanun-u Esasi‟de Ġnsan Hakları .......................................................................... 87
İkinci Meşrutiyet (1909 Anayasası) ...................................................................................... 90
1921 VE 1924 ANAYASALARINDAN 1961‟E KADAR SÜREN DÖNEM ..................................... 92
1921 Anayasası ve İnsan Hakları ......................................................................................... 92
1924 Anayasası ve İnsan Hakları ......................................................................................... 94
2.
C.
1.
2.
a)
b)
c)
d)
1924 Anayasası‟nın Niteliği ................................................................................ 94
1924 Anayasasında Özgürlük AnlayıĢı ................................................................ 95
1924 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Yeri ....................................... 96
1924 Anayasasında Yer Alan Ġnsan Hakları Maddeleri....................................... 98
1961 ANAYASASI DÖNEMĠ .................................................................................................. 100
1961 Anayasası ve İnsan Hakları ....................................................................................... 100
1961 Anayasasının 1924 Anayasasından Farkı ................................................................. 102
1961 Anayasasında Özgürlük Anlayışı ............................................................................... 104
1961 Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlükler ................................................................ 104
1961 Anayasasında “İnsan Haklarına Dayalı” Devlet Anlayışı ........................................ 106
1961 Anayasasında İnsan Haklarının Sınırlanması ........................................................... 106
E. 1982 ANAYASASI DÖNEMĠ ............................................................................................... 107
1. 1928 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler.................................................................. 107
2. 1961Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Benzerlikler ............................................... 108
3. 1961Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Farklılıklar ................................................ 108
4. 1982 Anayasasında Birey-Devlet İlişkisi ............................................................................ 110
5. 1981 Anayasasında “İnsan Haklarına Saygılı” Devlet Anlayışı........................................ 111
6. 1982 Anayasasında Sosyal Devlet Anlayışı ........................................................................ 112
7. 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınıflandırılması ................................... 113
D.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
a)
KiĢisel Haklar (Koruyucu Haklar) ..................................................................... 113
II
b) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar (Ġsteme Hakları) .................................... 114
(1)
(2)
(3)
c)
8.
Ekonomik Haklar (Pozitif Statü Hakları) ............................................................... 114
Sosyal Haklar (Pozitif Statü Hakları) ..................................................................... 115
Kültürel Haklar ....................................................................................................... 115
Siyasal Haklar (Aktif Statü Hakları) .................................................................. 116
1982 Anayasası’nda İnsan Haklarının Sınırları ................................................................ 117
a) Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması ........................................................ 119
b) Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılmaması ...................................... 120
c) Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması ............................. 120
III. TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ANAYASAL DEĞĠġĠKLĠKLER
VE YASAL DÜZENLEMELER ...................................................................................... 120
A.
B.
C.
D.
E.
F.
G.
H.
4388 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 121
4483 SAYILI KANUN .................................................. HATA! YER ĠġARETĠ TANIMLANMAMIġ.
4489 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 121
4643 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 122
4709 SAYILI KANUN ............................................................................................................... 122
4744 SAYILI KANUN ............................................................................................................... 123
4748 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 124
4771 SAYILI KANUN ........................................................................................................... 125
IV. TÜRKĠYE’NĠN ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI
YÜKÜMLÜLÜKLERĠ ...................................................................................................... 126
ULUSLARARASI SÖZLEġMELER ........................................................................................... 126
1982 ANAYASASI‟NA GÖRE ULUSLARARASI SÖZLEġMELERĠN HÜKMÜ .............................. 126
TÜRKĠYE‟NĠN ĠNSAN HAKLARIYLA ĠLGĠLĠ YÜKÜMLÜLÜKLERĠ ............................................ 127
TÜRKĠYE‟NĠN ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ TARAF OLDUĞU ULUSLARARASI BELGELER ...... 129
1. Birleşmiş Milletler Kapsamında ......................................................................................... 129
2. Avrupa Konseyi ve AGİT Kapsamında ............................................................................... 130
3. Uluslararası Çalışma Örgütü Belgeleri ............................................................................. 134
E. TÜRKĠYE‟NĠN AVRUPA BĠRLĠĞĠ ÜYELĠĞĠ VE ĠNSAN HAKLARI ................................................. 134
F. KOPENHAG KRĠTERLERĠ VE ĠNSAN HAKLARI .......................................................................... 135
1. "Kısa Vadeli Siyasal Kriterler (2001) ................................................................................ 137
2. "Orta Vadeli Siyasal Kriterler (2004) ................................................................................ 137
A.
B.
C.
D.
ÜÇÜNCÜ KISIM ............................................................................................................... 140
TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARININ KURUMSAL YAPISI .................................... 140
I. ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMĠ .............................................. 141
II.
ĠNSAN HAKLARIYLA ĠLGĠLĠ RESMĠ KURUMLAR ..................................... 142
A.
B.
C.
1.
2.
TBMM ĠNSAN HAKLARINI ĠNCELEME KOMĠSYONUNU ....................................................... 142
ĠNSAN HAKLARINDAN SORUMLU DEVLET BAKANLIĞI ....................................................... 142
ĠNSAN HAKLARI (KOORDĠNATÖR) ÜST KURULU ................................................................. 143
İHKUK’un Kuruluşu, Görevi ve Yapısı .............................................................................. 143
İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun Yaptığı Çalışmalar ......................................... 144
a) ĠHKUK‟un Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Anayasal DeğiĢiklik Önerileri ................... 144
b) Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Yasal Önerileri ............................................................. 146
D.
E.
F.
G.
H.
III.
A.
B.
ĠNSAN HAKLARI EĞĠTĠMĠ ON YILI ULUSAL KOMĠTESĠ......................................................... 151
ĠNSAN HAKLARI BAġKANLIĞI ................................................................................................. 151
ĠNSAN HAKLARI DANIġMA KURULU ....................................................................................... 152
ĠNSAN HAKLARI ĠHLAL ĠDDĠALARINI ĠNCELEME HEYETLERĠ ............................................... 153
ĠNSAN HAKLARI ĠL VE ĠLÇE KURULLARI ............................................................................. 153
ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ DĠĞER KURULUġLAR ................................. 154
ÜNĠVERSĠTELERDEKĠ ĠNSAN HAKLARI MERKEZLERĠ ........................................................... 154
ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ SĠVĠL TOPLUM KURULUġLARI .................................................. 154
SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 155
Ek-1: TABLO ........................................................................................................... 161
KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 164
III
KISALTMA DĠZĠNĠ
a.g.e
: Adı geçen eser
a.g.m.
: Adı geçen makale
AB
: Avrupa Birliği
A.B.D.
: Amerika BirleĢik Devletleri
AĠHD
: Avrupa Ġnsan Hakları Divanı
A.Ġ.H.S.
: Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi
AÜ SBF ĠHMD: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Ġnsan Hakları
Merkezi Dergisi
AĠHK
:Avrupa Ġnsan Hakları Komisyonu
Ġ.H.M.
: Ġnsan Hakları Merkezi
BM
: BirleĢmiĢ Milletler
Bknz.
: Bakınız
C.
: Cilt
CMUK
: Ceza Muhakemeleri Usulü Hakkında Kanun
Çev.
: Çeviren
f
: Fıkra
H.Ü.Y.
: Hacettepe Üniversitesi Yayını
Ġ.H.E.B.
: Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi
m.
: Madde
No
: Numara
R.G.
: Resmi Gazete
SBF
: Siyasal Bilgiler Fakültesi
S.
: Sayı
s.
: Sayfa
T.C.
: Türkiye Cumhuriyeti
T.C.K.
: Türk Ceza Kanunu
TBMM ĠHĠK :Türkiye Büyük Millet Meclisi Ġnsan Haklarını Ġnceleme
Komisyonu
TODAĠE ĠHY :Türkiye Ve Ortadoğu Amme Ġdaresi Enstitüsü Ġnsan Hakları
Yıllığı
UAÖ
:Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International)
v.b.
: ve bunun gibi
v.d.
: ve diğerleri
Yay.
: Yayını
y.y.
: Yüz yıl
IV
GĠRĠġ
Ġnsan Hakları kavramı, geride bıraktığımız yüzyıla damgasını vuran en
önemli kavramlardan biridir. Kaynağını ister Eski Yunan düĢüncesinde, ister tabii
hukukta ister insan onurunda ya da farklı bakıĢ açıları doğrultusunda farklı yerlerde
arayalım, bu kavram dinamik ve hayli uzun bir süreç sonucunda siyasi düĢüncenin en
önemli yapıtaĢlarından biri haline gelmiĢtir.
Kimilerince “Ġnsan Hakları Çağı” olarak adlandırılan 20. Yüzyıl, önceki
dönemlerden devraldığı mirasın, hayli süratli ve yoğun bir Ģekilde yaĢanan
geliĢmelere sahne olmuĢtur. Bunun sonucunda, ulusal, bölgesel ve evrensel
boyutlarda, bireyler, topluluklar, resmi ve sivil örgütler ve devletlerarasındaki
iliĢkilerin merkezine konumlanmasına tanıklık etmiĢtir. Ġdeolojilerin ve siyasi
rejimlerin meĢruiyet kriteri haline gelen insan hakları, uluslararası iliĢkilerin yapısal
bir dönüĢüme uğramasında itici bir rol oynamıĢ ve bu yönüyle gerek realist ve gerek
idealist teorisyen ve siyaset bilimcilerin analizlerinde yoğunlaĢtıkları konular
arasında ayrıcalıklı bir konuma yükselmiĢtir.
Kavramın
kendisi
üzerindeki
uzlaĢımı
ifade
etmesi
bakımından
Weissbrodt‟un yorumu anlamlıdır.1 Weissbrodt, evrensel olarak kabul görmüĢ hiç bir
din, ideoloji ya da felsefi görüĢ olmamasına rağmen, insan hakları kavramının her
din, felsefi düĢünce veya ideolojiye mensup insanların kabul ettiğini ve dünyanın ilk
evrensel ideolojisi olma özelliğini kazandığını ifade eder. Ancak bu uzlaĢı, kavramın
“iyi ve önemli bir Ģey oluĢu” ile sınırlı kalmıĢ, içerik konusunda benzer bir
mutabakat sağlanamamıĢtır. Kavramın, oluĢum ya da keĢif sürecine paralel olarak;
liberal perspektif “insan haklarının birinci kuĢağı” olarak adlandırılan sivil ve siyasi
haklara vurgu yaparken, sosyalist-kollektivist perspektif ekonomik ve sosyal hakları
yani “ikinci kuĢak haklar”ı öncelemiĢ, nihayet rölativist, üçüncü dünyacı,
kalkınmacı, sosyalist ve kollektivist aydınlar ve devlet adamları “insan haklarının
üçüncü kuĢağı”nı yani dayanıĢma haklarını formüle etmiĢlerdir.
1
Bununla birlikte, J.S.Mill‟in abidevi eseri Özgürlük Üstüne‟de2 vurguladığı
“alıĢılmıĢ olmayanı baskı altında tutmaya çalıĢırken sayıların ağırlığını kullanmaya
çalıĢan toplumsal baskı” karĢısında anayasacılık hareketleri ile güçlenen normatif
hukuki düzenlemelerle ulusal düzeyde korunan insan hakları, uluslararası düzeyde de
koruma altına alınmaya çalıĢılmıĢtır. Viyana Kongresi‟nde (1815) köleliğin ve köle
ticaretinin yasaklanmasına yönelik çalıĢmalarla baĢlayan uluslararasılaĢma süreci
hukuki bağlayıcılık ve yaptırım gücünden yoksundu. Ancak buna rağmen insan
hakları moral niteliği ile büyük önem arzeden 1948 Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi
ile evrensel bir boyut kazanmıĢ, daha sonraki dönemlerde koruma alanı ile koruma
düzeyi arasındaki ters orantıya rağmen yeni sözleĢmeler ve yeni koruma
mekanizmaları ile insanlara daha yaĢanılır bir dünya sağlama yolunda önemli
katkılar sağlamıĢtır.
YaĢanan tüm bu geliĢmeler, doğal olarak her aĢaması ile coğrafyamızı
etkilemiĢ, idari ve siyasi hayatımızın Ģekillenmesine katkıda bulunmuĢtur. Ġnsan
hakları konusu, Türkiye‟de özellikle son yirmi yılda gündemin en önemli
maddelerinden biri haline gelmiĢtir. Batı ile entegrasyon ve Avrupa Birliğine üyelik
sürecindeki Türkiye Cumhuriyeti insan hakları konusunda, çeĢitli yasal ve idari
düzenlemelerle ileri adımlar atmıĢtır.
Onurlu bireyler, huzurlu bir toplum ve güçlü bir devletin varlığı için, insan
haklarına saygılı ve ondan öte insan haklarına dayalı bir anayasal sisteme sahip olma
gerekliliği, her Ģeyden önce ele alınması gereken bir konudur. Bu yöndeki talepler
ahlaki olmakla birlikte, insan olmanın da doğal sonucudur.
200 yılı aĢkın bir süredir pek çok alanda kaydettiği ilerlemelerini örnek
almaya çalıĢtığımız çağdaĢ batı uygarlığını oluĢturan temellerden biri de insan
hakları kavramıdır. Türkiye‟de insan haklarının, Tanzimat Fermanıyla baĢlayan Türk
AnayasalaĢma sürecine paralel bir geliĢme gösterdiği söylenebilir. Fermanlarla
1
David Weissbrodt, “Human Rights: An Historical Perspective”, Human Rights içinde, Derleyen: Peter
Davies, London: Routledge, 1988, s.1.
2
J.Stuart Mill, Özgürlük Üstüne. (Çev.Osman Nuri Dostel), MEB Yayınları, Ankara,1967, s.2.
2
baĢlayan bu süreçte, 1961 Anayasası ile ilk yapısal dönüĢüm baĢlamıĢ ve AB‟ye
üyelik süreciyle birlikte hızlı bir ivme kazanmıĢtır.
Çağımız bir açıdan insan hakları çağı olarak kabul edilmektedir. Nitekim
temel hak ve özgürlüklerin belirgin bir Ģekilde ortaya çıkması, geride bıraktığımız
20. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan Anayasalı devletlerle doğrudan ilgilidir.
Ancak insan hakları kavramının uluslararası platformda çifte standarttan uzak, ideal
anlamda uygulandığını söyleyebilmek çok zordur. 20. Yüzyıl büyük insan hakları
ihlallerine sahne olmakla birlikte yine de, insan hak ve özgürlüklerinin geliĢimi ile bu
özgürlüklerin anayasalarda güvence altına alınması bağlamında altın bir çağ olarak
kabul edilmektedir.
Günümüzde uygar ülkelerin kabul ettiği demokrasi kavramı, insan hakları,
hukukun üstünlüğü gibi evrensel değerleri içermektedir. Bu değerlerin baĢında insan
haklarına saygı gelir. ġüphesiz insan hakları, çağımızın vazgeçilmez değerleri
arasındadır. Bu değerlerin yaĢama geçirilebilmesi ve korunabilmesi için devletlere
önemli görevler düĢmektedir. Ġnsan haklarının korunabilmesi ancak devletlerin
anayasalarında gerekli düzenlemeleri yapmalarıyla gerçekleĢebilir.
Bir toplumda en güçlü oluĢum ve aynı zamanda insan hakları ihlallerine
sebebiyet verme olasılığı en yüksek unsur, kamu yetkilileri, memur ve görevlileriyle
birlikte devletin kendisidir. Herhangi bir demokratik toplumda birey hak ve
özgürlüklerini korunması için anayasa ve yasaların bulunması gerekmektedir.
Bireylerin devlete karĢı korunmasını sağlayacak bir anayasal sistem olmalıdır. Çünkü
herhangi bir hak ihlali karĢısında hak arama yolları sağlayan yasalar kaçınılmaz bir
ihtiyaçtır.
Evrensel insan hakları değerleri, birer mihenk taĢı gibidir. Bir devletin insan
haklarına verdiği değeri görebilmek için öncelikle o devletin anayasasına, daha sonra
da anayasasına paralel hazırlanan kanunlarına bakmak gerekmektedir.
Ġnsan
haklarının anayasa ve kanunlarda yer alması yeterli olmayabilir; ayrıca bunların
uygulanmasına olanak veren, tüzük, yönetmelik gibi idari düzenlemelerine de
bakılmalıdır. Bunlara ilaveten bireylerin hakları konusunda yasal düzenlemeleri
3
uygulayacak olan kamu görevlilerinin ve mahkemelerde kanunları yorumlayacak adli
görevlilerin evrensel insan hakları düĢüncesine sahip olmaları da önemlidir.
ÇağdaĢ ülkelerde devlet-vatandaĢ iliĢkilerini belirleyen anayasal kurallar
tespit edilirken, bireyi devlete karĢı koruma amacı güdüldüğü görülmektedir ki, bu
durum, anayasal geliĢmelerle insan hakları arasında çok sıkı bir bağ olduğunu ortaya
koymaktadır. Bu yüzden “insan haklarına saygı” ifadesi gerçekte bireyin devlet
karĢısında ezilmesini önleyecek Ģekilde anayasada temel hak ve özgürlüklerin açık
seçik ifadesini bulmasıyla hayatiyet kazanır. Genel olarak bakıldığında ülkeler, insan
haklarına saygıyı, insan haklarının korunmasını ve geliĢtirilmesini ne ölçüde yerine
getiriyorsa, o ölçüde uygar dünya ile bütünleĢebildikleri görülmektedir. Bu
çerçevede, dünyanın hangi ülkesinde olursa olsun tüm insanların, doğuĢtan, hatta
doğmadan önce, kadın-erkek herhangi bir ayırım yapılmaksızın, eĢit ve özgür
bireyler olarak dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez, bölünmez evrensel nitelikte
haklara sahip olmaları gerektiği kabul edilmektedir.
Yukarıda belirtildiği gibi anayasa ile insan hakları arasında çok sıkı bir bağ
vardır. Ġnsan haklarının tanınması ve korunması, anayasal demokratik sistemin
esaslarındandır.3 Anayasalar her ne kadar kanunların kendilerinden türetildiği bir
kaynak gibi algılansa da, esas itibariyle siyasal alana iliĢkindirler ve insan hakları ile
devlet örgütlenmesinin dayandığı ilkeleri içerirler.4 Bir anayasanın baĢlıca amacı
insanların bir araya gelerek oluĢturdukları bir organizasyon olan devleti yönetenlerin
muhtemel tecavüzlerine karĢı bireylerin hukukunu korumak, devlet yetkilerinin
bireylerle ilgili olarak haksız kullanımına sınır getirmektir. Özet olarak, anayasal
düzenin tesis edilmesi sırasında devletin insan haklarına dayandırılması ve her türlü
uygulamasında insan haklarını koruma temel düĢüncesi ile hareket etmesi gerekliliği
konumuzun özünü teĢkil etmektedir.
Bilindiği üzere, uluslararası kuruluĢlarca formüle edilen insan hakları
kavramı ve buna dayalı olarak inĢa edilen sistem, bütün kusur ve eksikliklerine
rağmen günümüz koĢullarında en geniĢ genel kabul görmüĢ kavram ve sistemdir. Bu
3
4
Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, Eylül 2001, s.115.
Erdoğan, a.g.e., s.3
4
sebeple çalıĢmanın düĢünsel temellerinde günümüzde evrensel bir boyut kazanmıĢ
olan evrensel insan hakları doktrini belirleyici olacaktır.
Ġnceleme Planı:
Yukarıda bahsedilen çerçevede çalıĢmanın konusu, insan hakları kavramının
tarihsel geliĢim sürecini de göz önüne alarak, Türkiye‟de insan hakları ve anayasal
geliĢmeleri ele alarak Türk Anayasalarının insan hakları alanında getirdiği
düzenlemeleri ve elde ettiği kazanımları ortaya koymaktır.
Türk Anayasalarında Ġnsan Hakları baĢlıklı bu çalıĢmada incelenecek
konular, tarihsel süreç bağlamında ele alınmaktadır. Bu çerçevede yapılan sınırlama,
hem konunun oldukça geniĢ hacimli olması, hem de temel hak ve özgürlüklerin tek
tek incelenmesinin zorluğu nedeniyle kaçınılmazdır. Bu çalıĢmada, genel hatlarıyla
Türkiye‟de batılılaĢmanın anayasal düzeyde ilk etkisinin görüldüğü Tanzimat
Fermanıyla baĢlayıp 1982 Anayasasına kadar bütün belgelerde yer alan insan hakları
konularına değinilmiĢ, anayasa kavramı açıklandıktan sonra, insan hakları
kavramının tarihsel arka planıyla birlikte Türk Anayasalarındaki yeri ve öneminin
daha iyi kavranabilmesi amaçlanmıĢtır.
ÇalıĢma, genel bir giriĢten sonra üç kısımdan oluĢmaktadır. Birinci kısımda
anayasa ve insan hakları kavramlarına ve bu kavramlarla ilgili ilkelere, ayrıca söz
konusu kavramların tarihi geliĢimine yer verilmiĢtir. Birinci kısım iki bölümden
oluĢmaktadır. Birinci bölümde öncelikle, anayasa kavramı ve ilgili kavramlar ve
ilkeler ile anayasa hukukunun tarihsel geliĢimi” baĢlığı altında anayasa kavramı ve
iliĢkili olabilecek devlet, anayasal devlet, hukuk devleti, anayasal hükümet gibi diğer
kavram ve ilkelere yer verilmiĢtir. Anayasa ve insan hakları kavramları çerçevesinde
insan haklarının anayasal devlet açısından önemine değinilerek, hukuk devleti,
anayasal demokrasi kavramları açıklanmıĢ ve insan hakları ile iliĢkisi incelenmiĢtir.
Birinci kısmın ikinci bölümünde, insan hakları kavramı baĢlığı altında insan,
hak, özgürlük ve eĢitlik kavramları açıklanarak, temel hak ve özgürlükler, kamu
özgürlükleri, kiĢi hak ve özgürlükleri ile insan hakları kavramı arasındaki farklı
5
çizgiler ortaya konulmakta ve neden insan hakları kavramının tercih edildiği
açıklanmaktadır. Ġkinci alt baĢlıkta, insan haklarının felsefi ve etik temelleri, üçüncü
alt baĢlıkta insan haklarının özellikleri, insan haklarının sınıflandırılması ve bu
sınıflandırmaların anlamına değinilmektedir. Üçüncü baĢlıkta dünyada insan
haklarının tarihsel geliĢimi insan hakları düĢüncesinin geçirdiği evreler incelenerek
batı siyasi tarihi çerçevesinde “Magna Carta Libertatum”dan baĢlayıp günümüze
uzanan süreç ortaya konulmaktadır.
Ġkinci kısımda Türk Anayasalarında insan hakları baĢlığı altında dört bölüm
bulunmaktadır.
Birinci
bölümde
Türkiye‟de
insan
haklarının
anayasal
geliĢimine
değinilmektedir.
Ġkinci bölümde Türk Anayasalarında insan hakları baĢlığı altında Senedi
Ġttifak ve Tanzimat, Kanun-u Esasi, 1921-1924, 1961 ve 1982 Anayasaları
Dönemleri baĢlıkları altında insan haklarının anayasalarımızda yer alan geliĢimine
değinilmektedir.
Ġkinci kısmın üçüncü bölümünde, Türkiye‟de insan hakları ile ilgili anayasal
ve yasal değiĢiklik ve düzenlemeler, dördüncü bölümünde Türkiye‟nin insan hakları
ile ilgili uluslararası yükümlülükleri yer almaktadır.
Üçüncü kısımda ise Türkiye‟de insan haklarının kurumsal yapısı baĢlığı
altında üç bölüm yer almaktadır. Birinci bölümde insan haklarının korunmasının
önemi, ikinci bölümde insan haklarıyla ilgili resmi kurumlar, üçüncü bölümde ise
insan haklarıyla ilgili diğer akademik ve resmi olmayan sivil toplum kuruluĢlarına
yer verilmektedir.
Bu çalıĢma genel bir sonuç ve değerlendirme ile tamamlanmaktadır.
6
BĠRĠNCĠ KISIM:
DÜNYADA ANAYASA VE ĠNSAN HAKLARI KAVRAM VE
ĠLKELERĠ ĠLE TARĠHSEL GELĠġĠMLERĠ
7
I. ANAYASA
KAVRAMI,
ĠLKELERĠ
VE
ANAYASA
HUKUKUNUN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ
A. Anayasa Kavramı
Anayasa, devletin hukuksal temel düzenidir. Siyasal birliğin oluĢumu ve
devlet görevlerinin yerine getirilmesi için ana ilkeleri, organizasyon kurallarını, bir
devlet içindeki uyuĢmazlıkların çözümü için ana ilkelerini normlandırır.5 Bir tanıma
göre anayasa, özel koĢullar altında meydana gelen, devletin egemenliğine ve değer
düzenine iliĢkin temel ilkeleri ve devletin vatandaĢları ile olan iliĢkilerini tek elden
düzenleyen, zor koĢullar altında değiĢtirilebilen en yüksek dereceli hukuk kuralları
sistemidir.6
Her insan topluluğunda, topluluğun kuruluĢ ve iĢleyiĢini düzenleyen ve
topluluğu meydana getiren bireyler tarafından gerekliliğine inanılan bazı kurallar
vardır. Toplum hayatında barıĢ ve huzurun, düzen ve güvenliğin sağlanması
bakımından gerekli olan bu kurallara uyulmadığı zaman toplum düzeni bozulur ve
topluluk amaçlarını gerçekleĢtirmeden dağılır. Ġnsan topluluklarının en geliĢmiĢi olan
devletin de gerçekleĢtireceği amaçlar doğrultusunda kuruluĢ ve iĢleyiĢini düzenleyen
bazı temel kuralları bulunmaktadır.7 Devlet yönetimini, devletin temel yapısını,
örgütleniĢi ve iĢleyiĢini düzenleyen bu temel kuralların yer aldığı metinlere anayasa
adı verilmiĢtir. Anayasalar, devletin temel yapısı, örgütleniĢi ve iĢleyiĢi yanında
ekonomik ve toplumsal alanda siyasal iktidarlara yön veren temel ilkeleri, bireylere
devlet iktidarı karĢısında sağlanan temel hak ve özgürlükleri de gösterir.8
Anayasa kavramı, her Ģeyden önce insan haklarının yaĢam alanı olarak
görülebilecek bir platformdur. Çünkü anayasa bir ülkenin hukuk sisteminin
kaynağıdır. Ancak tüm kanunların anayasadan türetildiğini söylemek doğru değildir.
Esas itibariyle anayasa siyasal alana iliĢkin olup, insan hakları ile devlet
örgütlenmelerinin dayandığı ilkeleri gösterir. Bir anayasanın amacı, yönetenlerin
5
Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2. Baskı, Ġzmir, 1999, s.1.
Maier W., Staats-und Verfassunsrecht, 3.Baskı, Achim, 1993 s. 49; Zafer Gören, Anayasa Hukukuna
GiriĢ, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2. Baskı, Ġzmir, 1999, s.1-2.„den naklen.
7
Ġsmet Giritli-Jale SarmaĢık, Anayasa Hukuku, Der Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.1.
8
ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s.1.
6
8
(iktidarların) muhtemel tecavüzlerine karĢı bireyin, halkın hukukunu korumaktır.
Bundan dolayı da anayasa hukuku özü itibariyle siyasi bir hukuktur.
Anayasa deyimi, devletin kuruluĢ ve iĢleyiĢini, devletin temel siyasi
organlarını ve bu organların yetki ve iĢleyiĢini düzenleyen bir hukuki belge
anlamındadır. Bu anlamda anayasalar özel iliĢkileri düzenlemezler hatta kamu
hukuku da tamamen anayasadan türemez. Bu elbette ki mevcut hukuk düzeninin
anayasaya aykırı olabileceği anlamına gelmez. Anayasadan türemediği halde
anayasaya aykırı olmayan hukuk kurallarının var olması doğaldır.9
Bir anayasanın devletin bütünlüğünü sağlamak ve devlet için devamlı bir
temel düzen oluĢturmak gibi önemli iĢlevleri vardır. Ayrıca anayasanın devlet erkinin
(egemenliğinin) kullanılmasını meĢru kılmak, devlet erkini hukuksal bakımdan
sınırlamak, denetlenebilir kılmak, en önemlisi de vatandaĢların özgürlük ve eĢitliğini
güvence altına alarak iktidarı sınırlamak ve temel hakları garantilemek gibi bir iĢlevi
bulunmaktadır.
Türk anayasa tarihinde, anayasa kavramı için değiĢik tanımlar kullanılmıĢtır.
Osmanlı Anayasası için “Kanun-u Esasi” (1876), Cumhuriyet dönemi anayasalarında
1921 Anayasası için “TeĢkilat-ı Esasiye” (Esas teĢkilat hukuku), daha sonra 1924
Anayasasında TürkçeleĢtirilerek “Anayasa” deyimi kullanılmıĢtır.
B. Anayasa Ġle Ġlgili Kavram ve Ġlkeler
1.
Devlet
Devlet, belirli bir ülkede yaĢayan insan topluluğunun egemenlik ve
bağımsızlık
temelinde
oluĢturduğu
siyasal
örgütlenmedir.
Öteki
örgütlü
topluluklardan farkı toplum içindeki bütün örgütleri de kapsaması ve hükümetle
temsil edilen üstün merkezi bir otoritenin eliyle iĢleyen gerektiğinde jandarma ve
polis gücüyle maddi zora baĢvurarak gerçekleĢtirilen hukuksal bir düzene
dayanmasıdır. Hukuksal bir varlık olan devlet aynı zamanda bir tüzel kiĢiliktir. Onu
yöneten bireylerin kiĢiliklerinden farklı ayrı hak ve yetkilere sahiptir. Gerçek kiĢiler
gibi hukuksal iĢlemler yapabilir, süreklidir, siyasal iktidarın hükümetlerin ve kiĢilerin
değiĢmesinde bile devam eder.
9
Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.17.
9
2.
Anayasal Devlet
Anayasal devlet, devletin görev alanını sınırlayan, bireysel hakları güvence
altına alan ve siyasi otoritenin kötüye kullanımına karĢı baĢvuru yolları tesis eden bir
anayasa ve hukuk düzeni çerçevesinde iĢleyen yönetim biçimi, devletin iktidarını
sınırlamak ve bireysel özgürlüğü korumak üzere bir dizi hukuki ve kurumsal tehditler
çerçevesinde iĢleyen yönetimdir.10
3.
Hukuk Devleti Ġlkesi
Genel olarak hukuk devleti denildiğinde, yönetilenlere hukuk güvenliği
sağlayan devlet düzeni anlaĢılmaktadır. Hukuk devletinin karĢıtı olarak, polis
devletinden söz edilir. Polis devleti kavramı, 17. ve 18. yüzyıllardaki, mutlak
hükümdarlık döneminde toplumun refahı için her türlü önlemi almak ve
vatandaĢların tüm haklarına karıĢmak yetkisine sahip olan rejimler için
kullanılmıĢtır. Polis devleti deyimi yönetilenlere hukuk güvenliği vermeyen ve
zorbalıkla idare eden rejimleri anlatmak için kullanılmaktadır.11
Hukuk devleti ilkesi, siyasal iktidarın önceden belirlenmiĢ, açık ve genel
yasalara ve usullere göre kullanılmasını öngörmektedir. Bu anlamda hukuk devleti
ilkesi esas itibariyle hukuki bir kavram değil siyasi ve ideal olanı ifade eden bir
kavramdır. Hukuk devleti keyfi yönetimin karĢıtıdır ve meĢruluğunu kendi
varlığından alan değil, aksine hukuk sayesinde var olan meĢruluğunu hukuktan alan
devlet demektir.12 Devlet hayatında hukukun egemen olması, bütün devlet
faaliyetlerinin önceden belli edilmiĢ, genel ve eĢitlikçi kurallar çerçevesinde
yürütülmesi hukuk devleti ilkesinin gereğidir. Hukuk devleti ilkesi esas olarak
demokratik devletin de özüdür.13
Hukuk devleti, tüm faaliyet iĢlem ve eylemleri hukuk kurallarına ve
anayasaya uyan bu kurallarla bağlı olan devlettir. Bir baĢka tanıma göre hukuk
devleti, insan haklarına saygı gösteren bu hakları koruyucu adil bir hukuk düzeni
kuran ve bunu devam ettirmeye kendini zorunlu sayan ve bütün faaliyetlerinde
hukuka ve anayasaya uyan devlettir.
10
Erdoğan, a.g.e., s.305.
ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s.153.
12
Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.7.
13
Erdoğan, a.g.e., s.307.
11
10
Hukuk kurallarını toplumun kendisi olan bireyler yaratır veya değiĢtirebilir.
Devletin ve bireylerin hukuk kurallarına uygun davranması yargı organları tarafından
denetlenir. Hukuk devletinin bir anlam kazanabilmesi için ülkede egemen olan
hukukun yönetilenlere, devlete karĢı da, hukuk güvenliği sağlanması gerekir. Bunda
da en büyük sorumluluk, hukukun ne olduğunu söyleme yetkisine sahip olan
yargıçlara düĢer.14 Bunun için yargı denetiminin gerçek, güvenceli, süratli olması ve
savunma haklarına saygı göstermesi bu görevi üstlenen organların bağımsızlıklarını
ve tarafsızlıklarını koruyacak biçimde düzenlenmiĢ olmaları gerekmektedir.
Demokratik rejimlerin kusursuz iĢlemelerinin en büyük güvencesi devletin
bir „‟hukuk devleti‟‟ kimliğinde olmasıdır. Bu da, kaynağı ne olursa olsun keyfi karar
ve eylemlerin olası zararlarına karĢı kiĢileri ve kurumları koruyacak kural ve
kurumların bir sistem halinde benimsenmesi ve yerleĢmesi ile gerçekleĢir. Hukuk
devleti, halktan yönetme yetkisini alan siyasal iktidarın elinde tuttuğu yetki ve güç
birleĢimini bir hukuki üstünlüğün adil ve toplu yarar için kullanılacak araçları olarak
algılaması, baĢta kendisi olmak üzere tüm toplumun istikrar ve geliĢmesinin böyle
bir uygulamaya bağlı bulunduğunun bilincinde olması demektir. O halde hukuk
devleti kavram ve sisteminin temelinde, adalete olan güvenin toplumda
kurumsallaĢmıĢ biçimde yerleĢmesi yatmaktadır. Yasalar toplum iradesini, diğer bir
ifadeyle milli iradeyi temsil eden yasama kuvvetince yapılmaktadır; baskıyı,
adaletsizliği önlemek, insanların evrensel değerlerini korumak içindir. Dolayısıyla ve
doğal olarak önce toplumun benimseyeceği nitelikleri taĢımalı sonra onu
uygulayacak
organların
bu
yasaların
üzerine
çıkamayacağı
bir
sistemde
yaĢatılmalıdır. Kısaca hukuk devleti idare edilenlere temel hukuk güvencelerini
verebilen bir çağdaĢ yönetim olarak kabul edilmektedir.
Hukuk devleti kavramı ilk kez Anayasamıza 1961 Anayasası ile girmiĢtir.
Bu, 1924 Anayasası döneminde hukuk devleti olmadığı anlamına gelmemektedir.
Türkiye‟de hukuk devleti çabaları, Tanzimat‟tan bu yana süregelmiĢtir. 1961
Anayasası
ile
geniĢ
bir
biçimde
düzenlenmiĢ
ve
anayasal
bir
yapıya
kavuĢturulmuĢtur. Hukuk devleti, 1982 Anayasası ile bazı kısıtlamalara uğramakla
birlikte anayasanın temel ilkelerinden biri olma niteliğini korumuĢtur. 15
14
ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s.153.
...
15
Gözübüyük, aynı yer, s.153.
11
“Hikmet-i Hükümet” (raison d‟etat) ise, hukuk devletinin aksine devleti
hukuk, ahlak ve adaletten bağımsız olarak bir asli varlık olarak gören ve devletin
varlığını sürdürmesini temel siyasal amaç olarak benimseyen siyasi doktrindir.
Hukuk devleti insan haklarının güvencesi iken “hikmet-i hükümet” insan haklarının
sınırlanması için en çok öne sürülen gerekçelerden birisidir.16
4.
Anayasal Hükümet Kavramı
Anayasal hükümet, anayasadaki terimlere göre hükümetten fazla bir Ģey ifade
etmektedir. Keyfi hükümetin zıttı olarak kurala göre hükümet; iktidarda olanların
istekleri ve yetenekleriyle ancak sınırlanabilen hükümet değil, anayasanın
hükümlerine göre sınırlandırılmıĢ hükümet anlamına gelmektedir. Anayasaların asıl
amacı hükümeti sınırlandırmak ve yönetenlerin yasa ve kurallara uymasını
sağlamaktır. Hükümeti sınırlandıran bir anayasaya sahip bir ülkenin aynı zamanda
anayasal hükümete de sahip olduğu varsayılabilir.17
Çağımızda anayasal hükümete değer verenler bakımından karĢılaĢılan en
önemli sorun, demokratik hükümetin nasıl anayasal hükümet haline dönüĢmesinin
sağlanacağıdır. Demokrasilerde insanlar çoğunlukla eĢitliği özgürlükten daha çok
severler, hatta eĢitliği sağlamak için özgürlüğü atmak ve bırakmak gerekirse bu bile
gündeme getirilir. Eğer demokratik bir hükümet anayasal bir hükümet olacaksa
mutlaka özgürlüğü korumak zorundadır. Anayasal hükümetin varlığı için yapılması
gereken en önemli Ģart budur.18
5.
Anayasal Demokrasi Kavramı
Anayasal demokrasi, özellikle Ġkinci Dünya savaĢının ardından siyaset ve
anayasa literatüründe kullanılmaya baĢlanan anayasal demokrasi kavramı klasik bir
idealin demokratik devlete uyarlanmıĢ halini ifade etmektedir. Yani anayasal
demokrasinin amacı, siyasi özgürlüğü garanti etmek üzere, demokratik devleti
anayasayla ve anayasal tekniklerle sınırlamak Ģeklinde özetlenebilir.
Anayasal
demokrasi, “anayasal devlet”le “demokratik devlet”in sentezidir, daha açık bir ifadeyle
“halkın yönetimi” yerine “özgür halkın yönetim”ini koymaktadır.19
16
Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.307-308.
K.C.Wheare, Modern Anayasalar (Çev.Mehmet Turhan), DeğiĢim Yay., 2.Baskı, Ankara, 1985, s.177.
18
Wheare, a.g.e., s.180-181.
19
Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.22.
17
12
6.
Hukukun Üstünlüğü Ġlkesi
“Hukukun üstünlüğü”, insan hakları kavramının ve demokrasinin temelidir.
Hukukun üstünlüğü, hakların hukuk tarafından korunmasını ifade eder. Bireysel hak
ve özgürlükler, kamu yetkililerinin keyfi kuvvet kullanmasına karĢı korunacaktır.
Uluslararası Hukukçular Komisyonu aĢağıdaki tanımı önermiĢtir:
“Hukukun üstünlüğü, hukuksal araçların resmi kullanımından daha fazlasını
ifade etmektedir. Hukukun üstünlüğü, aynı zamanda, adaletin ve toplumun tüm
üyelerinin aĢırı devlet gücüne karĢı korunmasının üstünlüğüdür.”20 Kısaca, hukukun
üstünlüğü, devletin kuvvet kullanımının yasalarla belirleneceği ve yönetilenlerin
yöneticilerin keyfi iradesine maruz kalmayacakları anlamını taĢımaktadır.
Nispeten eski bir kavram olan hukukun üstünlüğünün tarihsel geliĢimini
anlayabilmek için, kaynağına, Ortaçağ Ġngilteresi‟ne bakmamız gerekir. Kral
William, son Anglo-Sakson Kral II. Harold (1066)‟ı mağlup ettikten sonra merkezi
bir idare kurmuĢtu. O dönemde Ġngiltere‟deki siyasi kurumların özelliği olarak iki
unsurdan biri, ülke çapında merkezi idarenin karĢı gelinemez üstünlüğü, diğeri ise,
hukukun üstünlüğü veya yasaların hâkimiyeti idi. Merkezi idarenin üstünlüğü kralın
gücünde temsil edilmekteydi. Tüm yasaların kaynağı Kraldı ve adalet ve yargı Kralın
ayrıcalıklarıydı. Ancak, bu, “Kral yasaların önünde gelir” demek değildi;
Ġngiltere‟deki ve diğer ülkelerdeki oldukça yaygın bir inanıĢa göre, Ortaçağlarda
dünya, ilahi adalete veya toplum tarafından adil olarak kabul edilen kurallara göre
yönetilmekteydi. Bu nedenle kral yasalara bağlıydı. Çünkü kralı “kral” yapan
öncelikle bu yasalardı. “hukukun üstünlüğü ”nün ortaya çıkıĢ nedeni buydu. 21
Kısmen Ġngiliz halkı arasında var olan bir çeĢit “yüksek” hukuk inanıĢı ve
parlamentonun erken geliĢimi, kısmen de asilzadelerin krala karĢı eski haklarını
koruma çabaları nedeniyle, mutlak otoriteyi oluĢturma çabası sonuçsuz kalmıĢtır.
Gittikçe daha güçlenen yazısız hukuk mahkemeleri ve parlamento, mevcut adalet
düzenini yalnızca korumakla kalmamıĢ, buna aynı zamanda toplumda ve halkın
değer sistemlerinde meydana gelen değiĢiklikleri yansıtmayı baĢarmıĢtır. Bu geliĢme,
mutlak hükümdarla on yedinci yüzyılda yaĢanan anlaĢmazlıktan doğan ve zamandan
20
Ġnsan Hakları Referans Elkitabı, Hollanda DıĢiĢleri Bakanlığı Ġnsan Hakları, Ġyi Yönetim ve
DemokratikleĢme Dairesi Yayını, Gözden GeçirilmiĢ Ġkinci Baskı, Ocak,1999, s.43.
21
Ġnsan Hakları Referans... s.44.
13
bağımsız bir ilke olarak önemini koruyan parlamentonun hâkimiyeti doktrini ile
uzlaĢtırılabilen yasaların üstünlüğü anlayıĢını doğurmuĢtur.
Benzer bir geliĢme Avrupa kıtasında yaĢanmıĢtır. “Devlet Hukuku”,
yönetimin yalnızca doğru veya adil kabul ettiği değerler temelinde yasalar veya
bağlayıcı düzenlemeler getirebileceğini ifade etmektedir. Dar anlamda söz konusu
ilke, yönetimin standartlarının ve eylemlerinin adaletin gerçekleĢtirilmesi yönünde
olması gerektiğini ifade etmekteydi. Bu ilke yalnızca çıkarların mümkün olabilecek
en iyi düzeyde çıkar dengesine dayanan yasaları değil, aynı zamanda özgürlüklerin
ve yönetimin kuvvetlerini denetleyebilecek bağımsız yargının kabulünü de
gerektirmekteydi.22
Hukukun üstünlüğünü esas alan devlet, vatandaĢların özgürlük ve haklarının
teminatıdır. Dolayısıyla hukuk devleti olmayan ve hukukun hâkim olmadığı bir
toplumda demokratik rejimden bahsedilemez. Demokrasinin hukuk yoluyla varlık
kazandığı demokratik hukuk devletinde hukukun evrensel ilkelerine saygı, hak arama
yollarının açık tutulması, kanun önünde eĢitlik, bireysel hak ve özgürlüklerin
korunması, devletin hukuka bağlılığının güvence altına alınması temel değerlerdir.
Bu değerlerin hayata geçirilmesi anayasa, yasalar ve bağımsız bir yargı ile
mümkündür.
7.
Bağımsız Yargı Ġlkesi
Ġnsan haklarının korunması için hukukun üstünlüğünü sağlayacak olan
bağımsız yargının önemi tartıĢılmazdır. Hukuku, hukukun üstünlüğü ilkesi
çerçevesinde uygulayacak hatta yorumlayacak hukukçular anayasalarda yer alan hak
ve özgürlüklerin daraltılması veya geniĢletilmesi yönünde karar verebilirler. Ancak
hukuk lüks değil herkes için önemli bir ihtiyaçtır. Hukukun üstünlüğünü sağlayacak
olanlar da hukuk adına son sözü söyleyen, bağımsız, güvenceli, tarafsız yargıçlardır.
Sami Selçuk‟un dediği gibi “Tarafsız yargının süzgecinden geçerek, kirlenmiĢlik
kuĢkusundan arınarak meĢrulaĢan, meĢrulaĢtıkça güvenilen bir devlet güçlü ve o
devletin “adalet mülkün temelidir” diyebilen bireyleri mutludur.” 23 Öyleyse yargının
bağımsızlığını sağlamak insan haklarının korunması için her Ģeyden önemli hale
gelmektedir.
22
Ġnsan Hakları Referans..., s.45.
...
14
Uluslararası belgelerde yargının bağımsızlığının gerçekleĢmesi için gerekli
olan Ģu on kural önemlidir:
1-Yargının siyasal güç tarafından değil, kendisi tarafından yönetilmesi,
2-Yargıçların atanma, görevde yükselme ve denetlenmelerinin yürütmeden
ayrılması,
3-Siyasilerin yargıçlar üzerinde denetim yetkisi olmaması, siyasal güç
yargıcın iĢine son verememesi.
4-Yargı mensuplarının yürütmeyle aynı ücreti alması,
5-Yargının bütçesinin ayrılması,
6-Yargının, yardımcı personelini kendisinin ataması ve yetiĢtirmesi,
7-Yargının devlet protokolündeki yerinin, kuvvetler ayrılığı (erkler eĢitliği)
ilkesine göre belirlenmesi,
8-Yargıçların mahkemesinde de bağımsız olması,
9-Yargıçlar, hiç bir maddi külfet altında kalmaksızın gerekli kaynaklara
ulaĢabilmesi ve kendisini yetiĢtirebilmesi
10-Siyasiler ve baĢka çevrelerin, kiĢilerin yargılamaları konusunda yorum
yapmaktan kaçınması.
Bunlar öylesine duyarlı olunması gereken konulardır ki, adalet bilinci yüksek
olan kimi ülkelerde, önyargı tehlikesine karĢı, duruĢma ve karar yargıcına
duruĢmadan önce dosyayı incelemek yasaklanmıĢtır. Yargıç, hangi eylemi ve kimi
yargıladığını bilmek için sadece iddianameyi okuyabilmektedir. Çünkü adalet, en
ufak kuĢkuyla gölgelenen, kirlenen bir değerdir. 24
Ayrıca önyargısız âdil yargılama ilkesi, suçsuzluk asıldır ilkesi, yargılama ve
adalet etiğinin asla çiğnenmemesi de hukukun üstünlüğü açısından vazgeçilmez
konulardır.
Modern demokrasilerde insan hakları, yalnızca anayasalar ve yasalarla
belirlenmekle kalmayan, bireylere haklarını yargı yoluyla koruma imkân ve
güvencesini sağlayan bir iĢlev ve görünüm kazanmıĢtır.25
23
Yargıtay BaĢkanı Sami Selçuk'un 6 Eylül 2001 tarihli 2001-2002 Adli Yılı açıĢ konuĢması.
Sami Selçuk, 2001-2002 Adli Yılı açıĢ konuĢması.
25
Ġsmail Doğan, Modern Toplumda VatandaĢlık, Demokrasi ve Ġnsan Hakları, Ankara, 2001, s.229.
24
15
C. Anayasa Kavramının Tarihsel GeliĢimi
1.
Dünyadaki Anayasal GeliĢmeler
Devletin kuruluĢ ve iĢleyiĢini, devletin temel siyasi organlarını ve bu
organların yetki ve iĢleyiĢini düzenleyen bir hukuki belge anlamında Anayasa terimi,
18. yüzyılda önce Amerika BirleĢik Devletleri‟nde ortaya çıkmıĢtır.26 Modern çağın
bir ürünü olarak ortaya çıkan anayasa kavramı, devlet iktidarının kurallarla
sınırlanması ile siyasi iktidarın keyfiliğinin önlenebileceği düĢüncesinden doğmuĢtur.
Avrupa‟da mutlakiyetçiliğin gerilemesi ile birlikte devlet gücünün denetlenebilmesi
yolunda arayıĢlar sürerken, ilk kez Amerikalılar 1787 Anayasasının hazırlık
döneminde bu teknikleri anayasa olarak adlandırmıĢlardır. Devletin temel
organlarını, bu organların yetki ve görevlerini düzenleyen bir takım kuralları açıkça
tespit edip bir araya getirerek belli bir düzen içerisinde yazılı bir temel yasa olarak
ilk kez ortaya konan 1787 tarihli ABD Anayasasını, 1789 Fransız Büyük
Devrimi‟nin ürünü olan 1791 Fransız Anayasası izlemiĢtir. Fransızlar, önceleri
anayasa kavramını kralın iktidarını sınırlayan bir belge daha sonra da siyasi özgürlük
anlamında kullanmıĢlardır. 1920‟lerden sonra tüm dünyada yayılmaya baĢlayan
anayasa kavramı, devlet iktidarını sınırlayan, kiĢisel özgürlükleri güvence altına alan
hukuki bir çerçevenin yanı sıra devletin örgüt yapısını da gösteren bir belge olarak
anlaĢılmaya baĢlanmıĢtır.27
19. yüzyılda, Avrupa‟daki anayasacılık hareketleri hızlanmıĢ, Fransız
Devriminden etkilenen 1789 tarihli Hollanda Anayasasını, 1812 Ġspanyol Anayasası,
1815 ve 1848 Ġsviçre Anayasaları, 1830 Belçika Anayasası, 1849 Danimarka
Anayasası, 1850 Prusya Anayasası ve 1867 Kuzey Almanya Birliği Anayasası
izlemiĢtir. Amerika kıtasında ise, Meksika Anayasası 1857‟de, Arjantin Anayasası
1860‟da, Brezilya Anayasası 1891‟de kabul edilmiĢtir.28
Son olarak sosyal haklara ilk olarak yer veren 1917 Meksika ve 1919 Bonn
Anayasalarından da söz etmemek mümkün değildir.
26
Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Ġstanbul, 1986, s.134-135, Bknz. Ġsmet Giritli-Jale SarmaĢık, Anayasa
Hukuku, Der Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.2.
...
27
Erdoğan, a.g.e., s.13.
28
Giritli-SarmaĢık, a.g.e., s.2.
16
2.
Ġnsan Haklarının Anayasal Düzeye GeliĢi
Ġnsan haklarının geliĢmesinde ve korunmasında “Anayasacılık” hareketlerinin
de önemli bir yeri vardır. Keyfi iktidarı sınırlayacak ve bu yolla “sınırlı devlet”
idealini gerçekleĢtirecek bir kurumsal düzenleme ile buna tekabül eden temel hukuk
ve temel ilkeler bütünü olarak tanımlayabileceğimiz Anayasacılık29, 17. ve 18.
yüzyıllarda özellikle “sosyal sözleĢme” fikirlerinin etkisi altında ortaya çıkmıĢ olup,
Anayasacılığın vatandaĢların temel haklarını koruma anlamında “siyasi özgürlük”
amacını gerçekleĢtirmek için kuvvetler ayrılığı, hukuk devleti, yargı denetimi ve
temel hakları güvence altına alma amacına matuf belgeler gibi araçlar
öngörülmüĢtür. 30
Ġnsan haklarının anayasal düzeyde güvence altına alınmasının ilk örneği 12
Haziran 1776 tarihli Virginia Anayasasının baĢındaki “Bill of Rights”dır.
Philedelphia Kongresi‟nde, bütün kolonilerin birer anayasa hazırlayarak devletler
Ģeklinde önerilmesi yolundaki kararına uyan ilk koloni olan Virginia‟nın hazırladığı
anayasanın baĢına haklar bildirgesini eklemesinden sonra diğer koloniler de
Virginia‟yı takip etmiĢlerdir. Nihayet, 4 Temmuz 1776 tarihli Bağımsızlık Bildirisi
ile 13 Amerikan kolonisinin katılımıyla hazırlanan bir Haklar Beyannamesi ilan
ediliyordu. 31
Amerika‟daki anayasacılık hareketini Fransız Devrimi‟nin akabinde Fransa
izledi. 1789 tarihli Fransız Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirisi‟nin, insan haklarının
tarihinde Amerikan Bildirilerinden daha önemli bir rol oynadığı, adeta bir dönüm
noktası teĢkil ettiği söylenebilir. Kapani, bu durumu o dönemde Fransızcanın
Ġngilizceden daha yaygın kullanılan bir dil olması ve Bildiri‟de kullanılan dilin
Amerikan Bildirilerine nispetle daha berrak ve çekici ve kullanılan formüllerin daha
evrensel olması ile izah etmektedir.
32
1789 tarihli bildiri Fransa‟da tek örnek olarak
kalmamıĢ, onu birkaç yıl ara ile ilan edilen diğer bildiriler izlemiĢtir.
Amerika ve Fransa örneklerini, Hollanda (1798), Ġsveç (1809), Ġspanya
(1812), Norveç (1814), Belçika (1831), Sardinya (1848), Danimarka (1849) ve
29
Sartori”den aktaran Mustafa Erdoğan, Anayasacılık, Silahlı Kuvvetler, Parlamentarizm, Siyasal Kitabevi,
Ankara, 1993 , s.2
30
Erdoğan, a.g.e., s.2-4
31
Kapani, Kamu.. , s.43-4
32
Kapani, a.g.e., s.46
17
Prusya (1850) takip etmiĢtir.33 Bu anayasaların hazırlanmasında Fransız Ġnsan ve
VatandaĢ Hakları Bildirisi örnek alınan klasik bir metin konumunda olmuĢtur. 34
Anayasaların insan haklarının korunması noktasında gördüğü iĢlev önemlidir.
Çünkü anayasalar devletin temel yapısını, örgütlenmesini, iĢleyiĢini belirleyen
kuralları koymak ve o ülkede yaĢayan bireylerin temel haklarını ve özgürlüklerini
güvence altına almak için düzenlenmektedir. Devletin örgütleniĢi ve iĢleyiĢi ile ilgili
kuralların anayasalara konulması uygulayıcılar için hukuksal bir çerçeve çizilmesini,
böylece temel hak ve özgürlüklerin keyfi uygulamalara karĢı korunmasını sağlama
amacını taĢımaktır. Dolayısıyla anayasa yapmanın amacı siyasi iktidarı hukuk
çerçevesine almak, yönetenleri hukukla bağlamak demektir. Anayasaların, temel hak
ve özgürlüklerin korunması yolunda ki bu iĢlevi oldukça önemlidir kuĢkusuz. Ancak
Ģu var ki kuralların uygulamaya geçiĢ aĢamasında yaĢanan güçlükler bazen çok
önemli problemlere neden olmaktadır. Önemli olan bu durumların anayasalara olan
güveni sarsmamasıdır.
II.
ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ĠLKELERĠ ĠLE
ĠNSAN HAKLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ
A. Ġnsan Hakları Kavramı
Ġnsan hakları kavramı, “efradını cami, ağyarını mani” bir tanımı yapılması
çok zor olan bir kavramdır. Bu zorluk, kavramı oluĢturan unsurlar olan “insan” ve
“hak” kavramlarının soyut olması ve üzerlerinde ittifak edilememesinden ileri
gelmektedir. Kavramın esas unsurları olan “insan” ve “hak” kavramlarının yanısıra,
bu kavramlara yakın anlamlı ve kimi zaman bu kavramların yerine kullanılıyor olan
birey, hürriyet, özgürlük gibi kavramların da anlamlarının soyut ve üzerinde ittifak
edilememiĢ olması, tanımlamanın zorluğunu arttırmaktadır. Montesquieu‟nün
“Hiçbir kelime yoktur ki, hürriyet kelimesi kadar kendisine değiĢik anlamlar verilmiĢ
olsun ve düĢüncelere değiĢik Ģekillerde yansımıĢ olsun”35 yargısını insan hakları
kavramına uyarlamak yanlıĢ bir anlam doğmasına sebebiyet vermeyecektir.
Ġnsan haklarının bilinen en yaygın tanımı “insanın insan olmaktan
kaynaklanan ırk, dil, din, mezhep, cinsiyet, ekonomik ve sosyal durum, statü gibi bir
33
David Weissbrodt, “Human Rights: ..”, s.6
Kapani, Kamu Hürriyetleri, s.47.
35
Münci Kapani, Kamu Hürriyetleri, 7. Baskı, Yetkin Yayınları., Ankara, 1993, s.3....
34
18
ayrım gözetilmeksizin bütün insanların insanlık onuru gereği sahip olmaları gereken
hakların tümüdür. Bu haklar insan onurunu korumayı, maddi ve manevi geliĢmesini
sağlamayı amaçlayan haklardır. Bu hakların ne olduğu sorusunun yanıtı da aynı
kısalıktadır. “Her insan bunları yüreğinde hissettiği için bilir.” Bu yaklaĢım biçimi
“Doğal hukuk düĢüncesi” kaynaklıdır. Kim tarafından ve ne zaman konulduğu
bilinmeyen yani doğal olan tanım gereği duyulmayan bu haklar insanlık kadar eski
sayılır.36 Ġnsanın onurunu güvenceye alan bütün kurallar insan hakları kapsamına
girmektedir.
Ġnsan hakları konusundaki temel metinlerde genel olarak insan hakları
kavramına, her insanın doğuĢtan sahip olduğu haklar olduğu vurgusu yapılmaktadır.
Bir baĢka tanımda ise Ġnsan hakları „‟insan değerini korumayı ve insanın
maddi ve manevi varlığının geliĢmesini amaçlayan üstün kurallar bütünü‟‟ Ģeklinde
ifade edilmektedir. Ġnsan hakları kuralları günümüzde yazılı kurallar biçiminde olup,
iç hukukta anayasalarla, uluslararası hukukta ise antlaĢmalarla düzenlenmektedir.
Ġnsan hakları kavramı, günümüzdeki anlamına uzun bir tarihi süreç sonunda
ulaĢmıĢtır. Kavramın bu tarihi süreç içindeki geliĢimi, aynı zamanda anlam ve
içeriğinin de zamanla zenginleĢtiğini gösterir. Buna göre baĢlangıçta kavram, insan
haklarında bireysel olanları ön plana çıkarıyordu. Kanuni eĢitlik, kiĢi güvenliği,
bireysel özgürlük, düĢünce ve inanç özgürlüğü, siyasi haklar ve mülkiyet hakkı,
kavramın baĢlangıçtaki sınırlar içerisinde değerlendirilmiĢti. (Birinci kuĢak haklar)
Ġnsan hakları kavramında ikinci önemli geliĢme, ekonomik ve sosyal ve
kültürel hakları içine almasıyla geliĢti. (Ġkinci kuĢak haklar) ÇalıĢma, adil ücret,
sosyal güvenlik, sendika ve grev, sağlık ve eğitim hakları bu geliĢmenin ürünüdür.
Ġnsan hakları kavramının üçüncü aĢamasında ise ortak ve evrensel haklar yer
alır. DayanıĢma hakları da denilen bu haklar milletin siyasi, ekonomik sosyal ve
kültürel geleceklerini belirleyebilme hakkını, doğal kaynaklardan yararlanabilme
hakkını, çevre hakkını ve barıĢ içerisinde yaĢama hakkını kapsar. (Üçüncü kuĢak
haklar)
36
Tekin Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, Mart, 1993, s.1.
19
Ġnsan hakları kavramı doğal hukuk görüĢünden kaynaklanarak 10 Aralık 1948
tarihli Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde ve 4 Kasım 1950 tarihli Avrupa Ġnsan
Hakları SözleĢmesinde somutlaĢtırılmıĢtır.37
Ġnsan hakları kavramının tanımlanmasında, bu kavramı oluĢturan iki unsur
olarak “insan” ve “hak” kavramlarının incelenmesi gerekmektedir.
1.
Ġnsan
Ġnsan hakları kavramının ilk unsuru olan “insan”, kavramın öznesini ifade
etmektedir. Sözcüğün en jenerik anlamıyla insan, insani varlık demektir. Ancak,
insani varlığı, insanı sadece fizyolojisine indirgeyen antropolojik anlayıĢ ile
değerlendirip, beĢer manasında insan ile sınırlandırmamak gerekir. Haklara sahip
olan insan, beden sahibi olduğu gibi, aynı zamanda ruh sahibidir.
38
Ġkinci olarak,
insanı sadece soyut bir varlık olarak değerlendirme hatasına da düĢmemek gerekir.
Onu, toplum içinde, sosyopolitik ve ekonomik iliĢkiler ve bağlar içinde yaĢayan bir
varlık olarak düĢünmek gerekir. 39
Ġnsan hakları düĢüncesi, bu haklara istisnasız tüm insanların sahip olduğu
iddiasını gütmektedir. Ġnsan haklarını kazanmak için, insan olmanın dıĢında bir ölçüt
bulunmamaktadır. Ġnsanların dinleri, dilleri, cinsiyetleri, renkleri ve benzeri ayırt
edici özellikleri insan haklarının kazanılmasında ya da kaybedilmesinde birer ölçüt
olarak değerlendirilemez. Bu açıklamalardan sonra, insan hakları düĢüncesinin
“insan-merkezci” (antropo-centric) bir düĢünce olduğunu söylemek mümkündür.
Yani, insan hakları düĢüncesi, insan olarak varoluĢun özünde objektif olarak “iyi”
olduğu varsayımından hareket etmektedir.40
Ġnsan haklarının öznesinin kim ya da kimler olduğu sorusu literatürde
oldukça tartıĢma konusu olmuĢ bir sorudur. Bu soruya verilen cevap aynı zamanda,
bireyin iĢlev sağlamak amacıyla toplumsal olandan mı, yoksa toplumun bireylerin
dıĢında ve üstünde bir anlam ifade etmemekle birlikte bireyden mi türediği sorularına
verilecek cevap ile yakından alakalıdır. Liberal düĢünürler, insan haklarına sadece
bireylerin sahip olduklarını, bireylerce oluĢturulan ancak onların dıĢında ve üstünde
bir değere sahip herhangi bir yapıntının olamayacağını, var olan toplum, aile gibi
37
Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, 9 Eylül Üniversitesi Yayını, Ġzmir, 1999, s.357.
Jacques Mourgeon, Ġnsan Hakları, ĠletiĢim Yayınları., Ġstanbul, 1990, s.6-7
39
Bahri Savcı, YaĢam Hakkı ve Boyutları, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1980, s.3-5
40
Erdoğan, , a.g.e., s.131.
38
20
kurumların insan haklarına sahip olamayacağı düĢüncesini savunmaktadırlar. Buna
karĢılık, toplumcu ya da toplumculukla bireyciliği dengelemeye çalıĢan bazı yazarlar,
cinsiyete, kültüre vs. dayanan azınlıklara, meslek gruplarının ve benzeri birey
topluluklarının insan haklarına sahip olduğu görüĢünü savunmaktadırlar.
Hukuk, insan haklarının sahiplerini “kiĢi” olarak adlandırır. Hukuk dilinde
kiĢi, kısaca “hak sahibi” olarak tanımlanabilir. Hukuk karĢısında insan, sadece var
olması dolayısıyla bir kiĢidir, yani kiĢi olmak için bilinç veya irade sahibi olma
Ģartları aranmaz.
41
Yalnız, kiĢi teriminin, tüzel kiĢilikleri de kapsaması bir sorun
olarak ortaya çıkmaktadır. Tüzel kiĢiler de insan haklarına sahip olacak mıdır?
Burada, hukuki haklarla insan hakları kavramının aralarındaki farkı net bir Ģekilde
değerlendirmek gerekmektedir. Tüzel kiĢiliklerin insan haklarına sahip olması
kavramın anlamının geniĢletilmesi ve içeriğinin boĢaltılması anlamına gelecektir.
Tüzel kiĢilikler hukuki haklara zaten sahiptirler, ancak onların insan haklarına sahip
olduklarını iddia etmek, bu kavramı geliĢigüzel kullanıp “tüketmenin” zeminin
hazırlayacaktır.
Hukuksal rejimler, hakların kiĢi yaĢamı ile olan iliĢkisi konusunda farklı
görüĢler taĢımaktadırlar. ÖlmüĢ ya da henüz doğmamıĢ “insan”lar haklardan
yararlanmaya yetkili midirler? ÖlmüĢ insanların hakları konusunda, kabir ve kabrin
korunması ile ilgili kanunlar ve bedenin “post mortem” (ölüm sonrası) durumuna
karar verme hakkı bu soruya olumlu bir cevap vermektedir. Ancak, doğmamıĢ
bireyle ilgili olarak aynı olumlu cevabı vermek mümkün değildir. Embriyon halinden
itibaren bir bilincin varlığını doğrulayan çağdaĢ tıbbi araĢtırmalara rağmen hukuki
yanıt olumsuzdur. Gebeliğin gönüllü olarak sona erdirilmesine izin veren ya da
hamile bir kadının öldürülmesi durumunda çocuk katlinin söz konusu olduğunu ifade
etmeyen
yasalar,
vermemektedirler.
doğmamıĢın
hakları
konusunda
olumlu
iĢaretler
42
Sonuç olarak, insan haklarına kimin sahip olduğu sorusu, literatürde oldukça
tartıĢılmıĢ ve cevabı üzerinde ittifak edilememiĢ bir sorudur. Bu soruya verilen
cevap, cevap verenin bireye ve topluma bakıĢı ile yakın bir etkileĢim içindedir. Ġnsan
hakları klasik anlamı ile birey olarak insanlara tanınan haklar olarak ortaya çıkmıĢtır.
41
42
Yasemin Özdek, Çevre Hakkı, TODAĠE Yayınları, Ankara, 1993, s.14.
Mourgeon, Ġnsan.. , a.g.e., s.7-8.
...
21
Daha sonraki geliĢmeler ile insan haklarına kimi yazarlar tarafından daha geniĢ bir
anlam yüklenmiĢ, toplu halde kullanılan, topluluğa ait olduğu iddia edilen hakların
olduğu ileri sürülmüĢtür. Bu tartıĢma, Donnelly‟nin bir tespiti ele sonuçlandırılabilir.
Donnelly‟ye göre, toplu haklar, bir toplumun üyeleri olarak hareket eden bireylerin
hakları olarak anlaĢılabilir. Bu durumda, bu haklar ile gerçekleĢtirilmek istenen
Ģeylerin, zaten koruma altında olan bireysel hakların iĢletilmesi ile gerçekleĢebileceği
görülecektir. Dolayısıyla, toplu haklardan ve insan haklarına toplumun sahip
olabileceği anlayıĢından bahsetmeye gerek kalmayacaktır.43
2.
Hak
Günlük hayatımızda kullandığımız anlamıyla hak kelimesinin iki temel ahlâki
ve siyasi anlamı vardır: Doğruluk ve Yetki. Hak kavramını ilk anlamıyla
kullandığımızda bir Ģeyin doğru olduğundan ya da doğru bir eylemden sözedilir.
Ġkinci anlamında ise, bir kimsenin bir hakka sahip ve onu kullanmaya yetkili
olduğunu ifade ederiz.44 Ġnsan hakları kavramının ikinci unsuru olarak “hak” en
basit Ģekliyle “hukuk düzeninin kiĢilere tanıdığı ve koruduğu yetki” olarak
tanımlanabilir.
Hak, hak sahibi ile ödevli arasında, hak objesine dayanan bir iliĢkiyi yansıtır.
Buna göre, “(A)‟nın (B ile ilgili olarak) (X)‟e hakkı vardır önermesi bir hak sahibini
(A), bir hak objesini (X) ve bir ödevliyi (B) iĢaret eder. Bu önerme ayrıca, bu
unsurların nasıl bir iliĢki içinde olduklarını da gösterir. “(A) (B ile ilgili olarak) (X)‟e
yetkilidir; (B) (A)‟ya karĢı (X‟le ilgili olarak) mukabil bir yükümlülük altındadır;
nihayet (A), bu yükümlülüklerin yerine getirilmesi konusunda (B)‟den taleplerde
bulunabilmelidir.” Görüldüğü gibi, ifadeler hak sahibinden hakkın konusuna, talepler
de hak sahibinden hakkın yükümlülerine doğru yönelmektedir. “Böylece haklar, haksahibinin merkezinde yer aldığı kurallara-dayalı bir iliĢkiler (etkileĢimler) alanı
yaratmaktadır”45
Hak kavramı, yetki kavramı ile yakından iliĢkilidir. Hak kavramı hak
sahibine, kullanılması halinde borçlu açısından “hukuki ödev” ya da “hukuki
yükümlülük” doğuracak olan bir yetki vermiĢtir. Hak kavramının özünde “yetki”
43
Jack Donnelly, Teoride ve Uygulamada Evrensel Ġnsan Hakları, (Çeviren: Mustafa Erdoğan- Levent
Korkut), Yetkin Yayınları., Ankara, 1996, s.157.
44
Donnelly, a.g.e., s.19
45
Donnelly, a.g.e.,s.20
22
unsurunun var olduğuna ilk dikkat çeken düĢünürler Grotius ile Pufendorf‟tur. Bu
düĢünürler, hak kavramını ahlâki nitelikli bir yetki olarak tanımlamıĢlardır.46 Hukuki
olarak, hakkın diğer bir özelliği, hak sahibinin kullanması açısından bir zorunluluğu
değil bir izni ifade etmesidir. Hukuk düzeni hak sahibini, hakkın faydasından
yararlanma, hakkını ileri sürme konusunda bir iktidar ile donatmıĢtır. Hak sahibi bu
iktidarı kullanıp kullanmamakta özgürdür. Ancak bu durum, kiĢiye hakkının talep
etme yetkisini vermeyen bir hakkın var olabileceği anlamına gelmemektedir. 47
Öte yandan, hak kavramı borç kavramı ile de iliĢkilidir. Hak iliĢkisinin karĢı
karĢıya getirdiği hak sahibi ile ödevli arasındaki iliĢki, aynı zamanda hak sahibinin
istemeye yetkili olduğu hakka karĢı ödevlinin bir borç ödeme yükümü olarak
karĢımıza çıkar. Borç, hak sahibinin ödevliye yüklediği yükümlülük olarak
tanımlanabilir.
48
Bu yükümlülüğün niteliği, hakkın niteliğine göre, kaçınma ya da
sağlama Ģeklinde tezahür edebilir. Raphael‟in kavramlaĢtırılmasıyla ifade edecek
olursak, kullanımı baĢka bir kimseye bir Ģey yapması, bir Ģeyi yerine getirmesi
Ģeklinde bir yükümlülük meydana getirmeyen yapma hakları söz konusu olduğunda,
diğer insanlara düĢen görev kaçınmadır. Yani, hak sahibinin hakkını kullanmasına
engel olacak davranıĢlarda bulunmamak Ģeklinde bir yükümlülük söz konusudur.
Hak sahibinin kullanması, baĢkalarının hak sahibine bir Ģey sağlamasına bağlı olan
alma veya bekleme hakları söz konusu olduğunda ise, ödevlinin hak sahibine karĢı
pozitif bir edimde bulunması gerekir.49
Bütün bu açıklamalara dayanarak hak kavramının unsurlarını Ģöyle
sıralanması mümkündür. 50
a) Yetki
Hak, esas olarak bir Ģeyi yapabilme yetkisi anlamını taĢır. Hakkın özü bir Ģeyi
yapabilme yetkisidir; o Ģeyi yapıp yapmamak konusunda hak sahibi serbesttir kiĢi
hakkını kullanmaya zorlanamaz. Ancak, yetkiyi kullanmak hak sahibi açısından bir
zorunluluğu değil izin niteliğini ifade eder. KiĢi hakkını kullanıp kullanmamakta
özgürdür, hakkını kullanmaya zorlanamaz. Ġrade kuramına göre hak, hukuk düzeni
46
Adnan Güriz, Hukuk Felsefesi, AÜHF Yayınları, Ankara, 1985, s.130
..
47
Erdoğan, “insan Hakları Öğretisine Giriş”, HÜ ĠĠBF Dergisi, C.11, 1993, s.23.
Güriz, a.g.e., s.130
49
Erdoğan, “İnsan Hakları..”, s.24-25
50
Erdoğan, a.g.m., s.25.
48
23
tarafından bir kiĢi lehine verilen irade kudret veya hâkimiyettir. KiĢi hukuk
düzenince belirlenen sınırlar içinde hareket ettiği sürece, onun iradesi devletçe
korunur ve böylece korunmuĢ olan irade, hak niteliği kazanmıĢ olur. 51
b) Talep
Her hak sahibine negatif ya da pozitif bir talepte bulunma yetkisini
vermektedir. BaĢka bir söyleyiĢle, bir hak borçlusuna ya sadece bir kaçınma
yükümlülüğü yükler, ya da hak sahibine kaçınmanın yanında bir edimde bulunmayı
talep etme imkânı sağlar. Hohfeld‟in kavramlarıyla, özgürlük hakkı negatif
taleplerin, talep hakkı ise hem negatif hem de pozitif taleplerin dayanağı olabilir.
Hukuki haklar hem negatif hem pozitif taleplere dayanak oluĢturur. Genellikle
özgürlük hakkı ve özgürlükten türeyen haklar negatif taleplerin kaynağıdır.52
c) Tanınma ve Saygı Gösterilme
Her hak iddiası, hakkın konusundan yararlanma yetkisinin tanınmasını ve
saygı gösterilmesini iddia etmek anlamına gelir. Hukuki haklara söz konusu
olduğunda, hak iddiası müeyyideler ile takviye edilir. Ahlâki hakların müeyyidesi ise
sadece vicdanda kınama olduğundan, hakkı ihlal edilen kiĢinin sadece ahlâki iddialar
ileri sürmesi mümkündür.
Bir hak iddiası, hakkın konusundan yararlanma yetkisinin genel olarak veya
bir iliĢkiye bağlı (özel) olarak tanınmasını istemek, ona saygı gösterilmesini meĢru
olarak beklemek demektir. Sırf ahlaki haklarda bu unsur sadece talebin ahlaken
meĢru olduğuna iliĢkin inanç Ģeklinde ortaya çıkarken, hukuki haklarda bu “zorla
yerine getirmeyi” gerektirir.53 Kaynağı ne olursa olsun, ister hukuk kuralları ister
ahlaki zorunluluk, isterse bir sözleĢme olsun, hak deyimi kullanıldığı zaman bir
tutum ya da davranıĢın doğruluğuna ve bu davranıĢa baĢkaları tarafından saygı
gösterilmesi zorunluluğuna iĢaret eder.54
Haklarla yükümlülükler veya ödevler arasında sıkı bir iliĢki vardır. Yani her
hak bir ödeve karĢılık gelir ve bir yerde hak sahibi varsa onun karĢısında ödevli de
vardır. Ancak burada karıĢtırılmaması gereken bir nokta, Ģudur: Ġnsan haklarının
51
Bilge, a.g.e., s.185.
...
52
Muhammet Ecevit Carti, , “1980'den Sonra Türkiye'de Ġnsan Haklarını Koruma Amaçlı Resmi Ve Sivil
GiriĢimler” YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, 1996, s.17.
53
Erdoğan, a.g.e., s.117.
54
Giritli, Ġsmet-Güngör, Hasan Atilla, Günümüzde İnsan Hakları, Der Yayınları, Ġstanbul, 2002, s.8.
24
aynı zamanda ödevleri de içerdiği Ģeklindeki anlayıĢın aksine insanların birtakım
yasal ödevlerinin bulunmasının sonucu meĢru olarak yürürlüğe konulmuĢ hukuka
itaat etmeleri gelir. Ama bu ödevlerin insan haklarıyla bir iliĢkisi yoktur. Ġnsan
hakları devlete yönelik iddialar olarak, bireylere ödev yüklemezler, eğer böyle
olsaydı, insan haklarına sahip olmanın hiçbir anlamı kalmazdı. Ġnsan hakları devlete
yönelik tek taraflı hak talepleridir.55
Hakların önemli bir kısmının maddi içeriği bir Ģeyden yararlanmadır.
Menfaat kuramına göre insanoğlu bir amaca ulaĢmak için iradesini kullanır ve
harekete geçer. Bu amaç ise çıkardan yani menfaattir. Buna göre hak, hukuk
düzenince korunan menfaattir. Hangi menfaatlerin korunmaya değer olduğuna pozitif
hukuk ortaya koyar.
Sonuç olarak, irade kuramı ile menfaat kuramının uzlaĢtığı bir tarifle “Hak;
insana sahibi bulunduğu menfaati (yararı) korunmak üzere tanınmıĢ olan irade
kudretidir.” Bu tarife göre, hakkın iki temel unsuru yararlanma ve iradedir.56
B. Ġnsan Hakları ile Ġlgili Kavram ve Ġlkeler
Ġnsan hakları kavramının yerli yerince anlaĢılması, benzer kavramlardan ayırt
edilmesi ve kavram kargaĢasına sebep olunmaması için “hak”, “özgürlük”, hak ve
özgürlüklerin öznesi olan “insan”, “eĢitlik”, “kiĢi hak ve özgürlüğü”, “temel hak ve
özgürlükler”, “kamu özgürlükleri” “medeni haklar” ve “yurttaĢlık hakları” gibi
konuyla ilgili birtakım kavramlara açıklık getirmekte fayda vardır. Ancak Ģurası
bilinmelidir ki, burada kavramlara derinlemesine girmek yerine insan hakları
kavramının daha iyi anlaĢılabilmesi amacıyla sınırlı olarak değinilecektir.
1.
Hak ve Özgürlük Kavramları
Ġnsan haklarıyla ilgili kavramları açıklarken öncelikle “Hak” ve “Özgürlük”57
kavramlarına değinmekte ve aralarındaki farkı ortaya koymakta fayda vardır.
Hak, hukuk düzenince tanınmıĢ sınırı, konusu, kullanma Ģekli ve koĢulları
gösterilmiĢ yararlanılması toplumca sağlanmıĢ özgürlüktür.
55
Erdoğan, a.g.e., s.118.
Bilge, a.g.e., s.185
57
Hak ve Özgürlük kavramları, 1982 Anayasamızda da yer aldığı gibi “Temel hak ve hürriyetler” Ģeklinde
de kullanılabilmektedir
56
25
Hak kavramı öğretide değiĢik biçimlerde tanımlanmaktadır. Hak sözcüğü bir
görüĢe göre doğruluk, tanrı ve hukukun kiĢilere tanıdığı yetki gibi farklı anlamlarda
kullanılmaktadır. Diğer bir görüĢ ise hak kavramını hukuksal iliĢkinin ilk öğesi
olarak kabul etmektedir. Bu düĢünceye göre Hak, hukuksal iliĢkinin birinci öğesini
oluĢturmaktadır.58
Hak, ayrıca hukuk düzenince tanınan, korunan irade ve menfaatler anlamına
gelmektedir. Hak hukuken korunan ve sahibine korunma nedeniyle faydalanma
yetkisi tanıyan bir çıkardır. BaĢkalarına karĢı korunan ve sahibine faydalanma hakkı
ve yetkisi sağlayan Hak, hukukun kiĢiye tanıdığı üstün bir irade ve menfaat
birliğinden ibarettir. Hak denilen yararlanma üstünlüğü ancak hukukun geçerli
olduğu, müsaade ettiği alanlarda söz konusudur. Hukukun ilgi duymadığı alanlarda
haktan söz edilemez. 59
Özgürlük bir haktır fakat bütün haklar özgürlük değildir. Özgürlük herkese
tanınmıĢ bir inan hakkıdır. Hukukça yasaklanmamıĢ, yasal ve serbesttir. Özgür
olmak, aynı zamanda baĢkasına karĢı öne sürülebilen haklara sahip olmaktır. Bir
baĢka ifadeyle “hak” biçimi sağlar ve özgürlük fiili olarak hakla ifadesini bulur.60
Özgürlük, sahip olunan hakkın gerçekleĢme biçimidir. Hakkı teori olarak kabul
edersek, özgürlük iĢin pratiğidir. Özgürlük kavramı hukuk öncesi düzenlenmemiĢ
serbestlikleri ifade eder. Hak kavramı ise hukuk düzeni tarafından tanınan ve
korunan irade ve menfaatler anlamına gelmektedir.
Özgürlük hakka göre daha soyut ve belirsizdir. Özgürlükler payda ise haklar
paydır. Hukuk düzeninin yasaklamadığı davranıĢ biçimleri dolaylı olarak haklardır.
Matematiksel ifade ile hak ve özgürlük arasında bir orantı kuran formülün sonucu
hiçbir zaman birden büyük olamayacaktır.61 Çünkü haklar sonuç olarak insanlığın
sahip olduğu mevcut özgürlüklerden kaynaklanmak zorundadır.
Özgürlükler temel haklara göre güvence bakımından daha zayıftır. Yasa
koyucu her an yapabileceği bir düzenleme, getirebileceği kayıtlar ile bu özgürlük
alanını daraltabilir, tümden kaldırabilir.62 Haklar devletçe tanınabilir, sınırlanabilir,
58
Necip Bilge, Hukuk BaĢlangıcı Hukukun Temel Ġlkeleri, Turhan Kitabevi, 4.Baskı, Ankara, 1983, s.185.
Ali ġafak, Hukuk BaĢlangıcı, Alkım Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 1994, s. 95.
60
Ö.Ġbrahim Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, Afa Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.12.
59
61
Matematik formülüyle düĢünecek olursak H A K L A R / ÖZGÜRLÜK = 1 ise özgürlüğün sınırsız
olduğu Ġdeal ve doğal düzeni Yani bütün özgürlüklerin hak olarak tanındığı bir ortamı ifade eder..
62
Akıllıoğlu,a.g.e., s.4.
26
kaldırılabilir. Temel hakların içindeki özgürlükler ise binlerce yıllık demokrasi
mücadelesi sonucu ortaya çıktığı için ortadan kaldırılamaz devredilemez. Öyle ise,
özgürlük, öyle bir haktır ki onu belki sınırlamak mümkündür ancak yok etmek
imkânsızdır. 63
Anayasa hukukunu çatıĢmacı bir sistem olarak algılayan yaklaĢıma göre
birey-devlet iliĢkileri iktidar-özgürlük kavramları ile açıklanabilir. Ġktidar sınırlayıcı,
özgürlükler ise sınır tanımayan bir güçtür. Anayasal düzen bu iki çeliĢen değer
kavramının
dengesine
dayanmaktadır.64
Dolayısıyla
birey-devlet
iliĢkisini
düzenleyen hak ve özgürlükler anayasal çerçevede ele alınmaktadır.
Özgürlük (Hürriyet), kiĢinin her türlü dıĢ etkenden bağımsız kendi
düĢüncesine dayanarak bir Ģeyi yapma veya yapmama serbestliğidir. Onurlu bir insan
varlığının
önkoĢulları
genellikle
özgürlüklerle
tanımlanmaktadır.
(Seyahat
özgürlüğü, iĢkenceye maruz kalmama; keyfi gözaltına alınmama vb.)
Özgürlük reddedilerek insan tanımlanamaz.65 Ġnsanlık tarihi aynı zamanda bir
tür özgürlük mücadelesinin de tarihidir. Ġnsanoğlu haklarını kazanırken bu haklarını
korumak için de özgürlüklere de sahip oluyor. Mülkiyet hakkı en temel hak sayıldığı
gibi kiĢinin mülkiyeti üzerinde her türlü tasarruf etme özgürlüğü de kazanılmıĢ
oluyor.
Özgürlük kavramı, toplumda bir baĢkasına zarar vermeden her Ģeyi
yapabilme imkânıdır. Burada ölçü bir baĢkasını dikkate almaktır. Filozof Herbert
Spencer‟in ünlü benzetmesiyle kiĢinin özgürlüğü, baĢkasının özgürlüğünün baĢladığı
yerde biter. Bu değer 1789 Fransız Ġnsan Ve YurttaĢ Hakları Bildirgesinde
“Özgürlük, baĢkasına zarar vermeyen ve her Ģeyi yapabilmekten ibaret olup her
Ģahsın doğal haklarını kullanması diğer toplum üyesinin haklardan istifadelerini
sağlayan
sınırlarla
sınırlandırılmıĢtır.
belirlenebilir.” ifadesini bulmuĢtur.
Bu
sınırlar
yalnız
yasa
tarafından
66
Kısaca özgürlük felsefi açıdan insan haklarını da belirleyen bir temel
kavramdır. Bir bakıma özgürlük insanın özüdür dolayısıyla devletçe konulan
63
Mumcu, a.g.e., s.22.
Akıllıoğlu,a.g.e.,s.6.
65
Sami Selçuk, 2001-2002 Adli Yılı açıĢ konuĢması.
66
Hüseyin Nail Kubalı, Anayasa Hukuku Dersleri, Ġstanbul, 1971, s.217, Bknz. Ġsmail Doğan, Modern
Toplumda VatandaĢlık, Demokrasi ve Ġnsan Hakları, Pegem Yayınları, 1. Baskı, Ankara, Ağustos
2001,s.239.
64
27
kuralların hukuka uygunluk koĢulu ya da “hukuk düzenlerinin meĢruluk ölçütü”
özgürlüktür.67 Hak ve özgürlük kavramlarını birbirinden kesin çizgilerle ayırmak çok
zordur.
Günlük
konuĢma
dilinde
“hak
ve
özgürlük”
ifadeleri
çok
sık
kullanılmaktadır. 1961 ve yürürlükteki 1982 Anayasaları “temel haklar-temel
özgürlükler” kavramlarını neredeyse eĢanlamlı gibi kullanmıĢtır.68
Ġngilizce ifadesiyle hak ve özgürlük kavramlarının farkını bir örnekle
açıklamakta fayda var. Örneğin çalıĢma hakkı veya özgürlüğü kavramlarının
Türkçe‟de aynı anlamda kullanıldığı izlenimi oluĢmuĢtur. Hâlbuki “rights to work”
(çalıĢmaya hakkı olmak) çalıĢma özgürlüğünü, “rights of work” ise çalıĢma hakkını
ifade etmektedir.
Ġnsan hakları ile özgürlük iliĢkisini açıklayan
“özgürlük hakları”, Türk
Anayasa tarihinde yer almıĢ bir kavramdır. 1876 tarihli Kanun-u Esasî‟nin 9.
maddesinde Osmanlıların tümünün, baĢkalarının özgürlüklerine müdahale etmemek
koĢuluyla, kiĢisel özgürlük hakkına sahip olduklarını belirtiliyordu. (Kanun-u Esasi
9. Madde: “Osmanlıların kâffesi hürriyet-i Ģahsiyelerine malik ve aherin hukuk-ı
hürriyetine tecavüz etmemekle mükelleftir.”) 69
1948 BM Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde özgürlükler ile haklar eĢ
anlamda kullanılmıĢtır. “Ġnsanlık topluluğunun bütün bireyleriyle kuruluĢlarının bu
Bildirgeyi her zaman göz önünde tutarak eğitim ve öğretim yoluyla bu hak ve
özgürlüklere saygıyı geliĢtirmeye, giderek artan ulusal ve uluslararası önlemlerle
gerek üye devletlerin halkları ve gerekse bu devletlerin yönetimi altındaki ülkeler
halkları arasında bu hakların dünyaca etkin olarak tanınmasını ve uygulanmasını
sağlamaya çaba göstermeleri amacıyla tüm halklar ve uluslar için ortak ideal ölçüleri
belirleyen bu Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesini ilan eder.” (BaĢlangıç) “Herkes,
ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya baĢka bir görüĢ, ulusal veya sosyal köken,
mülkiyet, doğuĢ veya herhangi baĢka bir ayrım gözetmeksizin bu Bildirge ile ilan
olunan bütün haklardan ve bütün özgürlüklerden yararlanabilir.”(m.2) “YaĢamak,
özgürlük ve kiĢi güvenliği herkesin hakkıdır.” (Madde 3)
67
68
Tekin Akıllıoğlu,Temel Haklar ve Özgürlükler, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, Mart, 1993,s.6.
Ahmet Mumcu, Ġnsan Hakları&Kamu Özgürlükleri, SavaĢ Yayınları, 2. Baskı, Ankara,1994,s.13.
..
69
Kili Suna-Gözübüyük A.ġeref, Sened-i Ġttifaktan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, Türkiye ĠĢ Bankası
Kültür Yayınları, YenilenmiĢ 2.Baskı, Ġstanbul, Mayıs, 2000, s.44.
28
2.
Temel Hak ve Özgürlükler
“Temel hak ve özgürlükler” kavramı günümüzde özellikle anayasalarda yer
alan hak ve özgürlükleri anlatmak için kullanılmaktadır. Henüz anayasalarda yer
almamıĢ, anayasaları düzenleyen irade tarafından dıĢlanmıĢ olan hak ve özgürlükler
ise bu anlatım içinde değerlendirilmemektedir. Ayrıca “temel” sözcüğü, temel olan
ve olmayan ayrımı ortaya koyduğundan kavramda bir eksiklik olduğu ileri
sürülmektedir.70 Ancak her halükarda temel hak ve özgürlük kavramı anayasa
koyucu tarafından çoğunlukla vatandaĢlarına ancak genelde tanınan ve herkese karĢı
ileri sürülebilen toplumun bireye sağladığı özgürlük alanı olarak tanımlanmaktadır.71
Türk Anayasalarında 1961 den beri “temel haklar” deyimi kullanılmaktadır.
Temel hakların insan haklarından farklı bir kavram olup olmadığı sorusu akla
gelebilir. 1961 ve 1982 Türk Anayasaları temel haklar deyiminden baĢka ayrıca
insan hakları deyimine yer verdikleri görülmektedir. Türk Hukuku‟nda temel hak ve
özgürlükler anayasa tarafından güvence altına alınan hak ve özgürlükleri anlatmak
için kullanılırken, insan hakları kavramı devlet tarafından tanınsın veya tanınmasın,
anayasa ile güvence altına alınsın veya alınmasın, kiĢilerin, toplulukların, yurttaĢların
ve yurttaĢ olmayanların, kısacası tüm insanların kullanacağı hak ve özgürlükleri
içermektedir.
Temel haklar düĢüncesi, bireyi devlet gücünün keyfi olarak kullanılmasına
karĢı koruma ihtiyacından doğmuĢtur. Dolayısıyla baĢlangıçta en çok hükümetlere
belirli hareketlerden kaçınma yükümlülüğü getiren haklar üzerinde daha dikkatle
durulmuĢtur. Bu grup içindeki insan haklarına genellikle “temel özgürlükler”
denmektedir. Ġnsanların varlıklarını onurlu bir Ģekilde sürdürmeleri için gerekli
olanın yapılması düĢüncesine dayanan insan hakları, yasal düzenlemeler için bir
kılavuz ve ölçüt olmaktadır.72
3.
EĢitlik Kavramı ve Ġlkesi
Eşitlik bir hak ve özgürlük olmakla birlikte, bir değeri ifade eden ve kiĢilere
mutlaka sağlanması gereken bir imkân ve davranıĢ biçimi Ģeklinde tanımlanabilir.
70
Korkusuz, a.g.e., s.12.
Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, s.13
72
Ġnsan Hakları Referans.., s.43.
71
29
Ġnsanların hak ve özgürlüklerini aynı oranda kullanabilmeleri de bir insan hakları
sorunudur.
Genel anlamda eşitlik, insanlar arasında dil, renk, ırk, cinsiyet, düĢünce ve
din sebebiyle ayırım yapılmamasıdır.
Kanun önünde de herkes aynı fırsatlara
sahiptir ve prensip itibariyle eĢit iĢleme tabi olmasıdır. 73
Hâkim önünde eşitlik, insanların mahkemede ve hâkim önünde eĢit iĢlem
görmesi, yani aynı hükümlerle yargılanması demektir. Aynı olayda kiĢilere farklı bir
hüküm uygulanmaması demektir.
Kamu hizmetlerine girmede eşitlik, hizmete alınmada, görevin gerektirdiği
niteliklerden baĢka bir ayrım gözetilmemesi anlamındadır.
Fırsat eşitliği, hiç kimseye, aileye, zümreye ve sınıfa ayrıcalık tanımadan ve
öncelik hakkı vermeden toplumda, devletin sunduğu imkânlardan halkın eĢit olarak
yararlanabilmesidir.
Sorumlulukta eşitlik, hak karĢılığında, çoğu kere bir ödev söz konusu olur.
Bir kimsenin hakkı varsa, onun karĢılığında sorumlulukları, yükümlülükleri vardır.
Yetkili olan kiĢinin, yetkisi oranında sorumluluğu olması gerekir. Ancak, kanunlarda
insanları eĢit kabul etme prensibi, onların hukuk dıĢında bazı statü ve davranıĢlarında
farklı olmaları veya kabul edilmelerine engel değildir. Ġnsanların beden, cinsiyet,
zekâ, yetenek, çalıĢkanlık, servet ve iĢlerinde farklı derecelerde bulunmaları bir
gerçektir. Dolayısıyla insanlar bu yönden eĢit değildirler. Örneğin bedensel özürlü
bir insan askerlik görevini yapma mecburiyeti olmadığı gibi, toplumdan ve devletten
farklı muamele görmeye de hakkı vardır. Devlet özürlü vatandaĢlara iĢ bulma
konusunda yardımcı olur, onun hayatını kolaylaĢtırıcı düzenlemeleri yapmakla
görevlidir.
Kendi vatandaĢlarına her türlü hak ve özgürlüğü sağlayan bazı çağdaĢ
ülkeler, yabancılara ve özellikle baĢka ırktan baĢka cinsten, baĢka dinden veya baĢka
inançtan olan insanlara eĢit davranılmamaktadır. Genellikle eĢitsizliğin kaynağında
güvenlik gerekçeleri yatmaktadır. Eski Roma‟da asker olamadıkları için kadınları
yabancılardan hatta köle erkeklerden aĢağı gören ve kadını insan saymayan düĢünce
73
Etem Levent, Belgeler IĢığında Ġnsan Hakları -Eğitim, Demokrasi, VatandaĢlık-, Babıali Kültür
Yayıncılığı, 1. Baskı, Ġstanbul, Ocak, 2002, s.11.
..
.
30
gibi, günümüzde kimi ülkeler ülke güvenliklerini gerekçe göstererek belirli bölge ve
belirli din mensuplarına insan haklarına aykırı muamelelerde bulunmaktadır.
4.
YurttaĢlık Hakları
YurttaĢlık Hakları veya VatandaĢlık Hakları deyimi ise ilk olarak 1789
Fransız Bildirgesi tarafından kullanılmıĢ olup, sadece vatandaĢlara mahsus insan
haklarını ifade etmektedir. Bu haklar daha çok yönetime katılma hakları imkânı
tanıyan haklardır.74 Daha açık bir ifadeyle seçme, seçilme ve siyasi faaliyetlerde
bulunma hakları, dilekçe hakkı ve yerel yönetiĢim hakkı gibi siyasi haklar ifade
edilmektedir.
5.
Medeni Haklar
“Medeni haklar deyimi, insan hakları kavramı ile eĢ anlamlı olarak, bir
Anglo-sakson deyimi olan “civil rights”ın karĢılığı olarak kullanılmaktadır. Bu
deyimin sözlük anlamıyla doğru fakat kavram olarak doğru olmadığı söylenebilir.
Çünkü gerçekte civil rights ile anlatılmak istenen “medeni haklar” ya da “yurttaĢlık
hakları” değil insan haklarıdır.75 Medeni haklar (civil rights) deyimi ile gerçekte
ifade edilen anlam, bireyin toplumun bir üyesi olarak sınırlanmasına rıza gösterdiği
haklardır. John Locke‟un “toplum sözleĢmesi” yaklaĢımına göre bireyler daha rahat
ve özgür yaĢayabilmek için bir toplum sözleĢmesi yapmıĢlardır. Toplumu oluĢturan
bireyler haklarının eĢit oranda korunması için fedakârlıkta bulunarak haklarının
sınırlanmasına rıza göstermektedir.
6.
Bireysel Haklar ve Kamu Hakları
Haklarının devlet eliyle korunmasını isteyen herkes buna karĢılık asla
sınırlanmasına razı olamayacağı birtakım haklarının olduğunun da bilinmesini
istemektedir. Bu haklar bireylerin hiçbir biçimde toplum sözleĢmesine koymadıkları,
sınırlama konusu etmedikleri (individual rights)“bireysel haklar”dır. Bu haklara
dokunulduğunda bireylerin kutsal direnme hakkı vardır. Bireysel haklar istendiğinde
verilmesi zorunlu olan mutlak haklardır. Mutlak haklar herkese karĢı sürülebilen
haklardır. Kamu hakları ise sadece devlete karĢı ileri sürülebilen haklardır.76
74
Tekin Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, Mart, 1993, s.7.
Akıllıoğlu, a.g.e., s.7.
76
Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, s.7.
75
31
Genel olarak “devlet-birey” iliĢkilerinde bireylere tanınan haklara “kamu
hakları” denilmektedir. Bir hakkın “kamu hakkı olarak” nitelendirilmesi, devlete
karĢı talepte bulunma yetkisinin bir yasa ile tanınmıĢ olmasına bağlıdır. Bireysel
haklar bireylerce devletten istenirken, kamu hakları devlet tarafında bireylere
verilmektedir. Buradan hareketle teknik anlamda insan haklarının anayasa tarafından
düzenlenmiĢ kamu haklarının toplamı olduğu söylenebilir. Ancak bu yaklaĢımı
benimsendiği takdirde insan haklarını kapsamı sadece devlete karĢı ileri sürülebilen
ve devletten bir edimde bulunulmasını istemeye yönelik (isteme hakları) haklara
indirgenmiĢ olacaktır. Bu açıdan kamu hakları deyimi de insan hakları kavramını tam
olarak karĢılamamaktadır.
7.
Kamu Özgürlükleri
Fransız hukukunda ortaya çıkmıĢ yaklaĢıma göre devlet tarafından güvenceye
bağlanmıĢ olan özgürlüklere denir. Bu yaklaĢıma göre özgürlükler “kanunun
güvencesi altındadır.” Bir özgürlükten söz edilebilmesi için yasama organınca yani
milli irade tarafından düzenlenmiĢ tanınmıĢ olması gerekmektedir. 1789 Fransız
Evrensel Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirgesi tarafından ilan edilen bu ilkeler Kamu
Hukukumuzca da benimsenmiĢtir.77
“Kamu özgürlükleri” kavramı insan haklarının devlet tarafından tanınmıĢ ve
pozitif hukuka girmiĢ olan bölümünü ifade etmektedir.78 Belirli haklar ve özgürlükler
anayasa ve kanunlar tarafından düzenlenmiĢ, sınırları belirlenmiĢ ve kiĢilere bu
hakları pratik olarak kullanma olanağı sağlanmıĢtır. Kamu özgürlükleri kavramı
devletin yapmaması, karıĢmaması gereken iĢ ve alanlarla ilgilidir.
8.
Ġnsan Hakları Kavramının Anlamı ve Benzer Kavramlardan Farkı
Literatürde insan hakları kavramına yakın anlamlı bazı kavramlar vardır.
“Kamu Hürriyetleri”, “KiĢi Hürriyetleri”, “Temel Haklar”, “VatandaĢ Hakları” bu
tanımlamalardan bir kaçıdır. Genellikle, özensiz bir Ģekilde birbirlerinin yerine
anlamdaĢ kavramlarmıĢ gibi kullanılan bu kavramların aralarındaki anlam
farklılıklarını gözden geçirmek gerekmektedir.
Yukarıda anılan kavramlar arasında en geniĢ ve kapsayıcı anlama sahip olan
kavram insan hakları kavramıdır. Bu kavram, insanlığın belli bir döneminde, teorik
77
Akıllıoğlu, a.g.e., s.4.
32
olarak tüm insanlara tanınması gereken bir ideal haklar listesini ifade eder. Bu ideal
liste, farklı ülkelerde farklı derecelerde hayata geçirilmiĢ olabilir. Ancak, insan
hakları denince, “olan”dan ziyade “olması gereken”, “olan hukuk”tan ziyade “olması
gereken hukuk” kastedilmektedir. Kapani‟nin deyimiyle, insan hakları denince,
“platonik bildirilere geçen bir ulaĢılacak hedefler programı” akla gelmektedir. 79
“Kamu Hürriyetleri” kavramı insan hakları kavramına yakın bir anlama
sahiptir. Kamu hürriyetleri, “ulaĢılacak hedefler programı”nın ulaĢılmıĢ, hayata
geçirilmiĢ kısmıdır. Diğer bir deyiĢle, kamu hürriyetleri, insan haklarının devlet
tarafından tanınan, pozitif hukuka giren, yani “ahlâki haklar” düzeyinden normatif
düzeye “inen” bölümüdür. Bunlara kamu hürriyetleri denmesinin sebebi, belli sınıf
ya da zümrelere değil, istisnasız herkese/kamuya tanınmıĢ olmalarıdır. 80
“Temel haklar” kavramı, genellikle kamu hürriyetleri kavramı ile aynı
anlamda kullanılmaktadır. Özellikle Alman hukuk terminolojisine yerleĢmiĢ olan bu
terim, 1961 Anayasası ile Türk hukuk düzenine de girmiĢ, 1982 Anayasası aynı
kavramı kullanmaya devam etmiĢtir. Temel hakları kavramının pozitif hukuk ile
düzenlenmiĢ insan hakları anlamının dıĢında bir anlamı daha vardır. Bu anlamıyla
temel haklar, önem bakımından hiyerarĢik bir ayrıma tabi tutulan insan haklarının,
kullanılması diğer hakların kullanılmasının esası olan kısmını ifade etmektedir.
Öte yandan, temel haklar-kamu hürriyetleri ve insan hakları terimleri arasında
bir fark olmadığı yolunda görüĢler vardır. Sudre, Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasındaki
geliĢmelerin, insan hakları deyiminin hukuki niteliği olmadığı Ģeklindeki geleneksel
anlayıĢı ortadan kaldırdığını iddia etmektedir. Sudre‟ye göre, günümüzde uluslararası
hukuk açısından insan hakları pozitif hale dönüĢtüğünden bu kavramlara arasında
fark kalmamıĢtır. Ġnsan hakları açısından uygulanacak kural tam olarak
belirlenemediği zaman, insan hakları ilkesi araya girer ve çözüm getirir.81
KiĢi hürriyetleri terimi ise Klasik Haklar ile yakından ilgilidir. “Ġnsan
Haklarının Birinci KuĢağı” olarak da adlandırılan Klasik Haklar, öznesi birey olarak
insan olan haklardır. Günümüzde ise, insan haklarının daha geniĢ bir yorumu,
hakların öznesi olarak grupları, bireylerin oluĢturduğu toplulukları, azınlıkları vs.
78
Münci Kapani, Kamu Hürriyetleri, Yetkin Yayınları, 7. Baskı, Ankara, 1993, s.14.
Kapani, Kamu.. , s.14
80
Kapani, a.g.e., s.14
81
Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, s.7
79
33
insan haklarının öznesi olarak göstermektedir. Bu yorumun geniĢletici niteliği göz
önüne alındığında, sadece “kiĢi” hürriyetlerinden bahsetmek yeterli olmayacaktır.82
Ġnsan hakları kavramı ile yakın bir anlamda kullanılan diğer bir kavram
yurttaĢ/ vatandaĢ hakları kavramıdır. 18. yüzyılda insan hakları kavramının
genellikle, sadece vatandaĢları kapsar bir Ģekilde kullanılmasının sonucu olan bu
kavram, bugün siyasal haklara gibi sadece belli bir ülkenin vatandaĢları
kullanabileceği hakları karĢılamak için kullanılmaya uygundur. Ġnsan hakları,
vatandaĢ, vatandaĢ olamayan ayrımı yapılmadan tüm insanların haklarını kapsayan
bir anlama sahip olduğundan, vatandaĢ hakları kavramı insan hakları kavramına
nispetle çok dar bir kapsamı ifade etmektedir.
Sonuç olarak, bütün bu kavramların insan hakları kavramına nispetle daha dar
kapsamları ihtiva ettiği söylenebilir. Bu kavramların ortak özelliği, bireyin devletle
ve diğer bireylerle iliĢkilerinde haklarının ihlal edilmesi sonucu, bu hakların
anayasalarla ve yasalarla güvence altına alınmasıyla ortaya çıkmıĢ kavramlar
olmasıdır.
83
Ġnsan hakları kavramı ise, evrensel ve ahlâki nitelikleri olan, belirli bir
dönemin ve bölgenin hukuk anlayıĢıyla sınırlı olmayan özellikleriyle bu
kavramlardan ayrılmaktadır.
Bütün bu açıklamalara dayanarak, insan hakları kavramı; din, dil, ırk, statü,
cinsiyet gibi ayrımlar göz önünde bulundurulmaksızın tüm insanların doğuştan,
sadece insan olmaları sebebiyle sahip oldukları; insanın, insan onuruna sahip olarak
yaşayabilmesi için diğer insanlara pozitif ya da negatif edimler yükleyen,
vazgeçilmez, devredilmez, dokunulmaz ve evrensel nitelikte ahlâki haklar olarak
tanımlanabilir.
Bireylerin sahip oldukları hakları ifade etmek için çok sayıda kavram
kullanılmakta olan kavram ve ilkelerin neler olduğu konusunda genel bir kanaat
oluĢmuĢtur. Bu kavramlardan “kamu özgürlükleri”, “temel hak ve özgürlükler”,
“medeni haklar”, “yurttaĢlık hakları”
gibi kavramlara önceki
bölümlerde
değinilmiĢti. Özetle, insan hakları kavramı benzeri diğer kavramlar içerisinde en
kapsamlısıdır. YurttaĢlık hakları sadece yurttaĢlara tanınan siyasi hakları, “kamu
hakları” veya “kamu özgürlükleri” kavramı ise devletin bireylere tanıdığı
yürürlükteki hakları ifade ettiği için eksiktir. “Medeni haklar” bireylerin
82
Kapani, Kamu.. , s.14.
34
sınırlanmasına rıza gösterdiği hakları ifade ettiği için sınırlanmayan hakları
kapsamamaktadır. Temel hak ve özgürlükler” ise temel olan ve temel olmayan
ayrımı yapmaktadır. Bu yüzden bu tanımlar dar kapsamlıdır. Buna karĢılık insan
hakları kavramı devlet tarafından güvence altına alınsın veya alınmasın, belirli bir
tarihsel aĢamada onurlu bir yaĢam sürmek isteyen bütün insanların sahip olması
gerektiği düĢünülen tüm hakları ifade eder. Ġnsan hakları kavramında esas vurgu
“insan “ sözcüğü üzerinedir. Bir kimsenin baĢkaca bir özelliğine bakılmaksızın, sırf
insan olması nedeniyle sahip olması gereken haklardır. 84
Bu çalıĢmada, sadece anayasalardaki hak ve özgürlükler inceleniyor olsaydı,
insan haklarının hukuki düzenlemeye tabi tutulmuĢ Ģekli olan kamu hürriyetleri
kavramının
kullanılması
daha
doğru
olacaktı.
Ancak
anayasalar,
sadece
düzenledikleri hak ve özgürlükler bakımından değil, Devletin insan hakları anlayıĢı
bakımından incelemeye çalıĢılacağı için insan hakları kavramını kullanmanın doğru
olacağı düĢünülmüĢtür.
9.
Ġnsan Haklarının Temelleri ve Özellikleri
a) Ġnsan Haklarının Felsefi Temelleri
Ġnsan haklarının meĢruluğunun temeli konusunda farklı ahlaki-felsefi görüĢler
bulunmaktadır. Bu görüĢler genel olarak ne gibi ahlaki iddialar ve taleplerden yola
çıkılarak insan haklarının temellendirildiği sorusuna cevap vermektedir. Ayrıca bu
tür iddia ve taleplerin ne kadar haklı olduğu konusu da felsefi görüĢler tarafından
ortaya konulmaktadır. 85
(1) Ġnsan, Etik ve Ahlak
Ġnsan haklarının konusu öncelikle etik bir varlık olan insandır. Haklarından
bahsetmeden önce, insanın tanımını yapacak olursak; İnsan, “Akıl ve fikir sahibi,
konuĢarak anlaĢan yaratık, âdemoğlu, kiĢioğlu, beĢer ve olgun kiĢi demektir.”86 Ġnsan
kelimesi Türkçe‟ye Arapça‟dan gelmiĢ olup kökü “uns”, nezaket, güvenirlilik,
arkadaĢça davranıĢ gibi anlamlara gelmektedir. Tekil olarak insan kadın ve erkek
83
Aruoba‟dan aktaran Özdek, Çevre.. , s.12....
Oktay Uygun, “Ġnsan Hakları Kuramı”, Cogito, Ġnsan Hakları Özel Sayısı, Yapı Kredi Yayınları, 2001,
s.16.
85
Erdoğan, a.g.e., s.127.
86
D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Ülke Yayıncılık, 10. Baskı, Ġstanbul, 1994.
84
35
insan anlamındadır. Eski Türk yazıtları ve Türk belgelerinde de insan “Er kiĢi”
erkek, “Hatun KiĢi” demektir. 87
Etik, bir çeĢit ahlak felsefesidir. Buna göre etik ahlaki olanla ahlaki olmayan
konusunda spekülatif tartıĢma ve değerlendirme yapan bir disiplin olarak tanımlanır.
Bu ince ayrıma rağmen ahlakla etik çoğu kez özdeĢ kavramlar olarak algılanır. Böyle
bir algının gerçek payı her iki alanın da temelde ahlak üzerine yoğunlaĢmasıdır. 88
Ġnsan hakları, insanın doğuĢtan sahip olduğu, devredilemez ve varlığı
tartıĢılamaz haklarıdır. Ġnsan haklarıyla vardır ve haklarıyla Ģahsiyetini oluĢturur.
Ġnsan haklarının özü, insanın onuruyla eĢit ve özgür yaĢamasıdır. Ġnsana özgü haklar
doğrudan doğruya “insanla” ilgilidir. Bu haklar, insanın “sırf insan olması” nedeniyle
var olan haklardır. Ġnsan ise baĢlı baĢına sorunlar ve kurallar demeti içerisinde
yaĢamını sürdürürken çeĢitli konuların öznesi olmaktadır. Çünkü insanlar toplum
halinde yaĢamak zorundadırlar.
Bireyde bulunduğu kabul edilen haklar ve
özgürlükler, o ancak toplum içinde yaĢadığı sürece bir değer ifade eder. ĠĢte temel
haklara ve özgürlüklere sahip insanın taĢıdığı maddi ve manevi dünyasının değerleri
de önemlidir. Çünkü insan, etik yani ahlaki bir varlıktır. Bütün dinler, inanç
sistemleri ve felsefi düĢünceler insanı ahlaki bir varlık olarak kabul etmektedir. Ġnsan
etik bir varlıktır dediğimiz zaman, hem insanın ahlaki bir varlık olmasını hem de
ahlakiliği gözeten ve böyle bir amacın izinde olan bir varlık olarak anlaĢılır. Ġnsan
hakları, insana özgü bu yapı üzerinde geliĢir.
Ġnsan, toplumda yalnız olmadığını, baĢka insanların, toplumların ve
kültürlerin olduğunu bilir. Bu bilinç, insanın davranıĢlarını denetler; ona dikkatli,
zamana ve Ģartlara uyumlu bir kiĢi olması gerektiğini öğretir. Oysa diğer canlılarda
ahlaki özle açıklanabilen böyle bir özeleĢtiri yeteneği yoktur. Çünkü insan, aklı ve
iradesi ile diğer canlılardan ayrılır. Akıl insanı bilgiye bilgi de ahlaklı davranmaya ve
diğer insanlara karĢı sevgiye götürür. Bu Ģekilde insan ihtiraslarından, tutkularından
ve kıskançlıklarından kendisini arındırmasını öğrenir. Bilgiye sahip kiĢi ahlaka kolay
ulaĢır. Etik ise insan haklarının gerçek güvencesidir.
Eski Yunanda var olan Solon Kanunlarına göre ideal bir toplum ve devlet
düzeni ancak halkın yöneticilere ve yöneticilerin de kanunlara tabi olmasıyla
87
88
Mumcu, a.g.e., s.2-3.
Ġ.Doğan, a.g.e., s.229.
36
sağlanabilir. Burada ilk kez hukuk devleti ve hukukun üstünlüğü kavramları
önümüze çıkmaktadır. Ġnsan haklarını doğal hukuk anlayıĢına dayandıran ilk
filozoflar Eski Yunanda sofistler ve stoacılar olmuĢtur. Bu filozofların görüĢlerine
göre, insanlar insan olmaları dolayısıyla eĢit haklara sahiptirler; Tanrı bütün insanları
özgür yaratmıĢtır; insanların yaptıkları kanunlar mükemmel olmadığı için tüm evrene
uygulanamazlar ve dolayısıyla tabii hukuka uygunlukları ölçüsünde geçerlidirler.
Eski Yunanda Ģehir devletlerinde toplum esastır, kiĢi birey olarak değil, toplumun
üyesi olarak kabul edildiği için bazı siyasi haklara sahiptir.
(2) Doğal Hukuk GörüĢü ve Doğal Haklar
Tüm insanlar için geçerli olan evrensel yasaların bulunduğunu ileri süren
“Doğal hukuk görüĢü” (tabii hukuk), Stoacı düĢünüĢün/felsefenin siyasal düĢünceye
en önemli katkısıdır. Yerel ve insan yapısı yasaların üzerinde tüm insanlar için
geçerli olan, akla dayanan bir doğal hukuk görüĢü, düĢünce tarihinde birçok kere
zorba yönetimlere ve baskıcı yasalara karĢı ileri sürülen bir düĢünce silahı olarak
kullanılacaktır. Stoacı düĢünüĢ doğal hukuk, iç özgürlük, insanların evrensel
kardeĢliği düĢünceleriyle ortaçağ Hıristiyan düĢüncesini, dolayısıyla Batı düĢüncesini
en çok etkileyen kaynaklardan biri olmuĢtur.89
Rönesans‟la baĢlayan hümanizm akımıyla birey ön plana çıkmıĢ ve devlet
artık, bireyin hizmetinde, onun geliĢimini sağlamak ve güvence altına almakla
görevli bir kurum olarak değerlendirilmiĢtir. Bu anlayıĢta devlet, hâkim ve
hükmeden bir kurum değil, koruyan ve bireyin hizmetinde olan bir kurum hüviyetini
kazanmıĢtır. Ġnsan haklarının felsefi temelini oluĢturan doğal hukuk anlayıĢı, 17. ve
18. yüzyılın rasyonalist Grotius, Hobbes, Leibniz, Kant gibi düĢünürleri tarafından
geliĢtirilmiĢ ve insanların, zaman ve mekâna bağlı olmaksızın değiĢmeyen ve
evrensel nitelikte haklara sahip olduğu ifade edilmiĢtir.
Anglo-Sakson liberal düĢünce geleneğine damgasını vuran John Locke‟un
görüĢleri konumuz açısından esaslı bir öneme sahiptir. Etkisi söyleminden olduğu
kadar yükselen sınıfın sözcüsü olmasından da kaynaklanan Locke, doğal hukuk
doktrinin önemli bir temsilcisi olduğu kadar mutlak monarĢiye düĢünce alanında
öldürücü bir darbe indirmiĢ olmasıyla da önem kazanmaktadır. Locke, siyasi
89
Alâeddin ġenel, Siyasal DüĢünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1995, s.183.
37
görüĢlerini “Sivil Hükümet Üzerine Ġki Deneme” isimli eserinde açıklamıĢtır. Locke,
bütün sözleĢme kuramcıları gibi “tabiat hali”ni esas alır. Tabiat halinde, insanlar
sürekli bir çatıĢma içinde değildirler. Yani tabiat hali, Hobbes‟in iddia ettiği gibi bir
anarĢi ortamı değildir. Bu dönemde, insanların akıl ve muhakeme yolu ile
kavradıkları ve toplumsal iliĢkileri düzenleyen ve insanların sadece ihtiraslarının
güdüsüyle hareket etmelerini önleyen tabii kanunlar vardır. Bu devrede insanların bir
takım tabii hakları da vardır. Bu haklar; hayat, hürriyet ve mülkiyet haklarıdır.
Ġnsanlar tabiat halinde bu haklarına yönelik saldırıları engellemek ve saldırganları
cezalandırmak haklarına da sahiptirler. Ancak, tüm insanların hür ve eĢit olarak
yaĢadıkları bu tabiat halinde, insanlar ortak ve düzenli bir otoritenin eksikliğini
hissetmektedirler. Tabiat halinde herkesin tabii kanunları kendince yorumlamaya ve
uygulamaya kalkması, bir takım yanlıĢlıklara yol açmaktadır. Çünkü bazı insanlar
akla aykırı hareket etmekte ve doğal kanunları çiğnemekteydiler. Bu durum, insanları
aralarında bir sözleĢme yaparak, tabiat halinden çıkıp siyasal bir toplum haline
geçmek zorunluluğu ile karĢı karĢıya bırakmaktadır.
Ġnsanın temel hak ve özgürlüklerinin güvence altına alınması amacıyla devlet
otoritesinin kısıtlanmasına yönelik olarak, Hobbes, Rousseau ve Locke gibi
düĢünürler tarafından ortaya atılan “toplumsal sözleĢme” öğretisi de kaynağını tabii
hukuk anlayıĢından almıĢtır. “toplum sözleĢmesi” düĢüncesi, daha sonra anayasaların
hazırlanmasında esin kaynağı olmuĢtur.
(3) Toplum SözleĢmesi
Ġlk olarak Jean Jack Rousseau (1712-1778) tarafından ortaya atılan bu görüĢe
göre toplum hayatından önce insanlar tabi halde yaĢamaktaydılar. Tabiat hali sonsuz
bir özgürlük alanı oluĢturuyordu. Bu sebeple insanlar diledikleri gibi yaĢıyor ve
istediklerini yapıyordu. Ġnsan davranıĢları üzerinde sınırlamalar bulunmuyordu.
Böyle bir hayat, güçlünün güçsüzü ezdiği bir karmaĢa ve baĢıboĢluk yaratıyordu.
Zamanla doğal düzen bozuldu, çatıĢmalar patlak verdi. Sınırsız bir hürriyetin
oluĢturduğu bu anarĢi ve huzursuzluk ortamının insana zararlı olduğu görüldü.
Bunun üzerine insanlar sınırsız özgürlük isteklerinden kendi tercihleri ile vazgeçtiler.
Hürriyetlerin bir kısmı sınırlandı. Böylece toplumun bir araya gelerek bir “toplumsal
sözleĢme” ile özveride bulundukları hakları karĢılığında “özgürlük güvencesi” elde
ettikleri düĢünülmektedir. Bu kararlı tutumla birlikte insanlar yazılı olmayan bazı
38
kuralları gönüllüce ve kendiliğinden benimsediler. Adeta tabii bir anlaĢma ortaya
çıktı. Rousseau buna “toplumsal sözleĢme” demektedir. Bu sözleĢme ile insanların
toplum halinde yaĢamaya baĢladıklarına inanılır. Böylece bireylerin kendilerini ve
mallarını koruyan ortak güç olan topluma uyması aynı zamanda kiĢinin kendisine de
uyması anlamına gelmektedir.90
Ġnsanların aralarında yaptıkları toplum sözleĢmesi ile ortaya, toplumsal
alandaki anlaĢmazlıkları çözmek ve tabii kanunları uygulamakla vazifeli üstün bir
otorite çıkmıĢtır. Ġnsanlar sözleĢme ile bu otoriteye sadece ve sadece cezalandırma
haklarını devretmiĢlerdir. Geri kalan bütün haklar bu otoritenin kuruluĢundan sonra
da insanlara aittir. SözleĢme ile devletin üstün bir kudret olarak tanınmasındaki esas
amaç da, bu hakların korunmasını sağlamaktır. Devlet bu hakları koruma iĢlevini
yerine getirdiği sürece meĢrudur. Bu iĢlevi yerine getirmeyen devlet sözleĢmeyi
bozmuĢ olur ve sözleĢme ile devredilen cezalandırma iĢlevini kaybetmiĢ olur. Böyle
bir devlete insanların itaat etme zorunluluğu yoktur. Locke‟un sözleĢme kuramı;
siyasal iktidarın kaynağını yönetilenlerin iradesine dayandırması ve yönetimin
görevinin insanın temel haklarının korunması olduğunu savunması açısından oldukça
önemlidir. 91
(4) “Ġnsan Onuru” Kavramı
Doğal hukuk anlayıĢı kaynaklı insan onuru92 kavramı hukuk kurallarının
adalete uygunluğunu ölçmede en önemli araçtır. Ġnsan onurunu güvenceye alan bütün
kurallar insan hakları kapsamına girer. Bütün hukuk kuralları bu temel değere bağlı
olmak zorundadır.
Ġnsan onurunun neyi ifade ettiği, insan haklarıyla iliĢkisi, hukuk biliminin ve
felsefenin konusu olmuĢtur. KuĢkusuz onur kavramına yüklenen anlam, insanı
kavrayıĢla doğrudan bağlantılıdır. 93
Ġnsan onuru94 sözlüklerde, izzetinefis, haysiyet, özsaygı, Ģeref, erdem, vakar,
gurur, saygınlık, kendine saygı duyma ve baĢkalarını da kendine saygılı kılma olarak
90
Ġ.Doğan, a.g.e., s.5.
...
91
Kapani, Kamu.. , s.31-3
Onur: Fransızca “Honneur-onör” kelimesinden bozma Ģeref, haysiyet, vakar ve saygınlık anlamında
kullanılmaktadır. Bknz. D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Ülke Yayıncılık, 10. Baskı, Ġstanbul,
1994.
93
Hüsnü Öndül, “Kentli Haklarının Kavramsal Temelleri”http://www.ihd.org.tr/makale/onur/onur.html
92
39
açıklanmaktadır. Felsefe terimi olarak Ġngilizce (dignity) sözcüğünün Türkçe
karĢılığıdır.
Ülkemizin saygın bir felsefeci ve insan hakları savunucusu olan Ġoanna
Kuçuradi eserlerinde "Ġnsanın değeri" ile "onurunu" eĢ anlamlı kullanmaktadır.
Kuçuradi, "Ġnsanın değeri derken bundan insanın diğer canlılar arasındaki özel yerini
anlıyorum. Ġnsana bu özel yeri sağlayan, onun özelliklerinin bütünüdür, onu diğer
canlılardan ayıran olanaklarıdır. Bu olanaklar, insana özgü etkinlikler ve ürünler
olarak görünür. Bu özellikler ise, insanın diğer canlılarla ortaklaĢa taĢıdığı özelliklere
ek özelliklerdir. ĠĢte bu özellikler ya da olanaklar "insanın değerini" ya da "onurunu"
oluĢturur."95 demektedir.
BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde (m.1) onur
kavramı kullanılmıĢtır. “Bütün insanlar özgür, onur (haysiyet) ve haklar bakımından
eĢit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler, birbirlerine karĢı kardeĢlik anlayıĢıyla
davranmalıdırlar.” denilmektedir.96
BirleĢmiĢ
Milletler
Ġnsan
Hakları
Komisyonu,
Eleanor
Roosevelt
BaĢkanlığında sekiz üyeden oluĢan bir Taslak Hazırlama Komitesi oluĢturmuĢtu.
Komite Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi'ni hazırlayacaktı. Haziran 1947‟de de,
Komite, Fransız Rene Cassin, Charles Malik (Lübnan) ve Geoffrey Wilson (BirleĢik
Krallık/Ġngiltere)'den oluĢan bir çalıĢma grubunu görevlendirdi. Rene Cassin bildiri
taslağını kaleme alacaktı. Bildirinin 1. maddesinde geçen haysiyet (onur) sözcüğünü,
bildirinin "temel kavramı" olarak niteleyen Malik'ti. BirleĢmiĢ Milletlerin insan
onuru kavramıyla ilk ve resmen ilgilenmesinin kaynağında ise, Güney Afrika
temsilcisi Smuts vardır.97BirleĢmiĢ Milletler antlaĢmasının (1945) baĢlangıç
bölümünde insan onuru kavramı, resmi çeviride Ģöyle geçer "... Ġnsanın ana
haklarına, Ģahsın haysiyet ve değerine, erkek ve kadınlar için olduğu gibi büyük ve
küçük milletler için de hak eĢitliğine olan imanımızı yeniden ilan etmeğe..."
94
Mustafa Nihat Özön, Osmanlıca Türkçe Sözlük, Bilgi Yayınevi, Ankara,1971 Mustafa Nihat Özön,
Osmanlıca Türkçe Sözlük, Bilgi Yayınevi, Ankara,1971, Nihat Ozön, Büyük Dil Kılavuzu, YKY.,
Ġstanbul,1995, Ülkü-Özcan Yalım, Türkçe EĢ ve KarĢıt Anlamlılar Sözlüğü, Bilgi yayınevi, Ankara,1983,
Orhan Hançerlioğlu, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 1978.
95
Ġoanna Kuçuradi, Ġnsan Haklarının Felsefi Temelleri, (Felsefe ve Ġnsan Hakları), Türkiye Felsefe Kurumu
Yayını, Ankara, 1982, ,s.49.
96
Ġnsan Haklarının Korunması Alanında Uluslararası Temel Belgeler, SBF Ġnsan Hakları AraĢtırma ve
Uygulama Merkezi Yayını, GeniĢletilmiĢ 2. Bası, Ankara,1992, s.2. Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi'nin
resmi çevirisinde, 1. maddede Ģöyle yazılıdır: "Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit
doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler."
40
Ġoanna Kuçuradi “Etik” adlı eserinde, "kiĢi açısından onur" kiĢinin o ana dek
kendi imgesine uygun davranmanın, kendi imgesine uygun yaĢamanın bilince ve
böyle yaĢamaktan dolayı kendine layık gördüğü belirli bir muamele beklentisidir.
Böylece 'onur' denilen Ģey, kiĢinin kendi imgesine uygun düĢmesi sonucu kendine
biçtiği değer oluyor." demektedir.98
Kuçuradi, Ġnsan ve Değerlerinde ve Etik'te, "..bir Ģeyin değerinden anladığım,
bir Ģeyin onunla aynı türden olan Ģeyler arasında özel yeri"dir, demektedir.99 Çağın
Olayları Arasında'da, "Ġnsan hakları Bildirisi'nin 1. maddesinin birinci tümcesi ise "
all human being are born free end egual in dignty and rights" der. Burada dile
getirilen, insanların ne de eĢit olduklarıdır. KiĢisel onur “dignity” bakımından, insan
olma onuru bakımından, insanın değeri bakımından eĢittirler, deniyor. (...)
Ülkemizde, yasa önünde eĢitlik var sayalım! Ama eğer ülkemizde bazı çocuklar aircondition'un olduğu evlerde otururken, baĢka bazı çocuklar -25 derecede ayağında
basma pantolon, çorapsız dolaĢmak zorundaysa, bu çocukların -25 derecede bu
durumda dolaĢmasını doğrudan doğruya Ģu anda, ileride değil, Ģu anda önleyecek
etkin yasalar yoksa ülkemizde insanlar yasa önünde eĢit görülse de, insan onuru
bakımından eĢit görülmüyorlar demektir."
Uluslararası temel belgelerde kullanılan “insan onuru” kavramı, Türk
Hukukunda da temel kavram olarak benimsenmiĢtir. Anayasalarımıza 1949 tarihli
Bonn Anayasasına benzer biçimde “insanın maddi ve manevi varlığını geliĢtirme
hakkı” alınmıĢ (1961/m.14-2, 1982/m.17-1) “insan haysiyetine aykırı ceza ve iĢlem
uygulanamayacağı”, “eziyet, iĢkence ve angaryanın yasak olduğu” vurgulanmıĢtır.
(1961/m.14-3, 1982/m.17-3)100
Türk Anayasalarında onur (haysiyet) kavramı 1982 Anayasasının 17.
maddesinde ve 1961 Anayasasının 14. maddesinde yer almaktadır.
b) Ġnsan Haklarının Özellikleri
(1) Ġnsan Haklarının Doğal Hukuktan Kaynaklanan Özellikleri
Ġnsan haklarını genel hukuki düzenini belirleyen özellikleri öncelikle doğal
hukuktan kaynaklanmaktadır. Ġnsan haklarında “doğal hukuk” yaklaĢımı, insan
97
Hüsnü Öndül, “Kentli Halkın Hakları..”http://www.ihd.org.tr/makale/onur/onur.html
Ġoanna Kuçuradi, Etik, Meteksan Yayını, Ankara 1988, s.162.
99
Kuçuradi, a.g.e., s.162.
100
Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, s.3.
98
41
haklarıyla ilgili bildirgelerde, uluslararası antlaĢmalarda ve anayasalarda da
genellikle “doğal hukuk anlayıĢı” benimsenmekte ve her insanın doğuĢtan sahip
olduğu haklara insan hakları olarak tanımlanmaktadır. Ġnsan haklarının doğal
hukuktan kaynaklanan özellikleri ise Ģunlardır:
Ġnsan hakları evrenseldir. Bütün insanların ve hatta dünyaya henüz gelmemiĢ
olan çocukların sahip olması gereken haklardır.101 Ġnsan haklarının evrensellik
özelliği, insan haklarının zaman ve yer bakımından değiĢmez özelliklere ve değerlere
sahip olmasını ifade eder. Öyle ki insan haklarını tarihsel geliĢimini eski yunan
sitelerindeki uygulamalardan, Hammurabi Kanunlarından günümüzde insanlık suçu
iĢleyen Yugoslavya eski Devlet BaĢkanı Slobodan Miloseviç‟i yargılayan
uluslararası savaĢ suçları mahkemesine kadar insan haklarının evrensel özelliğini
belirtmek mümkündür. Ancak herkesin insan haklarına sahip olduğu varsayımından
hareket ederek bu varsayımın gerçekleĢtiği ölçüde insan haklarının evrenselliğinden
söz edebiliriz.
Ġnsan haklarının bireysellik özelliği vardır. Ġnsan hakları anlayıĢı onur ve
saygınlık sahibi, aklı ve vicdanı yerinde ahlaki seçim yapabilen, serbestçe
davranabilen özgür insan modeli üzerine kurulmuĢtur. Her özgür insan bir birey
olarak topluma göre tek ancak eĢit haklara sahiptir. Her insanın bu özelliklere sahip
olduğu varsayılır. Bireylerin sahip oldukları bu özelliklerinden dolayı da sahip
oldukları hakların da bireysel dokunulmaz özellikte olmasını gerektirmektedir.
Bireyin korunması anayasal düzenlerde temel hakların kilit taĢıdır.
KiĢinin haklarını Ģu dört temel alan oluĢturmaktadır: 1-“KiĢi özgürlüğü”, 2“DüĢünce özgürlüğü” 3- “Mülkiyet hakkı” 4- “Hakların korunması” Bu kuralların
tümü kiĢinin maddi ve manevi varlığı kısaca kiĢilik kapsamına girmektedir.
Dolayısıyla temel hakların korunması kiĢi haklarının korunması ile iç içedir.102
Bireysel hakların en temel özelliği devletin bu alana karıĢmamasıdır,
dokunulmazlığıdır. Yani bu hakların dokunulmaz haklar olmasıdır. Hatta bu hakların
kutsal oldukları bile ifade edilmektedir. Günümüzde de insan vücudu ve kiĢiliği
üzerinde ki haklar “doğal haklar” olarak nitelendirilmektedir. Doğal hukuk
anlayıĢına göre kiĢinin özünden ayrı düĢünülmeyen haklar devleti öncelediğinden,
101
102
Ġ. Doğan, a.g.e. s.229.
Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, s.14.
42
devletçe verilmediğinden devlet bunlara dokunamaz.103 Çekirdek alan ya da
dokunulmaz haklar o denli önem taĢımaktadır ki bunlara olağanüstü dönemlerde bile
dokunulamaz.
Ġnsan haklarının bir diğer özelliği de devredilmez/vazgeçilmez haklar
oluĢlarıdır. Ġnsan haklarının sözleĢmeye konu olması ya da vazgeçilmesi mümkün
değildir. Bu haklar zamanaĢımına da uğramazlar. Ġnsan onurunun devredilmezliği,
vazgeçilmezliği bütün düzenlemelerin temel ilkesidir. Doğal haklar insanı insan
yapan öğelerdir. Bu hakları reddetmek kiĢinin insan olma niteliğini reddetmek
manasına gelir. Günümüzde insanın kendi yaĢamına son verme isteği (ötenazi) gibi
konular bu çerçevede değerlendirilmelidir.
(2) Ġnsan Haklarının Önceliği
Ġnsan haklarına dayanan bir talebin diğer tüm değerlendirmelere karĢı bir
önceliği vardır. Bu çerçevede toplumun genel çıkarlarının korunması, çoğunluğun
yararının gözetilmesi ya da genel refahın sağlanması gibi kamusal gücün kullanımına
yön veren ilkelere üstündür. Ġnsan haklarının topluma ve devlete karĢı ahlaki öncelik
ve üstünlüğü vardır. Bu özelliği nedeniyle bir devlet düzeninin, bir rejimin
değerlendirilmesinde insan hakları karĢısında takınılan tavır belirleyici rol oynar.
Ġnsan haklarına gösterilen saygı, rejimlerin meĢruluğunun temel ölçütlerinden biridir.
Ġnsan haklarına saygı göstermeyen bir rejim, insanın değerini dolayısıyla kiĢinin
insan olma niteliğini reddetmiĢ olur. Bunun toplumun genel çıkarları ya da bir baĢka
ilke adına yapılmıĢ olması o rejime ahlaki meĢruluk kazandırmaz. 104
(3) Ġnsan Haklarının Bağımsızlığı
Ġnsan hakları yürürlükteki hukuktan bağımsız addedilir. Anayasa ya da
benzer yasalarla güvenceye bağlanmamıĢ hatta hukuk kuralları tarafından
yasaklanmıĢ bazı tutum ve davranıĢlar bile insan hakları kapsamına girmektedir.
Örneğin vatandaĢlarına oy verme hakkı tanımayan, parti kurulmasına ve bazı
düĢüncelerin açıklanmasına izin vermeyen bir devletin yurttaĢları, seçme ve seçilme
haklarını, örgütlenme ve düĢünce özgürlüklerini insan hakları olarak talep edebilirler.
Ġnsanlar bu haklara devlet verdiği için değil, insan oldukları için doğuĢtan sahiptirler.
103
Akıllıoğlu, a.g.e., s.15.
.
104
Uygun, a.g.m., s.14.
43
(4) Ġnsan Hakları Talebi ve Direnme Hakkı
Bireyler haklarını öncelikle mevcut hukuk düzeni içerisinde, önce anayasada
belirtilen haklarını daha sonra da kanun ve diğer düzenlemelerle güvence altına
alınan haklarını talep edebilirler. Bu haklar hukuki haklardır. Buna karĢılık hukuk
kuralları o konuda bir yasak getirmekte, sessiz kalmakta veya hakkı yeterince
korumamakta ise o kiĢi insan hakları talebi ile ortaya çıkacaktır.
Ġnsan hakları iddiası haklar alanında baĢvurulacak en son çaredir. KiĢi önce
hukuki haklarını deneyecektir. Bundan bir sonuç elde edilmesi ideal olan çözümdür.
Haklarını hukuk yoluyla talep eden kiĢi için insan hakları talebini öne sürmeye gerek
kalmaz. Hukuk kuralları hakları korumuyorsa o takdirde kiĢi için insan hakları
talebinde bulunmaktan baĢka daha üstün daha etkili bir yol bulunmamaktadır. Zaten
insan hakları mücadelesinin amacı da hakların hukuksal güvenceye alınmasıdır.
Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesinin iĢleyiĢi de bu sistem üzerine kuruludur. Eğer iç
hukuk yollarını tükettiğiniz halde hakkınız ihlal edilmiĢse o takdirde mahkeme
baĢvuruları kabul etmektedir. Ġhlal edilen konuda ilgili devlet ya tazminat ödemeye
devam ediyor ya da bir an önce o insan hakkı konusunu hukuksal güvenceye alıyor.
Baskın özelliği devlete karĢı ileri sürülebilen devletin sınırlanması ya da
politikalarının değiĢtirilmesi nedeniyle insan hakları taleplerinin niteliği siyasidir.105
Ġnsan hakları mücadelesinin amacı hakların güvence altına alınmasını
sağlamaktır. Zaten toplumlar bu isteklerini dile getirdikçe, söz konusu talepler bir
“toplum sözleĢmesi” kabul edilebilen anayasa metni haline gelir. Ġnsan hakları
mücadelesi kendiliğinden geliĢen olaylar değildir. Bazen bu amaca ulaĢırken mevcut
siyasal düzende çok büyük değiĢiklikleri zorunlu kılabilir. Örneğin diktatörlükle
yönetilen bir ülkede insan haklarının hukuksal güvenceye kavuĢturulması rejim
değiĢikliğiyle sonuçlanabilir. 1789 Fransız ihtilaliyle geliĢen olaylar bir rejim
değiĢikliğiyle sonuçlanmıĢ, Krallıktan Ulus devlet sistemine geçiĢ yaĢanmıĢtır. Elde
edilen haklar “Fransız VatandaĢ Ve Ġnsan Hakları Bildirgesi”ne dönüĢmüĢtür. Bu
bildirgede vurgulanan temel insan hakları “hürriyet, mülkiyet, güvenlik ve zulme
direnme” olarak tespit edilmiĢtir.106
105
106
Uygun, a.g.m., s.15.
Ġ. Doğan, s.235.
..
44
Ġnsan hakları talepleri hangi ülkede çıkarsa çıksın, mevcut kurum, kural ya da
uygulamalara karĢı çıkar ve onları değiĢtirme amacını, yani direnme hakkını içinde
barındırır. Bu durum Amerikan bağımsızlık mücadelesinde de (Amerikan
Bağımsızlık Bildirgesi), Ġngiltere‟de Kralın yetkilerine karĢı baĢlatılan hareketlerde
de (Magna Charta Libertatum), Osmanlı Ayanları‟nın PadiĢaha karĢı çıkarak
verdikleri mücadelede de (Sened-i Ġttifak) görülebilir.
(5) Ġnsan Haklarının “Dikey Etkisi” ve “Yatay Etkisi”
Ġnsanın geliĢimi için önemli bir ön koĢul olan Ġnsan Haklarının özel yapısı,
hem birey ile devlet ve hem de bireylerin kendi aralarındaki iliĢkilerde ortaya
çıkabilmektedir. Birey ile devlet arasındaki iliĢkiye insan haklarının “Dikey Etkisi”
denilmektedir. Ġnsan haklarının ana amacı, birey ile devlet arasındaki iliĢkiler için
kuralları oluĢturmaktır. Ancak bu hakların bazıları, bireylerin kendi aralarındaki
iliĢkileri de etkilemektedir. “Yatay Etki”, diğer konular yanında hükümetlerin
yalnızca insan hakları ihlallerinden kaçınma yükümlülüğü içinde olmalarından değil,
fakat aynı zamanda bireyleri, diğer bireylerin ihlallerinden koruma görevine de sahip
olduğunu ifade etmektedir. KiĢilerin yaĢama ve özgür olma hakları, kiĢilerin diğer
kiĢiler tarafından özgürlüklerinden yoksun bırakılmaları ya da öldürülmeleri
ihtimaline karĢı hükümetlerin halkı korumaya çalıĢmak zorunda olmalarını
gerektirmektedir. Bu konuda örnek olarak, “Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
SözleĢmesi”nin, hükümetleri kiĢiler arasında ırk ayrımcılığı yapılmasını önleme
konusunda yükümlü kılmıĢtır. Hükümetlerin insan hakları ile ilgili yükümlülükleri
arasında iĢkence gibi belirli hareketlerden vazgeçme ya da serbest ve gizli seçimler
yapma gibi belirli tarzda hareket etme benzeri yükümlülükleri olabilir. 107
c) Ġnsan Haklarını Diğer Haklardan Ayıran Özellikler
•Öncelikle bütün insanlar insan oluĢlarından dolayı bu haklara sahiptirler.
Bunlar satın alınamaz ya da bağıĢ yoluyla tanınamaz ve belirli yasal sınırlar içinde
reddedilemez.
107
Ġnsan Hakları Referans.., s. 16.
.
45
•Ġnsan hakları evrenseldir. Bütün insanlara ve hatta dünyaya henüz gelmemiĢ
çocukların sahip olması gereken haklardır.
•Ġnsan hakları herkese eĢit bir Ģekilde uygulanır. Çünkü doğuĢtan tüm
insanlar bir ve eĢittir. (EĢitlik Ġlkesi) Ġnsan hakları; tüm insanların hiçbir ayrım
gözetmeksizin yalnızca insan oluĢlarından dolayı eĢit, özgür ve onurlu yaĢama
hakkına sahip olmasıdır. Herkes, cinsiyet, ırk, renk, din, dil, yaĢ, tabiiyet, düĢünce
farkı, ulusal veya toplumsal köken, zenginlik gibi fark olmaksızın kanun karĢısında
eĢittir.
•Ġnsan hakları barıĢçıdır. BarıĢ, insanların onurlu yaĢamaları için gereklidir.
Ġnsan hakları barıĢın sağlanmasında etkili ve ısrarlıdır.
•Sorumluluk telkin edicidir. Sorumsuz davranıĢlar insan ve toplumun
huzurunu bozar.
•Ġnsan hakları özgürlükçüdür. Özgür bir Ģekilde düĢündüğünü söylemek,
istediği yere gitmek, yerleĢmek, diğer insanlarla ve devlet makamlarıyla olan
iliĢkilerinde insanca ve hakça muamele görmek, insanların günlük yaĢamında farkına
varmadan ve değerini bilmeden kullandığı ve yararlandığı haklardan bazılarıdır.
•Diğer yandan insan haklarından doğan görevler, bireylere değil, devletlere
ya da onların kamu makamlarına aittir.
Bütün bu özelliklerin en önemli sonucu, insan haklarının, “hukukun
üstünlüğü ilkesi” gereğince yasalar tarafından korunması zorunluluğudur. Dahası bu
haklarla ilgili anlaĢmazlıklar, tüm taraflara tam adil ve eĢit davranmayı mümkün
kılacak usul ve esasları uygulayan yetkili, tarafsız ve bağımsız bir mahkeme yoluyla
yargısal olarak ele alınmalıdır. Ayrıca anlaĢmazlık konusu, kamuoyu tarafından açık
bir Ģekilde bilinen net ve önceden belirlenmiĢ yasalara uygun bir Ģekilde karara
bağlanmalıdır.
d) Ġnsan Haklarının Evrenselliği
Ġnsan haklarının uluslararası bir boyut kazanması olgusu, baĢlangıcı eski
Mezopotamya uygarlığına kadar dayandırılan uzun geliĢme sürecine oranla, oldukça
yenidir. 19. yüzyılda, köleliğin ve köle ticaretinin yasaklanmasını amaçlayan bazı
devletlerarası sözleĢmeler, insan haklarının evrenselleĢmesinin baĢlangıç noktalarını
oluĢturmaktadırlar. Bu nitelikteki ilk adım 9 Haziran 1815 tarihli Viyana
Kongresi‟nde atılmıĢtır. BaĢta Ġngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya ve Fransa olmak
46
üzere tüm Avrupa devletlerinin katıldığı Kongre‟de Ġngiltere‟nin önerisi ile alınan
kararla köle ticareti yasaklanmıĢtır. 20 Kasım 1815 tarihli Paris BarıĢı ile bu karar
tekrar edildi. 1885 yılında Amerika ve Osmanlı Devletinin de katılımı ile gerçekleĢen
Berlin AntlaĢması‟nda alınan kararlardan biri köle ticaretinin yasaklanması
üzerineydi.
108
Bu sözleĢmeleri din, dil ve etnik farklılıklara dayanan azınlıkların
korunması ile ilgili uluslararası sözleĢmeler takip etmiĢtir. 109
Ġnsan haklarının uluslararası bir olgu haline geliĢinde en önemli geliĢmeler
Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında gerçekleĢti. Bu savaĢın, bir tarafını insan hakları
kavramını temelden reddeden totaliter rejimlerin oluĢturuyor olmasına, karĢı taraftaki
ülkeler, insan haklarının baĢlıca savaĢ hedefleri arasında yer aldığını ilan ettiler. Öte
yandan, özellikle Ġngiltere ve Amerika kaynaklı olan ve savaĢları önleyip,
gelecekteki barıĢ düzeninin sağlam temeller üzerine kurulmasını sağlayabilmek için
insan haklarının uluslararası bir koruma düzenine kavuĢturulmasının gerekliliğini
vurgulayan tez yaygınlık kazanıyordu. Bu fikrin Franklin D. Roosevelt‟in “Dört
Özgürlük” demeci olarak adlandırılan, 1941 yılında Kongreye sunmuĢ olduğu ve
yoksulluktan ve korkudan kurtulma, düĢünce ve ifade, vicdan özgürlüklerinin
insanlığın dört temel özgürlüğü olduğu ve bu özgürlüklerin bütün dünyada
gerçekleĢeceği mesajı dünyada geniĢ yankılar buldu. Bu mesajı, Roosevelt ile
Churchill‟in 1941 yılında hazırladıkları Atlantik Belgesi izledi. Bu belge, Atlantik
Temel Yasası‟nda savaĢ sonrası kurulacak yeni düzende izlenecek temel ilkeler
arasında, herkese daha iyi toplumsal koĢullar sağlanmasını amaçlayan ve insanın
temel özgürlüklerinin ekonomik ilerleme ve sosyal güvenlik yönünde geniĢlemesi
dileğini açıklayan ilkeler vardı. 110
Aynı amaca yönelik çabalar, 1942‟deki BirleĢmiĢ Milletler Deklarasyonu,
1944‟deki Dumbarton Oaks toplantıları, gibi aĢamalardan geçtikten sonra 26 Haziran
1945‟ta San Fransisco‟da imzalanan BirleĢmiĢ Milletler ġartı ile amacına ulaĢtı. BM
ġartı insan haklarının evrenselleĢmesinde bir dönüm noktası teĢkil etmiĢtir.
111
Ġnsan
haklarını evrensel özellik kazanması ancak pek çok devlet tarafından onun resmen
bir sözleĢmeyle kabul etmesiyle gerçekleĢmiĢtir. 24 Ekim 1945‟de BM SözleĢmesine
108
Mumcu, Ġnsan.. , s.100-1
Kapani, Ġnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, 2. Baskı., Bilgi Yayınları, Ankara 1991, s.20.
110
Kapani, a.g.e, s.21
..
111
Kapani, a.g.e., s.22
109
47
girilmesiyle Ġnsan Hakları resmi anlamda temel ilke olarak tanınmıĢtır. Bunu
1948‟de Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin kabul edilmesi ve daha sonra da
1966‟da ikiz sözleşmeler olarak da bilinen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
Uluslararası SözleĢmesi, Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası SözleĢmesi ve bu
SözleĢmeye çerçevesinde yapılan ilk seçimlik Protokol izlemiĢtir.
Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, otuzun üzerinde özgürlük ve hak
belirlemektedir. Bildirge bu hakların korunmasını, nihai olarak elde edilecek bir
standart olarak değerlendirmektedir. Bazı hükümetler ve bilim adamları Ġnsan
Hakları Evrensel Bildirgesi‟ndeki bazı Ġnsan Haklarının “Jus cogens” (devletlerin
azaltma yetkisinin olmadığı temel bir yasa; evrensel olarak kabul edilen bir kural)
karakterine sahip olduğu düĢüncesini taĢımaktadır. Bu evrensellik, 1948 yılında
sadece Batı devletlerince değil aynı zamanda Çin, Sovyetler Birliği, ġili ve Lübnan
gibi
ülkelerin
temsilcileri
tarafından
da
formüle
edilip
onaylanmasıyla
vurgulanmıĢtır. Ayrıca Bildirge karĢı oy kullanılmaksızın sadece sekiz (8) çekimser
oyla itirazsız kabul edilmiĢtir. Klasik uluslararası hukuk doktrinine göre “Devrimci”
nitelikte olan bu geliĢmenin ürünü olarak ortaya çıkan 1948 tarihli Ġnsan Hakları
Evrensel Bildirisi, devletler açısından bağlayıcılık ve yaptırım gücünden yoksun
olmasına rağmen
112
moral niteliği açısından oldukça önemlidir. Ġnsan Hakları
Evrensel Bildirgesini, Bildirgeye hukuki bağlayıcılık kazandırma amacına yönelik
Ekonomik ve Toplumsal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi (1966) ve Sivil
ve Siyasi Haklar Uluslararası SözleĢmesi (1966) izledi. Ġnsan Hakları Evrensel
Bildirisinin kabul edilmesi esnasında, Suudi Arabistan, Güney Afrika ve bazı Doğu
Bloku ülkelerinin çekimser oy vermesi dıĢında tüm ülkelerin oybirliğinin sağlanması
önemlidir. Bu durum, insan haklarında normatif bir evrenselliğin varolduğu
düĢüncesini
doğrular
niteliktedir.
Ancak,
uygulama
gözönüne
113
alındığında
Leuprecht‟in, Orwell‟in 1984 isimli romanından uyarladığı doublethink ve
doubletalk kavramlarının, insan hakları konusunda genel bir davranıĢ tarzı olduğu
eleĢtirisinin haklılık payı içerdiği görülecektir.114 Yine de, BM‟nin insan haklarını
korumada uluslararası asgari standartları kodifiye etme ve yürütme çabalarının, insan
haklarının evrenselleĢmesinde ve uluslararası hukukun insanileĢtirilmesinde merkezi
112
Füsun Üsten, “Ġnsan Hakları TartıĢmalarında StandartlaĢma-Rölativizm Ġkilemi”, Toplum ve Bilim,
Sayı.46-47, 1989, s.143
113
Donnelly, Teoride ve.. , s.11,14
48
bir rol oynadığını söylemek mümkündür.
115
Yüzyılımızda insan hakları tarihin ilk
evrensel ideolojisi haline gelmiştir. Dini, siyasi, felsefi ve iktisadi idealler dünyanın
farklı bölgelerinde bağlılar, taraftarlar bulmuĢken, insan hakları kavramı, içeriği
konusundaki farklı anlayıĢlara rağmen dünya çapında kabul gören bir ideali temsil
etmektedir. 116
1950 ve 1960‟larda BirleĢmiĢ Milletlere birçok ülke daha katılmıĢtır. Bu yeni
üyeler de Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟ndeki ilke ve idealleri onaylamıĢlardır.
Bu taahhüt, 1968‟deki BM Ġnsan Hakları Konferansı‟nda kabul edilen Tahran Resmi
Bildirisi‟nde belirtilmiĢtir. 60 tanesinin Batı Grubu‟na dâhil olmadığı 85 devletin
kabul ettiği Bildiriye göre:
“Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi bütün insanların reddedilemez ve
dokunulamaz hakları konusunda dünya halklarının ortak anlayıĢını ortaya koymakta
ve uluslararası toplumun üyeleri için bir yükümlülük getirmektedir.”
171 devletin katıldığı 1993 Ġnsan Hakları Ġkinci Dünya Konferansı‟nın
sonucu olan Viyana Bildirisi ve Eylem Programı, Ġnsan Hakları Evrensel
Bildirgesi‟nin önemini tekrar vurgulamıĢ ve Bildirgenin kendi terminolojisini
kullanarak Bildirgenin, bütün insanlar ve bütün milletler için ortak bir baĢarı
standardı ortaya koyduğunu ifade etmiĢtir.
ġu açıklama, 26 Kasım 1990‟da 45. BM Genel Kurulu Üçüncü Komitesi‟nde
yapılmıĢtır ve AT/AB (Avrupa Topluluğu/Avrupa Birliği) ve üye Devletlerin insan
haklarının evrensel olması gerektiği düĢüncelerini göstermektedir:
“İnsan Haklarının evrenselleşmesi ve dünyadaki bütün insanların özgürlük
ve mutluluğu için gerekli tüm koşulların yerine getirilmesine katkıda bulunmak,
Avrupa Topluluğu ve üye Devletlerin isteğidir.”
Ġnsan Haklarının evrenselleĢtirilmesi, 1993 Dünya Ġnsan Hakları Konferansı
sırasında ve sonrasında ve halen yoğun bir tartıĢma konusudur. Viyana Belgesi insan
haklarının evrenselliğinin “tartıĢma konusu” dahi olamayacağını belirtmiĢtir. Belge
ayrıca “Tüm insan hakları evrenseldir” demiĢ, fakat “Milli ve bölgesel özelliklerin ve
çeĢitli tarihi, kültürel ve dini geçmiĢlerin olduğu da unutulmamalıdır.” diye
eklemiĢtir. Fakat Viyana Belgesine göre bu takdire bırakılan sınırlı ulusallık,
114
Leuprecht”ten aktaran, Üsten, “Ġnsan Hakları..”, s.144
Weissbrodt, “Human Rights:.. “, s.6
116
Weissbrodt, a.g.m., s.1
115
49
“Siyasi, ekonomik ve kültürel sistemlerine bakılmaksızın” devletleri bütün insan
haklarını koruma görevinden muaf tutmamaktadır.
Ayrıca, Ġnsan Haklarının evrenselliği konusunda, uluslararası insan hakları
sözleĢmelerinin artan onaylama sayılarına bakılabilir. 1 Haziran 1998 yılı itibariyle
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi 137, Medeni ve Siyasi
Haklar Uluslararası SözleĢmesi 140 devlet tarafından onaylanmıĢtır. Bazı diğer BM
sözleĢmeleri ve Uluslararası ÇalıĢma Örgütü (ILO) sözleĢmeleri de birçok devlet
tarafından, bazen hemen hepsi tarafından onaylanmıĢtır. Örneğin, 1989‟da kabul
edilen Çocuk Hakları SözleĢmesi 1 Haziran 1998 itibariyle 191 devlet tarafından
onaylanmıĢtır.117
10. Ġnsan Haklarının Sınıflandırılması
Ġnsan hakları hukuk literatüründe genellikle “anayasal haklar” veya “temel
hak ve özgürlükler” biçiminde ifade edilmektedir. Bunlar insan haklarını hukuksal
çerçeveye oturtan kavramlardır. ġurası da var ki insan haklarının tümü her zaman
anayasallaĢtırılmıĢ olmadığı gibi, her anayasal veya temel hak da insan hakları
sınıfına girmeyebilir. Anayasal haklar tanımlarının değiĢken olması, nitelikleri
nedeniyle, normatif değer ve bağlayıcılıkları bakımından da önemli farklılıklar
gösterirler.118
Ġnsan haklarının sınıflandırılması çalıĢmalarında temel sorun insan hakları ile
genel olarak haklar arasındaki temel ayrımı fark edememektir. Bu yüzden bu tür
tasniflerin insan haklarının özgürlüğün bir türevi oldukları gerçeğinin göz önüne
alınarak değerlendirilmeleri gerekmektedir.
Ancak her Ģeye rağmen insan haklarını bir liste haline getirme giriĢimleri her
zaman olagelmiĢtir. Zaman zaman insan haklarının değiĢik bakıĢ açılarıyla tasnif
edildiklerini görmekteyiz. Bu sınıflandırmalardan bazıları Ģunlardır: “Negatif-pozitif
statü haklar” sınıflandırması, “Tarihsel/1. 2. ve 3. KuĢak Haklar” sınıflandırması,
“Klasik Ve Sosyal Haklar” sınıflandırması, “Temel ve Esas Haklar” sınıflandırması,
“Bireysel ve Toplu Haklar” sınıflandırması
117
118
Ġnsan Hakları Referans...,s.22-23.
Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.146.
50
a) “Pozitif-Negatif Statü” Haklar Sınıflandırması
Hukukta temel haklarla ilgili olarak yapılan geleneksel bir tasnif , hakların üç
kategoriye ayrılması esasına dayanmaktadır: 1- Negatif statü hakları, 2- Aktif statü
hakları, 3- Pozitif statü hakları. Bu haklara sırasıyla koruyucu haklar, katılma hakları
ve talep hakları denilmektedir. Burada pozitif-negatif statü hak sınıflandırması ile
ilgili çeĢitli eleĢtirel görüĢlere ayrıntılı olarak değinilmeyecektir. Ancak yalnızca
Ģunu hatırlatmakta fayda vardır. Negatif ve pozitif haklar ayrımının kavramsal olarak
tutarlı olmadığını, aslında negatif olarak nitelenen hakların da devletin hem pozitif
eylemini gerektirdiğini, hem de kısıtlanması gerektiğini söyleyen görüĢler de
bulunmaktadır.119
(1) Negatif Statü Hakları/Koruma Hakları
Negatif statü hakları kısaca, devlet müdahalesine karĢı güvence altına
alınması ve siyasi iktidar karĢısına korunması gereken hakları ifade eder. Yani bu
kategoriye giren haklar, ancak devletin bunlarla ilgili negatif davranmasıyla yani
hareketsiz kalmasıyla, kaçınması veya karıĢmamasıyla sağlanabilir.
Bu haklar
kiĢilere siyasi baskıdan korunmuĢ, dokunulmaz, güvenceli bir özel alan sağlarlar. Bu
yüzden bu haklara “koruyucu haklar” da denir. Geleneksel sivil haklar (civil rights)
bu niteliktedir. 1982 Anayasası‟nın “Temel Hak ve Ödevler” baĢlıklı ikinci kısmının
ikinci bölümündeki “KiĢinin Hakları ve Ödevleri” bölümünde negatif statü hakları
yani koruyucu haklar düzenlenmiĢtir. Bu haklar barıĢçı, medeni ve özgür bir
toplumsal hayatın temelini oluĢturur. Hayat, kiĢi dokunulmazlığı, ifade özgürlüğü,
din ve vicdan özgürlüğü, dernek özgürlüğü, toplantı ve gösteri özgürlüğü hakları
bunlardan baĢta gelenleridir. 120
(2) Aktif statü hakları/Katılma Hakları
Aktif statü hakları ise, vatandaĢların siyasal iktidarın oluĢumuna ve
kullanımına katılmasını sağlayan haklardır. VatandaĢlar kendilerini devlet karĢısında
aktif hale getiren bu haklar sayesinde siyasi karar alıcıları ve siyasi idari kararları
etkileyebilirler. Kısaca aktif statü hakları kiĢilerin yönetime gönüllü katılmalarına
olanak veren siyasi nitelikte ki haklardır. Bu haklar genellikle ilgili devletin
vatandaĢlarına sağlanan haklardır. Anayasalar çoğu zaman vatandaĢ olmayanları
119
120
Erdoğan, a.g.e., s.148.
Erdoğan, a.g.e., s.147.
51
katılma haklarının çoğundan yoksun bırakırlar. Aktif statü haklardan baĢlıcası seçme
ve seçilme, siyasi parti kurma ve bunlara üye olma hakkı ve dilekçe hakkıdır. Ayrıca
ifade özgürlüğü, dernek ve toplanma özgürlükleri gibi bazı haklar da doğrudan
doğruya siyasi nitelik taĢımasa bile vatandaĢların siyasi ve idari yönetimi
etkilemelerini sağlarlar. 1982 Anayasasında Siyasi Haklar ve Ödevler baĢlığı altında
aktif statü haklar yer almaktadır. Siyasi haklar ancak demokratik rejimlerde güvence
altındadırlar.121 Örneğin Saddam Hüseyin‟in BaĢkanı olduğu Irak Cumhuriyeti‟nde
de seçimler yapılmakta ve halk seçimlere katılabilmektedir. Ancak seçimlerde
kullanılan oylar açıktan kullanılıp gizlice sayıldıktan sonra, seçme hakkının tam
olarak kullanılabildiği söylenemez.
(3) Pozitif statü hakları/Ġsteme Hakları
Pozitif statü haklar kategorisinde sosyal haklarla bazı kültürel haklar yer alır.
Bu hakların “pozitif” olarak nitelenmesinin nedeni sağlanmalarının devletin
kalmasına değil, aksine olumlu edimlerde bulunmasına bağlı olmasıdır. Yani devletin
kiĢileri kendi haline bırakmak yerine, onlarla aktif olarak ilgilenmek durumundadır.
ÇalıĢma, konut, eğitim, iĢ güvencesi ve sosyal yardım bu nitelikteki haklardan
baĢlıcalarıdır.122
b) Tarihsel Sınıflandırma
Zamanımızda, insan haklarının tarihsel geliĢimi çerçevesinde, insan
haklarının birinci, ikinci ve üçüncü kuĢak haklar Ģeklinde gruplandırıldığını
görüyoruz. Birinci KuĢak Haklar, medeni ve siyasi haklardır. Ġkinci KuĢak Haklar,
ekonomik, sosyal ve kültürel haklardır. Üçüncü KuĢak ya da DayanıĢma Hakları,
barıĢ içinde yaĢama, temiz bir ortamda yaĢama hakkı, insanlık mirasından eĢit bir
Ģekilde yararlanma vb. haklar olarak tanımlanmaktadır. Uzun süreden beri var olan
kendi geleceğini tayin etme hakkından baĢka üçüncü kuĢağa ait tek hak, bugüne
kadar resmi Ġnsan Hakları statüsü verilen “Kalkınma-GeliĢme Hakkı”dır. AB ve üye
ülkeler, geliĢme hakkını, Ġnsan Hakları kavramının bir parçası olarak açık bir Ģekilde
kabul etmiĢtir. Buna göre temel hak ve özgürlükler üç guruba ayrılmaktadır;
(1) Birinci KuĢak Haklar / Medeni ve Siyasi Haklar
121
122
Erdoğan, a.g.e., s.148.
Erdoğan, a.g.e., s.148.
52
Klasik ya da temel olarak adlandırılan “KiĢi özgürlükleri ve siyasal haklar”,
büyük ölçüde aristokrasi-burjuvazi çatıĢmasından kaynaklanan haklardır. Bu iki
kesim arasındaki çatıĢma daha çok siyasi haklar alanında yaĢanmıĢ ve burjuvazinin
mücadelesi sonucunda özgürlük ve eĢitlik kavramları ortaya çıktı.123 Birinci kuĢak
haklar, Can ve mal güvenliği, din ve vicdan özgürlüğü, düĢünce ve ifade özgürlüğü
ve siyasi hakları kapsamaktadır.
19. Yüzyılda doğan anayasacılık akımı ve bunun sonucu hazırlanan
Anayasalar burjuvazinin elde ettiği toplumsal ve siyasal avantajları hukukileĢtirdi.
Böylece Birinci KuĢak haklar Fransız ve Amerikan Devrimlerinden doğmuĢlardır. 124
(a) Medeni Haklar Listesi
Bu grupta yer alan haklar arasında, yaĢam hakkı, kiĢinin özgürlüğü ve
güvenliği ile insanlara fiziksel Ģiddet uygulanmasına, iĢkenceye ve hükümetler
tarafından insanlık dıĢı muameleye, keyfi gözaltına almaya, tutuklu bulundurmaya,
sürgüne, köleliğe karĢı koruma önlemleri alınmasına, kiĢinin mülkiyet hakkına ve
özel hayatına müdahale etmeye, kiĢilerin seyahat özgürlüğüne, düĢünce, vicdan ve
din özgürlüğüne ait konuları kapsayan “bireysel haklar” olarak tanımlanan haklar
bulunmaktadır.
(b) Siyasi Haklar Listesi
Bu haklar arasında, ifade özgürlüğü, dernek kurma ve toplantı özgürlüğü,
ülke yönetiminde rol alma hakkı, oy verme ve belirli dönemlerde doğru bir Ģekilde
ve gizli oyla yapılan seçimlere katılma hakkı bulunmaktadır.
(2) Ġkinci KuĢak Haklar / Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar / Toplu
Haklar)
(a) Ekonomik ve Sosyal Haklar
Ekonomik ve Sosyal Haklar, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin 22 ile 26.
maddeleri arasında sıralanmaktadır ve bu haklar refah ve kalkınma için gerekli
koĢulları sağlamaktadır. Bu haklar arasında, kiĢilerin istediği iĢte çalıĢması, adil bir
ücret ve çalıĢma saatlerinin makul bir Ģekilde sınırlandırılması, sendika hakkı, sağlık
yardımından yararlanma hakkı, sosyal hizmetler de dâhil yeterli standartlara sahip bir
123
Bülent Tanör, Anayasa Hukuku‟nda Sosyal Haklar, May Yay., Ġstanbul, 1978, s.45, Bknz, Kaboğlu,
Özgürlükler Hukuku, Ġnsan Haklarının Hukuksal Yapısı, Afa Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.28
124
Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, s.28.
53
yaĢama ve eğitim hakkı yer almaktadır. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
Uluslararası SözleĢmesinin 6 ve 14. maddeleri arasında sayılan haklar da bu
kapsamdadır. 125
(b) Kültürel Haklar
Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 27 ve 28. maddelerinde kültürel haklar
sayılmaktadır. Toplumun kültürel yaĢamına serbestçe katılma, bilimsel geliĢmelerden
yararlanma hakları ile bilimsel, edebi ve artistik eserlerden kaynaklanan maddi ve
manevi menfaatlerin korunması hakkı. Yine Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
Uluslararası SözleĢmesinin 15. maddesi ile Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası
SözleĢmesinin 27. maddesinde sayılan haklar bu kapsamdadır.126
(3) Üçüncü KuĢak Haklar / DayanıĢma Hakları
Yüzyılımız, insan haklarının üçüncü kuĢağı olduğu iddia edilen Kollektif
Hakların literatüre giriĢine tanıklık etmiĢtir. Ġnsan haklarının yaygınlaĢtırılabilirlik
özelliğini ileri sürmeye götürebilecek ek bir geniĢleme evresini oluĢturduğu iddia
edilen127 toplumun veya “halk”ın kolektif hakları olarak nitelendirilen bu
kategorideki “hak”lar “insan haklarının üçüncü kuĢağı” olarak adlandırılmaktadır. 128
Ġnsan haklarını, tarihsel geliĢim sürecine göre sınıflandırma çabalarının bir ürünü
olarak bu “hak”lar, “üçüncü kuĢak” insan hakları olarak sunulmaktadır.
129
Bu
düĢünceye göre, özgürlük düĢüncesine dayanan “birinci kuĢak” sivil ve siyasal
hakların, eĢitlik düĢüncesine dayanan “ikinci kuĢak” iktisadi ve sosyal haklar ile
desteklenip tamamlanması gibi, dayanıĢmaya dayanan “üçüncü kuĢak” haklar da ilk
iki kuĢak hakları, insan haklarının “dinamik” özelliğinin bir sonucu olarak takip
etmekte ve tamamlamaktadır. Bu kategorideki haklar “halkların hakları” olarak da
adlandırılmaktadır. Bu adlandırmada formülasyonlara “birey” yerine “halklar”
kavramları yerleĢtirilmektedir. 130
Ancak, “halkların hakları” kavramının zayıflığı üzerinde literatürde oldukça
çok tartıĢma vardır. En temel eleĢtiri klasik insan hakları anlayıĢında insan haklarını
125
Bknz. ġeref Ünal, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi, TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları,
Ankara, 1995, s.473-482.
126
Ünal, a.g.e., s.460,478.
127
Mourgeon, Ġnsan.. , s.13
128
Kaboğlu, Özgürlükler.. , s.31 Vasak”tan aktaran Donnelly, Teoride ve.. , s.153
129
Kaboğlu, a.g.e, s.31-2
130
Bu görüĢü savunan isimler için Bknz. Özdek, Çevre.. , s.40, 215 nolu dipnot
54
bireylerin hakları olduğu, halk kavramının ise belirsiz olduğudur.
131
Yine,
uluslararası alanın gerçek aktörlerinin devletler olduğu, dolayısıyla bu kavramın
kullanılmasının yerinde olmadığı,
132
böyle bir kavramlaĢtırmanın, güvence
mekanizmasını oluĢturmanın zorluğundan dolayı bireylerin insan hakları ihlallerine
meĢruluk sağlamada kullanılabileceği133 gibi eleĢtiriler yöneltilmektedir. Ancak
kavrama yöneltilen eleĢtirilerin odak noktası, bireylerin haklarına ve uluslararası
insan hakları hukukunun doğasına zarar verme korkusudur. 134
Özdek‟e göre, Üçüncü KuĢak haklar, Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında ortaya
çıkan iki bloklu dünyadaki bloklararası rekabetin, siyasal, sosyal, teknolojik,
ekonomik ve Üçüncü Dünya ülkeleriyle iliĢkiler düzeyindeki yansımalarıdır. BarıĢ
hakkı ve silahsızlandırılmıĢ bir dünyada yaĢama hakkı soğuk savaĢ döneminin göz
önüne alınmasının sonucudur. Halkların kendilerini özgürce belirleme hakkı, insani
yardım hakkı ve geliĢme hakkı, ülkeler arasındaki geliĢme dengesizliğinin bir sonucu
olarak, sömürgeciliğe ve yeni-sömürgeciliğe bir tepki içermektedir.
135
DayanıĢma
kavramı ile temellendirildiği için DayanıĢma Hakları olarak da adlandırılan Üçüncü
kuĢak haklar, dört baĢlık altında sıralanmaktadır: BarıĢ hakkı, GeliĢme hakkı, Çevre
hakkı, Ġnsanlığın ortak malvarlığına saygı hakkı. Kaboğlu, bu hakları Ģöyle formüle
etmiĢtir:
“BarıĢ Hakkı, bir yandan herkesin savaĢ suçlarına karĢı insanlığa ve barıĢa
karĢı suçlarla mücadele hakkını içerir; öte yandan, Ģiddet ve terörizme karĢı korunma
hakkı ile yığınsal yıkım silahlarının yasaklanması biçiminde silahsızlanma hakkını da
kapsamına alır. GeliĢme Hakkı, herkesin kiĢiliğini serbestçe geliĢtirme hakkı ve her
topluluğun kültürel kimliğine saygı gösterilmesini isteme hakkı olarak ifade
edilebilir. Her varlığın ve insan grubunun bütünsel geliĢimini hedef alan bu hak,
bireysel ve toplu ilerleme araçlarına eĢit giriĢi gerekli kılar. Çevre hakkı, özellikle
devletlerin, yaĢamın doğal koĢullarına zararlarını önlemek, sonra cezalandırmak için
gerekli tüm önlemleri alma ve daha genel biçimde, her insanın ve bütün insanların
sağlıklı ve ekolojik olarak dengeli bir çevre hakkına saygı içinde eĢya ve malların
kullanımını düzenleme yükümlülüğünü öngörür. Ġnsanlığın ortak malvarlığına saygı
131
Sieghart”tan aktaran, Özdek, a.g.e., s.40
Tomuschat”tan aktaran, Özdek, a.yer
133
Sieghart”tan aktaran Özdek, a.g.e., s.40-1
134
Kardos”tan aktaran, Özdek, a.g.e, s.41
135
Özdek,Çevre Hukuku, s.3
132
55
hakkı ise, hiç kimsenin bu ortak malvarlığı üzerinde münhasır bir mülkiyet hakkı
talep edememesi olduğu denli, bu malvarlığı üzerinde herkesin toplu ve eĢit olarak
kullanma hakkını ifade eder.” 136
Toplumun veya “halk”ın sahip olduğu ve “dayanıĢma” temelinde yükseldiği
öne sürülen bu kolektif hakların oluĢum sürecini besleyen etmenler olarak, özellikle,
teknolojik-bilimsel geliĢmeler sonucunda ortaya çıkan sorunlar (nükleer yayılma,
denetimsiz sınai üretimin yolaçtığı çevre sorunları), 2. Dünya SavaĢı sonrasında
birçok Üçüncü Dünya ülkesinin sömürge yönetimlerinden kurtulup bağımsızlıklarına
kavuĢmasının akabinde kalkınma sürecinde gündeme gelen geliĢme sorunları ve iki
büyük savaĢ yaĢanmasının ardından hak talebine dönüĢen barıĢ isteği sayılmaktadır.
Bu anlayıĢın ulusal ve uluslararası belgelerde yansımalarına rastlanmaktadır.
Ulusal planda bazı anayasalarda bu hakların normatif düzeyde ele alındığı
görülmektedir. Ġspanya Anayasası geliĢme ve çevre haklarını gündeme getirirken,
1940 Fransa Anayasası‟nın önsözünde ve 1961 Türkiye Anayasası‟nda geliĢme
hakkına, 1940 Japonya Anayasa‟sında barıĢ hakkına değinilmektedir.137 1982 yılında
BM Ġnsan Hakları Üçüncü Paktı Öntasarısı ile çevre hakkı, geliĢme hakkı, barıĢ
hakkı ve insanlığın ortak mal varlığına saygı hakkı formülasyonu gündeme gelmiĢtir.
1986 tarihli BM Genel Kurulu Bildirisinde geliĢme veya kalkınma insan hakkı olarak
geçmiĢ, 1989 tarihli La Haye Bildirgesi ile 24 devlet bu hakların somutlaĢtırılması
yolunda adım atmıĢ ve 1993 tarihinde Viyana‟da düzenlenen “Dünya Ġnsan Hakları
Konferansı‟‟nın Bildirge ve Eylem Programı‟nda yeni haklar doğrulanmıĢ ve
formüle edilmiĢtir.
Uluslararası planda, DayanıĢma Haklarını en kapsamlı ve açık bir Ģekilde
insan hakları olarak tanıyarak deklare eden belge, Afrika Ġnsan ve Halklar Hakları
ġartı‟dır. Asmarom Legesse‟nin “Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi‟ni yazanlar yalnız
baĢına Afrikalılar olsaydı, muhtemelen, toplumların haklarına bireylerinkilerin
üstünde yer verir ve bu fikirlerin bugün ifade edildiklerinden tamamen farklı bir
kültürel dil kullanırlardı.”138 diyerek iĢaret ettiği Afrikalıların, toplumu bireyden
öncelikli bir konumda gören insan hakları anlayıĢları ile uyuĢan 139 bu belgede,
halkların varolma hakkına, doğal zenginlikleri ve kaynakları üzerinde özgürce
136
Ö.Ġbrahim Kaboğlu,“İnsan Hakları Üzerinde Yeniden Düşünmek”, Argumentum, S.17, 1991, s.255
137 Kaboğlu, a.yer
138
Aktaran Donnelly, Teoride ve.. , s.65
56
tasarruf edebilme hakkına, geliĢme ve insanlığın ortak malvarlığından yararlanma
hakkına, çevre ve barıĢ hakkına sahip olduğu vurgulanmaktadır.140
Üçüncü kuĢak haklara yönelik eleĢtirilerin odak noktası, bunların hak değil
ideal olabilecekleri, çünkü bir hakkın taĢıması gereken, öznesinin, konusunun belirli
ve somut olması gibi nitelikleri taĢımadıkları gibi korunmalarının da mümkün
olmamasıdır. Buna göre, bu „hak‟ların hukuksal normlar meydana getirmeleri
mümkün değildir. 141
Üçüncü kuĢak hakların diğer haklara göre önceliğini savunan Kaboğlu‟na
göre, bu hakların kabul edilmesi için insan hakları düĢüncesinde yeni yaklaĢımların
kabul edilmesi gerekmektedir. Öncelikle insan haklarına geleneksel bakıĢı yansıtan
“bireysel haklar” düĢüncesi yerini hakları “iliĢki özgürlükleri” olarak değerlendiren
düĢünceye bırakmalıdır. Ayrıca hakların hukuki niteliklerine yöneltilen itirazlar da
geçersizdir. Üçüncü kuĢak hakların özneleri devletler, bireyler, bütün insanlık hatta
çevre hakkı söz konusu olduğunda, gelecek kuĢaklar; muhatapları ise, devlet, öteki
kamusal kuruluĢlar, birey, birey toplulukları, kısaca herkestir. Ayrıca, kolektif haklar
muarızlarının ileri sürdüğü gibi soyut talepler değildirler. DayanıĢma hakları
pozitifleĢme, yani norm-öncesi aĢamadan norm aĢamasına geçme sürecindedirler.
Kimi ulusal ve uluslararası belgelerde tasdik ediliyor olmaları bunun göstergesidir.
Kaboğlu, kolektif hakların ilk iki kuĢak haklar açısından temel nitelikte olduğunu, bu
hakların olmaması durumunda hakların ilk iki kuĢağının “sözde” kalacağını iddia
etmektedir. DayanıĢma hakları, yaĢam hakkı mesabesinde ele alınmalıdır. Kolektif
hakları
bu
nitelikleri
dolayısıyla,
insan
haklarının
sert
çekirdeği
olarak
değerlendirmek mümkündür.142 Kaboğlu, yeni hakların ilk iki kuĢak haklardan daha
özellikli olduğunu da iddia etmektedir. Temel-temel olmayan haklar, yerel-evrensel
haklar, amaç- araç özgürlükler ayrımlarında, kolektif haklar “temel, amaç ve
evrensel” sıfatlarının hak edecek niteliktedir.143
139
Afrika”da genel kabul gören, toplumu bireye önceleyen bu anlayıĢ için Bknz. Donnelly, a.g.e., s.60-2
Aktaran Kaboğlu, “Ġnsan Hakları..”, s.254
141
Bu eleĢtiriler Ġnsan Haklarının Kapsamı baĢlıklı alt bölümde ayrıntılı bir Ģekilde yer aldığı için burada
tekrar edilmeyecektir.
142
Kaboğlu, “Ġnsan Haklarının..”, s.255-6
143
Kaboğlu, a.g.m., s.257, 55 sayılı dipnot
140
57
Üçüncü kuĢak haklardan, Çevre Hakkı, Ġnsanlığın Ortak Malvarlığına Saygı
Hakkı, GeliĢme Hakkı, BarıĢ Hakkı baĢlıca dayanıĢma haklarındandır.144 Bu haklara
“yeni haklar” da denilmektedir. Çağımızın teknolojik geliĢmelerinden etkilenen ve
bu geliĢmeye paralel olarak ortaya çıkan haklar, temiz bir çevrede yaĢama hakkı,
bilgisayar verilerine karĢı özel hayatın korunmasını isteme hakkı, sanat ve bilim
özgürlüğü, tüketici hakkı, tıbbi ve biyolojik geliĢmelere karĢı korunma gibi haklar da
üçüncü kuĢak haklardır ve bu haklar sürekli geliĢmektedir. Ġnsan haklarını çeĢitli
haklardan oluĢan bir katalog olarak da düĢünebiliriz. Avrupa Birliği tarafından
hazırlanmakta olan Temel Haklar SözleĢmesinde de onurlu yaĢama hakkı, özgürlük,
eĢitlik, dayanıĢma, vatandaĢlık hakları, adli haklar ana baĢlıklar altında tüm bu haklar
güvence altına alınmıĢtır.
Ancak bunların hepsinin özeti, insanların eĢit, özgür ve onurlu yaĢama hakkı
olarak ifade edilebilir. Genel olarak insan hakları, siyasal iktidar ya da kamu gücünü
kullananlara karĢı insanın korunması biçiminde ortaya çıkmıĢ ise de, zamanımızda
insan hakları konusunda önemli bir tehlike de, insanların yaĢama hakkını tehdit ve
yok eden terördür. Bu konuda gerek ulusal düzeyde gerek uluslararası iĢbirliği içinde
mücadelenin sürdürülmesi yaĢamsal önemdedir.
c) Diğer Sınıflandırmalar
(1) Klasik ve Sosyal Haklar
Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nde kullanılan sınıflandırmalardan birisi,
“Klasik Haklar” ve “Sosyal Haklar”dır.
Klasik Haklar, medeni ve siyasal hakları kapsamaktadır ve asıl amacı birey
karĢısında devletin gücünü sınırlandırmayı sağlamaktır.
Sosyal Haklar, ekonomik, sosyal ve kültürel hakları içermektedir. Bu haklar,
istihdam, eğitim, sağlık gibi insan geliĢimi için gerekli olan koĢulları yaratmak
amacıyla hükümetlerin aktif bir Ģekilde müdahalede bulunmasını gerektirmektedir.
Diğer bir deyiĢle Klasik Haklar hükümetlerin belirli hareketlerden kaçınma
yükümlülüğü getirmesine karĢılık, Sosyal Haklar belirli güvenceleri sağlamak için
hükümetlerin harekete geçmesi yükümlülüğünü getirmektedir. Hukukçular Klasik
Hakları genellikle belirli bir sonucu elde etmek için bir görev olarak, Sosyal Hakları
144
Ö.Ġbrahim Kaboğlu, DayanıĢma Hakları, TODAĠE Ġnsan Hakları AraĢtırma ve Derleme Merkezi Yayını,
Ankara, 1996, s.11.
58
da amaca ulaĢmaya yardımcı olacak aracı sağlamada bir görev olarak açıklamaktadır.
Klasik
ve
Sosyal
Haklar
arasındaki
ayrım,
çok
da
katı
bir
Ģekilde
yorumlanmamalıdır. Hükümetleri belirli hareketlerden kaçınmaya yükümlü kılan
Klasik Haklar vardır. Ancak bir güvence yükümlülüğü getiren Klasik Haklar da
vardır. Birçok medeni ve siyasi hak, hükümetler tarafından büyük yatırımlar
yapılmasını gerektirmektedir. Örneğin adil yargılanma hakkı, iyi eğitimli yargıçları,
savcıları, savunma avukatlarını, polis memurlarını, yeterli cezaevlerini ve diğer
tesisleri gerektirmektedir. Bir diğer yüksek harcamalar gerektiren örnek de
seçimlerin yapılmasıdır.145
Diğer taraftan hükümetleri belirli eylemleri yapma konusunda yasaklayan
Sosyal Haklar da vardır. Bir örnek, hükümetlerin müdahale etmemek zorunda
oldukları, sendika kurma ya da sendika üyesi olma hakkıdır. Tarihsel nedenlerden
dolayı bu hak, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesinde
daha ayrıntılı bir Ģekilde ele alınmıĢtır. Esas itibariyle sendika kurma ve sendika
üyesi olma hakkı, geleneksel olarak klasik hak olarak görülen “dernek kurma ve
toplanma hakkı”nın bir uzantısıdır. Bu da, Klasik ve Sosyal Haklar arasında belirli
bir noktaya kadar var olan örtüĢmeyi göstermektedir.146
Son olarak belirtmek gerekirse, klasik hakların derhal uygulanabilmesine
karĢın, Sosyal Hakların uzun bir zaman sürecinde gerçekleĢtirilebildiği yorumları
yapılmaktadır.
Avrupa Topluluğu/Birliği ve üye devletler, insan onurunun ancak Klasik ve
Sosyal Hakların birlikte var olduğu takdirde korunabileceği anlayıĢı ile her iki
gruptaki hakları eĢit önemde gördüklerini çeĢitli vesilelerle açıkça ortaya
koymuĢlardır.
“(..) Ekonomik, sosyal, kültürel, medeni ve siyasi hakların geliĢtirilmesi,
insan onurunun tam olarak korunması ve bireyin meĢru özlemlerini yerine
getirebilmesi için son derecede önemlidir. Sosyal ve ekonomik kalkınma eksikliği ya
da herhangi bir ideoloji ya da görüĢ, medeni ve siyasi hakların tanınmamasının
gerekçesi olamaz. (..)”147
145
Ġnsan Hakları Referans..., s.16.
Ġnsan Hakları Referans..., s.17.
147
Ġnsan Hakları Referans..., s.17.
146
59
Ġnsan
Hakları
Klasik
ya
da
Sosyal
Haklar
Ģeklinde
kolaylıkla
sınırlandırılamamaktadır. Ayrımcılık Yapılmaması ve Sendika Kurma Hakkı gibi
hakları sınıflandırmak zordur.
(2) Temel ve Esas Haklar
Temel Haklar, yaĢam hakkı ve kiĢi bütünlüğünün bölünmezliği gibi haklar
olarak görülmektedir. BirleĢmiĢ Milletler içinde, özellikle 1960‟lardan bu yana,
çeĢitli sözleĢmeler, deklarasyonlar ve kararlarda açıklandığı üzere kapsamlı bir
standartlar sistemi geliĢtirilmiĢ ve böylece insanın geliĢmesini etkileyen kabul
görmüĢ haklar ve politikalar Ġnsan Hakları alanına çekilmiĢtir. “Ġnsan Haklarının
Ġhlali”, eğer bu tanımlama çok geniĢletilecek olursa öneminden kısmen kaybedebilir.
Bu durum, geniĢ Ġnsan Hakları sınıflaması içinde ayrı sınıflandırmalar yapılması
ihtiyacını doğurmuĢ, “Gerekli”, “Esaslı”, “Temel” gibi terimler sıklıkla kullanılmaya
baĢlanmıĢtır.148
Bazen kullanılan bir yaklaĢım da, ulusal ve uluslararası politikada mutlak
öncülük verilmesi gerekli olan bazı Temel Hakları ayırmak için seçilmektedir. Bu
haklar arasında, halkın maddi ve maddi olmayan ihtiyaçlarıyla ilgili bütün haklar yer
almaktadır. Eğer bu haklar sağlanmazsa, hiç kimse onurlu bir yaĢam süremez. Temel
Haklar, yaĢam hakkını, asgari düzeyde güvenlik hakkını, kiĢinin bütünlüğünün
korunmasını, kölelik ve benzeri muamele görmemeyi, iĢkence, özgürlüğün gayri
meĢru olarak kısıtlanması, ayrımcılık gibi insan onurunu zedeleyen diğer
eylemlerden korunmasını kapsamaktadır. Bu haklar ayrıca, düĢünce, vicdan ve din
özgürlüğünü, uygun beslenme, giyim ve barınma ile sağlık yardımı ve insanın
fiziksel ve ruhsal sağlığı açısından büyük önem taĢıyan diğer gerekli hakları
içermektedir. 149
“Katılım Hakları” üzerinde de durulması gerekir. Örneğin kamu yaĢamına
seçimler yoluyla katılma hakkı (aynı zamanda bir siyasi hak) ya da kültürel yaĢama
katılma burada akla gelebilir. Bu katılma hakları, Temel Ġnsan Haklarının
korunmasında gerekli önkoĢullar oldukları için, genellikle Temel Haklar grubuna
dâhil haklar olarak görülmektedir. 150
148
149
150
Ġnsan Hakları Referans..., s.19.
Ġnsan Hakları Referans..., s.19.
Ġnsan Hakları Referans..., s.19.
60
(3) Bireysel ve Toplu Haklar
Ġnsan Haklarının amacı bireyin korunması ve geliĢmesi olmasına karĢın
(bireysel haklar), bu hakların bazıları gruplar içindeki insanlar tarafından
kullanılmaktadır. Bu bizi, toplu olarak kullanılan bireysel haklara getirmektedir. Bu
durum özellikle dernek kurma ve toplanma, din özgürlüğü ve en çok da sendika
kurma ve sendikalara üye olma özgürlüğü söz konusu olunca geçerli olan bir
noktadır. Ġnsan Hakları, kendi dillerini ve kültürlerini korumak amacıyla kurulan
etnik ve kültürel gruplar gibi belirli gruplara üyelikle bağlantılı olduğunda, toplu
olma özelliği daha da belirgindir.
Bireylerden çok halklara ait olduğu kabul edilen Kendi Kaderini Kendisinin
Tayin Etme Hakkı, Toplu Ġnsan Haklarının en bilinen örneğidir. (Medeni ve Siyasi
Haklar Uluslararası SözleĢmesinin 1. maddesine ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Haklar Uluslararası SözleĢmesine bakınız). Kendi kaderini tayin hakkının bir Ġnsan
Hakkı olarak değerlendirilmesinin nedeni, bu hakkın bireyin geliĢmesi için gerekli
bir önkoĢul olarak görülmesidir. Toplu Hakların, evrensel olarak Bireysel Haklar
olarak benimsenen yaĢam hakkı, iĢkence görmeme vb. hakları çiğnememesi gerektiği
genel kabul gören bir husustur.151
(4) 1982 Anayasasındaki Sınıflandırma
Tarihsel geliĢme içinde ilk olarak kiĢi hakları ya da bireysel hakların ortaya
çıktığı bilinmektedir. Bunu siyasal haklar ile ekonomik, sosyal ve kültürel haklar
izlemiĢtir.
Anayasanın da bu konuda öngördüğü sınıflandırma, Koruyucu Haklar
(KiĢisel Haklar), Ġsteme Hakları (Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar), Katılma
Hakları (Siyasal Haklar) biçimindedir.
Anayasa hukuku alanında çalıĢmaları bulunan pek çok anayasa hukukçusu,
düĢünür ve uzman, çalıĢmalarında tarihsel sınıflandırmayı temel almıĢtır. Bu
çalıĢmada temel hak ve özgürlüklerin aktarılması ve incelenmesi sırasında temel
olarak tarihsel sınıflandırma göz önüne alınarak yapılmaktadır. 1982 Anayasası da
paralel bir sınıflandırma benimsemiĢtir. Dolayısıyla sonraki bölümde 1982
Anayasasında yer alan sınıflandırma esas alınarak yapılacak bir karĢılaĢtırma ve
inceleme daha isabetli olacaktır.
151
Ġnsan Hakları Referans..., s.20.
61
C. Ġnsan Haklarının Tarihsel GeliĢimi
1.
Genel Olarak
Ġnsan haklarının bir tarihi var mıdır? Fransız siyaset bilimci Jacques
Mourgeon bu soruya olumsuz cevap veriyor ve ekliyor: “En azından, bu haklar ne
insanlığın ortak bir tarihinden kaynaklanıyor ne de insan türünün bir kısmına özgü
olup, evrimsel, çizgisel, anlaĢılabilir bir geliĢimle düzenlenmesi mümkün olan bir
tarihe ait durumdalar.” Mourgeon‟a göre, hak talebinin de tarihi yoktur, sadece tarih
parçaları vardır. “YükseliĢ ve iniĢleri, zafer ve yenilgi anları, hak kazanımlarının
kesin göründüğü durumlardan uzun süreli yok olma safhalarına kadar uzanan uzun
dönemler; Ģurada, burada yenilik ve yetkinleĢtirme anları; fakat aynı zamanda bir
bölgenin diğerini taklit etmesi; bin yıl önce ilan edilmiĢ olanı bugün ileri sürmek ya
da kimilerinin yüzyıllardır öğrettikleri Ģeyi bugün keĢfetmek için yeni kanıtlar ya da
kullanıla kullanıla eskimiĢ motivasyonlar bulma anları.” 152
Bu bölümde, insan hakları kavramının tarihsel süreç içinde geliĢimi
incelenmeye çalıĢılacaktır. insan hakları kavramının geliĢimini tarihselliği içinde
vermeye çalıĢmakla beraber, bu tarihsel panoramanın evrimci/ çizgisel/ ilerlemeci/
birikimci bir tarih felsefesi temel alınarak verilemeyeceğinin farkında olmak gerekir.
Çünkü Mourgeon‟un da belirttiği gibi, -varsa- insan haklarının tarihi “...ilerlemeler
ve geri çekilmeler arasındaki tekrarların, ardarda dönüp gelmelerin, karĢıtlıkların ve
kopuĢların birbirine karıĢması olan ...” çok kaotik görünümlü bir tarihtir.
153
Bu
bölümde, insan hakları kavramının 2.500 yıllık serüvenini anlaĢılabilir ve global bir
perspektiften görebilmek için , “tarih parçaları”nı bir araya getirerek, geliĢme ve
zafer anlarını, kısacası insan hakları tarihinin dönüm noktalarını tespit etmeye
çalıĢacağız. Ġnsan hakları düĢüncesi tarihte çok yaygın ve sürekli olarak saldırılara
maruz kaldığı için çöküĢ ve yenilgi anlarını tarihçe denememize almayı uygun
görmedik. Aksi halde tarihçe denememiz, bir yüksek lisans tezi boyutlarını oldukça
aĢacaktı.
Belirtmemiz gereken bir baĢka husus, bu tarihçenin “kazanılmıĢ haklar”
tarihçesi olduğudur. Esas alınan, insan haklarının Batı‟da geçirdiği oluĢum - bakıĢ
152
153
Mourgeon, Ġnsan.., s.22.
Mourgeon, a.g.e., s.22.
..
62
açısına göre keĢif- sürecidir. Örneğin, Ġslam dünyasında insan haklarının nasıl bir
tarihsellik geçirdiği konusu, çalıĢmamızın dıĢındadır. Çünkü Ġslam Dünyası‟nda
insan haklarının kazanılma/ keĢfedilme süreci görülmemektedir, bu dünya için ancak
“VerilmiĢ Haklar”dan bahsetmek mümkündür. Ayrıca, insan haklarının literatüre ve
uluslararası belgelere yansıyan yüzü, genellikle batıda Ģekillenen yüzüdür. Bütün bu
sebeplerden dolayı, yazılanlar insan haklarının batıdaki geliĢimi ile ilgili olacaktır.
Ġnsan hakları ile ilgili bir çalıĢma yaklaĢık 2500 yıllık bir zaman dilimini
kapsamak zorundadır. Ġnsan hakları kavramının tarih içinde oluĢum sürecini
inceleyebilmek için Eski Yunan uygarlığına kadar gitmek gerekmektedir. Bazı
yazarlar Ġnsan haklarının tarihçesini yazmaya, Eski Çin veya Sümer uygarlıklarından
baĢlamayı tercih etmiĢ olsalar da154, biz, baĢlangıç noktası olarak, felsefenin odağına
insanı yerleĢtirmede öncü olması sebebiyle, Eski Yunan uygarlığını almayı daha
doğru buluyoruz.
YaklaĢık 2500 yıllık bir zaman diliminde, eĢitsizliğin normal ve olması
gereken bir durum olarak görüldüğü Eski Yunan uygarlığından, din, dil, ırk, cins vs.
ayrımlar gözetmeksizin bütün insanların eĢit ve eĢit haklara sahip olduğu anlayıĢının
egemen olduğu günümüze gelinmiĢtir.
Ġnsan haklarının fikri temellerinin oluĢum sürecinin baĢlangıcında, ilk idealler
ve fikirler insan hakları kavramı Ģemsiyesi altında değil, eĢitlik, adalet, özgürlük ve
benzeri gibi insan hakları kavramına yakın ideallerin ve fikirlerin Ģemsiyesi altında
ortaya atılmıĢtır. Ġnsan hakları kavramının formüle edilmesi ve kullanılması ise ancak
200 yıllık bir geçmiĢe sahiptir, yani ilk ideallerin ve fikirlerin dile getirildiği döneme
göre oldukça yenidir.
2.
Dünyada Ġnsan Haklarının GeliĢimi
Ġnsan haklarının dünya tarihi ve özelde de batı uygarlığının tarihsel süreci
çerçevesinde değerlendirilmesi konumuz açısından kaçınılmaz olacaktır. Çünkü
insan hakları tarihi bir bakıma, batı uygarlığının haklar mücadelesi tarihidir.
Detayına girildikçe konunun niçin bu Ģekilde ifade edildiği daha iyi anlaĢılacaktır.
ĠĢte 17. ve 18. yüzyıllarda, yeniçağda çağdaĢ insan hakları anlayıĢı, doğal hukuk
görüĢünün dinsellikten, tanrısallıktan, ilahilikten kurtulması, laikleĢmesi ile kendisini
63
göstermiĢtir ve toplum sözleĢmesini, sosyal sözleĢme görüĢünü savunan filozofların
görüĢleriyle birlikte doruğuna ulaĢmıĢtır. Bunun Fransa'da da J.Jack Rousseau gibi
ünlü temsilcileri ve savunucuları vardır.
Konuyu biraz daha somutlaĢtırma açısından ilkler bazında, özellikle Orta
Çağın ortalarından itibaren feodal toplum düzeninden baĢlayarak, Ġnsan Hakları ile
ilgili ilk yazılı belgelerin ortaya çıktığı Ġngiltere'den baĢlayarak somut olarak
uygulamada geliĢmelerin hangi doğrultuda olduğunu anlamak için Ġngiltere, Fransa
ve Amerika'dan bahsedilecektir.
a) Batıda Temel Hakların Ortaya ÇıkıĢı
Ġnsan haklarının fiilen güvence altına alınmasıyla ilgili ilk geliĢmeleri Avrupa
modern siyasi tarihinde ortaya çıktığını görmekteyiz. Atılan ilk adımlar, her ne kadar
insan haklarına fiilen hizmet etmiĢ olsalar da sonuçta, sadece o ülkenin genel Ģartları
içerisinde bir takım toplumsal ve siyasi mücadeleler sonucu egemen konumda
olanlardan koparılan tavizler Ģeklinde olmuĢtur. Daha doğrusu ilk dönemlerde atılan
adımlar bütüncül bir insan hakları anlayıĢının ürünü olmamıĢtır ve bu adımlarda bir
“insan hakları” konsepti yoktu.
Ġnsan haklarının tarihsel geliĢiminin temelinde bireyin devletle olan iliĢkisi
yatmaktadır. Ġnsan akıl sahibi bir varlık olarak, fiziki ve manevi bütünlüğüne yönelik
saldırı ve kısıtlamaların önlenmesi, baĢka bir ifadeyle insan haklarının korunması
konusunda tarih boyunca düĢünce üretmiĢ, ancak bunların etkili biçimde
uygulanmasını henüz elli yıl önce baĢlayan bir süreç içinde baĢarabilmiĢtir.
Siyasi gücü elinde tutan kral ve imparatorlar, Kilise otoritesinin desteğini
alarak güçlerine güç katmak ve meĢruiyetlerini güçlendirmek amacıyla yönetme
yetkilerini Tanrıdan aldıklarını ilan etmiĢlerdir. Dolayısıyla, 16. yüzyılda bile
dünyanın yuvarlak olduğu tezini ortaya atmıĢ olan Kopernik ve Galile gibi, pek çok
bilim adamı Kilisenin baskısıyla ya görüĢlerinden vazgeçmiĢler ya da engizisyon
mahkemesinde yargılanmıĢlar ve hatta diri diri yakılmıĢlardır. Pek çok insan ise
Kilise tarafından aforoz edilerek toplumdan dıĢlanmıĢtır. Kilisenin otoritesini
tanıyarak toplum üzerindeki baskısına ortak olan ve siyasi gücünü genelde Kiliseye
154
Ġnsan haklarının tarihini Eski Çin ve Sümer Uygarlıklarından baĢlatan örnekler için Bknz. Ünal, ġeref,
Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi, TBMM KSYK Y, Ankara, 1995 - Mumcu, Ahmet, Ġnsan Hakları &
Kamu Özgürlükleri, Ankara: SavaĢ Yayınları., Ankara, 1994.
64
dayandıran kral, insan hakları konusunda herhangi bir talebe ve hatta görüĢe izin
vermemiĢtir.
Ġnsan haklarının bu Ģekilde ortaya çıkıp belirginleĢmesi yeni yüzyılın
Anayasalı Devleti ile birebir ilintilidir. Bu Devlet yapısının kendine has özelliğini
oldukça farklı bir siyasal ve toplumsal koĢulların egemen olduğu ortaçağ dünyasının
perdesini aralamakla anlaĢılabilir. Toprak sahipleri ve toprağı iĢleyen insanlar,
soylular ve köylüler arasındaki iliĢki bu çağın siyasal-toplumsal Ģartlarını
oluĢturmaktadır.155 Sadece soylular özgür olarak tanımlanabilirken, diğerleri (Serf)
soylulara nazaran daha aĢağı bir tabakada bir koruma ve hizmet iliĢkisi içerisinde
yaĢmaktaydılar. Bu Ģartlar içerisinde çetin ve kanlı mücadelelere sahne olunmuĢtur.
Orta çağda halk, derebeyi ve krallar arasındaki büyük mücadeleler sonunda yapılan
antlaĢmalarla kazanılan haklar, daha sonra temel hak ve özgürlüklerin temelini
oluĢturmuĢtur. Bu antlaĢmalar, siyasi iktidarların insan hakları ihlallerine karĢı
gerçekleĢtirilen
baĢkaldırmalar
sonucunda
imzalanmıĢlardır.
Bu
anlaĢmalara/sözleĢmelere sırasıyla değinmekte fayda vardır:
(1) Ġngiltere’deki GeliĢmeler
Ġngiltere'de Ġnsan Hakları ile ilgili ilk yazılı belgelerden söz edildiği zaman,
öncelikle "Magna Charta Libertatum" dan, 1215 tarihli "Büyük Özgürlük Beratı"
adını taĢıyan belgeden söz edilir. Bu belgelerin isimlerini sıralamadan önce, bir
yaklaĢımı vurgulamakta yarar var. Ġngiliz Hak Belgeleri, yurttaĢları bütün kurumlar
karĢısında koruyan somut belgelerdir. Ampirik belgelerdir, soyut değillerdir. Ġngiliz
belgelerinde herhangi bir ideoloji söz konusu değildir. Ġnsan Haklarına yaklaĢım
konusunda, Amerikan ve Fransız belgelerinden farklı olarak bir ideoloji içermez. O
nedenle Ġngiliz Hak Belgelerinin Ġngiltere dıĢında etkisi olmamıĢtır, Ġngiltere ile
sınırlı kalmıĢtır. Çünkü soyut insanın hak ve özgürlüklerini tanımayı, güvence altına
almayı amaçlayan belgeler değildir. Oysa Fransız ve Amerikan belgeleri (Fransa'daki
1789 Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi) soyut birer bildirgelerdir. Ġngiliz Hak
Belgelerinin ortaya çıkmasında, Ġngiliz yargı organlarının çok büyük rolü ve katkısı
olmuĢtur. Yani bunların arkasında Fransa'da olduğu gibi herhangi bir mücadelede
söz konusu değildir.
155
Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, Ġzmir, 1999, s. 362.
65
Bunlardan en önemlisi, 63 maddeden oluĢan 1215 tarihli Magna Charta
Libertatum (Ġngiliz Büyük ġartı) sadece soyluları kapsamı içine almakla birlikte,
öncelikle kiĢinin can ve mal güvenliğini, kralın keyfi müdahalelerine karĢı korumayı
amaçlamaktadır.
“Her Ģeyden önce, Tanrı‟nın önünde diz çöktük....” diye baĢlar Magna Carta
Libertatum.156 M.S.1215 yılında Ġngiltere‟nin ruhani ve dünyevi derebeylerinin,
kendilerine bir takım haklar vermesi için Kral Yurtsuz John‟un yakasına
yapıĢmalarının ürünü olarak kaleme alınan ve Ġngiliz hürriyet bildirgelerinin öncüsü
olarak adlandırabileceğimiz 63 maddelik Magna Carta Libertatum‟un önemi, bir
devlet baĢkanının teb‟ası içinden bir gruba karĢı olan davranıĢlarının ilk defa
bağlayıcı bir hukuk çerçevesi içine alınmasından, yürütme yetkisinin bir sözleĢme ile
sınırlanmasından gelir. Belge, Ġngiliz halkının can ve mal güvenliğinin sağlanması,
vergilendirmenin bir düzene bağlanması keyfi yakalama ve orantısız cezaya karĢı
bazı güvenceler sağlanması, Kralın ve memurlarının iĢlemlerinin denetlenmesi gibi
somut vaatler içermekteydi. Ancak bütün bu vaatlerin yerine getirilmesinde
kullanılacak etkin mekanizmaların kurulmamıĢ olması uygulamada bir takım
sorunları beraberinde getirmiĢtir.
Belgenin taraflarından biri Ġngiliz Kralı, diğeri ise Feodalitenin dini ve
dünyevi temsilcileridir. Yani geniĢ kitlelerin hürriyet taleplerinin karĢılanması söz
konusu değildir. Belgeye bu yönüyle baktığımızda, insan hakları için tarihi bir
dönemeç olduğu yolunda yapılan yorumların abartılı olduğu düĢünülebilir. Ancak
belgenin etkisinin zamanıyla sınırlı olmaması ve gelecek nesillerin hak talebinde
dayanak noktası olması bu abartılı yorumları makul hale getirebilmektedir.
Gerçekten de, kral ile feodaller arasında imzalandığında, Ġngiliz vatandaĢlarının
özgürlüklerini belirlemekten çok toplum güçleri arasında bir denge oluĢturan,
157
bir
feodalizm manifestosundan baĢka bir anlamı olmayan bu belge zamanla
efsaneleĢmiĢ, Ġngiliz halkı da geniĢletici yorumlarla ondan yararlanmayı, takip eden
dönemlerde hürriyet alanını geniĢletmek için kullanmayı bilmiĢtir. 158
156
Metin için bkz. Hürriyet Bildirgeleri, Derleyen: Janko Musulin, Çeviren: Necmi Zeka, Ġstanbul: Belge
Y., 1983, ss. 17-21.
157
158
Akın, Kamu.. , s.282
Kapani, Kamu.. , s.41
66
Ortaçağda özgürlük iktidardan bağımsızlık anlamına gelmiyor, ayrıcalık,
statü hak ile aynı anlama geliyor ve iktidarın pekiĢtirilmesine zemin hazırlıyordu.
Buna karĢılık bireylerin henüz genel anlamda hukuksal eĢitliği yoktu. Aksine kiĢi
grupları, zümre ve sınıfların basamaklı eĢitlikleri vardı. Bundan sonraki geliĢim 16.
yüzyıldaki reform hareketleriyle önemli ölçüde ivme kazandı. Yüzyıl savaĢları diğer
adıyla din savaĢları ve iç savaĢlar, insanları canından o kadar bezdirdi ki, hoĢgörü
isteğinin ve daha sonra din ve inanç özgürlüğünün ortaya çıkmasını sağladı.159
Bir baĢlangıcı temsil eden Magna Carta Libertatum‟dan sonra Ġngiltere‟de
hürriyetlerin sınırlarını geniĢleten birçok ferman, belge, kanun yürürlüğe konmuĢtur.
Petition of Rights (1628), Habeas Corpus Act (1679), Bill of Rights (1689) ve Act of
Settlement (1701) bu belgelerdendir.
Magna Charta'dan çok ayrıntılı bir belge olan, 1628 Haklar Dilekçesi,
kapsamlı bir belgedir. Bu maddelerinden bir tanesinde; yasa olmadan özgür bir
kiĢinin
tutuklanamayacağı,
sürgüne
gönderilemeyeceği
ve
kötü
iĢleme
uğratılamayacağı yazılıdır. Yine benzer düzenlemeler vardır. Hiç kimsenin Magna
Charta
Libertatum'daki
yönteme
aykırı
olarak,
savunması
alınmadan
tutuklanamayacağı ve hapsedilemeyeceği yazılıdır.
Arkasından yine kendi güvenliğini amaçlayan, güvence altına almayı
sağlayan keyfi tutuklanmalara karĢı bireyi koruyan ünlü bir belge 1679 yılında
"Habeas Corpus" yasası olarak bildiğimiz belge kabul edilmiĢtir. Daha sonra 1689'da
"Haklar Bildirgesi" diye çevirebileceğimiz yasaların üstünlüğü ilkesini öngören özel
yetkili yargı organları kurma hakkını kaldıran yargı güvencesi, yargı bağımsızlığı
alanında önemli bir ilkeyi içeren bir belge olarak kabul edilmiĢtir. Bu belgede ayrıca
krala dilekçe verme hakkı da tanınmıĢ ve güvence altına alınmıĢtır ve bu nedenle
dilekçe veren vatandaĢların dilekçe verme nedeniyle tutuklanamayacakları
öngörülmüĢtür.
Demokrasinin beĢiği sayılan Ġngiltere‟de sınıfsal ayrıcalıklar yerlerini Ġngiliz
halkının genel haklarına terk etmiĢlerdir. Bu geliĢim sürecinde, Habeas Corpus Act
(1679) ve daha sonra Avrupa‟da insan haklarına hizmet eden ilk örnek, 1688 Büyük
Devrim sonrası Ġngiliz Parlamentosu tarafından çıkartılan “Haklar Bildirgesi” (Bill of
Rights) dir. Bill of Rights‟ın (1689) vatandaĢların temel haklarının kazanılmasında
159
Gören, a.g.e., s. 363.
67
ve bu hak garantilerinin parlamentonun onayı Ģartına bağlamak suretiyle kralın
müdahalelerine karĢı güvenceye alınmasında çok önemli etkileri olmuĢtur.
Ġlgi çekici olan, daha Tabii Hukuk ekolü tarafından insan hakları düĢüncesi
geliĢtirilmeden önce, Ġngiltere‟de insan haklarının bir kısmının pozitif hukuk alanına
geçmiĢ olmasıdır.160 Yalnız Ģunu da belirtmek gerekir ki, bu belgeler Amerikan ve
Fransız insan hakları bildirgeleri gibi, gerçek anlamda birer hak bildirisi
sayılamazlar. Bu fermanlar ve kanunlar Ġngiliz aristokrasinin ve burjuvazisinin,
kralın mutlak iktidarını sınırlandırmak amacıyla, pratik kaygılardan hareket ederek
ortaya koydukları mücadelenin ürünleridir ve amaçlarıyla uygun hükümler
taĢımaktadırlar. Yani, bütün insanların doğuĢtan ve devredilemez hakları bulunduğu
gibi felsefi bir varsayımı temel almamakta ve bu tür hakların listelerini ihtiva eden
hükümler taĢımamaktadırlar. Buna rağmen, Ġngiliz hürriyet kanunları, ileri tarihlerde
bütün insanlığın sahip olduğu hak ve hürriyetleri ilan eden bildirgelere öncülük
etmiĢ, hatta bir çok hükümleri Amerikan ve Fransız Ġnsan Hakları Bildirgelerinde
aynen kullanılmıĢtır. 161
(2) Amerika BirleĢik Devletlerindeki GeliĢmeler
Ġngiliz Hak Belgelerinden sonra Amerika'daki geliĢmelere kısaca değinecek
olursak; temel hakların çağdaĢ anlamda bütünsel olarak ve anayasal anlamda güç
elde etmesi ve pozitif hukuka aktarılması ilk defa Virginia „„Bill of Rights‟‟ (1776)
ile gerçekleĢmiĢtir. 1776 Amerikan Virginia Ġnsan Hakları Bildirisi ve Amerikan
Bağımsızlık Bildirisinde, “bütün insanlar doğal olarak özgür ve bağımsızdır ve
doğuĢtan vazgeçemeyecekleri ve devredemeyecekleri bazı haklara sahiptir” denilmek
suretiyle, insanın doğal olarak doğuĢtan bazı haklara sahip bulunduğunu ilk kez
ortaya atan Eski Yunanın tabii hukuk düĢünürlerinden yaklaĢık iki bin yıl sonra,
düĢünce uygulamaya yansımıĢtır. Ġngiltere ile savaĢ halinde olan 13 Amerikan
kolonisi bir araya gelip Phidelphia' da bir kongre yaptıkları zaman (Anayasa yapmayı
kararlaĢtırdıkları zaman) bu Anayasanın baĢına ön söz olarak bir "Haklar Bildirgesi"
eklemiĢlerdir.
Virginia Eyaleti ve bu bildirgeye yeniçağdaki John Locke'un ileri sürdüğü
doğal haklar anlayıĢı egemen olmuĢtur. Virginia Haklar Bildirgesi'ne yani insanların
160
161
Kapani, a.g.e., s.42.
Kapani, a.g.e, s.42-3
68
doğuĢtan eĢit ve özgür oldukları, doğuĢtan doğal haklara sahip oldukları görüĢü
Virginia Haklar Bildirgesi'ne açıkça yapılmıĢtır. Bu bildiride dikkat çeken bir husus,
Locke‟un formüle ettiği güvenlik, özgürlük ve mülkiyet haklarına mutluluğu arama
hakkının eklenmesidir. Cranston, bu durumu, Batı dünyasının 17. yüzyılın Kalvinist
sadeliğinden 18. yüzyılın neĢeli hedonizmine doğru yol almasına bağlamıĢtır.162 Din
ve vicdan özgürlüğü, adil yargılanma, kiĢi dokunulmazlığı gibi hakları da tanıyan
Bildirge, yönetimin meĢruiyetinin koĢullarını da vurgulamıĢtır.163 Tüm insanlar
doğrudan eĢit derecede özgür ve bağımsızdır. Dikkat edilirse tüm insanlara seslenen
bir bildirge sadece Amerikalıya, Virginia Eyaleti'nin yurttaĢlarına seslenmiyor. Bu
bakımdan evrensel bir yaklaĢımı benimsemiĢtir. KiĢiler, doğuĢtan edindikleri
haklardan yoksun bırakılamaz. YaĢama, özgürlük, mülk edinme, mutluluk ve
güvenlik, arama ve kazanma; kiĢilerin doğuĢtan edindikleri haklar arasındadır.
Burada sözü edilen haklar daha sonra Rosswelt'in ünlü dört özgürlük söylevinde dile
getireceği haklarıdır.
Amerikan Bağımsızlık Bildirisi de 1776 Temmuzunda kabul edilmiĢtir. Yine
burada da doğal haklar anlayıĢı açıkça benimsenmiĢtir. Ama haklar Virginia
Bildirisi'nde olduğu gibi bir liste biçiminde somut olarak sayılmamıĢtır. Tüm insanlar
eĢit yaratılmıĢtır. Yasada her insana kimsenin elinden alamayacağı kimi haklar
bağıĢlanmıĢtır. Burada Tanrısal kökenli doğal hukuk anlayıĢının benimsendiği
görülmektedir. YaĢamak, özgürlük, mutluluğu arama hakları bu haklardandır.
Ġnsanlar bu hakları güvenceye almak için yönetimler kurar, yani siyasal topluluk
oluĢtururlar. Devlete dönüĢürler. Bütünüyle John Locke'un görüĢlerinin yansıdığını
Bağımsızlık Bildirgesi'nde görüyoruz.
4 Temmuz 1776‟da Amerika Kıta Kongresi Thomas Jefferson baĢkanlığında
bir komitenin hazırladığı Bağımsızlık Bildirgesi‟ni onaylayarak Ġngiltere‟den
bağımsız bir BirleĢik Devletler kurulduğunu ilan etmiĢtir. Kongre üyesi 13 devletin
oybirliği ile kabul ettiği Bağımsızlık Bildirgesi sadece Ġngiltere‟den bağımsız bir
devlet kurulmasını iĢlemez, aynı zamanda bir haklar bildirgesidir. Bildirinin
üslubuna, Jefferson‟un, Locke‟un sade düĢüncelerine kanat veren belagati
164
hakimdir: “AĢağıdaki gerçekler bizim için gayet açıktır: Tüm insanlar eĢit
162
Cranston, “ Ġnsanın..”, s. 252
Muzaffer Sencer , “Ġnsan Hakları Açısından Amerikan Devrimi”, TODAĠE Ġnsan Hakları Yıllığı, Cilt.9,
1987, s.95-7
163
69
yaratılmıĢlardır; Yaradanları tarafından bağıĢlanmıĢ, belli bazı vazgeçilmez haklara
sahiptirler; yaĢam, özgürlük ve mutluluğa arama da bunların arasındadır; bu hakları
güvence altına almak amacıyla, insanlar kendi aralarında yönetimler kurarlar;...”
Virginia Bildirgesi‟nden büyük ölçüde etkilendiği gözlenen Bağımsızlık Bildirgesi
doğal haklar ve sözleĢme teorilerine vurgu yapmakta, eĢit yaratılmıĢ insanların
Yaradanları tarafından bağıĢlanmıĢ, devredilemez ve ayrılmaz hakları olduğunu ifade
etmektedir.
21 Haziran 1787 „de yürürlüğe giren Amerikan Anayasası, kamu
güvenliği tehlikeye düĢmedikçe “habeas corpus”un geçerli olacağını, mahkeme
kararı olmadan kimsenin cezalandırılamayacağını ve geçmiĢe yürüyen yasalar (ex
post facto) çıkarılamayacağını belirtmiĢtir. Locke ve Montesquieu‟nün etkilerinin
görüldüğü anayasa, insan haklarının ancak otoritenin bölündüğü yani kuvvetler
ayrılığı ilkesinin gerçekleĢtirildiği bir devlette gerçekleĢebileceğini öngörmüĢtür.
165
15 Aralık 1791‟de onaylanan ve anayasaya eklenerek metninden sayılan 10 maddelik
Haklar Bildirgesi, klasik hürriyetleri kapsamıĢtır. Amerikan Anayasası beslendiği
kaynaktan dolayı sadece klasik hak ve özgürlükleri güvencesine almıĢtır. Bu yönüyle
iktisadi ve sosyal haklara yer vermeyen bir anayasa niteliğindedir. 166
(3) Fransa’da ki geliĢmeler
Fransa'daki geliĢmelere gelince; bireyin temel hak ve özgürlükleri 1791
Amerikan Anayasasında ve 1789 Fransız ihtilalini takiben hazırlanan 1791 tarihli
Fransız Anayasasında daha geniĢ güvencelerle ifadesini bulmuĢtur.
1789 Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi bazı insan hakları uzmanlarının da
altını önemle çizdikleri gibi çağdaĢ anlamda Ġnsan Hakları anlayıĢının baĢlangıcını
oluĢturur. 1946 yılından beri de Bildirge Fransa'da anayasal değer taĢıyan bir
belgedir. Fransız Anayasası'nın önsözünde Bildirgeye yollama yapılmıĢtır. 1958
yılında bu gerçekleĢtirilmiĢtir. Açıkça yapılan bir yollama ile Fransız Halkının 1789
Bildirgesi ile Ġnsan Haklarına bağlılığı resmen ilan edilmiĢtir. Bu da Fransız
Anayasası'nın önsözüne geçirilmiĢtir. Böylece anayasal yargı sistemi bloğu içinde
1789 Bildirgesi'ne yer verilmiĢtir. Sonunda yargı organları da anayasal denetimde
göz
önüne
alınmıĢtır.
Anayasal
bir
baĢvurmaktadırlar.
164
Cranston, “Ġnsanın..”, a.yer
Sencer, “Ġnsan Hakları..”, s.105-7
166
Sencer, a.g.m., s.126
165
70
belge
ve
metin
olarak
bildirgeye
1789 Bildirgesi'ne baktığımız zaman, özellikleri bize çağının Ġnsan
Haklarının anlayıĢını birçok yönden açıkça ortaya koyuyor. Her yönden bireyci bir
yaklaĢımı benimsemiĢtir. Ekonomik yönden, sosyolojik yönden, siyasal yönden
bireycidir. 1789 Bildirgesi soyut bir belgedir. Çünkü belli bir yerle, belli bir ülke ile
belli bir zamanla kendisini sınırlı tutmaz, bütün insanlara, tüm dönemlere, tüm
zamanlara seslenen bir yaklaĢımı benimsemiĢtir. O nedenle soyuttur ve metafizik bir
yaklaĢımı benimsemiĢtir. Bu özellikleriyle 1789 Bildirgesi gerçekten çağdaĢ anlamda
insan Haklarını düĢüncesinin baĢlangıcını oluĢturur denilebilir. Ama unutmamak
gerekir ki, 1789 Bildirgesi burjuvanın düĢüncesini ve özlemlerini yansıtan ve dile
getiren bir belgedir. Yeni bir toplumsal sınıf olarak Aristokrasiye karĢı ortaya çıkan
burjuvanın düĢüncelerini bütünüyle güvence altına almayı amaçlayan bir belgedir.
Onu seslendiren bir belgedir. Ama soyut olarak duyurduğu insan ve yurttaĢ haklarını
güvence altına alma düĢüncesini öngörememiĢtir. En önemli eksikliği bu noktadadır.
Bu bakımdan kabul edildiği tarihte bir pozitif hukuk metni, belgesi olarak kabul
edilemez. Ġnsanlar hukuk açısından eĢit ve özgür doğarlar. Özgür ve eĢit yaĢarlar.
Her siyasi topluluğun ana amacı doğal insan haklarını korumaktır. Bir baĢka
maddesi, özgürlük bir baĢkasına zarar vermeyen her Ģeyi yapabilmektir. Kamu
hukuku alanındaki bu içerikteki özgürlük anlayıĢı 1789'dan beri süregelmektedir. Bu
bizim 1924 Anayasasında açıkça yansımasını bulacaktır ve benzer dille neredeyse
1982 Anayasasına girecektir.
Amerikan Anayasasında, vatandaĢların siyasi hakları güvenceye alınmıĢ ve
herkesin kanun önünde eĢit olduğu belirtilerek adil yargılanma hakkı kabul
edilmiĢtir. Ancak, Amerikan anayasasında köleliğin yasaklanması 1865‟te, zencilere
oy hakkının tanınması 1870‟te gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransız Anayasası da insanların
doğuĢtan eĢit haklara sahip olduğunu ve öyle kalacaklarını belirtmiĢ ve egemenliğin
sadece halka ait olduğunu, hiçbir kiĢi veya kurumun halktan kaynaklanmayan bir
yetkiyi kullanamayacağını açıklıkla vurgulamıĢtır.
b) Evrensel GeliĢmeler
Ġkinci Dünya SavaĢından sonra, insan hakları ulusal sınırlar dıĢına taĢarak
evrenselleĢmiĢtir. Çünkü bir insan ömrüne sığan iki büyük savaĢ, herhangi bir ülke
içinde ortaya çıkan totaliter nitelikteki geliĢmelere insanlığın kayıtsız kalmaması
gerektiğini öğretmiĢtir.
71
10 Aralık 1948‟de BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulunca kabul edilen Ġnsan
Hakları Evrensel Beyannamesi bu yolda gerçekleĢtirilmiĢ ilk önemli adımdır. Atılan
bu önemli adımın önemine binaen her yıl 10 Aralık günü Dünya Ġnsan Hakları Günü
olarak kutlanmaktadır.
Ġnsan haklarının korunması çağımızda bir uygarlık ölçüsü olmuĢtur. Nitekim
BM, AK ve AGĠT gibi uluslararası kuruluĢlar çerçevesinde hazırlanan ve üye ülkeler
tarafından onaylanan sözleĢmeler ve belgeler gereğince uluslararası düzeyde çeĢitli
izleme, denetim ve yaptırım mekanizmaları oluĢturulmuĢtur.
Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansının (AGĠK) insani boyutla ilgili
Kopenhag (1989-1990) ve Paris (1990) toplantılarında insan hakları, çoğulcu
demokrasi ve hukukun üstünlüğü çerçevesinde atılması gereken adımlar konusunda
devletlere çağrıda bulunulmuĢtur. Devlet BaĢkanları düzeyinde Paris‟te 19-21 Kasım
1990 tarihinde yapılan AGĠK toplantısında kabul edilen Paris ġartı‟nın giriĢinde
“insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü” baĢlığı altında yükümlülükler yer
almaktadır.167
c) Avrupa Birliğinde Ġnsan Hakları
Avrupa Birliği kendine özgü bir yapıya dayanmaktadır. Klasik devletler
hukuku iliĢkisinden farklı olarak her devlet gönüllü olarak egemenlik yetkilerinin bir
kısmını Avrupa Topluluklarının kurumlarına devretmektedir.
Fakat Avrupa Topluluklarının baĢlangıç hedefi ekonomik alandaki çalıĢmalar
olduğu ve ilgi odağı henüz bireyler değil halklar olduğu için kurucu anlaĢmalarda
insan hakları konusu fazla yer bulamamıĢtır. Ancak Roma AntlaĢması ile Avrupa
Parlamentosuna ve diğer topluluk kurumlarına tanınan denetim ve Avrupa
Toplulukları Adalet Divanına tanınan yargı yetkileri bu alanda ortaya boĢluk
çıkmasına engel olmuĢtur.
BaĢlangıçtan itibaren zirve gündem ve kararlarında insan hakları konusu
sürekli olarak yer bulmuĢ ve bu konunun “Avrupa Kimliği”nin temel unsurlarından
olduğu vurgulanmıĢtır. 19-20 Ekim 1972 tarihli Paris Zirvesi Bildirgesinde “ Üye
devletler, Topluluklarının geliĢmesini demokrasi, fikir özgürlüğü, bireylerin ve
düĢüncelerin serbest dolaĢımı ve serbestçe seçilmiĢ temsilcileri vasıtasıyla halkın
72
katılımına dayandırma kararlılıklarını teyit ederler.” denilmektedir. Yine 14 Aralık
1993 tarihli Kopenhag Zirvesinde kabul edilen “Avrupa Kimliğine ĠliĢkin Belge”de
de aĢağıdaki ifade yer almıĢtır:
“Dokuzlar, bağlı oldukları hukuki, siyasi ve ahlaki düzenlerine niteliğini
veren değerlere saygı gösterilmesini sağlamak ve ulusal kültürlerinin zengin
çeĢitliliğini muhafaza etmek arzusundadırlar. Bireyin ihtiyaçlarının karĢılanması
esasına dayalı bir toplum kurma kararlılığı temelinde aynı hayat anlayıĢını paylaĢan
Dokuzlar temsili demokrasi, hukukun üstünlüğü, ekonomik ilerlemenin nihai amacı
olan sosyal adalet ve insan haklarına saygı ilkelerini savunma azmindedirler: Bütün
bunlar Avrupa Kimliğinin temel unsurlarıdır.” 168
Avrupa Birliğinde temel hakların korunması bakımından 4.11.1950 tarihli
Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi esas alınmaktadır. Her ne kadar AB, SözleĢmeye
taraf
olmasa
da
üyeler
taraftır,
Adalet
Divanının
kararları
SözleĢmeye
dayanmaktadır. Avrupa Birliği, çalıĢmalarında Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesini
ve Avrupa Sosyal ġartını rehber olarak kabul etmektedir. 5 Nisan 1977 de kabul
edilen “Ortak Bildiri” ile Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinden doğan temel hak ve
hürriyetlere saygı duyulacağı kabul edilmiĢtir. Ayrıca Avrupa Komisyonunun
Topluluklara ait ayrı bir insan hakları beyannamesi hazırlanması önerisi de bugüne
kadar sonuçlanmamıĢ durumdadır.169
1986 yılında kabul edilen Tek Avrupa Senedinin giriĢ bölümünde temel
haklara dayanılarak demokrasinin geliĢmesinin teĢvik edileceği belirtilmektedir.
Ayrıca bu belge ile üye devletler, “özgürlük, eĢitlik, sosyal adalet baĢta gelmek üzere
üye devletlerin anayasalarında, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinde ve Avrupa
Sosyal ġartında tanınan temel hakların da üzerinde demokrasiyi geliĢtirmek için
iĢbirliği yapmayı kararlaĢtırmıĢlardır.”170
1986 tarihli Tek Senet‟ in baĢlangıcı ve AB AntlaĢması‟nın 6.maddesi de,
SözleĢmedeki temel hakları esas almaktadır. Amsterdam AntlaĢması, AB
AntlaĢmasının temel hakların korunmasına iliĢkin hükümlerini değiĢtirmiĢtir.
167
Hikmet Sami Türk, Türkiye’de ve Dünyada İnsan Hakları, Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu
Yayınları, Ġstanbul, 1999.s.122.
168
Demokrasi ve Ġnsan Hakları, ĠKV, Ġstanbul 1997, s. 113
169
Ġnsan Hakları Yıllığı 1999-2000, TODAĠE, Ankara, s.16
170
Ġnsan Hakları Yıllığı, age, s.17
73
Böylece AntlaĢmaya özgürlük, demokrasi, insan hakları ve temel özgürlükler ile
hukukun üstünlüğüne saygı ilkeleri konmuĢ, bu ilkelere Topluluk organlarının
uymasını sağlamak üzere Adalet Divanına yetki verilmiĢ ve üye ülkelerin
yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda yaptırım uygulanmasına imkân
tanınmıĢtır. Ayrıcı antlaĢmaya; insanlar arasında tabiiyet, cinsiyet, etnik köken, din,
inanç,
özürlülük,
yaĢ
nedeniyle
ayırım
yapılmasını
engelleyen
hükümler
konulmuĢtur.
Yine Tek Avrupa Senedinin baĢlangıç bölümünde “ ... Demokrasi
prensiplerinin, insan haklarının da dâhil olduğu hukuka uygunluğunu göstermek için
üye devletler, BM sözleĢmesi çerçevesinde yürürlüğe giren taahhütle uyumlu bir
Ģekilde uluslararası barıĢın ve güvenliğin korunmasına kendi katkılarını birlikte
yapabileceklerdir.” Böylece ilk kez BirleĢmiĢ Milletler AntlaĢmasına atıf yapılmıĢtır.
Ayrıca üçüncü ülkelerle iliĢkilerde insan haklarının korunması da bir ölçüt olarak
getirilmiĢtir.
29 Haziran 1991 bildirisinde Avrupa Konseyi; “Ġnsan Haklarına saygı,
geliĢtirme ve onu koruma AB ve üye devletler ile diğer ülkeler arasındaki iliĢkiler
açısından uluslararası iliĢkilerin önemli bir kısmı ve Avrupa iĢbirliğinin köĢe
taĢlarından birisidir.” demiĢtir.
Avrupa Birliği Konseyi‟nin 1993 Kopenhag Zirvesi‟nde aldığı kararlar
uyarınca; siyasi kriterlere uyum, katılım müzakerelerinin baĢlaması için bir
önkoĢuldur. Birliğe katılmak için Kopenhag kriterlerinin tamamına uyum sağlamak
gerekmektedir.
Kopenhag Siyasi Kriterleri demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları ile
azınlıkların korunmasına ve saygı gösterilmesinin teminat altına alan kurumların
istikrara kavuĢturulması Ģeklinde özetlenebilir. Bu konularda, genel ilkeler dıĢında,
belirlenmiĢ somut normlar bulunmamakta, ülkelerin özelliklerine göre eksiklikler
ortaya konmaktadır. 3 Haziran 1999 tarihinde Köln'de yapılan Avrupa Bakanlar
Konseyi toplantısında genel düzenlemelerin ihtiyacı tam olarak karĢılayamadığı
sonucuna
varıldığından,
temel
hakların
Birlik
düzeyinde
etkili
biçimde
korunabilmesi için bir sözleĢme hazırlanması hususu gündeme gelmiĢtir. Temel
Haklar SözleĢmesi olarak adlandırılan 4.11.1950 tarihli 4.11.1950 tarihli “İnsan
Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme” ile Avrupa Konseyi
74
SözleĢmesinin genel ilkeleri, Birlik vatandaĢlarına tanınan temel haklar, Avrupa
sözleĢmesi ile ÇalıĢanların Temel Sosyal Hakları SözleĢmesinde yer alan ekonomik
ve sosyal haklar yer almaktadır.
Demokrasi ve hukukun üstünlüğüne iliĢkin olarak AB, aday ülkelerde; siyasi
çoğulculuk ifade ve din özgürlüğü gibi demokratik özgürlüklerin mevcut olduğu,
farklı siyasi partilerin serbest ve adil bir biçimde yapıldığı ve muhalefetin etkin rol
oynadığı ortam aramaktadır.
Ölüm cezasının savaĢ dıĢında kaldıran AB üyeleri artık savaĢ halinde bile söz
konusu cezayı kaldırmayı taahhüt etmektedirler.
Sonuç olarak, Avrupa Birliği kolay bir Ģekilde oluĢmamıĢ, iki büyük dünya
savaĢı yaĢamıĢ, kan ve zulüm görmüĢ halkların, devletlerin öncelikle barıĢı sağlamak
daha sonra da kolektif faydası için ekonomik birlik oluĢturma düĢüncesinin
ürünüdür. Ortaçağda bireyin insan bile sayılmadığı, yakıldığı, türlü iĢkencelere
uğradığı bir devirden günümüz evrensel insan haklarına sahip bir siyasi oluĢum
haline gelmiĢtir. Belki de ileride tek bir devlet haline gelecektir.
Avrupa Birliğine üye olmak isteyen ülkelerden öncelikle evrensel insan
hakları değerlerine sahip olması istenmektedir. AB üyesi olmaya çalıĢan Türkiye
Cumhuriyeti de BM Evrensel Ġnsan hakları sözleĢmesi ve belgeleri yanında Avrupa
Ġnsan Hakları SözleĢmesini imzaladığı gibi ek protokollerini de hayata geçirmek
üzere çalıĢmalar yapmaktadır.
75
ĠKĠNCĠ KISIM
TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI
76
Bu bölümde, Türk Anayasalarında insan haklarının geliĢimi, yer alması,
sınırları; Anayasada yapılan değiĢiklikler, Türkiye‟nin Anayasa gereği uluslararası
sorumluluğu ve son geliĢmeler ıĢığında insan haklarıyla ilgili kurumsal yapı
iĢlenecektir.
I. TÜRKĠYE’DE
ĠNSAN
HAKLARININ
ANAYASAL
GELĠġĠMĠ
Türkiye‟de insan haklarının pozitif hukukun düzenleme alanına girmesi ilk
defa Kanun-u Esasi ile gerçekleĢmiĢtir. Türkiye‟de insan haklarının geliĢimini
incelemeye baĢlamadan önce, o zamana kadar Osmanlı Devletinde geçerli olan
anlayıĢa kısaca değinmek gerekir.
Bilindiği gibi Osmanlı Ġmparatorluğu, 1876 tarihli Kanun-u Esasi kabul
edilene dek devlet yönetimi bakımından, mutlak monarĢi niteliğindeydi. Osmanlı
devlet sisteminde padiĢah hiçbir surette, hiçbir Ģeyden sorumlu değildi PadiĢahın son
derece geniĢ yetkilerini sınırlandıracak hukuk kuralları ve bunları etkili kılacak bir
hukuki mekanizma bulunmamaktaydı. PadiĢahın kiĢiliğinde toplanan devlet
yetkilerini kullanırken Ģeriat kurallarına uygun hareket etmesi gerekmesine rağmen,
bu uygunluğu denetleyecek bir sistem de mevcut değildi. Bu nedenle, Osmanlı
Devleti‟nde 19. yüzyılın ortalarına gelinceye kadar hükümdarın mutlak iktidarını
sınırlayan ve bireylere bazı haklar tanıyan bir özgürlük anlaĢıĢından söz etmek
mümkün değildir.171
19. yüzyılın baĢlarında ortaya çıkan ilk belge olarak bahsedilen Sened-i
Ġttifak da (1808) aslında “haklar Bildirisi” niteliğinde bir belge değildir. Hak ve
özgürlüklerin korunmasını güvence altına almak isteyen bir topluluğun ve topluluk
temsilcilerinin bir tepkisi olarak ortaya çıkmamıĢtır. Bu belge ile PadiĢahın her
istediğini yapabilecek gücü olmadığı, belge ile çizilen sınırlar çerçevesinde hareket
edebileceği belirlenmiĢ, böylece Sened-i Ġttifak PadiĢahın iradesine üstün tutulan bir
hukuk kaynağı durumuna getirilmiĢ oluyordu. Bu nedenlerle Sened-i Ġttifak, kamu
hukukumuzda hukuk devleti yönünde atılmıĢ bir adım, “demokratik düzene gidiĢin
ilk belirtisi” olarak nitelendirilmiĢtir.172
Tanzimat Dönemi, Devlet ve yönetim mekanizmasını iyileĢtirmek, bir düzen
171
172
Gören, a.g.e., s.15.
Aldıkaçtı, a.g.e., s.39, Bknz. Gören, a.g.e., s.15.
77
ve temele bağlamak, keyfi yönetime son verip hukuka, yani Ģeriat yasalarına uygun
bir Devlet, bir hukuk devleti kurma çabalarıyla giriĢilen hareketler dönemidir.
Ancak, Tanzimat Fermanıyla atılan adımlar da halkın istek ve baskılarından değil,
baĢta bulunan devlet adamlarının duydukları ıslahat ve yenileĢme ihtiyacından
doğmuĢtur. Tanzimat ve Islahat Fermanları, toplumsal ve siyasal ve felsefi bir
görüĢten kaynaklanan ilkelerin açıklandığı hukuksal bildiriler ya da insan ve
vatandaĢ hakları bildirileri niteliğinde değillerdir. Fermanlarda yer alan hak ve
özgürlüklerin insanın doğuĢtan insan olması nedeniyle sahip olduğu haklar (doğal
haklar) olduğu vurgulanmamıĢ tersine can, mal, namus güvencesi ve eĢitlik sürekli
bir biçimde padiĢah tarafından verilmiĢ birer lütuf ve bağıĢ olarak nitelendirilmiĢtir.
Bu nedenle Fermanlarda doğal hakların açıklanması değil, PadiĢah tarafından
yapılmıĢ bir bağıĢ söz konusudur.
Türkiye‟de insan haklarının geliĢimi, anayasacılığın geliĢmesi ile paralel
gitmiĢtir. Türklerin ilk anayasası olan 1876 tarihli Kanun-i Esasi klasik sivil hakların
baĢlıcalarını ve bu arada “gizli oy” hakkını açıkça tanımıĢ idi.173
Türkiye, Cumhuriyeti
bugün ulaĢtığı bu ileri noktaya, Atatürk‟ün
Cumhuriyetin daha ilk yıllarında Türk toplumuna çağdaĢ batılı değerleri getirmek
amacıyla siyasal, toplumsal ve hukuki alanlarda gerçekleĢtirdiği devrimler sayesinde
ulaĢmıĢtır. Hukuki düzenlemeler çerçevesinde 1924 Anayasası (TeĢkilat-ı Esasiye
Kanunu) kabul edilmiĢtir. Cumhuriyet döneminin ilk anayasası olan ilerici, halkçı ve
milliyetçi bir anlayıĢla hazırlanan 1924 Anayasasının kiĢi hak ve özgürlüklerine
iliĢkin maddeleri kaleme alınırken 1789 tarihli Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi
baĢta olmak üzere Fransız Devrim ilkelerinden esinlenilmiĢtir. 174
1961 ve 1982 Anayasalarının insan hakları ile ilgili hükümleri ise, BirleĢmiĢ
Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi
hükümleri göz önünde tutularak kaleme alınmıĢtır.
1961 Anayasası ile birlikte insan hakları alanında ikinci dönüĢüm
gerçekleĢtirilmiĢtir. Batıdaki sosyal haklarla ilgili geliĢme, Türkiye‟de ilk defa 1961
Anayasasıyla yansımıĢ ve devletin “sosyal” niteliği belirtilerek iktisadi ve sosyal
haklarla ilgili zamanının geçerli anlayıĢına uygun ayrıntılı bir düzenleme yapılmıĢtır.
173
Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, Eylül 2001, s.158.
Bülent TANÖR, Osmanlı-Türk Anayasal GeliĢmeleri (1789-1980), Afa Yayınları, Bilim Dizisi, Eylül
1996, s. 236. Erdoğan, a.g.e., s.158.
174
78
Nihayet 1982 Anayasası bir önceki anayasanın özgürlükçü yönünü büyük ölçüde
dıĢlarken, iktisadi, sosyal ve kültürel haklara, hatta bazı “üçüncü kuĢak” haklara
(çevre hakkı gibi) yer vermiĢtir. 175
1987 yılında Avrupa Birliğine tam üyelik müracaatı ile birlikte 1990‟lı
yıllarda insan hakları ile ilgili ilk ciddi adımlar atılmıĢtır. Örneğin 1990 da ilk defa
insan haklarından sorumlu bir Devlet Bakanı görevlendirilmiĢtir. Bu düĢünsel
olgunlaĢma dönemini izleyen son birkaç yılda ise insan hakları alanında reform
sayılabilecek oldukça önemli anayasal ve yasal değiĢiklikler gerçekleĢtirilmiĢtir.
Türkiye‟de insan hakları alanında değiĢen anayasalarla birlikte insan hakları
alanında ortaya çıkan sorunlar ülkemizin uluslararası itibarını zedelemektedir.
Özellikle 1980 sonrası Türkiye'de insan hakları ihlalleri bağlamında çeĢitli
uluslararası insan hakları kuruluĢları ve devletlerin hazırladıkları raporlarda176 bir
insan hakları sorunu olduğu en yetkili ağızlardan itiraf edilmekte, bu sorunun
çözümü için anayasal ve yasal düzenlemeler önerilmektedir.
Yurtiçi ve yurtdıĢındaki çeĢitli kuruluĢların hemen hemen her yıl
yayınladıkları raporlar ve araĢtırmalar Türkiye'deki insan hakları sorununun
boyutlarına iĢaret etmektedir. Bu tür araĢtırmalardan biri; Charles Humana'nın, Ġnsan
Haklarının Temel Yasaları (International Bill of Human Rights) olarak da
nitelendirilen Evrensel Ġnsan Hakları Bildirgesi, Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve
Kültürel Haklar SözleĢmesi ile Uluslararası KiĢisel ve Siyasal Haklar SözleĢmesi'nde
yer alan maddeleri ölçüt olarak kullanarak, ülkeleri insan hakları puanlamasına tabi
tuttuğu ve ülkelerin insan hakları ihlallerini matematiksel olarak göstermeye çalıĢtığı
araĢtırmadır. Humana, çalıĢmasında sonuçlara bir takım ölçütlerle belirlenen Ģartların
ülkelerce yerine getiriliĢ ölçüsünün matematiksel olarak notlandırılması ile
ulaĢmıĢtır. Ancak unutulmamalıdır ki, " Değerlemenin doğruluğu, kullanılacak
ölçütlerin her ülke için siyasal felsefelerine, gelenek, görenek ve değer yargılarına zıt
düĢmeden uygulanmasıyla sağlanır."177
Humana'nın çalıĢmasında, devletlerin insan hakları puanlarına, 40 soruya
verilen cevapların değerlendirmeye tabi tutulması ile ulaĢılmıĢtır. Kasım 1991 tarihi
175
Erdoğan, a.g.e., s.158.
Bu konuda ABD Demokrasi ve insan hakları Raporu ve Uluslararası Af Örgütünün Raporları örnek
verilebilir.
177
Doğan Hansın,"Ġnsan Hakları Ġhlallerinin Notlandırılması", A.Ü.S.B.F.Ġ.H.M.D., C.2, S.3,1994, s.10.
176
79
itibariyle Türkiye'nin insan hakları notu % 44 olarak tespit edilmiĢtir.
178
Raporla
insan hakları notları tespit edilen ülkelerin ortalamaları % 62'dir. Görüldüğü gibi
Türkiye'nin notu ortalamanın hayli altında kalmıĢtır. 104 ülkenin değerlendirilmeye
alındığı raporda Türkiye bu ortalama ile 80. sırada yer almıĢtır. Dikkat çeken bir
husus da, Türkiye‟nin bu ortalama ile Uganda, Ruanda, Kenya, Mozambik, Zaire
gibi birçok Afrika ülkesinin bile gerisinde kalmıĢ olmasıdır.
Türkiye'nin insan hakları probleminin kaynağında anayasaların olduğuna dair
görüĢler sıkça ileri sürülmektedir. Bu bölümde 1876, 1921,1924, 1961 ve 1982
Anayasaları, insan haklarına yaklaĢımları açısından incelenmeye çalıĢılacaktır.
Burada amaç, sıkça dile getirilen "Türkiye'deki insan hakları ihlallerinin kaynağı
doğrudan doğruya Anayasalardan kaynaklanmaktadır" iddiasının geçerliliğini
sorgulamaktır.
Ülkemizdeki
geliĢmeleri
hukuksal
bakımdan
Osmanlı
Dönemi'nden
baĢlayarak ele alacak olursak, Ġnsan Hakları geliĢimini daha kolay anlamak için beĢ
evreye ayırmak mümkündür. Fermanlar Dönemi, 1876 Anayasası, 1921 ve 1924
Anayasaları, 1961 Anayasası ve 1982 Anayasası Ģeklinde dönemlere ayırarak beĢ
evre çerçevesinde özetlemeye çalıĢarak, özellikle son iki 1961 ve 1982
Anayasalarında yer alan temel hak ve özgürlüklerin durumu göz önüne serilmeye
çalıĢılacaktır.
II.
TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI
Osmanlı Devleti‟nde Üçüncü Selim‟in giriĢtiği Islahat hareketleri nedeniyle
öldürülmesinden sonra Alemdar Mustafa PaĢa‟nın giriĢimleriyle hükümet merkezine
davet olunan Rumeli Ayan ve Beyleri, kendi aralarında toplanıp görüĢerek bazı
ilkeler belirlediler. Belirledikleri ilkeleri içeren bir belgeyi yedi madde halinde
PadiĢah‟a sundular. 1808 yılının sonlarına doğru, PadiĢah Ġkinci Mahmut bu belgeyi
istemeyerek imzaladı. Söz konusu belge, PadiĢahın erkini ve yetkilerini belirli
temeller çerçevesinde sınırlayan “Sened-i Ġttifak” adını taĢıyordu.
Osmanlı Devleti‟nde 19. yüzyılın ortalarında baĢlayan anayasacılık
hareketleri, 1808 yılında ayanlarla padiĢah arasında imzalanan bir sözleĢme olan
Sened-i Ġttifak ile baĢlayıp, 1839‟da Tanzimat Fermanı, (Gülhane Hattı Hümayunu)
178
Charles Humana, World Human Rights Guide,Oxford University Press,1992,Third Edition,s.334.
80
ve 18 ġubat 1856‟da Islahat Fermanı ile geliĢerek nihayet, 1876 yılında yürürlüğe
konulan Kanun-i Esasi ile sonuçlanmıĢtır. MeĢrutiyetin eseri olan 1876 Anayasası
Amerikan ve Fransız Ġnsan Hakları Beyannamelerinin Batıda açtığı “Modern
Anayasa Hukuku” geliĢimine, Osmanlı Devletinin de katılıĢının ilk belgesidir.
Anayasayı hazırlayan Komisyon Mithat PaĢa ve Ziya PaĢa‟nın da yardımlarıyla 7
ġubat 1831 tarihli Belçika Anayasasını esas örnek almıĢtır. 1876 Kanun-u Esasisi‟nin
ilanı, Osmanlı-Türk tarihinde bir dönüm noktası olmuĢtur.179
1909 yılında Ġkinci MeĢrutiyetin ilanıyla Kanun-u Esaside önemli
değiĢiklikler gerçekleĢtirilmiĢtir. Öyle ki bazı anayasa hukukçularına göre
değiĢikliklerle birlikte neredeyse yepyeni bir Anayasa oluĢmuĢtur. Hatta buna 1909
Anayasası denilmektedir.
KurtuluĢ SavaĢı ortamında sadece gerekli ihtiyaçlara cevap teĢkil edecek
Ģekilde oluĢturulan 1921 Anayasası olağanüstü Ģartların anayasasıydı. Bu anayasayla
birlikte Kanun-u Esasi de yürürlükteydi. Cumhuriyetin ilanından sonra klasik
anlamda temel hak ve özgürlükleri de düzenleyen 1924 Anayasası tek partili ve çok
partili dönemlerde uygulanmıĢtır. Türk Anayasa tarihinde 1961 Anayasasının temel
hak ve özgürlükler açısından getirdiği yeni düzenlemeler bir süre sonra değiĢiklere
uğramıĢ, 12 Eylül 1980 ihtilalinin ardından dönemin Ģartlarının ürünü olan 1982
Anayasası oluĢturulmuĢtur.
A. Fermanlar Dönemi
19. yüzyılda Osmanlı Dönemi Türkiyesi‟nde insan hakları ile ilgili olarak
yapılan düzenlemelere, 1839‟da ilan edilen Gülhane Hatt-ı Hümayunu ya da Tanzimat
Fermanı, 1856 Islahat Fermanı örnek olarak verilebilir.
Türkiye, BatılılaĢma olarak tanımlanan reform hareketleriyle batı uygarlığının
değerlerini benimsediğini göstermiĢtir. Bu reform hareketleri Avrupa ülkelerinden alınan
kanunların Türkiye‟de yürürlüğe konulması ve Avrupa kurumlarının benimsenmesi
Ģeklinde gerçekleĢmiĢtir. Bu evre, anayasa niteliği taĢımayan, ilk Anayasamız olan 1876
Kanun-u Esasi öncesindeki dönemdir. Bu dönemde bu günkü anlamda bireye dayalı bir
insan hakları anlayıĢından söz etmek mümkün değildir.
179
Giritli-SarmaĢık, a.g.e., s.82-89.
81
1.
Sened-i Ġttifak
Bu dönemdeki ferman niteliği taĢıyan belgelerden kısaca söz edecek olursak; ilk
belge olarak, Anayasa Hukukumuzun tarihsel geliĢiminde de önemli yeri olan, 1808
tarihli "Sened-i Ġttifak" var. Anayasa hukukçuları Sened-i Ġttifak‟ı daha çok devletin
merkezi iktidarının sınırlandırılması açsından değerlendirmektedirler ve bunun olumlu
bir aĢama olduğunu vurguluyorlar. Çünkü Sened-i Ġttifak, padiĢahın yetkilerini sınırlayan
ve ayana, yani beylere yetkiler tanıyan bir belge niteliği taĢımaktadır. PadiĢah, ayanı
beyleri bir taraf olarak tanımıĢtır ve iktidarı sınırlı ölçüde ayanla paylaĢmıĢtır. '" Sened-i
Ġttifak yedi Ģarttan oluĢan bir belge olmasına rağmen, hiçbir zaman yaĢama geçirilmediği
belirtiliyor. Bu belgede, hak ve özgürlükleri somut olarak sayma gibi bir yaklaĢım söz
konusu değildir, ama ilk kez padiĢah otoritesinin sınırlandırılması açısından önem
taĢıyan bir belgedir.
2.
Tanzimat Fermanı
Bu dönemdeki diğer önemli bir belge de 1839 tarihli "Tanzimat Fermanı"dır. Bu,
bir anayasal belge değil, hükümdar tek yanlı bir iĢlemle bu belgeyi ortaya koymuĢtur.
200 yıl önce Osmanlı Devletinde, Avrupalılar karĢısında uğranılan askeri yenilgiler
sebebiyle Batının bilim ve tekniğinden yararlanma arayıĢlarına öncelik verilmiĢtir.
Ancak, daha sonra devlet düzeni ile ilgili konular da inceleme ve ilgi odağı olmuĢtur. Bu
bağlamda, PadiĢah Abdülmecit‟in 1839 Tanzimat Fermanıyla, tüm vatandaĢlar arasında
eĢitliği ve cezaların keyfi olamayacağını ilan etmesi kayda değer görülmektedir.
PadiĢahın, hiçbir dıĢ talep ve baskı olmadan, kendi otoritesini sınırlayıcı bu fermanı
kabul etmesinde, Paris ve Londra‟da uzun süre elçilik yapmıĢ olan, Hariciye Nazırı
Mustafa ReĢit PaĢa etkili olmuĢtur.
“Gülhane Hattı Hümayunu” olarak da anılan, 3 Kasım 1839 tarihli Tanzimat
Fermanı Osmanlı Devleti‟nde "kiĢi hak ve özgürlükleri bakımından eksik ama derli toplu
ilk Osmanlı temel haklar ve özgürlükler listesini ortaya koymuĢ 180 ve insan haklarının
tanınması yolunda atılan ilk önemli adım olmuĢtur. Fermanla; can güvenliği, mal
güvenliği, Ģeref ve haysiyetin korunması, kiĢi güvenliği ile ilgili esaslar belirtilerek, din
ayırımı gözetilmeksizin tüm Osmanlı yurttaĢlarına (bütün tebaaya) bu haklar eĢit olarak
tanınmıĢ; askerlik, vergi ve adalet konularında kanunlar çıkarılarak yeni düzenlemelere
gidilmesi de öngörülmüĢtür.
180
Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal GeliĢmeleri, AFA Yayınları, GeniĢletilmiĢ 3. Baskı, Ġstanbul,
1996, s. 67. Bknz. Korkusuz, a.g.e. s.204.
82
Tanzimat Fermanı'nın önemi, ilk kez padiĢah kendi yetkilerini ve kendi iktidarını
tek yanlı olarak kendi iradesiyle sınırlamasında yatmaktadır. Bu sınırlama, kiĢi
haklarıyla yargılama alanında kendisini göstermektedir. Tanzimat Fermanı'nda da kiĢi
haklarını bir liste olarak bulmak ve görmek mümkün değildir ve hatta kiĢilerin devlete
karĢı ileri sürebileceği, dokunulmaz, devredilmez kiĢi hakları anlayıĢı yoktur. Can
güvenliği, mal güvenliği, ırz ve namusun korunması, verginin yasaya göre alınması,
askerliğin yasa ile düzenlenmesi, kimseye açıkça yargılanmaksızın idam ve ceza
uygulanmaması, ceza sorumluluğunun kiĢisel olması gibi bazı kiĢi hakları yer almıĢtır.
Ancak, düĢünce özgürlüğü, basın özgürlüğü, dernek ve toplanma özgürlüğü gibi diğer
kiĢi hakları, Tanzimat Fermanı'na henüz yansıyabilmiĢ değildir. Yasa önünde eĢitlik
ilkesi kabul edilmiĢtir ama bu sadece Batılılara verilmiĢ bir ödül niteliği taĢımaktadır ve
Tanzimat Fermanı'nın en önemli yeniliklerinden birini oluĢturmaktadır.
Güvence açısından da Tanzimat Fermanı'nın önemli bir özelliği var. Bu haklar,
çağdaĢ anlamda güvenceye bağlanmıĢ değildir, dinsel bir yaptırım söz konusudur.
Ferman‟da yer alan Ģu ifadeler insan hakları tarihimiz açısından ilginç görülmektedir.
Tanzimat Fermanında, “Allah‟ın inayeti ve Peygamberin yardımlarıyla, devletin
iyi bir Ģekilde idaresini sağlamak için bazı yeni kanunların konulması gerektiği”ne iĢaret
edilerek, yeni kanunların dayanacağı prensipler Ģu Ģekilde sıralanmıĢtır:
•Müslüman ve Hıristiyan bütün tebaanın ırz, namus, can ve mal güvenliğinin
temini.
•Verginin düzenli bir usule göre ayarlanması ve toplanması.
•Askere alınmanın düzenli bir Ģekle sokulması.
Burada görüldüğü üzere, ferdi hakların, yani insan haklarının korunması söz
konusudur. Ferman‟da Ģu ifade de dikkat çekicidir. “Bir insan canını, ırz ve namusunu
tehlikede görünce, her türlü hıyanete teĢebbüs eder ve bu da memlekete zarar verir.
Keza, mal ve mülkünden emin olan bir insan da, kendi iĢiyle gücüyle uğraĢır, bunları
geniĢletmeye çalıĢır, devlet ve millet gayreti ve vatan muhabbeti artar.”181
Ferman ayrıca, hakkında alenen tahkikat yapılıp hüküm verilmedikçe, kimseye
gizli veya aleni idam veya zehirleme cezası tatbik edilemeyeceğini duyurmakta idi.
Fermanda kiĢilere hak ve özgürlükler arasında, her Ģeyden önce insanın en baĢta gelen ve
en doğal hakkı olan "yaĢam hakkı" güvenlik altına alınmak istenmiĢtir, çünkü söz
konusu ana değin can güvenliği diye bir Ģeyden söz etmek olanaksızdı. KiĢinin yaĢamı
padiĢahın ve diğer iktidar sahiplerinin iki dudağı arasında bulunuyordu. Fermanda yer
83
alan bu ifadelerin, yüz yıl sonra ilan edilen BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel
Bildirgesinde belirtilen, insan haklarının korunmasının toplumsal barıĢ ve adaletin temeli
olduğu ve zulme karĢı insanların son çare olarak ayaklanmaya mecbur kalmaması için
insan haklarının bir hukuk rejimi ile korunmasının zaruri olduğuna iliĢkin hükümlerine
benzerlik göstermesi dikkat çekicidir.
Tanzimat Fermanı sadece kiĢilere tanınan bir takım hak ve özgürlükleri değil,
aynı zamanda devlet yaĢamının çeĢitli alanlarında yapılacak yenilikleri de içermektedir.
Tanzimat‟ta yeni bir ceza kanunu yapıldı. Memur suçlarına ait yeni bir idare kanunu
yapılarak, rüĢvet için ağır cezalar getirildi. Birçok üst düzey yöneticiler rüĢvet suçundan
mahkûm oldular. Yasalara aykırı hareketlerin "rütbeye ve hatır gönüle bakılmayarak"
cezalandırılmasını sağlayacak bir ceza yasası yapılacağı hüküm altına alınmıĢtır. Açıkça
yargılanmadıkça, hiç kimse hakkında açık veya gizli idam ve zehirleme cezası
verilmeyecektir. Suç iĢleyen kimsenin suçundan mirasçılar sorumlu tutulamayacak;
suçlunun mallarının zor alımıyla, mirasçılar haklarından yoksun kılınmayacaktır. Aynı
Ģekilde "mülkiyet ve tasarruf hakkını" korumak istemiĢtir. Yine ferman, güvence altına
aldığı haklardan herkesin, "din farkı gözetmeksizin" yararlanmasını öngörmüĢtür. 182
Reform sayılabilecek tüm bu uygulamalar radikal bir değiĢimin de göstergesi
kabul edilmektedir. Bir yasama direktifi olarak görülen Gülhane Hattı Hümayunu,
Türklerin ilk yazılı Haklar Beyannamesi olması Türk özgürlükler hukuku tarihi
bakımından çok önemlidir.
Tanzimat, devletin baĢına çıkan gailelerin sebeplerini, Osmanlı Cemiyetinin
düzeninde görmüĢ ve bu düzenin temellerinin ıslahını ele almıĢtır. Dolayısıyla, bir nevi
vatandaĢ hakları beyannamesi Ģeklinde ortaya çıkmıĢtır. Ancak bu beyanname, 1776
Amerikan ve 1789 Fransız Haklar Beyannamelerinde olduğu gibi halktan bir hareket
sonucu gelmiĢ olmayıp, yukarıdan aĢağıya, yani devlet iktidarını kullanan üstün
otoriteden, hükümdardan gelmiĢtir. Tanzimat‟ın zayıf tarafı da bu olmuĢ ve halk
tarafından kolaylıkla hazmedilip benimsenememiĢtir.
Tanzimat‟la, PadiĢahın kendi otoritesini, tek taraflı da olsa, kendisinin
sınırlaması ilk defa vaki olmuĢtur. PadiĢahın tek yanıt iradesine dayanan Gülhane Hattı
Hümayununda belirtilen temel haklar yine tek taraflı olarak yalnızca padiĢahın "yemini"
ile güvence altına alınmıĢtır. Yeni kanunlara PadiĢahın uymaması halinde bir yaptırım
181
Kili-Gözübüyük, a.g.e., s.22.
Fevzi Demir, Anayasa Hukukuna GiriĢ Genel Esaslar ve Türk Anayasa Hukuku, BarıĢ Kitapevi
Fakülteler Matbaası 5. Baskı Ġzmir-1998, s. 210.TaĢkan, a.g.e., s.205.
182
84
söz konusu değildi. Fakat bu Ģekliyle tanınan tüm temel haklar, padiĢah tarafından her an
değiĢtirilebilme ve ortadan kaldırılabilme olasılığını da taĢımıĢtır. Fermanda yer alan
müeyyide, “Bunlara uymayanlar Allah-u Teala Hazretlerinin lanetine mazhar olsunlar ve
ilelebet felah bulmasınlar. Âmin.” Ģeklinde ifadesini bulmuĢtu. 183
3.
Islahat Fermanı
Tanzimat döneminde, Gülhane Hattı Hümayunu ile vaadedilen birtakım temel
hakların uygulanmasını gösteren çeĢitli fermanlar çıkarılmıĢtır. 1845 Hattı Hümayunu,
(18 ġubat 1856) Islahat Fermanı ve 1861 Hattı Hümayunu genel nitelikleri bakımından
1839 Gülhane Hattı Hümayunundan pek farklı olmamıĢtır. Bu fermanlar içinde en
önemlisi 1856 Islahat Fermanıdır.
Islahat
Fermanı,
Kırım
SavaĢı'ndan
sonra
müttefiklerimizin isteklerini
karĢılamak ve Osmanlı Devleti içindeki yurttaĢlarını bahane ederek müdahalelerini
engellemek amacıyla ilan edilmiĢtir. Fermanda, 1839 Gülhane Hattı Hümayununda
vaadedilen temel haklar tekrar teminat altına alınmıĢ; her Ģeyden önce bu hakların
kullanımında Müslüman uyanıklar ile Hıristiyan uyanıklar arasında öteden beri
süregelen farklar ortadan kaldırılarak, "eĢitlik" sağlanmak istenmiĢtir. Islahat Fermanı,
iki ay gibi çok kısa süre içerisinde hazırlanmıĢtır. Böylece 1856 Martında baĢlayan
Uluslararası Paris SözleĢmesine yetiĢtirilmesi sağlanmıĢtır. 184
1856 yılında doğrudan batılı devletlerin baskısı ile Müslüman ve Hıristiyan tebaa
arasında eĢitlik getirilen Islahat Fermanı ile artık din ve mezhep farkı kaldırılıyor, bütün
Osmanlı vatandaĢları eĢit duruma getiriliyordu. Yasa önünde eĢitlik, kamu hizmetlerine
ve askerlik hizmetine alınmada, vergide eĢitlik, eğitimde eĢitlik, mahkemelerde tanıklık
yapmada eĢitlik imkânlarını da kapsayacak Ģekilde geniĢletilmiĢtir. Islahat Fermanında
Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile ilan edilen, can, mal ve namusun korunması hususundaki
temel ilkeler bir kere daha vurgulanmıĢ ve bunlara ek olarak iĢkence ve her türlü cismani
ceza
kesinlikle
yasaklanarak,
mahkûmların mallarının müsadere
edilmeyeceği
belirtilmiĢtir. DuruĢmaların açıklığı prensibi ve eğitim özgürlüğü de fermanın getirdiği
önemli kurallar arasında yer almaktadır. PadiĢah, 1856 Islahat Fermanı‟nda cismani
cezayı, eziyeti ve iĢkenceyi yasaklamıĢ ve bunu yapanların Ģiddetle cezalandırılacağını
ilan etmiĢtir.
183
184
Kili-Gözübüyük, a.g.e., s.23, Gözübüyük, Anayasa Hukuku, s.102.
Hüseyin Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri I.Kitap, Beta Yayınları, 4. Baskı, Ankara, 1995, s.53 vd.
85
Islahat Fermanı; hiç bir din ve mezhep ayrımı gözetilmeksizin herkes için "ibadet
hürriyetini" kabul etmiĢtir. Ancak bu özgürlük ile sadece Hıristiyan uyruğun dini ayin ve
ibadet özgürlüğü garanti altına alınmıĢtır. Bunlardan en baĢta geleni, Tanzimat
fermanında da yer alan can, mal ve namusun (Ģeref ve haysiyetin ) korunması ilkesi, bir
kere daha “tekit ve teyit" olunmuĢtur. Buna ek olarak eziyet, iĢkence ve her türlü cismani
cezanın kesinlikle verilemeyeceği hüküm altına alınmıĢtır. Hiç kimsenin malına; bu
arada mahkûmların da mallarına el konulamayacaktır. 185
1856 yılındaki "Islahat Fermanı", fermanlar döneminde yer alan bir baĢka belge
olarak anılır. Burada da soyut ve genel bir Ġnsan Hakları düĢüncesinin bulunduğu
söylenemez. Islahat Fermanı, 1856 Paris AntlaĢması'ndan biraz önce görüĢmeleri yapılan
ve ondan sonra kabul edilen bir belge olarak ortaya çıkmıĢtır. DıĢ etkenlerin baskısı,
Batının etkisi bu belgenin kabul edilmesinde kendini göstermektedir.
Bu Fermanın en önemli özelliklerinden bir tanesi, bugün hepimizin yakındığı ve
ülkemizin Ġnsan Hakları alanında en önemli baĢını ağrıtan sorunlardan birisi olan iĢkence
ile ilgili düzenlemesidir. Eziyet, iĢkence ve her türlü cismani ceza ilk kez Islahat Fermanı
ile 1856 yılında yasaklanmıĢtır. Demek ki iĢkence 1856' dan dan beri yasaktır. Bu yasak
daha sonra Kanun-u Esasi ile 1924 Anayasası'nda ve bugünkü Anayasamızda açık bir
Ģekilde yer alacaktır, ancak bu sorunu çözmede yeterli olamayacaktır.
Islahat Fermanı da tıpkı Gülhane Hattı Hümayunu gibi bir reform programı
niteliğinde olup benzer adımlar atmaktaydı. Programı gerçekleĢtirmek için çeĢitli
kanunlar çıkarılmıĢ, Devlet bünyesinde bazı değiĢiklikler yapılmıĢtır. Yenilenen
kuruluĢlardan baĢka, tamamen yeni kuruluĢlar da tesis edilmiĢtir.
B. Kanun-u Esasi Dönemi
1.
Birinci MeĢrutiyet
a) Kanun-u Esasinin Hazırlanması
Ġlk yazılı Türk Anayasası 31 Ağustos 1876 tarihli Kanun-u Esasi'dir. Bu belge,
monarĢik gücü sınırlamakla birlikte onu tamamen kaldırmıyor, hem devlet teĢkilatına
hem de devlet-vatandaĢ iliĢkilerine (özgürlüklerine) iliĢkin kurallar içeriyordu. Kanun-u
Esasi'nin hazırlık çalıĢmalarına II. Abdülhamid'in izniyle, 7 Ekim 1876‟da baĢlandı.
Kanun-u Esasi taslağını hazırlamak üzere, Mithat PaĢa baĢkanlığında 28 kiĢiden oluĢan
bir komisyon oluĢturuldu. Komisyonun aldığı ilk kararlardan biri, Mebuslar Meclisi ile
185
Demir, a.g.e., s.213. Bknz. TaĢkan, a.g.e., s.206.
86
Ayan Meclisi'nden oluĢacak bir "Meclisi Umumi" kurulması oldu. 7 Kasım'da da, bir alt
komisyon oluĢturuldu. Bu komisyonun çalıĢmaları sonucu oluĢturulan metin, 23 Aralık
1876'da ilan edildi.
Kanun-u Esasi‟nin kurduğu meclis, 19 Mart 1877‟de açıldı. Mecliste 69
Müslüman ve 46 Müslüman olmayan mebus vardı. Ancak meclisin ömrü kısa oldu. 13
ġubat 1878‟de, Abdülhamid, Kanun-u Esasi‟ye dayanarak, Meclis-i Umumi‟yi tatil etti.
1876 Kanun-u Esasisi Türk toplumunun ilk yazılı Anayasası olması bakımından
ayrı bir öneme sahiptir. KiĢi hak ve özgürlüklerine ilk defa olarak diğer devletlerin
anayasalarındaki gibi yer verilmiĢ ve bunlar geniĢ bir liste halinde sıralanmıĢtır.
119 maddeden oluĢan Kanun-u Esasi'nin ilk beĢ maddesi, padiĢahın haklarını
sayan ve tanımlayan maddelerdi. Osmanlı hükümdarlığı, halifeliği de koruyarak Osmanlı
hanedanının en yaĢlı üyesine ait olacaktı. (2., 3. ve 4. maddeler). PadiĢahın kiĢiliği
kutsaldı ve yaptıklarından kimseye karĢı sorumlu değildi (5.madde). Vükelanın
(bakanların) atanması ve azledilmesi, para bastırılması, hutbelerde adının söylenilmesi,
yabancı devletlerle antlaĢma imzalanması, savaĢ ve barıĢ ilanı, Ģeriat hükümlerinin
uygulanmasının gözetilmesi, yasalar gereğince verilmiĢ cezaların hafifletilmesi ya da
affedilmesi, parlamentoyu toplamak ya da dağıtmak ve temsilci seçimi için gerekli
hazırlıkları yapmak padiĢahın kutsal haklarındandı (7. madde).
b) Kanun-u Esasi’de Ġnsan Hakları
1876 Anayasası ve bu Anayasa' da yapılan 1909 değiĢikliklerini ikinci evreyi
Ġnsan Hakları alanında güvencesiz anayasal haklar dönemidir. 1876 Anayasası ile
devletin monarĢik ve teokratik yapısında bir değiĢiklik söz konusu değildir, egemenlik
tanrısal kökenlidir. Osmanlı Hanedanı tarafından kullanılmaktadır. PadiĢahın kiĢiliği
kutsaldır ve padiĢah sorumsuzdur. Böyle bir anlayıĢ çerçevesinde çağdaĢ Ġnsan Hakları
düĢüncesinin doğması ve geliĢmesini beklemek olanaksızdır. Ama anayasal alanda
önemli bir dönüĢümü simgeler. Çünkü bu Anayasa ile mutlak monarĢi sınırlandırılmıĢtır
ve Ģarta bağlanmıĢtır. Ama egemenlik henüz ulusun değildir. Bu Anayasa, padiĢahın tek
yanlı iradesiyle yayınlandığı bir belgedir ve ilk kez kiĢilere, devlete karĢı haklar ileri
sürebileceği haklar tanıyan bir belgedir. Bu açıdan önem taĢır. Tebaa-i Devleti
Osmaniye'nin Hukuki Umumiyesi baĢlıklı bölümünde, bu kiĢi haklarını eksikleri
olmakla birlikte oldukça geniĢ bir liste halinde, soyut bir anlatımla saymıĢtır. KiĢi
dokunulmazlığı, basın özgürlüğü, öğrenim özgürlüğü, yasa önünde eĢitlik, mülkiyet
87
hakkı, konut dokunulmazlığı, doğal yargıç ilkesi, angarya yasağı ve iĢkence yasağı
açıkça bu bölümde yer almıĢtır. Ancak bu anayasanın en önemli eksikliği, saydığı bu kiĢi
haklarını güvence altına almamasıdır. Bir ünlü 113. maddesine "sürgün maddesi" yer
vererek, bunların gerektiğinde padiĢahın tek yanlı iradesiyle
kâğıt üzerinde
bırakılabilecek haklar niteliği taĢıdığını kabul etmiĢtir. En önemli zaafı, yargısal
güvencelerden eksik olmasıdır.
Kanun-u Esaside toplam 17 maddeden oluĢan temel hakları düzenleyen
bölüm; tanınmıĢ dinlere mensup olmak kaydıyla (Müslümanlık, Hıristiyanlık ve
Musevilik) din özgürlüğünü, dilekçe hakkını, eğitim özgürlüğünü, mülkiyet hakkını
ve konut dokunulmazlığını tanımıĢtı. Ayrıca yasa önünde eĢitlik, vergide adalet,
vergi ve harçların yasallığı ilkelerine de yer vermiĢti. Ayrıca anayasa; iĢkence
yasağını, yasal yargıç güvencesini, suç ve cezaların yasallığı ilkesini içeriyordu.
Ancak eksik olan husus hak ve özgürlüklerin bir güvenceye bağlanmamıĢ olması
idi.186
Kanun-u Esaside 8-26. maddeler arasında sıralanan hak ve özgürlüklerden
bazıları Ģunlardır: KiĢi güvenliği, ibadet özgürlüğü, basın özgürlüğü, dilekçe hakkı,
konut dokunulmazlığı, eğitim özgürlüğü, kanun önünde eĢitlik, devlet hizmetine
alınmada eĢitlik, mülkiyet hakkı, angarya ve iĢkencenin yasaklanması, tabii hâkim ilkesi,
kanunsuz vergi konulamayacağı ilkesidir. Osmanlı vatandaĢlarının genel haklarını içeren
maddeler Ģunlardı: 8. madde Osmanlı Devleti'nin uyruğunda bulunan kiĢilerin tümüne
"Osmanlı" denileceğini, 9. madde Osmanlılar'ın tümünün, baĢkalarının özgürlüklerine
müdahale etmemek koĢuluyla, kiĢisel özgürlüğe sahip olduklarını belirtiyordu.
10. madde kiĢi hürriyeti ile ilgiliydi ve her türlü saldırı karĢısında korunur
denilmekteydi.
11. maddeye göre, devletin resmi dini Ġslam‟dı. Ancak kamu düzenine ya da
genel ahlaka aykırı davranmadığı sürece, her Osmanlı vatandaĢı din özgürlüğüne sahipti.
12. madde basın özgürlüğü ile ilgilidir. Basının serbest olduğu ve basına önceden
hiçbir denetim getirilemez deniliyordu.
1876 Anayasası, günümüz demokrasilerinin temel prensiplerinden sayılan bazı
kiĢi hak ve özgürlüklerini garanti altına almak istemiĢtir. Bu hakların birçoğu; yasama
organına baĢvurma ve Ģikâyet hakkı (m.14), yasa önünde eĢitlik prensibi (m.17) , kamu
hizmetlerine girme hakkı (m.19) gibi haklar sadece Osmanlı tebaasına tanınan haklardı.
186
Gören, a.g.e., s.20.
88
DüĢünce özgürlüğünün bir uzantısı olan basın özgürlüğü (m.12) ile eğitim ve öğretim
özgürlüğü (m.18) kural altına alınmıĢtır. Bütün okulların devletin denetimi ve koruması
altında olduğu belirtilmiĢtir. Bunların yanında mülkiyet hakkı (m.21) mesken
masuniyeti, yasaların kararlaĢtırdığı durumlar dıĢında, yetkililer meskene zorla
giremeyeceklerdi (m.22).187 Vergilere adalet ve eĢitlik esaslarına uyulacağı, herkesin
mali gücüne göre vergi vereceği kurala bağlanmıĢtır. (m.20) Yine bu Anayasa'da
müsadere ve angarya (m.24) ile her türlü cismani ceza ve iĢkence yapılması da
yasaklanmıĢtır. Özel mülkiyete kamu araçları dıĢında ve yeterli bir tazminat ödenmeden
el konulamayacaktı (21 madde). Ayrıca, mesken dokunulmazlığı da getirilmiĢti.
25. maddeye göre de, yasa gereği olmaksızın kimseden vergi, resim ya da baĢka
bir ad altında para alınmayacağı karara bağlanıyordu. 26. madde ise iĢkence ve eziyetin
kesin olarak yasaklandığını belirtiyordu.
Hâkimler azlolunamayacaklar, mahkemelerde yargılama aleni olacaktı. Herkes,
mahkeme huzurunda hakkını savunmak için gerekli gördüğü yasal araçları
kullanabilecekti. Mahkemelere müdahalede bulunulamayacaktı.
Vekiller ile temyiz reisi ve üyelerini, padiĢah aleyhinde harekete ve devleti
tehlikeye düĢürecek giriĢimlere kalkıĢanları yargılamakla görevli, 30 üyeden oluĢan
Divanı Ali (Yüce Divan) kuruldu.188
Sadrazam, Ģeyhülislam ve öteki vekiller padiĢah tarafından atanacaktı.
Memurlar kanuna aykırı hareket etmedikçe ve devletçe zorunlu bir neden
görülmedikçe azlolunamayacak, değiĢtirilemeyeceklerdi. Her memur görevinden
sorumluydu. Kanuna aykırı emirler verilmesi durumunda memur amire itaat ederse
sorumluluktan kurtulamayacaktı.
Ülkenin bir tarafında isyan çıkacağını gösteren kanıtlar görülürse, hükümet, o
yerde geçici olarak sıkıyönetim ilan etme hakkına sahipti. (113. Madde).
Kanun-u Esasi'de bütün hak ve özgürlüklerin düzenlenmesi yasa yolu ile
yapılacağından, son sözü söyleme hakkı yine padiĢahın olmaktadır. Bir baĢka
deyiĢle, bu hak ve özgürlükleri düzenleyecek yasaların padiĢahın iradesi ile kabul
edilip yürürlüğe konması, kiĢi hak ve özgürlüklerin gerçekleĢmesini de padiĢahın
takdirine bırakmaktadır. Üstelik Meclis-i Umumi'nin toplantı halinde bulunmadığı
zamanlarda, padiĢaha bakanlar kurul aracılığı ile kanun hükmünde kararname
187
188
Korkusuz, a.g.e., s.207.
www.belgenet.com/dava/yucedivan.html. (21.10.2002)
89
çıkarma yetkisinin tanınması (m.36) kiĢi hak ve özgürlüklerini her türlü güvenceden
yoksun bırakmaktadır.
1876 Anayasası bir hak ve özgürlükler listesi içermekteydi. O dönemdeki diğer
devletlerin anayasalarıyla karĢılaĢtırıldığında bu listede sıralanan haklar hiç de
azımsanacak ölçüde değildi. KiĢi güvenliği, ibadet özgürlüğü, basın özgürlüğü, dilekçe
hakkı, eğitim özgürlüğü, mülkiyet hakkı ve konut dokunulmazlığı, gibi haklar
tanınmıĢtır. 1876 Anayasasının insan hakları açısından önemi, Osmanlı Devletinde ilk
kez insanların devlete karĢı ileri sürebileceği hakları bulunduğunun kabul edilmesidir.
1876 Anayasası taĢıdığı tüm bu olumlu geliĢmelere karĢın PadiĢaha verilen bir yetkiyle
güvenlik gerekçesiyle yargılanmadan kiĢileri sürgün etme yetkisi tanınması özgürlükleri
anlamsız kılıyordu.
Gerçekten özgürlüklerin niteliğini göstermesi açısından Kanun-i Esasi'nin
113. Maddesi (PadiĢaha verilen özel yetki) önemlidir. Bu maddenin, kendisine açıkça
tanıdığı yetkiye dayanarak, hükümetin emniyetini ihlal edenleri, basit bir zabıta
tahkikatından sonra, memleketin sürebilme yetkisine salip olmuĢtur. Hükümdara
tanınan bu yetki bazı yazarlara göre, bütün hak ve hürriyetlerin değerini bir andan
sıfıra indiren bir niteliğe bürünmüĢtür. 189
Ancak söz konusu Anayasal metin, özgürlüklerin korunması noktasından çok
sınırlı adımların atılmasını sağlamıĢtır. 1876 Kanun-i Esasi'de özgürlüklerin geliĢiminin
sağlanması yönünden önemli bir adım olmuĢtur. Ancak Bu Anayasa kısa bir süre sonra
askıya alındı, rafa kondu.
2.
Ġkinci MeĢrutiyet (1909 Anayasası)
İkinci Meşrutiyetin İlanı
10 Temmuz 1324'de (1908) Meclisi Mebusan tekrar toplantıya çağrıldı. 23
Temmuz 1908 tarihinde Ġkinci MeĢrutiyet'in ilanından sonra, 1876 Kanun-u Esasisi'nde
yapılması gereken değiĢiklikleri belirlemek üzere bir komisyon oluĢturuldu. Bu
komisyonun hazırladığı metin 8 Ağustos 1325'de (1909) kabul edildi. Bu tarihten sonra,
sonuncusu 21 Mart 1334 (1918) olan 6 değiĢiklik daha yapıldı. Bu değiĢiklikler
sonucunda neredeyse anayasanın bütün prensipleri değiĢtiğinden, ortaya çıkan yeni
189
Kapani, a.g.e., s.103.
90
metni yeni bir anayasa olarak kabul edenler hiç de haksız değillerdir.1909
değiĢikliklerinin de yönü demokratikleĢme istikametindedir.190
1908'de ikinci MeĢrutiyet yeniden ilan edilmesi demek, bu rafa kaldırılan
Anayasa'nın yeniden yürürlüğe konması demekti ve 1909'da anayasada kimi
değiĢiklikler yapıldı. MeĢrutiyet'e ilk kez bir meĢrutiyet niteliği kazandırıldı ve
parlamenter bir nitelik kazandı. Gerçek anlamda meĢruti ve parlamenter bir monarĢi
niteliği kazandı. 113. madde, "sürgün yetkisi veren madde" yürürlükten kaldırıldı.
DeğiĢikliklerden bazıları; kiĢi özgürlüğü ve güvenliği konusunda yeni düzenlemeler
yapıldı. Cezaların yasallığı ilkesi ve basının sansür edilmeme ilkesi getirildi.
HaberleĢmenin gizliliği ilkesi getirildi, dernek ve toplantı hakkı anayasal güvenceye
alındı. Ama II. MeĢrutiyet uzun sürmedi. 1909'da sıkıyönetim ilan edildi ve 1913'de
Bab-ı Ali Ġsyanından sonra bu hakları uygulamaya aktarmak mümkün olmadı.
Yapılan değiĢikliklerden bazıları Ģunlardır: Ġlk dikkati çeken husus kiĢi güvenliği
ile ilgili düzenlemelerdir. 1876 metni kiĢi özgürlüğünü yalnız yasa dıĢı cezalandırmalara
karĢı korumakla yetinirken 1909 değiĢikliği hem cezalandırmalar hem de tutuklamalar
bakımından "yasaya uygunluk" koĢulunu getirmiĢtir. (m.10)
II.MeĢrutiyet ile yapılan yeniliklerden en önemlisi, 1876 Anayasası'ndaki 113.
Maddesinin değiĢtirilmesi ile olmuĢtur. Fert hak ve özgürlüklerinin 1876 Anayasası'nda
ölü birer madde haline gelmesine neden olan meĢhur 113. maddenin PadiĢaha verdiği
yetki kaldırılmıĢtır.
1909 değiĢiklikleri düĢünce özgürlüğünün bir uzantısı olan basın özgürlüğünü
düzenlemektedir. "Matbuat kanun dairesinde serbesttir" Ģeklindeki ibare yine basın
özgürlüğü üzerinde Demokles'in Kılıcı gibi saklı tutuluyor ama hemen arkasından,
basının ön denetime tabi tutulamayacağı hükmü de getirilmiĢtir. (m.12) 1909
değiĢiklikleri, düĢünce özgürlüğünün diğer bir uzantısı olan toplanma ve demek kurma
haklarını da getirmiĢtir. (m.120) Bilindiği gibi, II.MeĢrutiyetin hazırlanıĢında, yasak ve
baskılara
rağmen
toplanma
ve
dernekleĢme
eylemleri
önemli
rol
oynamıĢ
bulunmaktaydı. ĠĢte 1909 değiĢiklikleri bu faaliyetleri hukukileĢtirmiĢtir. Aynı madde
Osmanlı Devletinin ülkesel bütünlüğünü bozma, meĢruti yönetimi baĢkalaĢtırma (tağyir)
Kanun-i Esasiye aykırı hareket etme ve ayrılıkçı siyaset gütme amacına yönelik
190
Tanör, a.g.e., s.123, Bknz. Korkusuz, s.208.
91
cemiyetler ile her türlü gizli dernekleĢmeyi ise yasaklamaktadır. Böylece, anayasal
hürriyetleri pamuk ipliğine bağlayan baskı aracı da ortadan kaldırılmıĢtır.
1909'da getirilenler 1876 metnindekilerle birleĢtirildiğinde, II. MeĢrutiyetin
temel hak ve özgürlükler bakımından daha doyurucu bir liste ve içerik sunduğu
görülmektedir.191 Fakat görüldüğü gibi 1909 değiĢiklikleriyle de çalıĢma hakları ile ilgili
hiçbir hüküm getirilmemiĢtir. Özetle, toplanma ve demek kurma hakkı dıĢında, bu
değiĢikliklerle sadece 1876 Anayasası'nın getirdiği hak ve özgürlükler daha kuvvetli
teminat altına alınmakla yetinilmiĢtir.192
C. 1921 ve 1924 Anayasalarından 1961’e Kadar Süren Dönem
1921 ve 1924 Anayasalarıyla baĢlayan ve 1961 Anayasası'na kadar süren evreyi
yine güvencesiz insan hakları anlayıĢı evresi olarak nitelendirilmektedir. Bu evrede çok
önemli bir dönüĢüm 1921 TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu ile baĢlamıĢtır ve egemenliğin
kayıtsız Ģartsız milletin olduğu bu Anayasa'nın 1.maddesinde belirlenmiĢtir ve böylece
Ġnsan Hakları ve demokrasiyle ilgili çok temel ilkede değiĢiklik gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu
ilkeyle birlikte egemenlik Osmanlı Hanedanından, millete aktarılmıĢtır. Bu egemenliği
millete vermek için ve demokrasiyi gerçekleĢtirmek için son derece önemli bir adım
niteliği taĢımaktadır. Ġnsan Hakları açısından 1921 Anayasası hiçbir insan hakkına yer
vermez, kiĢi haklarından söz etmez. Çünkü 1921 Anayasası, yürürlüğe girdiği zaman
kendisine aykırı olmayan kurallarıyla, ilk anayasa olan Kanun-i Esasi de yürürlüktedir.
Bu dönem, 1921'den 1924'e kadar olan dönem, iki Anayasalı bir dönem olarak
nitelendirilmektedir. Dolayısıyla kiĢi hakları yönünden 1876 Anayasası geçerli ama
1876'nın monarĢik devlet yapısı artık tarihin derinliklerine gömülmüĢtür. Egemenlik
ulusundur ilkesi, yepyeni bir yönetim anlayıĢının baĢlangıcını simgelemiĢtir.
1.
1921 Anayasası ve Ġnsan Hakları
Milli kurtuluĢ savaĢının verildiği ve halk temeline dayanan demokratik bir
cumhuriyet rejiminin kurulmasına yönelik “bağımsızlık atmosferinde” geçen yıllarda
kabul edilen 1921 Anayasasında, insan haklarına iliĢkin bir bölüm yer almamıĢtır. Bunu
doğal karĢılamak gerekir. “Yok olmak veya var olmak” noktasında bulunan bir milletin
kaderini eline alması, bağımsız ve özgür olması, ulus temeline dayanan bir devletin
kurulmasına önem verilmiĢtir.
191
192
Tanör, a.g.e., s.208.
Aldıkaçtı, a.g.e., s.73.
92
Cumhuriyet döneminde Atatürk‟ün gerçekleĢtirdiği devrimlerle Türkiye, geri
dönülmez bir biçimde batı uygarlığı yolunda ilerleme kararlılığını ortaya koymuĢtur.
Ġnsan haklarının korunması ve geliĢmesi açısından en önemli devrim, Atatürk‟ün
1921 Anayasasına “Egemenlik Kayıtsız ġartsız Milletindir. Yönetim biçimi, halkın
kaderini bizzat ve fiilen yönetmesi ilkesine dayanır.” hükmünü yazdırmasıyla
gerçekleĢtirilmiĢtir.
20 Ocak 1921 gün ve 85 sayılı TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu'nun Anayasa
hukukumuzdaki özel ve aynı zamanda önemli yerinin nedeni, demokrasi fikrini
hukukileĢtirmesi, ona bilimsel bir temel vermek isteyen milli egemenlik teorisini
gerçekleĢtirmesidir.193
Dünyanın her yerinde, o ülkenin siyasi örgütlenmesini, iktidarın sınırını,
yönetilenlerin yönetime karĢı sahip oldukları hak ve özgürlükleri belirleyen Anayasalar
hazırlandıkları dönemin özelliklerini bünyelerinde barındırırlar. Bu, zamana ve koĢullara
uygun olabilirliğin de ölçüsüdür. 20 Ocak 1921 tarihli TeĢkilatı Esasiye Kanunu da
günün koĢulları göz önüne alınarak hazırlanmıĢ bir anayasadır.
1921 TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu adını taĢıyan ve 24 maddeden oluĢan bu
Anayasa ile yeni Türkiye Devleti, ulus egemenliğine dayalı olarak kurulmuĢtur. 194 1921
Anayasası kiĢi hak ve özgürlüklerinden çok fazla bahsetmemiĢtir. Bu konuda 1909
Anayasası yürürlükte kalmıĢtır.
195
1909 Anayasasını yeniden hatırlayacak olursak, kiĢi
özgürlüğü güvence altına alınmıĢ, basına sansür yasaklanmıĢ, haberleĢmenin gizliliği ve
toplanma özgürlüğü, özgürlükler arasında sayılmıĢtır. Bunlara ek olarak mahkeme kararı
olmadan mektupların açılamayacağı esası getirilmiĢ, toplanma ve dernek kurma
özgürlüklerinin sınırları 1909 Anayasasında belirtilen kayıtlarla sınırlandırılmıĢtır.
Burada 1921 Anayasası'nın neden kiĢilerin temel hak ve özgürlüklerine yer
vermediği sorusuna verilecek cevap yine o dönemin koĢulları içinde aranmalıdır. O
günkü gündemin baĢında "bağımsızlık" gelmektedir. Söz konusu olan, bireyden önce
tüm milletin iĢgalciler karĢısındaki haklarıdır.196 l92l TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu hükümet
rejimi olarak saf Meclis hükümeti rejimini öngörmüĢtür. Anayasaya göre, yürütme ve
yasama yetkileri Büyük Millet Meclisinde toplanıyordu. Meclis-i hükümeti sisteminde
yürütmenin bir tek kiĢiye değil de heyet halindeki bir organa verilmesinin nedeni; üyeler
193
Korkusuz, a.g.e. s.209, Bknz. Orhan Aldıkaçtı, Anayasa Hukukunun geliĢmesi ve 1961 Anayasası,
Özdemir Basımevi. Ġstanbul, 1968, s.96-97.
194
Gözübüyük, ġeref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, 6.Baskı, Ankara- 1997, s.111.
195
Korkusuz, a.g.e. s.210, Bknz. Aldıkaçtı, a.g.e., s.106.
93
arasındaki güvensizlik ve rekabeti sınırlandırmasıdır. ġüphesiz o günün Ģartlarında bu
tür yaklaĢımlar milli bütünleĢme ve birliğin lehine iyi olmayan sonuçlar doğurabilirdi.
KurtuluĢ SavaĢı boyunca tüm yetkilerin Mecliste toplanmasının ana gayesi,
bağımsızlığa ulaĢıldıktan sonra Osmanlı monarĢisini tasfiye etmek olmuĢtur. Diğer
yandan olağanüstü yetkilere sahip Ġstiklal Mahkemeleri oluĢturulurken Milli
Egemenliğin bölünmezliği gerekçesine dayanılarak, Büyük Millet Meclisi yargı yetkisini
de elinde tutmuĢtur.197 1921 Anayasası'nın bireyin temel hak ve özgürlükleri ile ilgili bir
düzenleme yapmamıĢ olması ve buna karĢılık günün Ģartlarına uygun olacak biçimde
diğer konulara ağırlık vermesi temel hak ve özgürlükleri reddettiği anlamına
gelmemelidir. Yukarıda da belirtildiği gibi acil olarak gerçekleĢtirilmesi gereken temel
hedef, ulusal bağımsızlıktır. Bu yüzden 1921 Anayasasında bahsi geçmeyen temel hak
ve özgürlükler ile ilgili düzenlemeler için 1924 Anayasası'nı beklemek gerekmiĢtir.
2.
1924 Anayasası ve Ġnsan Hakları
a) 1924 Anayasası’nın Niteliği
Ġkinci T.B.M.M. tarafından hazırlanıp, 20 Nisan 1924 tarihli Meclis toplantısında
kabul edilen 1924 Anayasası‟nın temel hak ve hürriyetlere yönelik düzenlemelerinin
felsefi arka planında, Fransız Devriminin 'doğal hukuk' anlayıĢına dayanan klasik
hürriyet düĢüncesi vardı.198 Öyle ki, doğal haklar düĢüncesinin, havası, ruhu, hatta dili
açıkça hissedilir.199 Anayasada, hak ve hürriyetlerin felsefi kökeni konusunda doğal
hukukçu, liberal ve ferdiyetçi bir yaklaĢım hâkimdi.200 Hürriyetin tanımında ve sınırının
tespitinde, Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisinin etkisi çok açık bir Ģekilde
gözlemlenebiliyordu. Anayasanın çeĢitli maddelerinde sayılan haklar, 1789 modelinde
olduğu gibi negatif içerikli klasik haklardır.
1924 Anayasası hem tek partili döneminde, hem de çok partili dönemde
uygulanmıĢtır. Tek partili dönemde, demokrasiye hazırlık döneminin bir gereği olarak,
insan hakları yeterince geliĢememiĢtir. Demokrasinin yaĢaması için gerekli ortamın
hazırlanması dönemidir bu dönem.
196
Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi Anayasa Hukukuna GiriĢ, ÇağdaĢ Yayınları, 8.Baskı, Ġstanbul,
1996, s.170., Bknz. Korkusuz, a.g.e. s.210
197
Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, 4. Baskı, Ġstanbul 1997, s.395.
198
Mümtaz Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı. 8. Baskı. Ankara: Gerçek Yayınları, s.101- Ergün
Özbudun,. Türk Anayasa Hukuku. 3. Baskı. Ankara: Yetkin Yayınları., 1993, s. 11
199
Münci Kapani,. Kamu Özgürlükleri, s. 109
200
Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. Ġstanbul: Der Y., 1992, s. 250
94
1924 Anayasası, demokratik bir ruha sahipti. Ancak demokratik geleneklerin
henüz sağlam bir biçimde oturmadığı bir ülkede, çok partili bir yaĢamın aksamadan
iĢleyebilmesini sağlayacak hukuksal güvencelerden de yoksun bırakılmıĢtır. 201 Çok
partili rejime geçiĢte de def'i yolu ile denetleme yapılamamıĢtır. Bu imkânın olmaması,
kiĢi hak ve özgürlüklerini güvencesiz bırakmıĢtır. Bunu gerçekleĢtirmek için hak ve
özgürlükleri yaĢama geçirecek ve güvence altına alacak kurumların kurulması
isteniyordu.202
1924 Anayasası, "Egemenlik kayıtsız Ģartsız milletindir. Türk milletini ancak
Türkiye Büyük Millet Meclisi temsil eder ve millet adına egemenlik hakkını yalnız o
kullanır." (m.3 ve m.4) demek sureti ile "çoğunlukçu demokrasi” anlayıĢını kabul
etmiĢtir. Buradan hareketle, egemenlik tanımı gereği mutlak ve sınırsız emretme gücü
olduğuna ve Anayasa gereği bu yetki Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde bulunduğuna
göre, meclisin yetkileri sınırsız olduğu kabul edilmiĢtir. Meclisin iradesi ile meclis
çoğunluğunun iradesi özdeĢ kabul edilince de mecliste çoğunluğu ele geçirmiĢ olan parti
veya grup dilediğini yapmakta serbest kalmıĢtır.
b) 1924 Anayasasında Özgürlük AnlayıĢı
1924 Anayasası Ġnsan Hakları açısından, liberal ve bireyci görüĢü benimsemiĢtir.
1924 Anayasası‟nın hazırlanıĢında, Fransız Ġhtilali ilkelerinin ve 18'nci yüzyıl
felsefesinin etkileri yoğun olarak görülür. Doğal haklar doktrininin izleri, haklar ve
hürriyetler bölümünde açıkça görülmektedir, hatta Anayasanın bazı maddeleriyle 1789
Bildirgesinin bazı maddeleri arasında anlatım yönünden de çok büyük benzerlikler
olduğu savunulmaktadır. Özgürlüğün tanımı, herhangi bir değiĢikliğe uğratılmaksızın,
1789 Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Beyannamesi‟nden alınmıĢtır. Söz konusu tanım
“hürriyet; baĢkasına muzır olmayacak her türlü tasarrufta bulunmaktır. Hukuku
tabiyeden olan hürriyetin herkes için hududu, baĢkalarının hududu hürriyetidir”
Ģeklindedir. Buna göre, 1924 Anayasası‟na göre özgürlüğün sınırı bir baĢkasının
özgürlüğüdür ve bu sınırı kanun çizer. Bazı Anayasa Hukukçuları tarafından "Her Türk
hür doğar, hür yaĢar, hürriyet baĢkasına muzır olmayacak her türlü tasarrufta
bulunmaktır." maddesi 1789'un özgürlük anlayıĢının aynen aktarıldığı maddelerden bir
tanesidir.
201
202
Özbudun.a.g.e.,s.11.
Aldıkaçtı ,a.g.e., s.142.
95
c) 1924 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Yeri
1924 anayasası sadece birinci kuĢak haklar olarak tanınan hakları kiĢisel ve
siyasi hakları tanıyor, ikinci kuĢak haklar olarak tanınan ekonomik ve sosyal hakları
tanımıyordu.
1924 Anayasasının "Türklerin Hukuk-u Ammesi" baĢlıklı bir bölümünde, birinci
kuĢak Ġnsan Haklarını savunmuĢtur. 1924 Anayasası, Osmanlı Kanun-u Esasi gibi klasik
temel hak ve özgürlükleri sıralamak ve kısaca açıklamada bulunmakla yetinmiĢtir. 1924
Anayasası‟nda kiĢi hak ve özgürlükleri klasik anlamda kabul edilmektedir. “Türklerin
Kamu Hakları” bölümünde, doğal hak öğretisini izleyerek, yasa önünde eĢitlik,
ayrımcılık yasağı, kiĢi dokunulmazlığı, vicdan, düĢünme, söz, basın, haberleĢme, yazım,
yolculuk, bağıt, çalıĢma, mülk edinme, malını ve hakkını kullanma, toplanma, dernek
kurma, ortaklık kurma, can, mal, ırz, konut dokunulmazlığı, kiĢi güvenliği, eziyet ve
iĢkence yasağı, çalıĢma, eğitim özgürlükleri gibi uzun bir hak ve özgürlük listesine yer
vermiĢtir. Fakat bu hak ve özgürlükler için gerekli güvence mekanizması
kurulamamıĢtır.
1924 Anayasası'nda sosyal haklar konusu hemen hemen hiç ele alınmamıĢ,
devletin sosyal ödevlerine yer verilmemiĢtir. Anayasanın ve öngördüğü devlet felsefesi
sosyal değil liberal ve bireyci olup kiĢinin kendi kaderini kendisinin düzeltmesi gerektiği
inancına dayalıdır. KiĢi haklarıyla siyasal hakları saymıĢtır. Ancak sosyal haklar 1924
Anayasası'nda hiçbir biçimde yansımasını bulamamıĢtır. Özellikle 1917 Meksika,
1919'da Almanya Anayasası ile girmiĢtir. 1924 Anayasa koyucusu, sosyal içerikli
özgürlük anlayıĢına, o günün anayasalarına yeni yeni girmeye baĢlayan -örneğin Weimer
Anayasası- iktisadi ve sosyal haklar akımına yabancı kalmıĢtı. Oysa sosyal haklar, 1924
Anayasasından önceki yıllarda 1917 Meksika ve 1919 Alman Bonn Anayasaları gibi
zamanın anayasalarına girmeye baĢlamıĢ ayrıca, 1919 yılında Uluslararası ÇalıĢma
Örgütü'nün kurulmasıyla birlikte sosyal haklar uluslararası düzeyde tanınmaya ve
güvence altına alınmaya baĢlanmıĢtır. Bunun nedeni, belki de bu alanda toplumda henüz
bir eksiklik hissedilmemesinden kaynaklanıyordu. 203
Türkiye de ILO'nun 1932'den itibaren üyesi olmuĢtur. Ama 1924 Anayasası
üretim iliĢkileri açısından, sanayileĢme düzeyi bakımından yeterli altyapısı olmadığından
sosyal haklardan bahsetmemiĢtir.
203
Tanilli, Devlet ve Demokrasi Anayasa Hukukuna GiriĢ, s.170.
96
Özetle, 1924 Anayasasının birinci temel eksiği; sosyal haklardan bahsetmemiĢ
olması, ikinci eksikliği ise tanımıĢ olduğu hakların da güvence altına alınmamıĢ
olmasıdır. KiĢilere yargı organları önünde haklarını savunma, dava açabilme yetkileri
tanımıĢtır. Ama Ġnsan Hakları koruma ve geliĢtirme mekanizmaları çerçevesinde,
güvenceye alma yönünde bir düzenlemeye yer verilmemiĢtir.
Hürriyetçi bir anlayıĢa sahip olan 1924 Anayasası, hürriyetleri geniĢ ve ayrıntılı
bir Ģekilde düzenlememiĢ, çoğu zaman bunların yalnızca adını vermek ve sınırlarının
kanunla çizileceğini belirilmekle yetinmiĢtir. Kanunların Anayasaya uygunluğunun
yargısal denetimi sistemi henüz yerleĢmediğinden Meclis çoğunluğunun oyuyla azınlık
haklarının ölçüsüz Ģekilde sınırlandırılması da çoğu kez gerçekleĢmiĢtir.204
Anayasada sıralanan temel hak ve özgürlüklerin düzenlenmesi, sınırlarının
belirtilmesi yasama organının takdirine bırakılmıĢtır. 1924 Anayasası'ndaki sıralanan hak
ve özgürlükler, uygulama safhasında gerekli olan güvenceyi açıkça sağlayan
hükümlerden yoksun kalmıĢtır. 1961 Anayasası'na dek bu eksiklik devam etmiĢtir.
Çok partili döneme geçildikten sonra, Demokrat Partinin ilk yıllarında, kamu
hürriyetleri alanında o güne kadar ulaĢılamamıĢ bir geliĢme kaydedildiği görülmektedir.
Özellikle basın, söz, demek, kurma ve toplantı hürriyetleri klasik ölçülere göre tam
olarak sağlanmasa bile aĢırı ve gereksiz kayıtlamalardan sıyrılarak geniĢlediği
gözlemlemiĢtir. Ancak doktrinde bazı yazarlar, DP Ġktidarı sırasında, klasik hürriyetlerin
kısıldığını ve bundan en çok rahatsızlık duyanların da aydınlar olduğunu ifade
etmektedirler. Halkın büyük kitlesinin o zaman için mevcut sendika kurma ve grev
yapma
hürriyetlerini
bilmediğinden,
baskının
da
farkında
olmadığını
kısıtlamaların doğrudan aydınlara yönelik olarak yapıldığını savunmaktadır.
ancak
205
1924 Anayasası ile tartıĢmasız biçimde kabul edilen hak ve özgürlüklerin pratik
alanda tam olarak gerçekleĢtirilip gerçekleĢtirilemediği, batılı anlamda özgürlükçü bir
demokratik düzen kurulup kurulamadığı sorusuna verilecek cevap, tarafsız ve bilimsel
bir gözle doğal olarak "hayır" olacaktır. Ancak Atatürk rejimini, demokratik ideolojiyi
reddeden bir diktatörlük olarak görmek de Ģüphesiz büyük bir tarihi yanılgı olacaktır.
Çünkü Atatürk hedef olarak, "halka dayanan yönetimi" demokratik prensiplerin
üstünlüğünü sağlayarak belirlemiĢtir.206
204
Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, 2. Baskı, Ankara- 1990. s.13.
Cem Eroğlu, Demokrat Parti Tarihi ve Ġdeolojisi, Ġmge Kitabevi, Ankara ,1989, s. 132.
206
Münci Kapani, a.g.e., s.110.
205
97
Sonraki yıllarda yapılan düzenlemelerle hak ve özgürlüklere iliĢkin bazı
geliĢmeler yaĢanmıĢtır. Örneğin 1934 yılında kabul edilen kanunla batı ülkelerinde bile
tanınmamıĢ olan kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmiĢtir. Sonuç olarak 1876
Kanunu esasi ve 1924 anayasasının getirdiği hak ve özgürlükler listesi 1961 ve 1982
Anayasalarına da örnek olmuĢtur diyebiliriz.
d) 1924 Anayasasında Yer Alan Ġnsan Hakları Maddeleri
Ġkinci T.B.M.M. tarafından hazırlanıp, 20 Nisan 1924 tarihli Meclis toplantısında
kabul edilen 1924 Anayasası, tıpkı Osmanlı Kanun-u Esasi'si gibi klasik temel hakları
kısaca sıralamakla yetinmiĢtir. Anayasa'da, iktisadi ve sosyal haklar yer almamıĢtır.
Anayasa'nın "Türklerin Hukuk-u Ammesi" baĢlığı altında düzenlenen 68.- 85.
maddelerinde ve
bu bölümün dıĢında 10.-11. ve 92. maddelerde
temel hak ve
özgürlükler konusu düzenlenmiĢtir.
Anayasa'da "Hürriyet", baĢkasına zarar vermeyecek her türlü eylemde bulunmak
olarak tanımlanırken, bir kiĢinin hürriyetinin sınırı baĢkalarının hürriyetlerinin baĢlangıç
noktası olarak belirleniyordu.(68. madde) 69. madde kanun karĢısında eĢitlik ilkesini ve
her türlü ' grup, sınıf, aile, kiĢi ' ayrıcalıklarının kaldırıldığını vurguluyordu. 70. maddede
de bazı sivil ve siyasal haklar kısa bir maddede, bir cümleyle sayılıyordu. Bu maddeye
göre, her Türk vatandaĢı doğal olarak, kiĢi dokunulmazlığı, vicdan, düĢünce, söz ve
yayım, sözleĢme, çalıĢma, mülkiyet, tasarruf, toplanma, dernek kurma ve ortaklık kurma
özgürlüklerine sahipti. Can, mal, ırz ve konut dokunulmazlığı (71. madde) güvence
altına alınıyor, yasanın belirttiği durumlar dıĢında yakalanmama ve tutuklanmama
güvencesi (72. madde) veriliyor, (73. madde) iĢkence, eziyet, angarya ve zoralım
yasaklanıyordu. Yasal istisnalar dıĢında el koyma ve kamulaĢtırma yasağı (74. madde)
düzenleniyor, dini inanıĢından ve felsefi görüĢünden dolayı kınanmama ve yasanın izin
verdiği ölçüler içinde dini törenler yapabilme hakkı (75. madde.), yasal durumlar dıĢında
konuta girememe ve arama yapamama kuralı (76. madde.), basın özgürlüğü ve
öndenetimin yasaklanması (77. madde), yasal istisnalar dıĢında seyahat özgürlüğünün
kısıtlanamaması (78.madde), sözleĢme, çalıĢma, mülk edinme, dernek ve ortaklıklar
kurma haklarının ancak kanunla sınırlanabilmesi (79. madde) ve haberleĢmenin gizliliği
(81. madde) gibi ölçüler getiriliyordu.
Anayasada bireylere tanınan hukuki güvenceler de yer almaktaydı. Bu
güvenceler, aleni yargılama (58. madde), mahkeme önünde meĢru yollardan yararlanarak
savunma yapabilme (59. madde), görevli mahkemelerde dava açabilme (60. madde) ve
98
sadece yasa ile tabi olunan mahkemelerde yargılanma hakkı (83. madde) olarak
sayılabilir.
1924 Anayasası'nın siyasal sürece ve kamu yönetimine katılma konusunda
tanıdığı hakları da, Milletvekili seçme ve seçilme (10. ve 11. maddeler), kendileri veya
kamu ile ilgili iĢlerde yasalara aykırı buldukları Ģeyleri ilgili mercilere ve T.B.M.M.'ye
haber verebilme (82. madde) ve devlet memuriyetine girebilme (92. madde) hakları
Ģeklinde sıralayabiliriz.
24 Anayasası'nın dikkat çekici bir diğer özelliği de iktisadi ve sosyal haklara yer
vermemiĢ olmasıdır. Gerçekten de Anayasa, grev, sendika, toplu sözleĢme gibi iĢçilere
yönelik, sosyal güvenlik, sağlık, konut gibi genele yönelik hakları tanımamıĢtır. Bu
durumun tek istisnası 87. madde ile düzenlenen parasız ilköğretim hakkı (ve
zorunluluğu) dır. Ancak, Tanör'ün de belirttiği gibi iktisadi ve sosyal haklar ile ilgili bu
durum sadece anayasa zemini için geçerlidir. Bazı yasalarda ve diğer mevzuatta ilgili
hükümler vardı ve devlet, halkçılık, vesayet ve sosyal dayanıĢma fikirlerinin etkisiyle bir
takım sosyal yükümlülükleri yerine getirmekteydi. 207
1924 Anayasasının temel hak ve özgürlükleri ayrıntılı bir biçimde düzenlememiĢ
olması ve bunların sınırlarının sadece kanunla çizileceğini belirtmesi (m.68) bir takım
mahzurları da beraberinde getiriyordu. Meclis, temel hak ve hürriyetleri dilediği gibi
düzenleme ve sınırlayabilme imkanına sahip oluyordu. Ayrıca o dönemde, kanunların
anayasaya uygunluğunun yargısal denetimine yönelik bir sistemin yerleĢmemiĢ olması
bir baĢka olumsuzluktu. Böylece Meclis'e çoğunluğun oylarıyla temel hak ve
özgürlüklerin ölçüsüz bir Ģekilde sınırlandırılması imkanı da verilmiĢ oluyordu. 208 Yine,
anayasaya uygunluk denetiminin mahkemelerce yapılması da öngörülmemiĢtir. Hatta
Yargıtay, yargıçların yasaların anayasalara aykırılığını incelemeye yetkili olmadıklarını,
bir yasanın anayasaya aykırı olduğu iddiasıyla o yasayı uygulamaktan kaçınamayacakları
içtihadında bulunmuĢtur.209
Soysal'a göre, özgürlüğü kısa ifadelerle güvence altına almanın gerisinde temel
bir devlet felsefesi yatmaktaydı. Yeni bir milli egemenlik anlayıĢı ile doğan yeni devlet,
ulus iradesi ile meclis iradesinin birbirleriyle kaynaĢmıĢ olduğu ve milli iradenin
egemenliğinin
en
güçlü
güvencesinin
meclisin
varlığı
olduğu
düĢüncesini
benimsemekteydi. Fransız Ġhtilalinden kaynaklanan klasik siyasal düĢüncenin etkisiyle,
207
Bülent Tanör. Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar. Ġstanbul: May Yayınları., 1978, s. 144-145.
Özbudun, Türk Anayasa.. , A. yer
209
A. ġeref Gözübüyük, Açıklamalı Türk Anayasaları. Turhan Yayınları, Ankara: 1993, s. 54
208
99
ulus ve devlet egemenlikleri aynı Ģey olarak görülmekte, çoğunluğun iradesiyle genel
irade bir tutularak milli irade de bundan ibaret sayılmaktaydı. Bu anlayıĢın sonucu
olarak, vatandaĢların hak ve hürriyetlerinin korunmasını sağlayacak en güçlü güvence,
egemenliğin yalnız Meclis tarafından kullanılmasıydı. "Meclis, ulusu temsil ettiğine ve
egemenliği onun adına kullandığına göre, kimi kime karĢı korumağa gerek vardı ? Böyle
bir koruma ve iktidarı sınırlandırma gereksinmesi, iktidarın ulus elinde bulunmadığı,
padiĢahlıkla paylaĢıldığı dönemlerde söz konusu olabilirdi." Soysal'ın da ifade ettiği gibi,
böyle bir egemenlik anlayıĢı, ülkedeki çoğunluğun iradesinin somut tecellisi olan
Meclisteki çoğunluk, temel hak ve hürriyetlerin korunması amacıyla da olsa
sınırlandırılmaması gereken bir çoğunluk olarak görülüyordu. 210
D. 1961 Anayasası Dönemi
1.
1961 Anayasası ve Ġnsan Hakları
1961 Anayasası ile Ġnsan Hakları alanında yeni bir döneme baĢlandığı gerçekten
kabul edilebilir. 1961 Anayasası, temel hak ve özgürlükler konusunda getirdiği
düzenlemeler açısından 1924 Anayasasından çok farklı bir konumdadır. 1961
Anayasasında temel hak ve özgürlükler düzenlenirken, 1948 tarihli Ġnsan Hakları
Evrensel beyannamesi ve 1950 tarihli Avrupa Ġnsan hakları SözleĢmesi‟nden oldukça
yararlanılmıĢ, bu belgelerde yer alan hükümlerin hemen hepsine yer verilerek 1924
Anayasası‟na göre daha geniĢ ve daha güvenceli bir insan hakları listesi hazırlanmıĢtır.
Temel hak ve özgürlüklerin niteliğindeki geniĢleme, Anayasada ayrılan yerin ve veriliĢ
tarzının farklılaĢması ve güvence sisteminde getirdiği yenilikler, 1961 Anayasası'nı
selefinden kesin bir Ģekilde ayırdetmeyi mümkün ve gerekli kılmıĢtır. Anayasa'nın
önemli bir tarihsel özelliği olarak, insan hakları kavramının "insan" ve "hak"
kelimelerinin terkibinden oluĢan gerçek Ģeklinin, Türk Anayasa Hukukunda ilk defa
kullanılmasını da zikretmek gerekmektedir.211 Ayrıca, Anayasanın 2. maddesinde,
Cumhuriyetin niteliklerinden biri olarak "insan haklarına saygılı devlet" niteliğinin de
sayılması, insan haklarının bu anayasada taĢıdığı önemi vurgulamaktadır.
Tabii hukuk düĢüncesi açısından 61 Anayasası, 24 Anayasası'nın anlayıĢını
devam ettirmiĢ midir? Bu soruya farklı cevaplar verilmektedir. Soysal'a göre 61
210
Soysal, 100 Soruda.. , s. 50-1
Mumcu. İnsan Hakları & Kamu Hürriyetleri. s. 258. Ġnsan hakları kavramı, Anayasanın baĢlangıcı
bölümünde ve 2. maddede geçmektedir.
211
100
Anayasası da, herkesin kiĢiliğine bağlı, devredilmez, dokunulmaz ve vazgeçilmez temel
hak ve hürriyetlere sahip olduğu vurgulayarak tabii haklar düĢüncesine bağlı kalmıĢtır.
Ancak tabii hakların kapsamı iktisadi ve sosyal hakları da içine alacak biçimde
geniĢletilmiĢtir.212 Kapani ise, Anayasanın 10/1 maddesi tabii hukuk doktrinini
hatırlatmaktaysa da, bu doktrinin özgürlüklerin dayandığı temel olarak gösterilmediğini,
Anayasanın gerekçesinde de "doktrin münakaĢalarına yer bırakmamak için" bu konuda
taraf olunmadığının belirtildiğini aktarmaktadır.213
'Türklerin Hukuk-u Ammesi' baĢlığı altında yalnızca sivil ve siyasal hakları ele
alan 1924 Anayasasının bu yaklaĢımı, 1961 Anayasası ile birlikte yerini çağdaĢ klasik
demokrasilerdeki temel hak ve özgürlüklerin hemen hemen tümünü kapsayan yeni bir
yaklaĢıma bırakmıĢtı. Bu yaklaĢıma göre, Anayasa'da temel hak ve hürriyetler, 3 baĢlık
altında incelenecekti: 'KiĢinin hak ve ödevleri', 'Sosyal ve iktisadi hak ve ödevler' ve
'Siyasi hak ve ödevler'.214
1961 Anayasası'nda temel hak ve özgürlüklere ayrılan yer modern anayasalarla
karĢılaĢtırıldığında oldukça uzundur. 1961 Anayasası'nın yapılmasına yol açan olaylar
dizisi, özellikle kiĢiyi devlet gücüne karĢı koruması gereken klasik haklarla ilgili olarak
ortaya çıktığı için, yeni anayasada klasik haklar çok sistemli ve ayrıntılı bir biçimde
düzenlenmiĢtir.215 Yani, bu ayrıntılı düzenlemenin arkasında Anayasa'nın bir tepki
(reaksiyon) anayasası olması yatmaktadır.216 1950-60 yılları arasında karĢılaĢılan tüm
sorunların basite indirgenerek bir anayasa sorunu olarak görülmesi ve her sorunun
çözümünün anayasada aranması, 61 Anayasası'nın uzun bir anayasa olmasına neden
olmuĢtur.217 Anayasa'nın temel hak ve hürriyetler ile ilgili kısmı 52 maddeden
oluĢmaktadır. Bu durum, Anayasa'nın hazırlanmasında yarı-kazuistik bir yöntemin
benimsendiğini göstermektedir.218
Bu Anayasada 'Siyasi Haklar ve Ödevler' baĢlığı altında yer alan hükümlerin
hemen hepsi, 1960 öncesi dönemde, anayasayla ya da baĢka yasalarla belirlenmiĢ hak ve
ödevlerdi. 1961 Anayasasının bu açıdan yeni bir kategori getirmiĢ olduğu söylenemez.
1961 Anayasasının getirdiği yenilik bu hakların sistemli bir biçimde bir araya ilk defa
212
Soysal, 100 Soruda.. , s. 101-2
Kapani, Kamu.., s. 119.
214
Soysal, 100 Soruda.. , s. 101
215
Soysal, a.g.e., s. 102
216
Kapani, Kamu.. , s.117
217
Gözübüyük, Açıklamalı.. , s. 86
218
Mumcu, Ġnsan Hakları.. , s. 257
213
101
getirilmiĢ olmalarıydı. Ayrıca, siyasal partilere iliĢkin haklar da ilk defa anayasa konusu
haline geliyorlardı.219
2.
1961 Anayasasının 1924 Anayasasından Farkı
1961 Anayasası ile önceki 1924 Anayasası arasındaki en önemli fark iktisadi ve
sosyal haklar kategorisi ile sosyal devlet ilkelerinin anayasaya girmiĢ olmasıdır. 1961
Anayasasının getirdiği diğer ilkelerin tümünün kaynakların 1960 öncesi anayasa
tartıĢmalarında bulmak mümkün iken, sosyal devlet ilkesi için bu mümkün değildir. Bu
ilke, yeni anayasa ile gelen, 27 Mayıs sonrası tartıĢma ortamında oluĢan ve o dönemle
birlikte söz sahibi olmuĢ toplum güçlerinin özlemlerini yansıtan yeni bir ilkedir. 220
Soysal'a göre, "... sosyal demokrasi alanındaki evrensel geliĢmelerin etkisiyle çağdaĢ bir
anayasa yapma isteği birleĢince, halk yığınlarından gelen böyle bir beklenti ve talep
olmadan da, sanki bu alanda büyük bir savaĢım verilmiĢçesine, hayli geniĢ bir ekonomik
ve sosyal haklar listesi Anayasanın içinde yer aldı". BaĢka ülkelerde uzun mücadeleler
sonucunda elde edilmiĢ olan bu haklar, Türkiye'de "çağdaĢ" bir anayasa yapma isteğinin
ürünü olarak anayasaya girmiĢtir. 221
Ancak, sosyal devlet ilkesine iliĢkin devlet ödevlerinin yerine getiriliĢ ölçüsü,
1961 Anayasasının, 1950 Hindistan Anayasasından esinlenerek getirdiği esnek ve
yoruma açık bir kurala
bağlanmaktaydı: Anayasa'nın 53. maddesine göre, devlet,
iktisadi ve sosyal amaçlara ulaĢma ödevlerini, ancak iktisadi geliĢme ve mali
kaynaklarının yeterliği ölçüsünde yerine getirecekti. 222 Devletin "sosyal"liği sağlamak
uğruna, gücünün üstünde ve altından kalkamayacağı yükler yüklenmesinin gerçekçi bir
düĢünce olmadığı gözardı edilmemiĢtir. Kanun yapıcıların “Ġdealizm ölçüsünü
ütopyacılığa kadar vardırmayarak makul bir realizm dozu ile dengelemiĢ..” oldukları
söylenebilir. Anayasanın 53. maddesi böyle bir kaygının ürünüdür.223
1961 Anayasasının temel hak ve özgürlükler açısından getirdiği diğer yenilik ise
güvenceli özgürlükler düzeninin tesis edilmiĢ olmasıdır. Bu anayasa ile siyasal iktidarın
yetki aĢımlarını önlemek ve temel hak ve hürriyetleri korumak için, Anayasa
Mahkemesi, Ġkinci Meclis, Yüksek Hakimler Kurulu ve idarenin yargı denetimi gibi,
anayasa tekniğinde bilinen tüm müesseseler getirilmiĢtir. Eski dönemin en büyük sorunu
219
Soysal, 100 Soruda.. , s. 103
Soysal, a.g.e., s. 87
221
Soysal, a.g.e., s. 102
222
Soysal, a.g.e., s. 88.
223
Kapani, Kamu.. , s. 123
..
220
102
olarak anayasanın sık sık çiğnenmesi görüldüğü için Anayasa Mahkemesine büyük önem
verilmiĢtir.224 Anayasa ile, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi
sisteminin kabul edilmesi, temel hak ve hürriyetleri daha güvence altına alınmıĢ bir
konuma taĢımıĢtır. Böylece 1924 Anayasasına bağlı olarak mevcut olan, Meclis
çoğunluğunun oylarıyla hak ve hürriyetleri zedeleme tehlikesi de ortadan kalkmıĢtır.225
1961
Anayasasının
haklar
ve
ödevler
bakımından,
özgürlüğü
temel,
özgürlüklerin kısıtlanmasını ise istisna olarak alan bir anayasa olduğunu söylemek
mümkündür. Hak ve hürriyetlerin sınırlandırılmasında esas ilke, sınırlamanın
"Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olarak ve ancak yasa ile" yapılabilmesidir. Yani,
yasalar temel bir hakkı, sıradan ve rastgele bir nedene dayanarak değil ancak Anayasada
belirtilen nedenlere dayanarak sınırlayabilecekti. Fakat, Anayasaya göre, bir yasa temel
bir hakkı sınırlarken, temel hak ve hürriyetlerin "öz"üne dokunamayacaktı. Böylece,
Türk anayasa literatürüne yeni bir kavram getirilmiĢ oluyordu: "Temel hakların özü."
Bu öz, sınırlamalar sırasında hiç dokunulmaması ve mutlaka korunması gereken bir
özdü. Anayasanın 11/2. maddesi, " ..kanun, kamu yararı , genel ahlak, kamu düzeni,
sosyal adalet ve milli güvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkın özüne dokunamaz"
Ģeklindeydi. Bir sınırlama, bir hak ve hürriyetin kullanılmasını imkansız kılması veya
aĢırı derecede güçleĢtirmesi durumunda, o hak ve hürriyetin özüne dokunmuĢ olacaktı.226
Öze dokunularak yapılan sınırlama temel hak ve hürriyeti ortadan kaldırma anlamına
gelecekti. “Öze dokunan sınırlama, sınırlama olmaktan çıkmakta, yok etme
olmaktadır.”227
1961 Anayasasının hazırlanmasında, temel hak ve hürriyetler için hukuki
teminatlar oluĢturulmasını aĢan bir çaba görülmüĢ, hürriyetlerin yaĢayacağı sosyal
ortamın oluĢturulması da amaçlanmıĢtır. Bu amaçla meslek grupları, sendikalar, partiler
gibi toplulukların ve üniversite, radyo, televizyon gibi özerk kuruluĢların belirli haklar
ve dokunulmazlıklarla donatılarak sosyal yapı içinde güçlü bir Ģekilde yer almaları
sağlanmaya çalıĢılmıĢtır.228
1961 Anayasası ile, demokrasiyi ve devrimleri koruma amacına matuf olarak,
dini, diktacı ve totaliter sistem kurma amaçlarını önlemek için, laiklik ilkesi ve devrim
kanunları tartıĢma dıĢı bırakılmıĢtır. Kapani'ye göre bu durum teorik açıdan hürriyetler
224
Kapani, a.g.e., s. 126
Özbudun, Türk Anayasa.. , s. 22
226
Özbudun, a.g.e., s. 22
227
Soysal, 100 Soruda.. , s. 103
228
Kapani, Kamu.. , s. 127
225
103
alanını daraltıcı kayıtlamalar olarak değerlendirilebilir, buna rağmen hür demokratik
rejimin yaĢamasını ve geliĢmesini sağlayacak düzenlemeler olarak görülmelidir. 229
3.
1961 Anayasasında Özgürlük AnlayıĢı
1961 Anayasası‟nın getirdiği en önemli yeniliklerden biri de çağdaĢ özgürlük
anlayıĢı olmuĢtur. Klasik özgürlükler yanında kiĢilere sosyal ve ekonomik haklar
tanınmıĢ, devlete de bu hakları yerine getirmesi ve uygun ortamı yaratması için görevler
vermiĢtir.230
1961 Anayasasının hazırlanması sırasında Anayasa koyucu, yaĢanan deneyimleri
gözeterek, yasa koyucunun özgürlüklerin düzenlenmesindeki takdir yetkisini daraltmıĢ
ve onun aĢamayacağı kayıtlar getirmiĢtir. Özgürlük ve otorite dengesi, özgürlükten yana
kurulmuĢtur.Yasa koyucunun özgürlüklerin özüne dokunamayacağı öngörülmüĢtür.
Güvenceli bir özgürlük düzeni getirilmiĢtir. Anayasa Mahkemesi, Ġkinci Meclis, Yüksek
Hakimler kurulu, yönetim yargısal denetimi gibi kurumlarla insan hakları korunmuĢtur.
Siyasal partilere özel bir önem verilmiĢ, bunlar demokratik siyasal yaĢamın vazgeçilmez
unsurları sayılmıĢtır.KiĢinin devlete karĢı korunmasını esas almıĢtır.Meslek grupları,
sendikalar, siyasal partiler gibi topluluklar ile üniversiteler, radyo ve televizyon yönetimi
gibi özerk kuruluĢlarla çoğulcu toplum düzeni yaratılmıĢtır.
4.
1961 Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlükler
1961 Anayasası, hak ve özgürlükleri “geniĢ”, “ayrıntılı” ve “sistemli” olarak,
Temel Hak ve Özgürlükler, Sosyal ve Ekonomik Hak ve Özgürlükler, Siyasi Hak ve
Özgürlükler bölümlerinde düzenlemiĢtir.
1961 Anayasasında temel hak ve özgürlükler düzenlenirken, güvenceli, çağdaĢ
Ġnsan Hakları anlayıĢı benimsenmiĢtir. ÇağdaĢ batı özgürlük anlayıĢı evrensel Ġnsan
Hakları anlayıĢı, 1961 Anayasası'nda açıkça yansımasını bulmuĢtur. Aynı zamanda
demokrasi açısından çok önemli değiĢiklikleri yansıtan bir belgedir. Çünkü azınlığa
çoğunluk olabilme olanağını tanımıĢ ve bunu güvence altına almıĢtır. Siyasi iktidarın
aynı zamanda baĢka yetkili organlar eliyle kullanılmasının yollarını da açmıĢ ve onları
da güvenceye bağlamıĢtır. Bu da 1961 Anayasası'nda demokrasi açısından son derece
önemli bir düzenlemedir. 1961 Anayasası'nın, güvence açısından attığı adımlar aslında
çok önemlidir. Ġktidar olan çoğunluğun iradesinin sınırlandırılabileceği anlayıĢını açıkça
229
230
Kapani, a.g.e., s. 125
Duman,a.g.e.,s.27.
..
104
düzenlemiĢ, yasama ve yürütmenin Ġnsan Haklarına aykırı iĢlemlerine karĢı yargı
güvencesi getirmiĢtir. Bu güvenceyi de hem yönetsel yargı, hem de Anayasal yargı ile
somutlaĢtırmaya çalıĢmıĢtır.
Açıkça sosyal haklara yer vermiĢ olması ve güvence altına almıĢ olması 1961
Anayasasının belki de en önemli özelliklerinden bir tanesidir. Bunun kadar önemli ve
yeni bir özellik de "Sosyal Devlet" anlayıĢıdır. Sosyal devleti somutlaĢtırarak sosyal ve
ekonomik haklara ayrı bir baĢlık altında ve ayrıntılı biçimde yer vermiĢ olmasıdır.
Sosyal haklara yer vermekle sadece özgürlük düĢüncesini tanımak ve güvence altına
almakla yetinmemiĢ, aynı zamanda özgürleĢtirme yaklaĢımını da benimsemiĢtir.
Ekonomik ve sosyal yönden güçsüz olan kiĢileri, baĢkalarına bağımlı olarak iĢ yapan
kiĢileri, baĢta iĢçiler olmak üzere, ama iktisadi yönden baĢkasına bağımlı olan ve
korunması gereken güçsüz kiĢileri korumayı amaçlayan bir sosyal devlet anlayıĢını
açıkça benimsemiĢtir.
1961 Anayasası ile özgürlükler çok ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmiĢ ve yasama
organının özgürlükleri belirlerken neleri yapamayacağı da hükme bağlanarak, kanun
koyucunun özgürlüklerin düzenlenmesindeki takdir yetkisi daraltılmıĢ ve aĢamayacağı
bazı sınırlamalar getirilmiĢtir.
1961 Anayasası, temel hak ve özgürlükler bakımından, bireyi esas almıĢtır.
“Herkesin kiĢiliğine bağlı, dokunulmaz devredilmez, vazgeçilemez temel hak ve
hürriyetlere sahip olduğu” belirtilmek suretiyle, siyasal iktidarın arzu ve takdirine göre
yok edilmeyecek tabii hak ve özgürlüklerin var olduğu düĢüncesi benimsenmiĢtir.
Ayrıca, hangi sebeple olursa olsun özgürlüğün özünü zedeleyecek aĢırı sınırlamayı
önlemek amacıyla; “Kamu yararı, genel ahlak, kamu düzeni, sosyal adalet ve milli
güvenlik gibi sebeplerle de olsa bir hakkın ve hürriyetin özüne dokunulamayacağı”
hükmüne yer verilmiĢtir.
1924 Anayasasının temel hak ve özgürlükleri, 18. yüzyıl anlayıĢına göre kısa
biçimde saymakla yetinmiĢ olmasına karĢılık, 1961 Anayasası, temel hak ve özgürlükler
alanında geniĢ bir düzenlemeye gitmiĢ, temel hak ve özgürlükleri kiĢi hakları, sosyal ve
ekonomik haklar, siyasi haklar olmak üzere üç kümede, ortak kuralları da genel
hükümler baĢlığı altında toplamıĢtır. Temel hak ve özgürlüklerin hangi Ģartlarda
sınırlandırılabileceği yine anayasa ile belirtilmiĢtir. Bu sınırlamanın ancak yasa ile
olacağı, özgürlüklerin özüne dokunulamayacağı, yasalar önünde eĢitlik ilkesine ters
düĢen
düzenlemelere
gidilemeyeceği
öngörülmüĢtür.1961
105
Anayasası
1924
Anayasasından farklı olarak temel hak ve özgürlükleri, yalnız Türklerin hakları olarak
görmemiĢ, bu haklardan ilke olarak herkesin yararlanacağı kuralını da getirmiĢtir.231
5.
1961 Anayasasında “Ġnsan Haklarına Dayalı” Devlet AnlayıĢı
1961 Anayasası insan haklarında yeni ufuklar açmıĢtır. 2. maddede Türkiye
Cumhuriyetinin insan haklarına dayanan bir hukuk devleti olduğu ilkesi kabul edilmiĢtir.
Anayasa Komisyonunun 9 Mart 1961 tarihli raporuna göre “kiĢi hakları, Anayasa
tarihimizde uzun bir geliĢmenin ulaĢtığı bir merhalenin ifadesidir. Bu tasarıda genel
mahiyetiyle kiĢi hakları iktidarı sınırlayıcı bir demokratik prensip olarak yer almaktadır.
Gerçekten, siyasal iktidar karĢısında ferdin serbest kalacağı ve siyasi iktidarın müdahale
edemeyeceği maddi ve manevi alanlar, bugün artık tartıĢılması bile mümkün olmayan bir
gerçektir”. 2. maddenin gerekçesinde de Türkiye Cumhuriyetinin insan hak ve
hürriyetleri temeline dayandığı vurgulanmıĢtır. Milli iradenin dahi ferdi hak ve
hürriyetler esasına saygı göstermesi gerektiği belirtilmiĢtir. Böylelikle anayasada
gösterilen çerçeve içinde kanunların insan hak ve ana hürriyetlerini kaldıramayacakları
ilkesi kabul edilmiĢtir.
6.
1961 Anayasasında Ġnsan Haklarının Sınırlanması
1961 Anayasasında özgürlük temel, sınırlama ise istisnadır. Sınırlama ve
sınırlamanın sınırı açık olarak ortaya konmuĢtur. Ġnsan haklarının demokratik rejimin
temeli olduğu kabul edilmiĢtir.Ġlki 1969 olmak üzere 1971, 1973 ve sonuncusu da 1974
yılında olmak üzere 1961 Anayasasında köklü değiĢiklik yapılarak, özgürlük alanı
daraltılmıĢ, katı sınırlarla çevrelenmiĢtir.232 Bunların içinde Anayasada önemli
değiĢiklikler yapan yasalar, 12 Mart döneminde çıkarılan yasalar olmuĢtur. Bu yasalar
ile, getirilen özgürlükler düzenine genel ve özel nitelikte önemli kısıtlamalar
getirilmiĢtir. Genel kısıtlama ilkesi tüm özgürlüklere uygulanabilecek kısıtlamaları
göstermekteydi. Buna göre temel hak ve özgürlükleri Anayasada belirtilen hususları
ortadan kaldırmak amacıyla kötüye kullananlar cezalandırılacaktı. Ayrıca temel hak ve
özgürlüklere getirilen ikinci küme sınırlama belirli konularda getirilen özel kısıtlamalar
olmuĢtur. Örneğin yargıç kararı olmadan gazetelerin toplatılması, tutuklanan kiĢinin
231
232
Gözübüyük, a.g.e.,s.133.
Duman, a.g.e., s. 23.
...
106
gözaltı süresi 24 saatten 48 saate çıkartılması, dernek ve sendikalara getirilen
kısıtlamalar, memurlara sendika yasağı gibi kısıtlamalar yer almaktadır. 233
E. 1982 ANAYASASI DÖNEMĠ
1961 Anayasasının yürürlükte olduğu dönemde yaĢanan sıkıntılar, 1982
Anayasası‟nın hazırlandığı süreçte oldukça etkili olmuĢtur ve bu anayasa 1961
Anayasasından oldukça farklı bir özgürlük anlayıĢı benimsemiĢtir. Bu anlayıĢ farklılığı,
1982 Anayasasının konuyla ilgili hemen hemen tüm maddelerinde hak ve ödev
kavramlarının birlikte alması noktasında bile kendini göstermiĢtir.
1982 Anayasasını ele alırken, daha çok 1961 Anayasası ile kıyaslama yolu
seçilecektir. Çünkü, her iki Anayasa arasında ilk bakıĢta bir çok benzerlik görülmesine
rağmen, 1982 Anayasası getirdiği hak ve hürriyetler rejimi açısından 1961
Anayasasından temel noktalarda farklılaĢmaktadır.
1.
1928 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler
Anayasa yapımcısı Anayasanın insan hakları ile ilgili bölümlerinin BM Ġnsan
Hakları Beyannamesi ile Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi baĢta olmak üzere
uluslararası sözleĢmelerle uyum içinde olmasını gözetmiĢtir.
1982 Anayasası baĢlangıç kısmında insan haklarının kaynağı olan Evrensel
Beyannamenin 2. maddesine gönderme yaparak, insanın doğuĢtan insan hak ve
hürriyetlerine sahip olduğu ilkesi kabul edilmiĢtir. 12. maddede “Herkes, kiĢiliğine bağlı,
dokunulmaz, devredilemez, vazgeçilemez temel hak ve hürriyetlere sahiptir” kuralı
kabul edilmiĢtir. Maddenin gerekçesinde bu hak ve hürriyetlerin Devletin bir lütfu
olmadığı, kiĢinin doğuĢtan edindiği vurgulanmıĢtır. 2. maddede de Türkiye
Cumhuriyetinin insan haklarına saygılı bir hukuk devleti olduğu teyit edilmiĢtir.
Maddeye göre insan haklarına saygı bir anayasa ilkesi haline gelmiĢtir. Bu ilke 11.
madde gereğince yasama, yürütme ve yargı organlarını bağlar. Anayasanın 2 ve 11.
maddelerine göre insan haklarına aykırı kanun ve uygulamalar yapılamaz. 2. maddede
geçen insan hakları” deyimi ikinci kısım, birinci bölümün genel gerekçesine göre 1948
BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesini ve 1950 Ġnsan Haklarının ve
Temel Hürriyetlerinin Korunmasına Dair Avrupa SözleĢmesini kapsamaktadır.234
233
234
Gözübüyük, a.g.e.,s.135,136.
Bilge, a.g.e., s. 56-57.
107
2.
1961Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Benzerlikler
Ġki Anayasanın birbirlerine benzeyen yönleri kısaca Ģöyle sıralanabilir: Bu
anayasalar olağanüstü olayları ve askeri darbeleri takip eden olağanüstü dönemlerin
ürünüdür. Kendilerinden önceki döneme tepki niteliği taĢımaktadırlar. Her iki Anayasa
da, seçim sonucu değil atama sonucu oluĢturulmuĢ meclislerde yapılmıĢ ve akabinde
halkoyuna sunulmuĢlardır. Yine, bu iki Anayasa dar anlamda anayasa ve hukuk ötesi
sayılabilecek toplumsal sorunları da (kooperatifçiliğin geliĢtirilmesi, doğal kaynakların
aranması, ormanların ve orman köylerinin korunması vb.) kapsamına almakta ve doğal
olarak uzun ve ayrıntılı metinlerden oluĢmaktadır. Ancak bu benzerliklerin yanında iki
Anayasa arasında temelde bir farklılık vardır. Bu farklılık ta, ilk bakıĢta benzerlik olarak
görülebilecek bir durumdan kaynaklanmaktadır. Ġki Anayasa da, önceki dönemlere
duyulan bir tepkiyi yansıtmaktadır ancak tepkinin kaynaklandığı durumlar ve yarattığı
sonuçlar birbirlerinden oldukça farklıdır. 1961 Anayasası, milli egemenlikle Meclis
çoğunluğunu aynı Ģey olarak saymaya yatkın, bütüncü bir egemenlik anlayıĢına tepki
olarak doğarken, 1982 Anayasası, ülkenin içine düĢtüğü anarĢi ortamını geniĢ hürriyetler
rejimine fatura eden ve bu durumu 1961 Anayasasına bağlayan tepkinin bir sonucudur.235
3.
1961Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Farklılıklar
1982 Anayasası hazırlanırken, 1961 Anayasasının otorite-özgürlük dengesini
otorite aleyhine bozmuĢ ve devleti güçsüz kılmıĢ olduğu yargısı temel bir rol
oynamıĢtır.236 Devlet BaĢkanı Kenan Evren de 1982 Anayasasını tanıtma amacıyla
yapmıĢ olduğu konuĢmalarda bu temayı sık sık dile getirmiĢtir.237 Bu anlayıĢ ile yapılan
düzenlemelerden dolayı, 1982 Anayasası ile 1961 Anayasası özde önemli bir fark
içermektedirler. Her iki anayasa da devletin varlığını önkoĢul olarak görmekle birlikte,
1961 Anayasası temel haklar ve özgürlükler açısından önceliği bireye vermiĢ, kiĢinin
özgürleĢtirilmesi için devleti görevli saymıĢtır. Buna karĢılık, 1982 Anayasası önceliği
devlete vermiĢtir.238 1982 Anayasası 1961 Anayasasına göre temel hak ve hürriyetleri
oldukça sınırlandırıcı bir yaklaĢım getirmiĢtir. 1982 Anayasasının temel hak ve
özgürlüklerle ilgili bölümü 1961 Anayasası hakkında yazılmıĢ "olumsuz Ģerhler silsilesi"
gibidir. Bir çok maddede 1961 Anayasasının lafzı ile temel haklar ve özgürlükler
235
Soysal, 100 Soruda.. , s. 167-8
Özbudun,Türk Anayasa.. , s. 38
237
Bkz. Türkiye Cumhuriyeti Devlet BaĢkanı Kenan Evren'in Yeni Anayasayı Devlet Adına Resmen
Tanıtma Programı Gereğince Yaptıkları KonuĢmalar. (24 Ekim- 5 Kasım 1982), Ankara, TBMM Basımevi,
1982, s.12, 30, 46, 87.
238
Gözübüyük, Açıklamalı.. , s. 191
236
108
sayıldıktan sonra, takip eden fıkralarda o temel haklar ve özgürlükler sınırlama amacıyla
ya içi boĢaltılmıĢ ya da yok edilmiĢtir. Hak ve hürriyetler rejimine getirdiği bu sınırlayıcı
ve daraltıcı yorumlar nedeniyle 1982 Anayasasına "Ancak anayasası", "amayasa",
"antianayasa" gibi isimler verilmiĢtir.239 Parla'ya göre
1982 Anayasası adeta 1961
Anayasasının hayaletiyle boğuĢmaktadır. 240
1961 Anayasasının 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri sayılırken, "insan
haklarına saygılı devlet" niteliğinin de sayıldığını daha önce belirtmiĢtik. 1982
Anayasasında ise 2. madde Ģöyle değiĢtirilmiĢtir: "..toplumun huzuru, milli dayanıĢma ve
adalet anlayıĢı içinde, insan haklarına saygılı..". Ġki anayasa arasındaki bu farklılık basit
bir ifade değiĢikliği olarak mı , yoksa temel bir anlayıĢ değiĢikliği olarak mı
algılanmalıdır?
Soysal,
bu
ifade
farklılaĢmasının
anayasa
düzenindeki
diğer
değiĢikliklerle birlikte düĢünüldüğünde temel bir yaklaĢım farklılığını yansıttığının
açıkça görülebileceğini ifade etmektedir. Soysal'a göre, 1982 Anayasası ile birlikte insan
hakları devletin temeli sayılmaktan çıkmıĢtır, devlet artık baĢkı amaçlar için vardır. Bu
amaçlar 2. maddede "insan haklarına saygı"dan öne alınan "toplumun huzuru, milli
dayanıĢma ve adalet anlayıĢı"dır. Bu amaçlar için varolan devlet yine de keyfi
davranmayacak, insan haklarına saygılı olacaktır. 1961 Anayasası ile 1982 Anayasası
arasındaki temel farklılık olan "özgürlük" anlayıĢları arasındaki temel farklılığa da bu
yorum uygun düĢmektedir. 1982 Anayasası, özgürlüğü ikinci plana iten ve otoriteyi ön
plana alan, bireyle toplum arasında kesinlikle toplumu, insanla devlet arasında da
kesinlikle devleti tercih eden bir anayasadır. Anayasanın baĢlangıcında devletten "Kutsal
Türk Devleti" olarak söz edilmektedir. Ġnsan hakları ise, devletten yana ortaya çıkan bu
tercihten sonra yine de uyulması ve saygı gösterilmesi gereken değerler bütünü olarak
vardır.241 Özbudun, Soysal'ın aksine bu iki deyim arasında temel bir yaklaĢım farkı
olduğunu savunmanın güç olduğunu ifade etmektedir. O'na göre, bu yaklaĢım 2.
maddenin yazılıĢ tarzından kaynaklanmaktadır. 2. maddenin yazılıĢ tarzının uyandıracağı
bir baĢka tereddüt de "toplumun huzuru, milli dayanıĢma ve adalet" kavramlarının insan
haklarına saygılı devletin çerçevesini oluĢturan kavramlar olarak okunmasının ihtimal
dahili olmasıdır.242
239
"Ġnsan Hakları Boyutuyla Yeni Bir Anayasa". Ġktisat Dergisi. Turgut Kazan'ın KonuĢması, Sayı. 322-3,
s. 50 - Taha Parla,. Türkiye'de Anayasalar. Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları, 1993, s.29
240
Parla, aynı.yer
241
Soysal, 100 Soruda.. , s. 190-192
242
Özbudun, Türk Anayasa.. , s. 74
109
4.
1982 Anayasasında Birey-Devlet ĠliĢkisi
1982 Anayasasının, 1961 Anayasasının aksine, birey-devlet, hürriyet-otorite
dengelerinde, dengeyi birincilerin aleyhine çevirmesiyle paradoks oluĢturan bir gerçek
vardır. Bu; 1982 Anayasasının temel haklara iliĢkin düzenlemelerinin, Türkiye'nin taraf
olduğu uluslararası sözleĢmeler ile uyumunun sağlanmasına yönelik gösterilen
çabalardır. Özellikle 13., 14. ve 15. maddeler lafzi olarak değerlendirildiğinde bile bu
durum görülecektir.243 AĠHK'na bireysel baĢvurunun244 ve AĠHD'nın zorunlu yargısının
kabulü245 de Türk Hukuk sisteminin uluslararası normlar ile uyumlaĢtırılması açısından
önemli geliĢmeler olarak görülmelidir. Ayrıca, Anayasa Mahkemesinin Türkiye'nin taraf
olduğu uluslararası insan hakları sözleĢmelerin, anayasaya uygunluk denetiminde
giderek norm olarak kullanma eğiliminde olduğu görülmektedir.246
Türkiye'nin bir insan hakları sorunu yaĢamasında Anayasaların yeterince
özgürlükçü nitelik taĢımamalarının elbette rolü vardır. Ancak, Türkiye'de insan hakları
ihlalleri genellikle iĢkence, faili meçhul cinayet, yargısız infaz iddiaları ile birlikte
anılmaktadır. Tabii ki Anayasalarda böyle olguların meĢrulaĢtırılmasına rastlanamaz.
Günümüz açısından söyleyecek olursak, 1982 Anayasasında temel hak ve özgürlüklerin
otorite lehine kısıtlanması temel hak ve özgürlükler açısından kısır bir ortamı
beraberinde getirecektir. Ġnsan hakları ihlalleri ise ayrı düĢünülmesi gereken bir
durumdur. Bazı temel hak ve özgürlüklerin tanınmamıĢ olması, bireyin diğer temel hak
ve hürriyetlerinin ihlal edilmesine cevaz verildiği anlamına gelmez. Öyleyse, Türkiye'de
özellikle 1982 Anayasasının insan hakları açısından olumsuz bir muhtevaya sahip
olduğunu düĢünmek mümkün olsa bile, ihlallerin kaynağını bu anayasaya bağlamak pek
doğru bir tesbit olmayacaktır. Çünkü, insan hakları ihlallerinin büyük bir kısmı pratikle
iliĢkilidir. Bu yüzden, Türkiye'nin insan hakları sorununu değerlendirirken, topu
anayasalara atmak kolaycı bir çözüm olacaktır. Ġnsan hakları problemi tartıĢılırken,
sadece Anayasaların rolleri tartıĢılmamalı, Anayasalarla birlikte Türkiye'de idareninin
uygulamalarından kaynaklanan sorunlar ile Türk devlet geleneğinde yer alan ve
bireylerin büyük çoğunluğu tarafından sorgulanmadan, mutlak bir baĢ eğiĢle kabul
edilen "kutsal ve üstün devlet" imajı ve bu imajın birey-devlet iliĢkileri bağlamındaki
sonuçları da irdelenmelidir.
243
Özbudun, Türk Anayasa.. , s. 75
Resmi Gazete, 21 Nisan 1987, sayı. 19438
245
Resmi Gazete, 27 Eylül 1989, sayı. 20295
246
Özbudun, Türk Anayasa.. , s. 75
..
244
110
5.
1981 Anayasasında “Ġnsan Haklarına Saygılı” Devlet AnlayıĢı
1961 Anayasasının “insan haklarına dayalı” deyiminin yerine, 1982 Anayasası
(m.2) “insan haklarına saygılı deyimini kullanmıĢtır.247 Ġnsan haklarına saygı kavramı,
1982 Anayasası‟nın baĢlangıç kısmında :
“Topluca Türk vatandaĢlarının milli gurur ve iftiharlarda, milli sevinç ve
kederlerde, milli varlığa karĢı hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının
her türlü tecellisinde ortak olduğu, birbirinin hak ve hürriyetlerine kesin saygı, karĢılıklı
içten sevgi ve kardeĢlik duygularıyla ve "Yurtta sulh, cihanda sulh" arzu ve inancı
içinde, huzurlu bir hayat talebine hakları bulunduğu;
1982 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası‟nın Cumhuriyetin niteliklerini
belirleyen 2. maddesinde „‟insan haklarına saygılı devlet‟‟ olgusu açıkça hükme
bağlanmıĢtır. Cumhuriyetin nitelikleri kısmında ise insan haklarına saygı, Devletin
özelliği itibariyle ifadesini bulmuĢtur. “Madde 2 - Türkiye Cumhuriyeti, toplumun
huzuru, milli dayanıĢma ve adalet anlayıĢı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk
milliyetçiliğine bağlı, baĢlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve
sosyal bir hukuk devletidir.”
1982 Anayasası 2. maddesi tıpkı 1961 Anayasası‟nın 2.maddesi gibi "insan
haklarına saygılı" olma ilkesini Cumhuriyetin nitelikleri arasında saymaktadır. Esasen
Türkiye Cumhuriyetini "insan haklarına saygılı bir hukuk devleti" olarak tanıyan
Anayasası'nın 112. maddesi "Herkesin kiĢiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez,
vazgeçilmez temel hak ve özgürlüklere sahip olduğundan söz etmektedir. Bu ifadeler
Portekiz ve Ġspanyol Anayasalarında da göze çarpmaktadır.248
Cumhuriyetin nitelikleri arsında yer verilen „‟insan haklarına saygılı devlet‟‟
tanımlaması, Anayasa koyucunun insan hakları kavramının daha doğrusu insan
onurunun evrenselliğine vurgu yapmak yönündeki iradesini yansıttığını belirten bazı
düĢünceler de bulunmaktadır.249
Temel haklar insan hakları içinde Türkiye Cumhuriyetince benimsenen,
ayrıntılarıyla düzenlenen, belirli bir güvenceye ve özellikle Anayasa Mahkemesi baĢta
olmak üzere bağımsız yargı organlarının gerçekleĢtirecekleri koruma yollarına
kavuĢturulan haklardan meydana gelmektedir."Ġnsan Hakları" deyimi ise, bu temel
hakları içine alacak bir biçimde, fakat onların ötesinde ve üzerinde, bir genel fe1sefeyi
247
Kapani, a.g.e., s.74.
Gören, a.g.e.s. 347.
249
Gözübüyük, a.g.e., s.155, Duman, a.g.e., s. 27-28.
248
111
insana temel değer olarak bakan bir genel yaklaĢımı belirtir. "Ġnsan haklarına dayanan
devlet " bu inanç üzerine kurulmuĢ olan, insanı temel değer olarak kabul eden, kendi
varoluĢ nedenini insan haklarının korunması ya da gerçekleĢtirilmesi amacına
dayandıran devlet olarak anlaĢılmaktadır.
Özgürlüklerin düzenlenmesi açısından 1961 Anayasası ile 1982 Anayasası
arasında büyük benzerlik bulunurken, özde önemli bir fark vardır; her iki Anayasa,
Devletin varlığını önkoĢul olarak görülmekle birlikte, 1961 Anayasası, temel hak ve
özgürlükler açısından önceliği kiĢiye vermiĢ, kiĢinin özgürleĢtirilmesi için devleti görevli
saymıĢtır. 1982 Anayasası ise, önceliği kiĢiye değil Devlete ve "devletin ülkesi ve milleti
ile bölünmez bütünlüğü" ne vermiĢtir.
250
Bu bağlamda Anayasa madde 2‟de düzenlenen
“insan haklarına dayanan devlet” hükmünün “insan haklarına saygılı devlet” haline
dönüĢmesinin bir anlamı vardır.251
1982 Anayasasında yer alan
“insan haklarına saygılı Devlet” ise Anayasal
düzeydeki değiĢikliklerle beraber göz önüne alındığında, temel bir yaklaĢım farkını
ortaya koymaktadır. Ġnsan hakları artık devletin temeli sayılmaktan onun “dayandığı”
kavramlar ve değerler bütünü olmaktan çıkmıĢ; 2. maddeyle “insan haklarına saygı” dan
da öne aldığı ve devleti içine yerleĢtirdiği kavramlar olan “toplumun huzuru, milli
dayanıĢma ve adalet anlayıĢı” için vardır. Toplumun huzurunu sağlamak, milli
dayanıĢmayı gerçekleĢtirmek ve adalet anlayıĢını egemen kılmak çerçevesinde varolan,
bu çerçeve içinde yer alan Devlet, yine baĢıboĢ ve keyfi davranamayacak, insan
haklarına “saygılı” olacaktır. Ġnsana yine değer verilmesi insan onurunun yine
kollanması gerekecektir ama, insan hakları artık devletin varoluĢ nedeni olmaktan
çıkmıĢtır.252
6.
1982 Anayasasında Sosyal Devlet AnlayıĢı
1982 Anayasasında belirtilen sosyal devlet anlayıĢının özelliklerinden biri,
bireylerin özgürlüklerden yararlanabilmeleri için gerekli olan maddi olanakları
sağlamaktır. Liberal devlette olduğu gibi, sınırlamaların olmaması yeterli değildir.
Özgürlüklerin gerçekleĢebilmesi, bireyler tarafından kullanılabilmesi için, maddi ve
manevi koĢulların devlet güvencesi altına alınması gerekir. Anayasanın belirttiği gibi,
kiĢinin temel hak ve özgürlüklerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle
...
250
Gözübüyük, a.g.e., s.147.
Aksi görüĢ için bknz. Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara- 1993- s. 80.
252
Soysal, 100 soruda Anayasa, s. 191, 192.
251
112
bağdaĢmayacak bir biçimde sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmak,
insanın maddi ve manevi varlığının geliĢmesi için gerekli koĢulları hazırlamak devletin
görevlerindendir.(m.5)
7.
1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınıflandırılması
Temel hak ve ödevler Anayasanın ikinci kısmında düzenlenmiĢtir. Bu çerçevede
kiĢinin hak ve ödevleri, sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler, siyasi haklar ve ödevler
ayrıntılı olarak belirtilmiĢtir.
a) KiĢisel Haklar (Koruyucu Haklar)
KiĢileri topluma ve Devlete karĢı koruyan hak ve özgürlüklere "koruyucu haklar"
diyoruz. Bu haklar bizim 1982 Anayasası‟nda da "kiĢinin hak ve ödevleri" baĢlığı altında
yerini almıĢtır. Bu bölümde zikredilen hakların baĢlıcaları Ģunlardır: Anayasada (1982)
yer alan kiĢisel haklar Ģunlardır:
1)
KiĢi dokunulmazlığı (YaĢama hakkı, iĢkence yasağı, vücut bütünlüğünün
koruması) (m.17),
2)
Zorla çalıĢtırma yasağı (m.18),
3)
KiĢi hürriyeti ve güvenliği (m.19),
4)
Özel hayatın gizliliği ve korunması (m.20),
5)
Konut dokunulmazlığı (m. 21),
6)
HaberleĢme hürriyeti (m. 22),
7)
YerleĢme ve seyahat hürriyeti (m. 23),
8)
Din ve vicdan hürriyeti (m.24),
9)
DüĢünce ve kanaat hürriyeti (m. 25),
10) DüĢünce açıklama ve yayma hürriyeti (m. 26),
11) Bilim ve sanat hürriyeti (m. 27),
12) Basın ve yayımla ilgili hükümler (m. 28-32),
13) Toplantı hak ve hürriyetleri (Dernek kurma hürriyeti (m. 33), toplantı ve
gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkı (m. 34),
14) Mülkiyet hakkı (m. 35),
KiĢi hakları, devlet tarafından korunması gereken bir alan oluĢturmaktadır. Yani
negatif statü haklar özelliği olan haklardır. Bu koruma sadece öteki kiĢilere karĢı değil,
öncelikle devlete karĢı olarak düĢünülmüĢtür. Bu nedenle bu haklara “kruyucu haklar”da
113
denilmektedir. KiĢisel haklar, Ġnsan Hakları SözleĢmesi gibi uluslararası kaynaklarda da
geçmektedir.
Temel haklar konusunda bir üstünlük sıralaması bulunmamakla birlikte hakların
çeliĢtiği durumlarda kiĢisel haklara öncelik verilmesi gerektiği genel kabul görmektedir.
b) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar (Ġsteme Hakları)
KiĢinin Devlet ve toplumdan isteyebileceği haklara "isteme hakları" denir. Bu
haklar da 1982 Anayasasında "Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödevler" baĢlığı altında
ifadesini bulmuĢtur. Ailenin korunması, eğitim ve öğretim hakkı, sağlık hakkı gibi haklar
bahse konu hakların baĢlıcalarıdır.
"Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler" bölümünde düzenlenen hakların bir
kısmı, kiĢinin hak ve ödevleri bölümünde olduğu gibi, kiĢiyi Devlete karĢı koruyan,
Devletin karıĢmasına engel olan bir özelliğe sahiptir. Sendika kurma hakkı, toplu iĢ
sözleĢmesi hakkı, grev hakkı, çalıĢma ve sözleĢme özgürlüğü bu haklara örnek
gösterilebilir.
BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (1948) ile ilan edilen bu
yeni haklar kümesi, daha sonra aynı adı taĢıyan bir BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesine de
konu olmuĢtur. Uluslararası düzenlemeler, ekonomik, sosyal ve kültürel hakları diğer
temel haklardan ayırmakla birlikte bu hakların kiĢisel ve siyasal haklarla bir bütün
oluĢturdukları kabul edilmektedir. BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu, ekonomik, sosyal
ve kültürel haklar olmaksızın, kiĢi özgürlüklerinin anlam taĢımayacağını ilan etmiĢtir.
Geleneksel olarak bu grup içinde yar alan haklara „isteme hakları‟ da
denmektedir. Bu haklar, bireyleri yararlanıcı konumuna sokan istemlerdir. Bu hakların
anayasal dayanağı, sosyal adalet, sosyal refah ve sosyal güvenlik olarak tanımlanmıĢtır.
Klasik hak ve hürriyetler, bireyi sadece kendi kiĢisel bağlamında ele aldıkları
halde, bu haklar bireyi toplumsal bir varlık olarak değerlendirmektedir. Bu konudaki
temel anlayıĢ, Evrensel Bildirge‟de de belirtildiği gibi bireyin, toplumun katkısı
olmaksızın geliĢemeyeceği varsayımına dayanmaktadır.
Kısaca tanımlamaya çalıĢtığımız bu haklar kümesini ayrı ayrı görelim;
(1) Ekonomik Haklar (Pozitif Statü Hakları)
Hukuk öznelerinin toplumsal iliĢkilerde serbest ekonomik faaliyetlerini
güvenceye almaktadır.
Bu haklar, mülkiyet, sözleĢme özgürlüğü, özel giriĢim özgürlüğü üçlüsüne
dayanır.
114
Anayasada yer alan ekonomik haklara iliĢkin düzenlemeler Ģu maddelerde
düzenlenmiĢtir.
1) Toprak Mülkiyeti (m. 44),
2) Tarım, Hayvancılık ve bu üretim dallarında çalıĢanların korunması (m.
45),
3) KamulaĢtırma (m. 46),
4) DevletleĢtirme (m. 47),
5) ÇalıĢma ve sözleĢme hürriyeti (m. 48),
Anayasa‟da ayrıca “ekonomik Hükümler” baĢlığı altında devletin ekonomik
etkinliklere karıĢmasını düzenleyen kurallar sıralanmıĢtır. (m. 166-173)
(2) Sosyal Haklar (Pozitif Statü Hakları)
Bu hakların belirleyici niteliği, toplumdan bireye doğru yararlandırıcı yönde
olmalarıdır. Sosyal haklar bireysel nitelikte çalıĢma ve sosyal güvenlik haklarının yanı
sıra toplu sözleĢme, grev gibi toplu hakları da içermektedir. Sosyal haklar Anayasaya ve
genel hukuk sistemine egemen konumdadır.
Anayasa, Cumhuriyet‟in temel nitelikleri arasında “Sosyal Hukuk devleti”
ilkesine yer vermiĢtir. Sosyal haklar da esas itibariyle sosyal hukuk devleti ilkesinin bir
gereği olarak tanınan haklardır. Sosyal hakların ayırıcı niteliği, toplumsal eĢitsizliklerin
giderilmesi temeline dayanıyor olmalarıdır.
Anayasada yer alan sosyal haklar Ģu maddelerde düzenlenmiĢtir.
1) Ailenin Korunması (m. 41),
2) Eğitim ve öğrenim hakkı (m. 42),
3) ÇalıĢma ve dinlenme hakkı (m. 49-50),
4) Sendika kurma hakkı (m. 51),
5) Toplu iĢ sözleĢmesi ve grev hakkı (m. 53-54),
6) Ücrette adaletin sağlanması (m. 55),
7) Sağlıklı çevre ve konut hakkı (m. 56-57),
8) Gençliğin korunması ve sporun geliĢtirilmesi (m. 59),
9) Sosyal güvenlik hakları (m. 60-62),
(3) Kültürel Haklar
Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟nin 27. maddesine göre herkesin toplumsal,
kültürel faaliyetlere serbestçe katılmaya, güzel sanatlardan ve bilimsel ilerlemelerden
yararlanmaya, buluĢ ve eserleri üzerinde maddi ve manevi haklarının korunmasına hakkı
115
vardır. Bizde anayasal düzenlemelerde kültürel haklar ayrımı yapılmamıĢtır. BirleĢmiĢ
Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar SözleĢmesinin 15. maddesinde kültürel
haklara yer verilmiĢtir. Buna göre kültürel yaĢama katılma, bilimsel geliĢme ve
uygulama olanaklarından yararlanma, bilim, sanat ve edebiyat yapıtlarından doğan
hakların korunması, bilimsel araĢtırma ve yaratıcı etkinlik özgürlüğü, bilim ve kültürün
korunması kültürel haklar kapsamına girmektedir.
Anayasada yer alan bilim ve sanat hürriyeti (m. 27) Eğitim ve Öğrenim hakkı
(m.42), tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması (m. 63), sanatın ve sanatçıların
korunması (m. 64) kültürel haklar kapsamındadır.
Avrupa Konseyince benimsenen yaklaĢıma göre „‟kültürel farklılıklarının
korunması ve kültürel bakımdan farklı olma hakkı‟‟ demokratik çoğulcu toplumların ön
koĢuludur. Kısaca kültürel haklar, “düĢünce açıklama hakkı, eğitim hakları, bilim ve
sanat hakları, iletiĢim hakları ve fikri hakları da içeren bireysel ve toplu düzeyde haklar”
olarak tanımlanabilir.
c) Siyasal Haklar (Aktif Statü Hakları)
Bireyin özgürlüğünü devlet içinde ve devlet için kullandığı haklardır. Yani
kiĢinin siyasi gücün kullanılmasına katılmasını sağlayan haklardır.Bunlar da vatandaĢlık,
seçme ve seçilme, dilekçe hakkı gibi haklardır. Bu haklar vatandaĢların sahip oldukları
haklardır. Bir ülkede bulunan yabancıların yahut mültecilerin seçme ya da seçilme
haklarına sahip olabileceği, kamu hizmetlerine girme hakkının olmadığı açıktır. Bu
haklara “katılma hakları” da denmektedir. Bu kavram, devlet yönetimine katılmayı
güvenceye bağlayan hakları içermektedir. Bu nedenle siyasal hakların vatandaĢlara özgü
olduğu, herkes için ileri sürülebilen haklardan olmadığı ifade edilmiĢtir.
Katılma haklarının vatandaĢlar tarafından kullanılması insan haklarına aykırı bir
durum değildir. Ġnsan haklarının genel geliĢimi içinde tüm dünyada uygulama bu yönde
olmuĢtur.
Bu sayılan hakların tümünün muhatabı, kullanıcısı insandır. Bu hakların tümünü
birden buradan hareketle insan hakları diye adlandırıyoruz. Ġnsanlık tarihi bu hakların
elde edilme mücadeleleri ile doludur. Ġnsanlık bu haklarından vazgeçemez. Bu haklar
baĢkasına devredilemez. Buna niyetlenmek, insanlık onur _ve Ģerefinden vazgeçmeye
eĢdeğerde bir fiildir.
Yüzyıllar süren mücadeleler neticesinde elde edilen Ġnsan Hakları günümüz
dünyasında, daha doğru deyimi ile demokratik ülkelerinde, Anayasalarla teminat altına
116
alınmıĢtır. Bunlar ancak kanuni düzenlemelerle sınırlandırılabilir. Bu durumda bile
özlerine dokunulamaz. Yapılacak düzenlemeler demokratik nizamın gereklerine aykırı
olamaz.
Ġlk kez 1789 Fransız Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirisi‟nde geçen bu deyimden,
bütün vatandaĢların doğrudan doğruya ya da temsilcileri aracılığıyla yasaların
yapılmasına ve kamu görevlerine eĢit biçimde katılmaları, vergide eĢitlik ve yasallık
anlaĢılmaktaydı.
1982 Anayasasında yer alan siyasal haklar Ģu maddelerde düzenlenmiĢtir:
1-Türk vatandaĢlığı (m. 66),
2-Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkı (m. 67),
3-Siyasi parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma hakkı (m.68),
4-Siyasi partilerin uyacakları esaslar (m. 69),
5-Kamu hizmetlerine girme hakkı (m. 70),
6-Vatan hizmeti (m. 72),
7-Vergi ödevi (m. 73),
8-Dilekçe hakkı (m. 74),
8.
1982 Anayasası’nda Ġnsan Haklarının Sınırları
1876 Tanzimat Fermanıyla tanınan haklar ancak PadiĢahın iradesiyle
sınırlanabiliyordu. Çünkü bu haklar padiĢahın bir lütfu olarak verilmekteydi. Daha sonra
hem Islahat Fermanında hem de Birinci MeĢrutiyetle getirilen Kanun-u Esasi‟de de aynı
sınırlama devam etti. Ġlk defa Ġkinci MeĢrutiyetin ilanından sonra Kanun-u Esaside
gerçekleĢtirilen 1909 değiĢiklikleriyle 113. maddede yer alan padiĢahın sürgün yetkisi
yani Anayasa‟da hak ve özgürlüklere getirilen sınırlama hakkı kaldırılmıĢtı.
1982 Anayasası temel hakları düzenlerken AĠHS ile güvence altına alınan hak ve
hürriyetleri esas almakla birlikte, hakların kısıtlanması bakımından kendine özgü bazı
düzenlemelere gitmiĢtir. Örneğin, temel hakların kötüye kullanılmaması kuralı 1961
Anayasasına 1971 yılında yapılan değiĢiklikle eklenmiĢ ve 1982 Anayasası ile
benimsenmiĢ bir kuraldır. 1982 Anayasasının 14. maddesinde kötüye kullanma nedeni
olarak belirttiği durumlar, esas itibariyle genel ve özel sınırlamalarla önlenebilecek
durumlardır. Böyle bir düzenlemeye gidilmesi, Anayasayı yapanların belli konularda
gösterdikleri hassasiyetin bir sonucu olarak yorumlanabilir.253
253
Gözübüyük, Açıklamalı.. , s. 192
117
1982 Anayasasında temel hak ve özgürlüklerin düzenlenmesinde iki tür
sınırlama öngörülmüĢtür. Bunlar "genel sınırlama" ve "özel sınırlama" nedenleri olarak
adlandırılabilir. Bütün haklar ve özgürlükler için geçerli olacak sınırlandırma nedenleri
Anayasanın “Genel Hükümler” bölümündeki madde 13‟te sayılmıĢtır.
Bunlar;
1- Devletin ülkesiyle ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün korunması
2- Milli Egemenliğin korunması
3- Cumhuriyetin korunması
4- Milli Egemenliğin korunması
5- Kamu düzeninin korunması
6- Genel asayiĢin korunması
7- Kamu yararının korunması
8- Genel ahlakın korunması
9- Genel sağlığın korunması' dır
Yukarıda sayılan genel sebeplerden baĢka ayrıca Anayasanın ilgili maddelerinde
öngörülen özel sebeplerle de temel hak ve özgürlükler "kanunla" sınırlandırılabilecektir.
Ancak bu özel sebeplerin ne olduğu Anayasa'da belirtilmemiĢ, bu konuda genel ilkelere
bağlı kalmak kaydıyla kanun koyucunun yetkisine bırakmıĢtır.
Bu ilkeler:
1- Anayasa‟nın özüne uygun davranma
2- Ölçülülük ilkesine uygun olma
Sınırlanma ile amaçlanan gayenin dıĢına çıkmama gibi kıstaslardır,
254
Gerek
genel sebeplere gerekse özel sebeplere dayandırılarak yapılacak sınırlandırmalar "
Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olmak zorundadır.
Ayrıca genel ye özel sınırlamalar demokratik toplum düzeninin gereklerine
aykırı " olamayacağı gibi " öngörüldüğü amaç dıĢında" da kullanılamayacaktır.
1982 Anayasası temel hak ve hürriyetler bağlamında 1961 Anayasasına, 1961
Anayasasının 1971 ve 1973 yıllarında yapılan değiĢikliklerine nazaran daha geri bir
düzenleme getirmiĢtir. Genelde hakların kullanımı; "milli güvenlik", "kamu güvenliği"
veya "gecikilmesinde sakınca olan haller" kıstası ile hep kısıtlanma cihetine gidilmiĢtir.
Ġdareye geniĢ bir tasarruf sahası bırakılmıĢtır. Ġdareye temel hak ve hürriyetler
konusunda bu denli geniĢ hareket alanı bırakmak hem hukuk devleti ilkesini
zedelemekte, hem de demokratik hayatın oluĢumuna gölge düĢürmektedir.
254
Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, s.193 Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ s. 445.
118
Özellikle Anayasanın 13, maddesi ile getirilen genel sınırlamalar kanun
koyucuya çok geniĢ bir hareket sahası bırakmaktadır. Kısacası Anayasa tüm Ģahsi
hürriyetleri en geniĢ Ģekliyle teminat altına alıyor gibi gözükse de "ancak" ve "fakat"
ların çokluğu pek çok hakkı pratikte kullanılmaz hale getirilmektedir. Temel hak ve
hürriyetleri esas olan, kullanımlarına fırsat tanıyan Anayasanın değiĢikliklerin bir an
önce gerçekleĢtirilmesi Türkiye'nin çağdaĢ ve demokratik ülkeler safında yer almasına
da yardımcı olacaktır.
DeğiĢtirilmesi ya da yeniden hazırlanmasını elzem gördüğümüz bu Anayasa, bir
haklar ve özgürlükler beyannamesi gibi olmalıdır. Devleti değil, Ģahsı ön planda
tutmalıdır. Devletten ziyade Ģahsın daha çok güvenceye ihtiyaç duyduğu gözardı
edilmemelidir. ġahsa güven bu Anayasal düzenlemenin esası olmalıdır. (Parla, s.33.)
Kabul edilmelidir ki hak ve özgürlükler kiĢiye tanınmıĢ bir sınırsız serbesti
değildir. Bunlar, kiĢi için bazı ödev ve sorumlulukları da birlikte getirmekte ve sınırlı bir
serbesti sayılmaktadır: Temel hak ve özgürlükler, kiĢinin topluma, ailesine ve baĢka
kiĢilere karĢı ödev ve sorumluluklarını da kapsar. (1982 Any. m.12/2). KiĢi sahip olduğu
hak ve özgürlükleri kendi iradesi doğrultusunda kullanırken, ödev ve sorumluluklarını da
göz önünde bulundurmak zorundadır.
a) Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması
1982 Anayasası, hak ve özgürlüklerle ilgili sınırlamayı “sebep”e bağlamıĢtır.
Anayasanın herhangi bir sınırlama nedeninden söz etmeksizin yalnızca “yasayla
sınırlanabilir” veya “yasayla düzenlenebilir” deyimlerinin kullanıldığı durumlarda, yasa
koyucu sınırlamayı ancak genel sınırlama nedenlerine dayanarak yapabilir.
1) Genel sınırlama nedenleri (TC. 1982 Anayasası. m. 13)
2) Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü
3) Milli egemenlik
4) Kamu düzeni
5) Genel asayiĢ
6) Kamu yararı
7) Genel ahlak
8) Genel sağlığın korunması
9) Genel ve özel nedenlerle yapılacak sınırlamanın Anayasanın sözüne ve özüne
uygun olması gerekir:
119
Hak ve özgürlükler ancak “Anayasaya Uygun” bir yasayla sınırlanabilir.
Yürütmenin düzenleyici tasarrufları olan tüzük ve yönetmeliklerle hak ve özgürlükler
sınırlanamaz.
Sınırlama sınırsız değildir. Anayasa, sınırlamanın sınırını da göstermiĢtir.
Temel hak ve özgürlüklerle ilgili genel ve özel sınırlamalar demokratik toplum
düzeninin gereklerine aykırı olamaz. Genel ve özel sınırlama nedenleri, öngörüldükleri
amaç dıĢında kullanılamaz.
Sınırlandırma ile ilgili hükümlerde uluslararası belgelere uygun düzenlemeler
yeralmaktadır. 1961 ve 1982 Anayasaları insan haklarının sınırlandırılmasının
anayasanın ruhuna ve özüne uygun olmasını aramaktadır.
b) Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılmaması
1982 Anayasasının 14. maddesinde ise, hak ve özgürlüklerin kötüye
kullanılamayacakları öngörülmüĢtür. Bir hak ve özgürlüğün Anayasada yer almıĢ
bulunması buna sahip kiĢiye, temel hak ve özgürlükleri yok etme amacıyla etkinlikte
bulunmaya ve bu etkinliklerin de meĢru sayılmasına olanak vermez. Bu kuralla, hak
ve özgürlüklerin kötüye kullanılması yasağı güçlendirilmektedir.
c) Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması
Anayasanın 15. maddesinde temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasının
durdurulması düzenlenmiĢtir. 15. maddenin uygulanabilmesi için, savaĢ, sıkıyönetim ve
olağanüstü halin usulüne uygun yani Anayasanın ve yasanın gösterdiği biçimde ilanı
gerekir. KiĢinin yaĢama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz;
kimse, din, vicdan, düĢünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı
suçlanamaz; suç ve cezalar geçmiĢe yürütülemez; suçluluğunu mahkeme kararı ile
saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz. Anayasa, olağanüstü durumlara iliĢkin
olağanüstü yetkileri bizzat düzenlemiĢ, hukuki bir rejim olarak görmüĢ, ayrıntıyı
düzenlemeyi özel yasalara bırakmıĢtır.
III.
TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ
ANAYASAL DEĞĠġĠKLĠKLER VE YASAL
DÜZENLEMELER
Demokratik hak ve özgürlükler bakımından 1961 Anayasasının gerisinde kalan
1982 Anayasasında aĢağıda belirtileceği üzere 1987, 1993, 1995, 1999, ve 2001
120
yıllarında yapılan değiĢikliklerle demokratikleĢme ve insan hakları açısından önemli
adımlar atılmıĢtır.
Anayasada
bu
yönde
baĢka
değiĢikliklerin
yapılması
da
öngörülmektedir. AĢağıda Anayasa değiĢikliklerinden bir kısmı aktarılmaktadır.
A. 4388 Sayılı Kanun
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 143. Maddesinin DeğiĢtirilmesine Dair
18.6.1999 tarihli ve 4388 sayılı Kanun255
Kanunla gerek ulusal gerek uluslararası hukukta kaydedilen geliĢmeler ve
değiĢmelere paralel olarak Devlet Güvenlik Mahkemelerinin yapısal oluĢumu yeniden
düzenlenmiĢtir.
Devlet Güvenlik Mahkemelerinde görev yapan askeri hâkim üye çıkartılarak
bunun yerine adlî yargı hâkim ve savcılarının bu mahkemelere atanması öngörülmüĢtür.
Böylece Devlet Güvenlik Mahkemesi baĢkan, asıl ve yedek üyeleri ile Cumhuriyet
baĢsavcılarının birinci sınıfa ayrılmıĢ hâkim ve Cumhuriyet savcıları arasından,
Cumhuriyet savcılarının ise diğer Cumhuriyet savcıları arasından Hâkimler ve Savcılar
Yüksek Kurulunca özel kanunda gösterilen usule göre dört yıl için atanmaları ve süresi
bitenlerin yeniden atanmaları öngörülmüĢtür.
Ayrıca, Devlet Güvenlik Mahkemelerinin yapısal durumları değiĢtirildiği ve
sadece adlî yargı hâkimlerinden oluĢturulduğu cihetle, sıkıyönetim ilânı hâlinde yalnızca
adlî yargı hâkimlerinden oluĢan mahkemenin sıkıyönetim askeri mahkemesi hâline
dönüĢmesi söz konusu olamayacağından maddenin son fıkrası yürürlükten kaldırılmıĢtır.
B. 4489 Sayılı Kanun
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası‟nın Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesi Hakkında
4489 Sayılı Kanun
Kanuni Faiz ve Temerrüt Faizine ĠliĢkin Kanunda DeğiĢiklik Yapılması
Hakkında Kanun: Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesinde Türkiye aleyhine açılan
kamulaĢtırmalarla ilgili çok sayıda dava (369) ve aleyhte hüküm (106) nedeni olan
kamulaĢtırmalarda uygulanan düĢük oranlı kanunî faizi ve temerrüt oranını kamu
alacaklarında uygulanan düzeye yükselten, 15.12.1999 tarihli ve 4489 sayılı Kanun
TBMM‟de kabul edilmiĢ ve 18 Aralık 1999 tarih ve 23910 sayılı Resmi Gazetede
yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. Anayasanın 46. maddesinde 4709 Sayılı Kanunla
255
R.G: 18.6.1999 tarih ve 23729 mükerrer sayılı
121
yapılan değiĢiklikle, kamulaĢtırma davalarının aleyhte sonuçlanmasına neden olan
sebepler ortadan kaldırılmıĢ bulunmaktadır.
C. 4643 Sayılı Kanun
BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı‟nın KuruluĢuna ĠliĢkin 4643 sayılı Kanun
Ġnsan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi konusunda kurumsallaĢmanın
sağlanmasında çok önemli bir ilerleme kaydedilmesine imkân veren, BaĢbakanlık
bünyesinde Ġnsan Hakları BaĢkanlığı kurulması ve ayrıca Ġnsan Hakları Üst Kurulu,
Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu ve Ġnsan Hakları Ġhlali Ġddialarını Ġnceleme Heyetleri
oluĢturulması, kamunun sivil toplumla iliĢkilerinin geliĢtirilmesi, mevzuatın ve
uygulamaların iyileĢtirilmesi, kamu görevlilerinin eğitimi ve ihlâl iddialarının yerinde
incelenmesi hükümlerini düzenleyen 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanun TBMM‟de
kabul edilmiĢ ve 21 Nisan 2001 tarih ve 24380 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak
yürürlüğe girmiĢtir.
D. 4709 Sayılı Kanun
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesine Dair
3.10.2001 tarihli ve 4709 sayılı Kanun
Anayasamızın baĢlangıç metni dâhil 34 maddesinde değiĢiklik yapan Kanun,
3.10.2001 tarihinde T.B.M.M.‟de kabul edilmiĢ ve 17.10.2001 tarih ve 24556 sayılı
Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir.
1982 Anayasasının 38. maddesinde yapılan değiĢiklikle “(3.10.2001-4709)
Kanuna aykırı olarak elde edilmiĢ bulgular, delil olarak kabul edilemez.” (...)
“(3.10.2001-4709) Hiç kimse, yalnızca sözleĢmeden doğan bir yükümlülüğü yerine
getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz.”
“(3.10.2001-4709) SavaĢ, çok yakın savaĢ tehdidi ve terör suçları halleri dıĢında
ölüm cezası verilemez.”
Madde.40.-(3.10.2001-4709) “Devlet, iĢlemlerinde, ilgili kiĢilerin hangi kanun
yolları ve mercilere baĢvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır.”
122
E. 4744 Sayılı Kanun256
Bazı Kanunlarda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin 4744 Sayılı Kanun, Ulusal
Program gereğince uyum yasalarının çıkarılması çerçevesinde, Türk Ceza Kanununun
159. ve 312. maddelerinde, 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun 7. maddesinin 2.
fıkrası ve 8. maddesinde, 2845 sayılı Devlet Güvenlik Mahkemelerinin KuruluĢ ve
Yargılama Usulleri Hakkında Kanununun 16. maddesinde, Ceza Muhakemeleri Usulü
Kanununun 107. ve 128. maddesinde değiĢiklik yapan, 6.02.2002 tarihli ve 4744 sayılı
Kanun TBMM‟de kabul edilmiĢ ve 19 ġubat 2002 tarih ve 24676 sayılı Resmi Gazetede
yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir.
4744 sayılı Kanunla; Türk Ceza Kanununun 159. maddesindeki devlet ve
kurumlarına hakaret suçu için cezanın üst sınırı 6 yıl ağır hapisten 3 yıl hapse indirilmiĢ,
para cezası kaldırılmıĢtır, Türk Ceza Kanununun 312. maddesinde “kin ve düĢmanlığa
açıkça tahrik etmek” fiili yerine “kamu düzeni için tehlikeli olabilecek bir Ģekilde
düĢmanlığa ve kin beslemeye tahrik” fiili getirilmesiyle suç unsuru somutlaĢtırılmıĢtır.
3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun 7. maddesinin 2. fıkrası ve 8. maddesi
değiĢtirilerek “terör yöntemlerine baĢvurmaya özendirecek Ģekilde örgütle ilgili
propaganda yapanlara” ibaresi konulmuĢ, 2845 sayılı Devlet Güvenlik Mahkemelerinin
KuruluĢ ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanununun 16. maddesi değiĢtirilerek gözaltı
süresi 7 günden 4 güne indirilmiĢ, bu sürenin OHAL Bölgesinde savcının talebi ve
hâkimin kararıyla 7 güne kadar uzatılabilmesi ve tutuklu bulunan sanığın müdafii ile her
zaman görüĢebilmesi, yönünde düzenlenmiĢtir. Ceza Muhakemeleri Usulü Kanununun
107. maddesi “Tutuklamadan ve tutuklamanın uzatılmasına iliĢkin her karardan,
tutuklunun bir yakınına veya belirlediği bir kiĢiye, hâkimin kararıyla gecikmeksizin
haber verilmesi ayrıca soruĢturmanın amacını tehlikeye düĢürmemek kaydıyla,
tutuklunun tutuklamayı bir yakınına veya belirlediği bir kiĢiye, bizzat bildirmesine de
izin verilir” seklinde değiĢtirilmiĢtir. 128 inci maddesinde de ikinci fıkranın ikinci
cümlesi madde metninden çıkarılmıĢ, üçüncü fıkrası “Yakalamadan ve yakalama
süresinin uzatılmasına iliĢkin emirden yakalananın bir yakınına veya belirlediği bir
kiĢiye, Cumhuriyet Savcısının kararıyla gecikmeksizin haber verilir” Ģeklinde
değiĢtirilmiĢtir.
256
RG:19 ġubat 2002 –Sayı:24676
123
F. 4748 Sayılı Kanun
ÇeĢitli Kanunlarda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin 4748 Sayılı Kanun, Uyum
yasalarının çıkarılması çerçevesinde, Basın Kanunu Ek-1. maddesinde, Ek-2.
maddesinde, Devlet Memurları Kanunu 13. maddesinde iĢkence suçlarından dolayı
Devlet tarafından AĠHM kararları gereğince ödenen tazminatlar için suçları iĢleyen
kamu görevlilerine rücu edilebilmesi yönünde hükümler getiren ve Siyasi Partiler
Kanunu 101, 102 ve 103. maddelerinde, Dernekler Kanunu 4, 5, 6, 34, 38. ve 43.
maddelerinde, Toplantı ve Gösteri YürüyüĢleri Kanununun 9, 17. ve 19. maddelerinde
değiĢiklik yapan, 26.03.2002 tarihli ve 4748 sayılı Kanun TBMM‟de kabul edilmiĢ ve 9
Nisan 2002 tarih ve 24721 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir.
4748 sayılı Kanunla; Basın Kanunu Ek-1nci maddesinde basılmıĢ eserlere ancak
hakim kararıyla el konulabileceğinin düzenlenmesi, Basın Kanunu Ek-2 nci maddesinde
suç teĢkil eden yazının yayınlandığı dergi ile ilgili kapatma süresinin ve diğer cezaların
indirilmesi; Devlet Memurları Kanunu 13. maddesinde iĢkence suçlarından dolayı
Devlet tarafından AĠHM kararları gereğince ödenen tazminatlar için suçları iĢleyen
kamu görevlilerine rücu edilebilmesinin hüküm altına alınması; Siyasi Partiler Kanunu
101, 102 ve 103. maddelerinde son Anayasa değiĢikliğine paralel olarak, Anayasa
Mahkemesi tarafından bir siyasi partinin tamamen kapatılması yerine bir ara yaptırım
olarak ilgili siyasi partinin Devlet yardımından yoksun bırakılması; Dernekler Kanunu 4.
maddesinde dernek kurma hakkının geniĢletilmesi kapsamında; dernek kurma yaĢının
aĢağıya çekilmesi, 5 inci maddesinde dernek kurma hakkının geniĢletilmesi ve Anayasa
değiĢikliğine uyum sağlanması, 6. maddesinde dernek kurma hakkının geniĢletilmesi
kapsamında bazı yasakların kaldırılması, 34. maddesinde derneklerin üst kuruluĢları
hakkındaki hükmün yeni kabul edilen Türk Medeni Kanunundaki hükümlere uygun hale
getirilmesi, 38 inci maddesinde dernek kurma hakkının geniĢletilmesi kapsamında
öğrenci derneklerinin amaç ve faaliyetlerinin düzenlenmesi, 43. maddesinde derneklerin
yabancı dernek ve kuruluĢlarla iliĢkilerini kolaylaĢtırıcı düzenlemelerin yapılması;
Toplantı ve Gösteri YürüyüĢleri Kanununun 9. maddesinde toplantı ve gösteri yürüyüĢü
düzenleme hakkının geniĢletilmesi kapsamında toplantı için düzenleme kurulunu
oluĢturacak kiĢilerin yaĢının aĢağı çekilmesi, 17. ve 19. maddelerinde toplantı ve gösteri
yürüyüĢü hakkının geniĢletilmesi ve yeni Anayasa değiĢikliğine uyum sağlanması
değiĢiklikleri gerçekleĢmiĢtir.
124
G. 4771 Sayılı Kanun
ÇeĢitli Kanunlarda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin 09.08.2002 tarih ve 4771
sayılı Kanunla;
• SavaĢ ve çok yakın savaĢ tehdidi hallerinde iĢlenmiĢ suçlar için öngörülen
istisna hariç, idam cezası kaldırılmıĢ ve müebbet hapis cezasına dönüĢtürülmüĢtür.
•Kamu Kurumlarına hakaret fiilini cezalandıran 159. Maddede ağır hapis, hapis
cezasına dönüĢtürülmüĢ ve infazın ertelenmesi mümkün hale getirilmiĢtir.
Basın ve ayın organlarında yer alan tahkir ve tezyif kastı bulunmaksızın yapılan
eleĢtirilere serbestlik getirilmiĢtir.
Ġnsan kaçakçılığı ve insan ticareti fiilleri TCK da suç olarak kabul edilmiĢ ve ağır
cezalar getirilmiĢtir.
Türkiye‟de kurulan derneklerin ve vakıfların yurt dıĢında ve yurt dıĢında kurulan
dernek ve vakıfların yurt içinde faaliyetlerini kolaylaĢtırıcı hükümler getirilmiĢtir.
Derneklerin
denetimi
Emniyet
Genel
Müdürlüğünden
alınarak
ĠçiĢleri
Bakanlığına devredilmiĢtir.
Yeni medeni Kanunla getirilen değiĢiklikler bu uyum yasası ile Denekler ve
Vakıflar kanununa da yansıtılmıĢtır.
Kamu görevlilerinin dernek kurmalarına iliĢkin yasak kaldırılmıĢtır. Azınlık
cemaat vakıflarının taĢınmaz mal edinmelerine imkân sağlanmıĢtır.
Toplantı ve Gösteri YürüyüĢleri Kanununda yapılan değiĢiklikle, bildirim süresi
78 saatten 48 saate indirilmiĢ yabancılar için kolaylık sağlanmıĢtır.
Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi kararlarının eksiksiz yerine getirilebilmesi için
hukuk ve ceza usul yasalarında yapılan değiĢiklikle Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi
kararları yeniden yargılama nedeni olarak kabul edilecektir. Ancak bu uygulama yeni
yapılacak baĢvurular için geçerli olacaktır.
Radyo ve Televizyonlarının KuruluĢ ve Yayınları Hakkında Kanuna eklenen
hükümle, Türk vatandaĢlarının günlük yaĢamlarında Türkçe dıĢında geleneksel olarak
kullandıkları dil ve lehçeleri özel kurslarda öğrenmelerine, radyo ve televizyon yayını
yapmalarına imkân sağlanmıĢtır.
Basın Kanununda yapılan değiĢiklikle, basın suçlarında hapis cezası iptal edilmiĢ
ve ağır para cezasına çevrilmiĢtir.
Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanununda bazı değiĢiklikler yapılmıĢtır.
Ġnsan Kaçakçılığı Ve Ġnsan Ticareti: Bu fiiller TCK da suç olarak kabul edilmiĢ
ve ağır cezalar getirilmiĢtir.
125
IV. TÜRKĠYE’NĠN
ĠNSAN
HAKLARI
ĠLE
ĠLGĠLĠ
ULUSLARARASI YÜKÜMLÜLÜKLERĠ
A. Uluslararası SözleĢmeler
Siyasal sistemin kendi yarattığı iç hukukuyla bağlı olması günümüzde hukuk
devleti bakımından yeterli değildir. Ġç hukukunun, uluslararası hukuka ya da uluslararası
topluluğun yarattığı ortak hukuktaki asgari müĢtereklere uygun olması zorunludur. Bu
durumda iç hukuktaki düzenlemeler ve imzaladığı uluslararası antlaĢmalarla sağlanır.
SözleĢme, iki tarafın hukuki sonuç doğuracak Ģekilde yaptıkları iĢlem, anlaĢma,
mukavele demektir. AntlaĢma veya andlaĢma ise tarafların belirli esaslar üzerinde
uzlaĢarak o yönde hareket için söz vermeleri anlamındadır. AnlaĢmalar (SözleĢme)
antlaĢmaya göre daha az resmiyet taĢıyan devletlerarası belge, konvansiyon, mutabakat
demektir.257 AntlaĢmalar, milletlerarası hukukun bu yetkiyi tanıdığı kiĢiler arasında
(devlet, papalık, milletlerarası örgütler) bir hukuki iliĢki kurmak, kurulmuĢ bir hukuk
iliĢkisini değiĢtirmek ya da ortadan kaldırmak amacıyla yaptıkları hukuksal iĢlemdir.
B. 1982 Anayasası’na Göre Uluslararası SözleĢmelerin Hükmü
Uluslararası sözleĢmelerin iç hukukumuzdaki yeri Anayasanın 90. maddesinde
belirlenmiĢtir. 1982 anayasasının 90. maddesinde uluslararası antlaĢmaların iç
hukukumuzdaki yerine iliĢkin hukuksal ifadesi yer almaktadır. Madde- 90- “Türkiye
Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluĢlarla yapılacak
antlaĢmaların onaylanması T.B.M.M.‟nin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına
bağlıdır. (...) Usulüne göre yürürlüğe konulmuĢ milletlerarası antlaĢmalar kanun
hükmündedir. Bunlar hakkında anayasaya aykırılık iddiasıyla anayasa mahkemesine
baĢvurulamaz.” Burada ülkemizin düalist yaklaĢımı benimsediğini belirtmekte fayda
bulunmaktadır.
Anılan hükmün son fıkrasına göre, “usulüne göre yürürlüğe konulmuĢ
milletlerarası antlaĢmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık
iddiasıyla
Anayasa
Mahkemesine
baĢvurulamaz.”
Monist
teori
çerçevesinde
değerlendirilirse bu hükme göre “Kanun Hükmünde” olan bu sözleĢmeler, Türk hukuk
sisteminin ayrılmaz bir parçası haline gelmiĢtir. 258
257
258
D. Mehmet Doğan, a.g.e., s.64,65,68.
Ünal, a.g.e., s.96.
126
Anayasanın kurallarına göre, baĢta Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi olmak
üzere bu sözleĢmeler, milli bir kanun gibi uygulanabilir, yorumlanabilir ve bu
yorumlarla milli kanunlarımız sözleĢmeler ile uyumlu hale getirilebilir. 259 Nitekim insan
hakları konusunda çok duyarlı davranan Anayasa Mahkemesi aldığı çeĢitli kararda,
Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi baĢta olmak üzere yollamalarla uluslararası
sözleĢmelerin öncelik ve üstünlüğünü vurgulamıĢtır. Önümüzdeki dönemde bu
sözleĢmelerin uygulanma durumunun geniĢlemesi beklenmektedir.260
C. Türkiye’nin Ġnsan Haklarıyla Ġlgili Yükümlülükleri
II. Dünya SavaĢında cephe gerisinde ve diktatörlüklerin zulmünden yaklaĢık 25
Milyon kiĢi ölmüĢtür. Bu nedenle, savaĢtan sonra kurulan BirleĢmiĢ Milletler TeĢkilatı
ile ilgili AntlaĢmanın dibacesinde, AntlaĢmanın amaçları arasında insan haklarına ve ana
hürriyetlere karĢı saygıyı geliĢtirmek hususu da yer almıĢtır. BirleĢmiĢ Milletler Genel
Kurulu bu amaca uygun olarak 10 Aralık 1948 tarihinde BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan
Hakları Evrensel Beyannamesini kabul etmiĢtir. Bunu takiben insan hak ve hürriyetlerini
evrensel düzeyde sağlamaya yönelik olarak baĢta Avrupa Konseyi bünyesinde hazırlanan
Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi (Ġnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin
Korunmasına ĠliĢkin SözleĢme-Roma, 4 Kasım 1950) olmak üzere birçok uluslararası
sözleĢme imzalanmıĢtır.
BirleĢmiĢ
Milletler
Ġnsan
Hakları
Evrensel
Beyannamesinin
hazırlık
çalıĢmalarında, demokratik ülkeler ailesinin bir ferdi olarak yer alan Türkiye, amacı
insanlık idealini, demokrasiyi ve insan haklarını korumaya ve geliĢtirmeye yönelik
uluslararası düzeyde gerçekleĢtirilen bu çalıĢmaların büyük bir bölümüne katılmıĢtır.
Bunun sonucu olarak Türkiye, insan hakları konusundaki BirleĢmiĢ Milletler, Avrupa
Konseyi ve Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı çerçevesinde, Avrupa Ġnsan Hakları
SözleĢmesi gibi, birçoğu etkili denetim mekanizmaları öngören bir dizi sözleĢmeye taraf
olmuĢtur. Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi çerçevesinde, Avrupa Ġnsan Hakları
Komisyonu‟na bireysel baĢvuru hakkı Ocak 1987‟de ve müteakiben Avrupa Ġnsan
Hakları Divanı‟nın zorunlu yargı yetkisi Ocak 1990‟da tanınmıĢtır.
259
Bilge, a.g.e., s. 4.
Yekta Güngör Özden, H. Bülent SERĠM, Ġnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklerine ĠliĢkin Uluslararası
SözleĢmeler ve Bu SözleĢmelere Yer Veren Anayasa Mahkemesi Kararları, Anayasa Mahkemesi Yayınları
No. 35, Ankara, 1997, S. V, 495-569- 575.
..
260
127
Türkiye taraf olduğu bu sözleĢmeler ile insan hakları alanında bazı
yükümlülükler
üstlendiği
gibi
bu
yükümlülüklerin
gereğince
yerine
getirilip
getirilmediğini incelemek amacıyla bu sözleĢmelerle oluĢturulmuĢ çeĢitli uluslararası
kuruluĢun (Avrupa ĠĢkenceyi Önleme Komitesi gibi) denetim yetkisini de kabul etmiĢtir.
Uluslararası alanda bu yükümlülükler üstlenilirken izlenen temel amaç, Türk halkının
demokratik ülkelerde mevcut temel hak ve özgürlüklerden yararlanmasını sağlamak
olmuĢtur.
Ġnsan haklarının korunması çağımızda bir uygarlık ölçüsü olmuĢtur. Nitekim
BM, AK ve AGĠT gibi uluslararası kuruluĢlar çerçevesinde hazırlanan ve üye ülkeler
tarafından onaylanan sözleĢmeler ve belgeler gereğince uluslararası düzeyde çeĢitli
izleme, denetim ve yaptırım mekanizmaları oluĢturulmuĢtur.
Ülkemiz tarafından onaylanmıĢ bulunan bu sözleĢmeler, Anayasamızın 90.
madde hükmü gereğince mevzuatımızın bir parçası haline gelmiĢtir. Bir baĢka deyiĢle,
yasa uygulayıcılarımız bu sözleĢmeleri eksiksiz uygulamak zorundadırlar. Aksi halde,
söz konusu denetim ve yaptırım mekanizmaları iĢletilmektedir. Nitekim, halen
AĠHM‟de, insan hakları ihlaline iliĢkin olarak bireyler tarafından açılmıĢ olan davalardan
bir kısmı, mali tazminat ödenmesini de kapsayan biçimde devletimiz aleyhine ve az bir
kısmı da lehte sonuçlanmıĢtır.
128
D. Türkiye’nin Ġnsan Hakları Ġle Ġlgili Taraf Olduğu Uluslararası
Belgeler
Türkiye‟nin insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası belgelerin baĢlıcaları
Ģunlardır:261
1.
BirleĢmiĢ Milletler Kapsamında
1) BirleĢmiĢ Milletler AntlaĢması BaĢlangıç Bölümü (1945)
2) Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948):
10 Aralık 1948‟de BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu‟nca kabul ve ilan edilmiĢ,
Türkiye Beyannameyi 06.4.1949‟da onaylamıĢtır.262
3) Soykırım Suçunun Önlenmesi Ve Cezalandırılması SözleĢmesi (1962)
4) SavaĢ Suçlarına Ve Ġnsanlığa KarĢı Suçlara Zaman AĢımının Uygulanamaz
SözleĢmesi (1968)
5) ĠĢkence Ve BaĢka Zalimce Ġnsanlık DıĢı Onur Kırıcı DavranıĢ ya da Cezaya
KarĢı SözleĢme (1984):
21.4.1998 günlü, 3441 sayılı Yasayla263 onaylanması (ekli beyan ve ihtirazi
kayıtla) uygun bulunan SözleĢme, Bakanlar Kurulu‟nun 16.6.1988 günlü, 88/13023
sayılı kararıyla onaylanmıĢtır.264
6) Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası SözleĢmesi
(1980-1981).
SözleĢme 1 Mart 1980 gününde imzaya açılmıĢ, 3 Eylül 1981 gününde yürürlüğe
girmiĢtir.
Türkiye, SözleĢmeye katılmayı 11.6.1985 günlü, 3232 sayılı Yasayla 265 uygun
bulmuĢ ve SözleĢme‟ye katılma 24.7.1985 günlü, 85/9722 sayılı Bakanlar Kurulu
kararıyla onaylanmıĢtır.266
7) Çocuk Hakları SözleĢmesi (1989-1990):
SözleĢme, BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu‟nca 20 Kasım 1989‟da kabul
edilmiĢ, 2 Eylül 1990‟da yürürlüğe girmiĢtir.
261
Tekin Akıllıoğlu, İnsan Haklarının Korunması Alanında Uluslararası Temel Belgeler, Bilgi Yayınevi
ile SBF Ġnsan Hakları Merkezi Ortak Yayını, Ankara, Mart 1995.
262
Resmi Gazete, 27.5.1949, No. 7217– Düstur III, c. 30. s.1020
263
R.G., 29.4.1988,-19799.
264
R.G., 10.8.1988,-19895.
265
R.G., 25.6.1985,-18792.
266
R.G., 14.10.1985, -18898.
129
Türkiye 14 Eylül 1990‟da imzaladığı SözleĢmenin onaylanmasını 9.12.1994
günlü, 4058 sayılı Yasayla267 uygun bulmuĢ ve SözleĢmeyi 23.12.1994 günlü, 94/6423
sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla ve “Ġhtirazı kayıt” koyarak onaylamıĢtır. 268
8) Kadınların Siyasal Haklarına ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme (1953-1954):
31 Mart 1953 gününde BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu‟nca kabul edilen
SözleĢme, 7 Temmuz 1954‟de yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye SözleĢme‟yi 25.5.1959 günlü, 7288 sayılı Yasayla 269 onaylamıĢtır.
2.
Avrupa Konseyi ve AGĠT Kapsamında
9) Avrupa Konseyi Statüsü (1949)
10) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi / Ġnsan Haklarını ve Ana Özgürlükleri
Korumaya ĠliĢkin SözleĢme (1950-1953):
SözleĢme, 4 Kasım 1950 gününde Roma‟da imzalanmıĢ ve 3 Eylül 1953
gününde yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye SözleĢmeyi 10.3.1954 günlü, 6366 sayılı Yasayla 270 18 Mayıs 1954
gününden geçerli olarak onaylamıĢtır.
11) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟ne Ek (1 Sayılı) Protokol:
1 Sayılı Protokol, 20 Mart 1952 gününde Paris‟te imzaya açılmıĢ, 18 Mayıs 1954
gününde yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye Protokolü, 20 Mayıs 1952‟de imzalamıĢ ve AĠHS ile birlikte 10.3.1954
günlü, 6366 sayılı Yasayla, çekince koyarak onaylamıĢtır. Protokol Türkiye için 18
Mayıs 1954‟de yürürlüğe girmiĢtir. 271
12) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟ne Ek Ġnsan Hakları Divanı‟na GörüĢ (ĠstiĢari
Mütalaa) Vermek Yetkisi Tanıyan 2 Sayılı Protokol (1963-1970):
2 sayılı Protokol 6 Mayıs 1963 gününde Strasbourg‟da imzaya açılmıĢ, 21 Eylül
1970 gününde yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye, 6 Mayıs 1963‟de imzaladığı Protokolün onaylanmasını 13.7.1967
günlü, 900 sayılı Yasayla272 uygun bulmuĢ ve 26.8.1967 günlü, 6/9278 sayılı Bakanlar
Kurulu kararıyla Protokolü onaylamıĢtır.273 Onay belgesi 25 Mart 1968‟de Avrupa
267
R.G.,11.12.1994,-22138.
R.G., 27.1.1995,-22184.
269
R.G., 2.6.1959,-10220.
270
R.G., 19.3.1954,-8662.
271
R.G., 19.3.1954,-8662.
272
R.G., 24.7.1967, -12655.
273
R.G., 06.2.1968,-12819.
268
130
Konseyi Genel Sekreterliği‟ne verilmiĢtir. Protokol Türkiye yönünden de 21 Eylül
1970‟de yürürlüğe girmiĢtir.
13) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin 29, 30 ve 34. Maddelerini DeğiĢtiren 3
Sayılı Protokol (1963-1970):
3 Sayılı Protokol 6 Mayıs 1963 gününde Strasbourg‟da imzaya açılmıĢ ve 21
Eylül 1970 gününde yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye 6 Mayıs 1963‟de imzaladığı Protokolün onaylanmasını 13.7.1967 günlü,
901 sayılı Yasayla274 uygun bulmuĢ ve Protokolü, 26.12.1967 günlü, 6/9279 sayılı
Bakanlar Kurulu kararıyla onaylamıĢtır.275 Onay Belgesi 25.3.1968 gününde Avrupa
Konseyi Genel Sekreterliği‟ne verilmiĢtir. Protokol Türkiye yönünden de 21 Eylül
1970‟de yürürlüğe girmiĢtir.
14) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟ne Ek Bu SözleĢmede ve Bu SözleĢmeye Ek
Birinci Protokolde Yer Alanlardan BaĢka Kimi Hak ve Özgürlükleri Tanıyan 4
Sayılı Protokol (1968):
4 Sayılı Protokol 16 Eylül 1963 gününde Strasbourg‟da imzalanmıĢ ve 2 Mayıs
1968 gününde yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye, 19 Ekim 1992‟de imzaladığı Protokolün onaylanmasını 23.2.1994
günlü, 3975 sayılı Yasayla
276
uygun bulmuĢ; Protokolü, 9.6.1994 günlü, 94/5749 sayılı
Bakanlar Kurulu kararıyla onaylamıĢtır. 277
15) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin 22 ve 40. Maddelerini DeğiĢtiren 5 Sayılı
Protokol (1966-1971):
5 sayılı Protokol 20 Ocak 1966 gününde Strasbourg‟da imzaya açılmıĢ, 20 Aralık
1971 gününde yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye, 14 Mayıs 1971 gününde imzaladığı Protokolü 31.5.1963 günlü, 244
sayılı Yasanın 3.maddesi uyarınca
278
29.9.1971 günlü, 7/3211 sayılı Bakanlar Kurulu
kararıyla onaylamıĢtır279 Onay belgesi 20 Aralık 1971 gününde Avrupa Konseyi Genel
Sekreterliği‟ne verilmiĢtir. Protokol Türkiye yönünden de 20 Aralık 1971 gününde
yürürlüğe girmiĢtir.
16) Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin 20,21,23,28,29,30,31,34,40,41 ve 43.
Maddelerini DeğiĢtiren 8 Sayılı Protokol (1985-1990):
274
R.G., 24.7.1967,-12655.
R.G., 5.2.1968,-12818.
276
R.G., 26.2.1994, -21861.
277
R.G., 14.7.1994,-21990.
278
R.G., 11.6.1963,-11425
275
131
8 sayılı Protokol 19 Mart 1985 gününde Viyana‟da imzaya açılmıĢ ve 1 Ocak
1990 gününde yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye, 4 ġubat 1986 gününde imzaladığı Protokolün onaylanmasını 12.4.1989
günlü, 3526 sayılı Yasayla
280
uygun bulmuĢ ve Protokolü 23.6.1989 günlü, 89/14295
sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylamıĢtır.
281
Protokol Türkiye yönünden de 1 Ocak
1990‟da yürürlüğe girmiĢtir.
17) Ġnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair SözleĢmenin OluĢturduğu
Denetim Mekanizmasının Yeniden Yapılanmasına ĠliĢkin 11 Nolu Ek Protokol
(1994):
Protokol 11 Mayıs 1994 tarihinde Strasbourg‟da imzaya açılmıĢtır.
Türkiye tarafından 11.05.1994 tarihinde imzalanan ve 14.05.1997 tarihli ve 4255
Sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunan 11 Nolu Protokolün onaylanması
31.05.1963 tarihli ve 244 Sayılı Kanunun 3.maddesine göre, Bakanlar Kurulunca
30.05.1997 tarihinde kararlaĢtırılmıĢtır. Karar sayısı: 97/9506282
18) Avrupa Ġnsan Hakları Komisyonuna KiĢisel BaĢvuru Hakkı (1987)
19) ĠĢkencenin ve Ġnsanlık DıĢı ya da Onur Kırıcı (Küçük DüĢürücü) Ceza ya da
DavranıĢın Önlenmesine ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi (1987):
SözleĢme 26 Haziran 1987 gününde Strasbourg‟da kabul edilmiĢtir.
Türkiye SözleĢme‟yi 11 Ocak 1988 gününde imzalamıĢtır. 25.2.1988 günlü,
3411 sayılı Yasa‟yla
283
onaylanması uygun bulunan SözleĢme 26.2.1988 günlü,
88/12649 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır.284 SözleĢme 1 ġubat 1989‟da
yürürlüğe girmiĢtir.
20) Avrupa Sosyal ġartı (1961-1965):
18 Ekim 1961 gününde Torino‟da imzalanmıĢ ve 26 ġubat 1965 gününde
yürürlüğe girmiĢtir.
Türkiye Sosyal ġartı 18 Ekim 1961‟de imzalamıĢtır. 16.6.1989 günlü, 3581 sayılı
Yasayla285 Sosyal ġart‟ın onaylanması uygun bulunmuĢ ve Sosyal ġart 7.8.1989 günlü,
89/14434 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır. (RG: 14.10.1989-20312)
279
R.G., 30.11.1971,-14028.
RG: 20.4.1989.-20145.
281
RG: 29.8.1989-20267.
282
RG: 20.06.1997-23025.
283
RG: 26.2.1988-19737.
284
RG: 27.2.1988-19738.
285
RG: 4.7.1989-20215.
280
132
Sosyal ġart Türkiye yönünden 24 Aralık 1989‟da yürürlüğe girmiĢtir. Türkiye ġart‟ı
çekincelerle onaylamıĢtır.
21) Avrupa Ġnsan Hakları Divanının Zorunlu Yargı Yetkisinin Tanınması (1990)
22) Avrupa Sosyal Güvenlik SözleĢmesi (1972):
TC. Hükümeti adına 14.12.1972 gününde Paris‟te imzalanan ve onaylanması
13.7.1976 günlü, 2023 sayılı Yasa‟yla286 uygun bulunan SözleĢme, 31.8.1976 günlü,
7/12537 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır.287
23) Avrupa Sosyal Güvenlik SözleĢmesinin Uygulanmasına ĠliĢkin Ek SözleĢme.
Ek SözleĢme, Avrupa Sosyal Güvenlik SözleĢmesi ile birlikte 31.8.1976 günlü,
7/12537 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanmıĢtır. 288
24) Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu Statüsü (1990):
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi‟nin 10.5.1990 günlü, 90/6 sayılı kararıyla
kabul edilen Statüye Türkiye 3.9.1990 günlü, 90/867 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla
katılmıĢtır.289
25) Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik ġartı:
Türkiye‟nin 21.11.1988 gününde Strasbourg‟da imzaladığı 8.5.1991 günlü, 3723
sayılı Yasa‟yla290 onaylanması uygun bulunan ġart, 6.8.1992 günlü, 92/3398 sayılı
Bakanlar kurulu kararıyla onaylanmıĢtır. 291
26) Yeni bir Avrupa Ġçin Paris Yasası (AGĠT Paris ġartı 1990):
AGĠK‟e taraf devletlerin Devlet ya da Hükümet BaĢkanları‟nca 21 Kasım 1990
gününde Paris‟te imzalanmıĢtır.
27) 1966 tarihli BirleĢmiĢ Milletler Siyasi ve Medeni Haklar SözleĢmesi ile keza
aynı tarihli BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar SözleĢmesi
Türkiye tarafından geçen yıllarda imzalanmıĢtır ve onay iĢlemlerinin kısa bir
sürede tamamlanması öngörülmektedir.
28) “Çocuk haklarının Kullanılmasına ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi”, 9 Haziran 1999
tarihinde imzalanan ve 18.1.2001 tarihli ve 4620 sayılı Kanunla onaylanması
uygun bulunan SözleĢme, 12.3.2002 tarihinde Bakanlar Kurulunca onaylanmıĢ,
2.5.2002 tarih ve 24743 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiĢtir.
286
RG: 23.7.1976-15655.
RG: 21.2.1977-15857.
288
RG: 21.2.1997-15857.
289
RG: 29.9.1990-20650.
290
RG: 21.5.1991-20877.
291
RG: 3.10.1992-21364.
287
133
3.
Uluslararası ÇalıĢma Örgütü Belgeleri
29) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü Anayasası (Statüsü)
UÇÖ‟nün Anayasası‟nda (statüsünde) zaman zaman değiĢikliler yapılmıĢtır. Bu
değiĢiklikler ve bu değiĢiklikleri onaylayan yasalar ve Bakanlar Kurulu kararı Ģöyledir:
UÇÖ Anayasası (Statüsü) DeğiĢikliği (5.11.1945 Paris) (27.5.1946 günlü, 4907 sayılı
yasayla onaylanmıĢtır.292, Son maddelerin DeğiĢtirilmesine iliĢkin 80 sayılı SözleĢme
(19.9.1946 Montreal) (24.5.1949 günlü, 5393 sayılı yasayla onaylanmıĢtır.293 UÇÖ
Anayasası (Statüsü) DeğiĢikliği (4.6.1953 Cenevre), (9.3.1954 günlü, 6346 sayılı yasayla
onaylanmıĢtır–RG: 17.3.1954-8660), UÇÖ Anayasası (Statüsü) DeğiĢikliği (17.6.1964
ve 9.7.1964 Cenevre), (13.12.1966 günlü, 809 sayılı yasayla onaylanması uygun
bulunmuĢ – RG: 22.12.1966-12484; 31.3.1967 günlü, 7/7990 sayılı Bakanlar Kurulu
kararıyla onaylanmıĢtır,294 UÇÖ Anayasası DeğiĢikliği (7.6.1972 Cenevre), (13.7.1976
günlü, 2024 sayılı yasa ile onaylanması uygun bulunmuĢ295; 10.9.1976 günlü, 7/12448
sayılı Bakanlar Kurul kararıyla onaylanmıĢtır.296
30) Uluslararası ÇalıĢma Örgütünün Hedef ve Amaçlarına ĠliĢkin Bildirge Türkiye
tarafından 1948 yılında onaylanmıĢtır.
31) Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nün ÇalıĢma YaĢamı Ġle Ġlgili 35 SözleĢmesi
Türkiye Tarafından OnaylanmıĢtır.
E. Türkiye’nin Avrupa Birliği Üyeliği ve Ġnsan Hakları
AB‟ye tam üyeliğin en önemli koĢulu insan hakları, demokrasi ve hukukun
üstünlüğü olup Türkiye‟nin AB‟ye üye olmasa dahi kabul etmesi gereken evrensel
değerler arasındadır. Nitekim dünya haritasına baktığımız zaman, fert baĢına geliri 10
bin doların altına düĢen ülkelerin demokrasi, insan hakları ve hukukun üstünlüğü gibi iç
içe geçmiĢ ayrılmaz konularda ciddi güçlükler yaĢamakta oldukları ve buna paralel
olarak ekonomik ve sosyal bunalımlara maruz kaldıkları görülecektir.”297
Bugün Türkiye-Avrupa Birliği iliĢkileri içinde insan hakları konuları büyük
önem ve öncelik arz etmektedir. Türkiye‟nin çağdaĢ değerleri yakalamaya yönelik
atılımlarında ve reformlarında Batının etkisi hâkimdir. Bu insan haklarının korunması ve
292
RG: 1.6.1946-6322.
RG: 28.5.1949-7218.
294
RG: 25.5.1967-12605.
295
RG: 23.7.1976-15655.
296
RG: 21.10.1976-15741.
297
Ülsever, Cüneyt, “AB Normları”, Hürriyet Gazetesi, 23 Eylül 2002, s.22.
...
293
134
güvenceye kavuĢturulmasını amaçlayan kararlar için de geçerlidir. Esasen, 700 yıla
yakın bir tarihe sahip olan Türkiye-Avrupa iliĢkilerinin son 160 yılında, insan haklarını
ilgilendiren reform hareketleri de önemli yer tutmaktadır. Dolayısıyla, bu iliĢkilerin uzun
tarihi bir geliĢimi vardır. Bu uzun müĢterek tarih içerisinde yer alan çeĢitli olaylar,
Avrupa Birliği-Türkiye iliĢkilerini belirli ölçülerde etkilemektedir. Türkiye, yalnız
coğrafi yönden değil, tarihi bakımdan da Avrupa‟nın bir parçasıdır. Bu yüzden
Türkiye‟de
insan
haklarının
geliĢimini
batıdaki
geliĢmelerden
bağımsız
değerlendiremeyiz.
Türkiye II. Dünya SavaĢı sonrasında yeniden yapılanan Avrupa‟nın bütün
kurumlarında yer almıĢ ve 1957‟de kurulan Avrupa ekonomik topluluğuna, 1963 Ankara
anlaĢmasıyla ortak üye olmuĢtur. Tam üyelik için AET‟ye 1987‟de resmen baĢvurulmuĢ
ve 1996‟da gümrük birliğine girilmiĢtir. AB‟ne tam üyelik sürecinde, Türkiye‟nin
önünde duran engeller arasında insan hakları konusu ön sırada yer almaktadır.
F. Kopenhag Kriterleri ve Ġnsan Hakları
21-23 Haziran 1993 tarihlerinde Kopenhag‟da yapılan AB devlet ve hükümet
baĢkanları zirvesinde AB‟ye tam üyelik için gerekli Ģartlar ortaya konmuĢ ve topluluk
müktesebatının kabulü, ekonomik kriterlerin yanı sıra ilk defa insan hakları ölçütlerine
yer verilmiĢ, hukuk devleti, siyasal çoğulculuk, serbest seçim, temsili hükümet, asker ve
polisin sivil otoriteye bağlı olması ve yargının bağımsızlığı çerçeve ilkeler olarak
sayılmıĢtır.
Kopenhag zirvesinin sonuç belgesinde ayrıca, insan hakları ile ilgili olarak Ģu
ifadelere yer verilmiĢti. “üyelik, aday ülkenin, demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, insan
hakları ve azınlıkların korunmasını ve saygı görmesini güvence altına alan kurumların
istikrara kavuĢturulmuĢ olmasını gerektirmektedir.”
Avrupa Birliği‟nin geniĢlemesi sürecinde AB Komisyonu tarafından aday
ülkelerin
durumlarının
değerlendirildiği
Kopenhag
Zirvesinde
alınan
kararlar
doğrultusunda Türkiye‟ye iliĢkin olarak “Ġlerleme Raporu” yayımlanmıĢtır. 2002 yılı
Ekim baĢında yayımlanan Raporda Türkiye‟nin yaptığı reform niteliğindeki Anayasal
değiĢiklerin ve yasal düzenlemelerin cesaret verici olarak bulunduğu ancak iĢkence ve
kötü muameleden kaynaklanan insan hakları ihlallerinin devam ettiği bu durumun ise
üyelik müzakereleri önündeki en büyük engel olarak belirtilmiĢtir. Ġnsan hakları
standartları ve uygulamalarının Avrupa Birliği‟nde uygulanmakta olanlarla uyumlu
durumuna getirilmesi, iĢkence ve kötü muamele uygulamalarının ortadan kaldırılması
135
gibi hususlar baĢta gelmektedir. 10 - 11 Aralık 1999'da Helsinki'de toplanan AB Konseyi
"Komisyon'un ilerleme raporunda belirtildiği üzere Türkiye'de kaydedilen olumlu
geliĢmeleri ve Kopenhag ölçütlerine uyum sağlama doğrultusundaki reformları devam
ettirme" niyetini memnuniyetle karĢıladığını açıkladı ve Türkiye'yi "diğer aday
Devletlerin tabi olduğu ölçütlerin aynısına tabi olarak Birliğe katılma doğrultusunda
ilerleyen bir aday devlet" olarak niteledi.
Helsinki'de alınan bu karar AB - Türkiye iliĢkilerinde önemli bir dönüm noktası
oldu. Türkiye'de, uzun bir dönemden beri, bazı siyasal ve hukuksal reformların yapılması
yönündeki istemlere hukuksal ve siyasal bir taban ve "meĢruluk anlayıĢı" kazandırdı.
Bu çerçevede, diğer aday ülkeler gibi, Türkiye de, mevcut Avrupa Birliği'ne
üyelik stratejisi temelinde söz konusu reformları gerçekleĢtirmek durumundadır. Bu
noktada, bu reformların yapılacağı bir ön katılım süreci yaĢanmaktadır.
Avrupa Birliği'ne üyelik yolundaki bu ön katılım stratejisinin önemli
halkalarından biri olan Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB), Türkiye'nin adaylığının temel
koĢullarını belirlemiĢtir.
Bu belgede yer alan ve "Kopenhag Kriterleri"nin Türkiye'de uygulamaya
geçirilmesine yönelik "siyasal kriterler", Avrupa Komisyonunun Düzenli Ġlerleme
Raporlarında ve özellikle 2000 Yılı Düzenli Ġlerleme Raporunda yer aldığı biçimi ile
Katılım Ortaklığı Belgesi'nde belirlenmiĢtir.
Bu ön katılım stratejisinin ana hatları, katılım müzakerelerine baĢlayabilmek için
bir "ön koĢul" oluĢturmakta ve Kopenhag kriterlerine uygunluğu hedefleyen bir dizi
siyasal, hukuksal ve ekonomik reformu ya da değiĢikliği gerçekleĢtirmeyi temel
almaktadır.
Diğer bir söyleyiĢle, bu "siyasal kriterler", AB ve diğer Avrupa ülkeleri için bir
"acquis communautaire" niteliğinde olup, tüm Avrupa ülkelerinin paylaĢtığı ortak
demokratik değerleri temsil etmektedir. Bu nedenle, yukarıda belirtildiği üzere,
ekonomik ve idari kriterlerin tersine müzakere sürecinin konusunu oluĢturmamakta, bu
sürecin baĢlayabilmesi için bir önkoĢul oluĢturmaktadır.
Oldukça genel bir çerçeveye sahip olan siyasal kriterlerin değerlendirilmesinde,
üye ülkelerin ve çeĢitli siyasal görüĢlerin algılayıĢları arasında farklılıklar olduğu
muhakkaktır. Özellikle demokrasi, seçim hukuku, temel hak ve özgürlüklerin güvence
altına alınması gibi konularda daha belirgin temellere oturan "siyasal kriterler" anlayıĢı,
136
"azınlık haklan, azınlıkların korunmasının ve saygı görmesinin anayasal güvenceleri"
gibi konularda, farklı görüĢ ve uygulamalara yol açabilmektedir.298
Bu nedenle, tüm aday ülkeler için, "siyasal kriterler" listesi farklılaĢmakta, her
aday ülke için, yeni kriterler, bu listenin içinde yer almakta ya da dıĢında kalmaktadır.
Türkiye'nin adaylığına iliĢkin olarak ise, Katılım Ortaklığı Belgesi'nde yer alan
ve Ulusal Programda düzenlenmesi zorunlu kabul edilen kriterler, 4.1 sayılı paragrafın
"kısa vadeli siyasal kriterler (2001) ve "orta vadeli siyasal kriterler (2004) bölümlerinde
belirlenmektedir.
1.
"Kısa Vadeli Siyasal Kriterler (2001)
Kopenhag Kriterlerinden kısa vadede önlem alınması gereken konular;
•DüĢünce özgürlüğü
•Toplanma ve örgütlenme özgürlüğü
•ĠĢkence uygulamaları ile mücadele
•Yargı öncesi gözaltı prosedürü
•Ġnsan hakları ihlallerine karĢı düzenlemeler
•Ġnsan hakları eğitimleri
•DGM'lerin uluslararası standartlara çıkarılması
•Yargının iĢlerliğinin ve iĢleyiĢinin geliĢtirilmesi
•Ölüm cezasının fiilen askıya alınması
•Anadilde TV-Radyo yayın yasağı"299
2.
"Orta Vadeli Siyasal Kriterler (2004)
Kopenhag Kriterlerinden orta vadede önlem alınması gereken konular;
•Temel hak ve özgürlüklerden yararlanmada kanun önünde eĢitlik ilkesinin
uygulanması
•Türkiye Anayasasının ve ilgili yasaların, hak ve özgürlüklerin gerçekleĢtirilmesi
yönünde gözden geçirilmesi
•Ölüm cezasının kaldırılması
•BirleĢmiĢ Milletler Ġkiz SözleĢmelerinin yürürlüğe konulması
•Cezaevlerinde gözaltı koĢullarının düzeltilmesi
•MGK'nin Anayasal statüsünün ve rolünün değiĢtirilmesi
298
http://www.belgenet.com/rapor/#1x
TÜSĠAD Raporu. Türkiye'de DemokratikleĢme Perspektifleri ve AB Kopenhag Siyasal Kriterleri
GörüĢler ve Öncelikler, TÜSĠAD Yayınları, Yayın No: TÜSĠAD-T/2001-5/300 (22 Mayıs 2001), s.3.
299
137
•Güneydoğu'da olağanüstü halin kaldırılması
•Kültürel çoğulculuğun ve kültürel hakların, eğitim alanı dâhil, güvence altına alınması"
Bu yönde, Türkiye, Katılım Ortaklığı Belgesi'nde yer alan hususlara yönelik
olarak Ulusal Programını hazırlamıĢtır.
Türkiye'nin hazırladığı bu program, Katılım Ortaklığı Belgesi ile birlikte
değerlendirildiğinde, bazı "siyasal kriterlerin" neredeyse, tamamen göz ardı edilmiĢ
olduğu ve Türkiye'nin, yukarıda belirlenen nedenlerle, gerçekten düzeltmesi gereken
eksikliklerin bir bölümüne neredeyse hiç cevap verilmeden, bir anlamda geçiĢtirilmiĢ
olduğu gözlenmektedir.
Oysa Ulusal Programda bazı zorunlulukların göz ardı edilmesi bir yana, bir
takım
soyut
ifadelerde
bulunulması
dahi
yeterli
olmamalıdır.
Türkiye'nin
demokratikleĢmesi ve hukuk devleti yönünde de çok önemli olan bu değiĢikliklerin
yapılması, gerçekleĢtirilmesi ve özellikle yaĢama geçirilmesi zorunlu kabul edilmelidir.
Dolayısıyla, bu yönde, önemli olan, Ulusal Programda bazı soyut ilkelere yer verilmesi
değil, bunların somutlaĢtırılmasını sağlayan Anayasal, yasal ve idari düzenlemelerin
belirlenmesi ve bu yöndeki değiĢikliklerin bir an önce TBMM tarafından
gerçekleĢtirilmesini ya da Ġdare tarafından yürürlüğe sokulmasını sağlamaktır.
Kaldı ki, Türkiye açısından, bu siyasal kriterler, Avrupa Birliği'ne adaylık
aĢamasında müzakerelere baĢlayabilmek için, bir "ön koĢul" oluĢturmanın ötesinde bir
anlam taĢımaktadır. Nitekim Türkiye'de uzun yıllardan beri değiĢik kesimler ve örgütler
tarafından savunulan "demokratikleĢme ve "hukuk devleti" anlayıĢının yerleĢmesi
yönündeki istekler ve çabalarla tamamen örtüĢmektedir.
Dolayısıyla, bu siyasal kriterlerin uygulanması yönündeki istekler, sadece
Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne giriĢini kolaylaĢtırmak amacına yönelik değildir. Tam
tersine, çok uzun bir süreden beri Türkiye'de ileri sürülen ve Ģiddetle arzu edilen bir
demokratikleĢme çabasını da sonuca ulaĢtırma gayretinin bir aracıdır.
Bu yönde, Avrupa Birliği'ne üyelik sürecinde, Katılım Ortaklığı Belgesinde yer
alan siyasal kriterlerin uygulanması ve yaĢama geçirilmesi, -örneğin TÜSĠAD tarafından
Ocak 1997 tarihinde yayınlanmıĢ ve Prof. Dr. Bülent Tanör tarafından kaleme alınmıĢ
olan "Türkiye'de DemokratikleĢme Perspektifleri" raporundaki toplam 212 öneri
çerçevesinde dile getirildiği gibi-, Türkiye'de yıllardan beri sürdürülen ve gerçekten
"demokratikleĢme" ve "Hukuk devleti anlayıĢını tüm kurumları ile eksiksiz
gerçekleĢtirme" istemleri içerisinde tümüyle kapsanmakla birlikte, çok temel diğer bazı
138
Anayasal ve yasal değiĢikliklerin de, siyasal kriterlere iliĢkin reformlarla bir arada ele
alınması uygun olacaktır.300
Son olarak Ģu tespit ve değerlendirmede bulunmakta yarar görülmektedir:
Helsinki zirvesinden sonra, ülkemizin Kopenhag siyasi kriterlerini ne ölçüde
karĢılayabileceği hususunda AB içinde ve AB ülkeleri kamuoylarında çeĢitli görüĢler
dile getirilmeğe baĢlanmıĢtır. Bu çerçevede ülkemizdeki siyasi geliĢmelerin Kopenhag
siyasi kriterleri açısından değerlendirilmekte olduğu ve Türkiye‟deki geliĢmelerin bu
açıdan yakından izlendiği gözlenmektedir. Bu durumun önümüzdeki dönemde devam
etmesi beklenmektedir. Bu itibarla ülkemizin demokrasi ve insan hakları kriterleri
açısından eksikliklerini giderme konusundaki kararlılığına gölge düĢürebilecek
uygulamalara meydan verilmemesine tüm ilgili kurum ve kuruluĢlarımızın daha fazla
özen göstermeleri gerektiği düĢünülmektedir. Keza ülkemizin demokrasiye, hukukun
üstünlüğüne ve insan haklarına atfettiği değer hususunda tartıĢma yaratabilecek beyan ve
davranıĢlardan kaçınılmasının uygun olacağı değerlendirilmektedir. Diğer taraftan
Kopenhag siyasi kriterlerinin karĢılanması konusunda alınabilecek önlemlere iliĢkin
yukarıda sıralanan öneriler kuĢkusuz tahdidi değildir ve yenileri eklenebilir. Ancak bu
önerilerin gerçekleĢmesi yolunda atılacak her adımın Türkiye‟yi demokrasi ve insan
hakları konusunda batı normlarına eriĢmesini kolaylaĢtıracağına ve AB‟ne daha
yaklaĢtıracağına inanılmaktadır.
300
TÜSĠAD Raporu, a.g.m., s.3.
139
ÜÇÜNCÜ KISIM
TÜRKĠYE’DE ĠNSAN HAKLARININ KURUMSAL YAPISI
140
Bu bölümde, Anayasamızda belirtilen insan haklarına saygı ilkesi gereği ve
temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması ve insan hakları ihlallerinin
önlenmesi amacıyla oluĢturulmuĢ olan resmi ve sivil kurumlara yer verilmektedir.
I. ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMĠ
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında belirtildiği gibi Ġnsan haklarına saygıyı temel
alan bir Devlet olması nedeniyle, vatandaĢlarının haklarını teminat almak üzere anayasal
düzenlemeler yapmıĢtır. Ayrıca diğer yasal düzenlemeler, idari ve adli uygulamalarla
insan haklarının korunması sağlanmaktadır. Her ne kadar yasama, yürütme ve yargı
organları insan haklarının korunması noktasında her türlü çabayı gösterse de bir takım
olumsuzlukların yaĢanması kaçınılmaz hale gelmektedir. Bunun sebebi, bireysel
davranıĢlar, kanunsuz uygulamalar, hukukun üstünlüğünün sağlanamaması, uluslararası
sözleĢmelerin göz ardı edilmesi, hatta ihmalden kaynaklanan olabilmektedir. Bütün bu
sayılan ve sayılmayan arızi sebeplerden dolayı anayasada teminat altına alınmıĢ olan
temel hak ve özgürlükler bazen ihlal edilebilmektedir.
6.04.1949 tarih ve 3/9119 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla, BirleĢmiĢ Milletler
Ġnsan Hakları Bildirgesi‟nin Resmi Gazete‟de yayımlanarak çeĢitli etkinliklerle
kamuoyuna sunulması öngörülmekteydi.
Türkiye‟nin imzaladığı Avrupa insan Hakları SözleĢmesine göre Avrupa insan
hakları mahkemesinin verdiği kararlar, bazı ülkelerin yayımladığı insan hakları ile ilgili
ABD Demokrasi ve Ġnsan Hakları Raporu ve Uluslararası Af Örgütü gibi çeĢitli
uluslararası ve yerel sivil toplum örgütlerinin insan hakları ihlalleriyle ilgili
yayımladıkları raporlar insan hakları uygulamaları konusunda Devletin ek tedbirler
almasını zorunlu kılmıĢtır.
Türkiye‟de insan haklarıyla ilgili çalıĢmaları resmi ve sivil giriĢimler olarak iki
ayrı çerçevede değerlendirilebilir. Sivil Toplum KuruluĢlarının yaptığı çalıĢmaları bu
çalıĢmaya sığdırmak mümkün olmayacağından, resmi çerçevede ancak sivil inisiyatifin
de zaman zaman katıldığı çeĢitli platformlar da mevcuttur. Devlet eliyle oluĢturulan
kurumların
yaptığı
çalıĢmalar
AB
üyelik
gerçekleĢtirilmektedir.
141
sürecine
de
paralel
biçimde
II.
ĠNSAN HAKLARIYLA ĠLGĠLĠ RESMĠ KURUMLAR
A. TBMM Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu
Türkiye‟de insan haklarının geliĢtirilmesi yönünde oluĢturulan kurumlar arasında
öncelikle 1990 yılında kurulan TBMM Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonunu
sayabiliriz.
TBMM Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu, insan hakları alanındaki
geliĢmeleri izleyen ve insan hakları ihlalleri üzerine giden bir parlamento komisyonudur.
5.12.1990 tarihinde kabul edilen 3686 Nolu “Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu
Kanunu” ile göreve baĢlayan Komisyon dünyada ve ülkemizde insan haklarına saygı ve
bu konudaki geliĢmeleri izlemek suretiyle uygulamaların bu geliĢmelere uyumunu
sağlamak ve baĢvuruları incelemekle görevlendirilmiĢtir. (m.1) 301
Komisyon çalıĢmalarını T.C. Anayasası ile Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi
ve Avrupa Ġnsan hakları SözleĢmesi gibi uluslararası belgelerde belirlenmiĢ bulunan
insan hak ve hürriyetleri ile uluslararası alanda genel kabul gören insan hakları
çerçevesinde yapmaktadır. (m.2)302
Komisyon üyeleri mecliste bulunan siyasi parti üyeleri arasından, grupların
yüzde oranına göre seçilir. Komisyon üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanır ve
toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile Komisyon BaĢkanını seçer.
GeniĢ yetkilerle donatılmıĢ olan Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu, inceleme
ve araĢtırma sonuçlarını rapor halinde TBMM BaĢkanlığına sunar. Komisyon raporları
BaĢbakanlık ve ilgili bakanlıklara da gönderilebilir.
Ayrıca TBMM BaĢkanlığınca havale olunan baĢvuruları inceleyip, baĢvuru
sonuçları ve yapılmakta olan iĢler hakkında baĢvuru sahibine en geç üç ay içinde bilgi
verir.(m.7)303
B. Ġnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı
Ġnsan Hakları Bakanlığı‟nın kurulması düĢüncesi ve çabaları, 1990 sonrasında
Türkiye‟de insan hakları alanındaki geliĢmelerin, TBMM Ġnsan Hakları Komisyonu‟nun
kurulmasından sonra, Devlet katında bulduğu karĢılığın somut bir yansımasıdır.
Ancak Cumhuriyet hükümetlerinin insan hakları konusuna verdiği önemin bir
göstergesi olarak, müstakil bir Ġnsan Hakları Bakanlığı yerine 1991 yılından bu yana
insan haklarının takip ve koordinasyonu ile bir Devlet Bakanı görevlendirilmiĢtir. Ġlgili
301
R.G. 08.12.1990-20719, Düstur, Tertip:5, Cilt: 30,Sayfa:45.
R.G. 08.12.1990-20719, Düstur, Tertip:5, Cilt: 30,Sayfa:45.
303
R.G. 08.12.1990-20719, Düstur, Tertip:5, Cilt: 30,Sayfa:45.
302
142
Devlet Bakanına bağlı olarak Ġnsan Hakları Yüksek DanıĢma Kurulu (1994),Ġnsan
Hakları Üst Kurulu (1997), Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi (1999), Ġnsan
Hakları Ġhlali Ġddialarını Ġnceleme Heyeti (2001), bulunmaktadır. Diğer yandan
BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı da Ġnsan Haklarından Sorumlu Devlet
Bakanlığıyla koordineli olarak çalıĢmaktadır.
Ġnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı, Türkiye‟de insan haklarının
korunması, insan hakları konusundaki ihlallerin önlenmesi, uluslararası düzeyde yapılan
haksız eleĢtirilerin ortadan kaldırılması, insan hakları ihlal iddiaları hakkında araĢtırma
yapılması, toplumun ve uygulayıcıların bilincini geliĢtirmek hususlarında yönetmelik ve
genelgeler yayımlamaktadır.
BaĢbakanlık tarafından yayımlanan 3 Aralık 1997 tarih ve 1997/3 sayılı “Ġnsan
Haklarına Saygı, ĠĢkence ve Kötü Muamelenin Önlenmesi” baĢlıklı Genelgeyle devlet
birimlerine bu alanda azami hassasiyet gösterilmesi talimatı verilmiĢtir.
Yine 25 Haziran 1999 tarihli “Ġnsan Haklarına Saygı” konulu genelge ile 1 Ekim
1998 tarihinde yayımlanan “Yakalama, Gözaltına Alma ve Ġfade Alma” Yönetmeliğinin
etkin biçimde uygulanmasını ve uygulamanın ciddi biçimde denetlenmesini teminen
yayımlanmıĢtır.
27 Haziran 2001 tarih ve 2001/37 sayılı genelgeyle sivil toplum örgütlerine
yönelik kısıtlayıcı uygulamaların önlenmesi amaçlanmaktadır.
26 Eylül 2001 tarihli genelgeyle de insan haklarının korunmasına yönelik
değerlendirme ve talimatlara yer verilmiĢtir.
2 Kasım 2000 tarihli yönetmelikle de il ve ilçelerde kurulmuĢ olan Ġnsan Hakları
Kurullarının çalıĢma, usul ve esaslarıyla ilgili açıklamalar yapılmıĢtır.304
C. Ġnsan Hakları (Koordinatör) Üst Kurulu
1.
ĠHKUK’un KuruluĢu, Görevi ve Yapısı
Konunun önemine binaen 1994 yılında Ġnsan Hakları Yüksek DanıĢma Kurulu,
bunun yerine 1997 yılında da Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu kurulmuĢtur.
BaĢbakanlık bünyesinde dönemin BaĢbakanı tarafından yayımlanan 9.4.1997 gün ve
1997/17 sayılı BaĢbakanlık Genelgesi ile oluĢturulan Ġnsan Hakları Koordinatör Üst
Kurulu Ġnsan Hakları ile ilgili konularda görevli Devlet Bakanı‟nın baĢkanlığında,
304
2.11.2000 tarih ve 24218 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan Ġnsan Hakları Kurullarının Görev, KuruluĢ
ve ÇalıĢma Esasları Hakkında Yönetmelik
143
BaĢbakanlık, Adalet, ĠçiĢleri, DıĢiĢleri, Milli Eğitim ve Sağlık Bakanlıkları
MüsteĢarlarından oluĢmuĢtu. Daha sonra 4643 Sayılı BaĢbakanlık TeĢkilat Yasasında
yapılan düzenleme ile Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun adı Ġnsan Hakları Üst
Kurulu olarak değiĢtirilmiĢtir.
Ġnsan Hakları Üst Kurulu, Türkiye‟de insan haklarına saygının tam olarak
gerçekleĢmesi, insan hakları ihlallerine meydan verilmemesi için gereken hukuki ve idari
altyapıyı hazırlama yolunda görevleri bulunmaktadır. ÇeĢitli kanun tasarıları hazırlamak,
gerek Anayasamızda, gerek kanunlarımızda yapılacak yeni düzenlemeleri uygulamaya
sokmak ve insan haklarına saygının tam olarak yerleĢmesi için gerekli hukuki ve idari
altyapıyı oluĢturmak, Üst Kurul çalıĢmalarının ana hedefi olmuĢtur.
Üst Kurul; Ġnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanı‟nın baĢkanlığında,
BaĢbakanlık, Adalet, ĠçiĢleri, DıĢiĢleri, Milli Eğitim, ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik ve
Sağlık
Bakanlıkları
müsteĢarlarının
veya
yetkili
temsilcilerinin
katılımından
oluĢmaktadır. Dolayısıyla insan haklarına iliĢkin politikaların belirlenmesi ve stratejik
kararların alınması bu Kurul tarafından yapılacağından, Kurulun sistem içerisinde çok
önemli bir yeri bulunmaktadır.
Bu bölümde Ġnsan Hakları Üst Kurulunun 1999-2001 yılları arasında yaptığı
çalıĢmalar çerçevesinde, Türkiye‟de insan haklarının iyileĢtirilmesi ve evrensel
standartlara ulaĢtırılması amacıyla karar aldığı bir dizi anayasal ve yasal değiĢiklik
önerileri bulunmaktadır.305
2.
Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun Yaptığı ÇalıĢmalar
Üst Kurul baĢta Anayasa değiĢikliği olmak üzere çeĢitli yasal değiĢikliklerin
yapılması yönünde bir dizi karar alarak önerilerde bulunmuĢtur. Bu önerilerden bir kısmı
bu bölümde yer almaktadır.
a) ĠHKUK’un Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Anayasal DeğiĢiklik Önerileri
1) TBMM Anayasa Komisyonunda 1982 Anayasasında insan haklarına vurgu
yapılan Cumhuriyetin niteliklerini açıklayan 2. maddesinde ifade edilen “insan haklarına
saygılı” ifadesi yerine anayasa değiĢikliği ile 1961 Anayasasında olduğu gibi “insan
haklarına dayalı” ifadesiyle yer değiĢtirilmesi konusunda çalıĢma yapıldığı hatırlanırsa
bir anayasa değiĢikliğinde öncelikle bu konunun dikkate alınması,306
305
Öneriler için, BaĢbakanlık Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun hazırladığı “Kopenhag Siyasi
Kriterleri ve Söz konusu Kriterler IĢığında Türkiye‟nin Durumu” adlı Rapordan yararlanılmıĢtır.
306
Doğan,a.g.e., s.291.
144
2) Anayasa‟nın özgürlüğü esas alması, genel sınırlama hükümleri yerine, genel
koruma hükümlerine yer verilmesi, bu amaçla Anayasanın 13. maddesinde genel bir
sınırlama kuralı değil, genel bir koruma hükmüne yer verilmesi, 14.maddesinin düĢünce
özgürlüğünü sınırlayan değil, eylemleri sınırlayıcı hüküm haline getirilmesi,
3) DüĢünce ve anlatım özgürlüğü sınırlarının geniĢletilmesi ile ilgili olarak
Anayasanın 26, 27 ve 28. maddelerinde değiĢiklik yapılması, (4709 la gerçekleĢti)
4) Kadın ve erkeklerin eĢit haklara sahip oldukları ilkesine Anayasada yer
verilmesi,
5) Sivil toplum kuruluĢlarının ve ekonomik ve sosyal demokrasinin uzantısındaki
kurumsal yapının anayasal güvenceye ve statüye kavuĢturulması,
6) Sendikal haklarla ilgili olarak mevcut sınırlamaların kaldırılması, hak grevi
yapılmasına olanak sağlanması ve kamu görevlilerine toplu sözleĢme ve grev dâhil
gerekli sendikal hakların tanınabilmesi için Anayasa‟nın ilgili maddelerinin yeniden
düzenlenmesi,
7) Adil bir seçim sisteminin öngörülmesi, siyasal partiler rejiminin
demokratikleĢmesi, bu konuda anayasada yer alan detaylı düzenlemelere son verilip,
genel ilkelerle yetinilerek, ayrıntıların yasalara bırakılması,
8) Yargı bağımsızlığını sınırlayan hükümlerin ayıklanması, hâkimlerin atama ve
özlük iĢlerinin doğrudan kendi aralarında seçecekleri bir kurul tarafından yapılması,
yargı organlarını ve hâkimleri dolaylı da olsa idarenin denetimine sokan hükümlerin
ayıklanması,
9) Devlet Güvenlik Mahkemelerine iliĢkin Anayasanın 143. maddesinin
yürürlükten kaldırılması ve Mahkemelerin kuruluĢu ile ilgili 142. maddenin,
Mahkemelerin kuruluĢunun, görev ve yetkilerinin, iĢleyiĢ ve yargılama usullerinin
mahkemelerin bağımsızlığı ve tabii yargı yolu ilkelerine uygun olarak kanunla
düzenleneceği, devletin iç ve dıĢ güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevli
uzmanlık mahkemelerinin de ancak bu esaslara uygun olarak kurulabileceği, bu
uzmanlık mahkemelerinin olağan dönem ve sıkıyönetim halindeki görev ve yetkilerinin
de kanunla düzenleneceği hükmünü içerir Ģekilde yeniden kaleme alınması,
10) Ġdarenin eylem ve iĢlemlerine karĢı yargı yolunu kapatan Anayasa
hükümlerinin yeniden düzenlenmesi,
11) Savunmanın, yargının unsurlarından biri olduğunun anayasal düzlemde tescil
edilmesi, savunmanın güçlendirilmesi,
145
12) Anayasanın 83. ve 100. maddelerinin değiĢtirilerek, dokunulmazlığın
sınırlandırılması,
13) Sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde çıkarılan KHK‟lerin Ģekil ve esas
bakımından anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesine dava açılamayacağına
iliĢkin Anayasa‟nın 148. maddesinde değiĢiklik yapılması,
14) Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu kararlarına karĢı yargı yoluna
baĢvurulması konusunda anayasada gereken değiĢikliğin yapılması,
15) Bir temel hak veya özgürlüğün ihlal edildiği iddiasında olan her bireye, diğer
yargı yollarına baĢvurduğu halde sonuç alamaması halinde Anayasa Mahkemesine
baĢvurabilme imkânını tanıyan düzenlemenin Anayasa da (Anayasa ġikâyeti) yapılması,
16) Anayasamızın egemenlik ve egemenliğin yetkili organlarca kullanılması ile
ilgili hükümlerinin, Avrupa Birliğine tam üyeliğin gerektireceği Anayasa değiĢiklikleri
çerçevesinde gözden geçirilmesi,
b) Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Yasal Önerileri307
Anayasal düzenlemelerle birlikte bazı yasal düzenlemelerin de yapılması
kaçınılmaz olacaktır. Bunlardan baĢlıcaları Ģunlardır:
DüĢünce ve ifade özgürlüğünü kısıtlayıcı ve uygulamada idarenin esnek
yorumuna imkân tanıyan, baĢta Türk Ceza Kanunu, Terörle Mücadele Kanunu (TMK)
ve Siyasal Partiler Kanunu (SPK) olmak üzere ilgili mevzuattaki hükümlerin, ülkenin
bütünlüğünü koruyan Cumhuriyet ilkelerimizin çerçevesinde, yeniden düzenlenmesi,
KiĢi dokunulmazlığı, özgürlüğü ve güvenliğinin asgari düzeyde kısıtlanmasını
hedefleyecek Ģekilde, yaĢama hakkı ve ölüm cezası, kolluk aĢırılıkları, iĢkence, güvenlik
soruĢturması, gözaltı, tutukluluk vb. konularda Polis Vazife ve Salahiyeti Kanunu
(PVSK), Türk Ceza Kanunu (TCK), Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu (CMUK) baĢta
olmak üzere ilgili mevzuatta gerekli düzenlemelerin yapılması,
DüĢünce özgürlükleri çerçevesinde, din ve vicdan, bilim ve sanat, kitlesel
iletiĢim özgürlükleri alanında, PVSK, Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu
(SVMEK), baĢta olmak üzere, ilgili mevzuattaki kısıtlayıcı hükümlerin kaldırılması,
3984 sayılı Radyo ve Televizyonların KuruluĢ ve Yayınları Hakkında Kanun‟da
da benzer düzenlemelerin yapılması ve bu çerçevede radyo ve televizyon kuruluĢlarının
bağımsızlıklarının güçlendirilmesi ve medya ile ilgili kurulların değiĢik ve geniĢ
307
Öneriler için, BaĢbakanlık Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun hazırladığı “Kopenhag Siyasi
Kriterleri Ve Söz konusu Kriterler IĢığında Türkiye‟nin Durumu” adlı Rapordan yararlanılmıĢtır.
146
kesimlerden oluĢturulması bağlamında, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu‟nun(RTÜK)
oluĢum yapısı ve yetkilerinin gözden geçirilmesi,
Türkiye‟nin de taraf olduğu Avrupa Sınırötesi Televizyon SözleĢmesinde,
Avrupa Birliği‟nin bu alanı düzenleyen Sınır Tanımayan Televizyon Direktifi /
Yönergesi ile uyum sağlaması için yapılan değiĢikliklerin 1 Ekim 2000 de Avrupa‟da
yürürlüğe girecek olması bakımından anılan ek protokolün ivedilikle TBMM‟de
görüĢülerek kabulünün gerçekleĢtirilmesi,
Basın suçlarının kapsamını ve öngörülen cezaların düzeyini azaltmak amacıyla
Basın kanunu ile TCK‟da gerekli değiĢikliklerin yapılması, Basın Yayın Genel
Müdürlüğü‟nün bu konuda yaptığı bilinen inceleme sonuçlarının ıĢığında Adalet
Bakanlığının bünyesinde oluĢturulacak bir özel komisyon marifetiyle ilgili yasalarımızın
bu amaçla gözden geçirilmesi, varılacak sonuçlara göre gerekli değiĢikliklerin
gerçekleĢtirilmesi,
Bu çalıĢma sırasında, Ģiddet ile suçu ve terörü teĢvik etmemiĢ, aleni hakaret
içermemiĢ, üniter devlet yapımızı bozmaya kastetmemiĢ yazı veya yayınlarından dolayı
gazeteci
ve
yazarların
mahkûm
edilmelerini
engelleyecek
değiĢikliklerin
gerçekleĢtirilmesinin temel amacı teĢkil etmesi, bu bağlamda halen hapiste bulunan ve
yukarıda maruz türden suçlar iĢlememiĢ olan gazeteci ve yazarlar için bir genel af
çıkartılması,
Kolektif özgürlükler kapsamında, özellikle dernek kurma özgürlüğü, toplantı ve
gösteri yürüyüĢleri, sendikal özgürlüklere iliĢkin ilgili mevzuatta demokratik
toplumlarda olması gereken düzenlemelerin gerçekleĢtirilmesi,
ĠĢ
ve
ĠĢçi
Bulma
Kurumunun
iĢsizlikle
mücadelede
ve
istihdamın
geliĢtirilmesinde etkin ve çağdaĢ bir istihdam kurumu haline getirilmesi için gerekli
yasal düzenlemelerin gerçekleĢtirilmesi,
Örgütlenme özgürlüğünün tüm çalıĢanlara ayrımsız tanınmasının temel insan
haklarından biri olduğu düĢüncesiyle, kamu görevlilerinin sendikal haklarını düzenleyen
bir yasanın çıkarılması,
Anayasamızın 49. maddesinde ifadesini bulan “ÇalıĢma Hakkı” kavramının
yerleĢmesine imkân verecek türden yasal düzenlemelere yer verilmesi, bu bağlamda
Türkiye tarafından 1994 yılında 3999 sayılı Kanun ile onaylanan 158 sayılı Hizmet
ĠliĢkisine ĠĢveren Tarafından Son Verilmesi Hakkındaki ĠLO SözleĢmesi hükümlerine
iĢlerlik kazandıracak bir uygulama yasasının çıkarılması,
147
Hizmet akdinin feshi konusunda iĢverenlerin hizmet akdini fesih hakkını kötüye
kullanmalarını önleyici ve bu amaçla konunun yargı denetimine tabi olmasını sağlayıcı
yasal düzenlemelerin yapılması,
Yasal korumadan yoksun bulunduğu göz önüne alınarak tarım ve orman
iĢçilerinin ĠĢ Yasası kapsamına alınmasını sağlayacak bir yasa çıkarılması,
Hava iĢkolunda çalıĢanların çalıĢma koĢullarının farklı olduğu dikkate alınarak
Hava ĠĢ Yasası‟nın çıkarılması,
Gemi adamlarının çalıĢma koĢullarını düzenleyen Yasanın günümüz koĢullarına
uygun duruma getirilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması,
Sendika, toplu iĢ sözleĢmesi ve grev haklarının geliĢtirilmesi, çalıĢma yaĢamında
daha demokratik bir ortam oluĢturulması, sendika içi demokrasinin sağlanması amacıyla
ilgili yasalarda gerekli düzenlemelerin yapılması,
Tüm çalıĢanları kapsayan Tüzükler yerine kolay değiĢebilir Yönetmeliklerin
hazırlanmasına olanak tanıyan, çağdaĢ örgütlenmeyi ve çağdaĢ yaklaĢımları içeren bir
mesleki sağlık güvenlik yasası hazırlanması,
Anayasamızın 60. Maddesi gereğince ülkemizde henüz sosyal güvenlik
Ģemsiyesi
altına
alınamamıĢ
nüfus
kesimlerine
sosyal
güvenlik
hakkının
yaygınlaĢtırılması, bu çerçevede, iĢini kaybedenler için belirli sürelerle gelir güvencesi
sağlayan bir iĢsizlik sigortasının kurulması, ayrıca kayıt dıĢı istihdamı önleyici
düzenlemeler yapılması amacıyla baĢta sosyal güvenlik ile ilgili yasalarda olmak üzere
çeĢitli mevzuatta değiĢikliklerin gerçekleĢtirilmesi ve idari önlemlerin alınması , (ĠĢsizlik
sigortası 4447 sayılı yasa ile kurulmuĢtur.)
1995 yılında gerçekleĢtirilen Anayasa değiĢikliklerine ve anayasada yapılacak
olan düzenlemelere iliĢkin “uyum yasaları”nın ivedilikle çıkarılması,
Ġdarenin, mevzuata saygılı ve uygun hareket etmesini, yetkisinin amacına uygun
kullanmasını temin etmek, icrai karakter taĢımayan öneriler ile kamu hizmetlerinin daha
iyi götürülmesi için tavsiyelerde bulunmak üzere Kamu Denetçiliği Kurumu‟nun
(Ombudsman)
oluĢturulmasına
iliĢkin
hazırlanan
yasa
tasarısı
taslağının
sonuçlandırılarak yasalaĢması,
Kamu hizmetlerinde etkinlik ve verimliliği arttıran, halkın hizmetlere kolay
ulaĢımını ve sorunların mahallinde çözümünü yönetimde açıklık ve katılımın
sağlanmasını ve demokratik kültürün geliĢmesini hedefleyen Mahalli Ġdareler Reform
Tasarısı‟nın bir an önce yasalaĢması,
148
Cezaevi personelinin ve mahpuslarının görev, yetki, sorumluluklarını bir esasa
bağlayacak “Cezaevleri TeĢkilat Kanunu”nun çıkartılması,
Cezaevi personelini yetiĢtirecek “Cezaevi Ġnfaz Kurumları Personel Okullarının”
açılması amacıyla gerekli idari ve yasal düzenlemelerin yapılması,
Ġnfazla ilgili çeĢitli yasalarda yer alan hükümler bir araya getirilerek, çağdaĢ,
anlaĢılan ve uygulanması kolay müstakil bir “Ġnfaz Kanunu” tasarısının hazırlanması,
Adli kolluk kuvvetinin kurulması,
Avukatlık mesleğinin yeniden düzenlenmesi ve gerekiyorsa sınıflandırılması
(tecrübeye göre) ve yargıda daha etkin hale getirilmesi (Avukatın delil toplaması yetkisi
vs.),
Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu‟nun Bir Maddesinde DeğiĢiklik Yapılması ve
bu Kanuna Bazı Maddeler Eklenmesi Hakkında Kanun Tasarısının yasalaĢması,
(Tasarıda, tanığın korunması, tanığa ödenecek tazminat ve giderler, bedeni muayene ve
müdahaleler, genetik incelemeler ile ilgili yeni düzenlemeler getirilmektedir.)
Yeni Ceza Kanunu ile Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu (CMUK) tasarılarının
Adalet Bakanlığımızca ivedilikle tamamlanarak Bakanlar Kurulu‟na sevk edilmesi,
Bu iĢlem tamamlanıncaya kadar AĠHM kararlarının Cumhuriyet Savcılarımız
tarafından gözönünde tutulmasını sağlayacak değiĢikliğin CMUK‟da yapılması, mevcut
CMUK‟un 135,136 ve 138.Maddelerinin DGM‟lerin yetki alanındaki suçlara da
uygulanabilirliğini temin edecek Ģekilde değiĢtirilmesi, gözaltı süresinin uzatılması
talebine iliĢkin kararın alınmasında Hâkimin ve Cumhuriyet Savcılarının tutuklu Ģahsı
görmek suretiyle karar vermelerini sağlayacak değiĢikliğin CMUK‟un 128.Maddesinde
gerçekleĢtirilmesi,
Adil yargılama hakkının bir parçası olarak, yargının yükünü azaltıcı ve
yargılama sürecini kısaltan düzenlemelerin yapılması,
Olağanüstü hal mevzuatında
demokratik hukuk devletinin gerektirdiği
değiĢikliklerin yapılması,
Devletin kusursuz sorumluluğunu gerektiren durumlarda yargı kararına ihtiyaç
olmaksızın, terörle mücadele sırasında mağdur olan vatandaĢların uğradıkları zararın
devletçe karĢılanabilmesinin teminen alınabilecek önlemleri içeren ve halen Bakanlar
Kurulu‟na sunulmuĢ bulunan “Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların
KarĢılanması Hakkında Kanun Tasarısı‟nın yasalaĢması,
Toplum vicdanını rahatsız eden yolsuzluklarla etkili Ģekilde mücadele edilmesi,
bu çerçevede “Siyasi Ahlâk Yasası”nın çıkarılması, haksız mal edinmelerin etkili bir
149
Ģekilde izlenerek önlenmesi için Mal Bildirimi Yasası‟nda gerekli değiĢikliklerin
yapılması,
Ġnsan hakları açısından kadının durumu ve sorunları (hukuki, eğitim, toplumsal)
incelenerek, bu sorunları çözüme kavuĢturmaya yönelik önlemlerin alınması 308
Ġnsan hakları açısından çocukların sorunlarının tüm boyutlarıyla incelenerek, bu
sorunları çözüme kavuĢturmaya yönelik önlemlerin alınması, bu çerçevede Sosyal
Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu‟nun kurumsal yapısının güçlendirilmesi, 309
Ġnsan hakları açısından özürlülerin sorunlarının tüm boyutlarıyla incelenerek, bu
sorunları çözüme kavuĢturmaya yönelik önlemlerin alınması, 310
VatandaĢlık Kanunu‟nda (m.5) gerekli değiĢikliğin yapılarak, TC vatandaĢı ile
evlenen kadın ve erkek arasındaki eĢitsizliğin giderilmesi,
Ulusal mevzuatın, Anayasa‟nın 90. maddesi kapsamında onaylanan uluslararası
sözleĢmelere uygun hale getirilmesi ve Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi kapsamında
tanınan bireysel baĢvuru hakkının kullanılması sonucunda verilen kararların bağlayıcılığı
ve uygulanmasına iliĢkin yasal düzenlemelerin yapılması, bu bağlamda, iĢkence, kötü
muamele ve diğer nedenler dolayısı ile AĠHM‟ce Türkiye aleyhine verilen kararlar
gereğince devletin ödemek zorunda kaldığı tazminatların caydırıcı olacağı da göz önüne
alınarak sorumlusu olan idari personele rücu edilmesi,
AĠHM‟nin Türkiye aleyhine verdiği ihlal kararları ıĢığında, iade-i muhakeme ve
tashihi karar yollarının iĢletilmesini engelleyen hükümlerin kaldırılması dâhil ilgili
yasalarımızda gerekli değiĢikliklerin yapılması,
Bütün AB ülkeleri ve aday ülkeler tarafından onaylanmıĢ bulunan BM Medeni
ve Siyasi Haklar SözleĢmesi ile BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
SözleĢmesi‟nin
imzalanıp,
onaylanması,
BM
Irk
Ayrımcılığının
Önlenmesi
SözleĢmesi‟nin ise onaylanması,
Ġnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına ĠliĢkin SözleĢmeye Ek
Ölüm Cezasının Kaldırılmasına Dair 6 numaralı Protokolün imzalanması,
308
Çözüm önerileri için bknz: Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu‟nun ÇalıĢmaları, Ġnsan Hakları
Açısından Çocukların Sorunları ve Çözüm Önerileri
309
Çözüm önerileri için bknz: Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu‟nun ÇalıĢmaları, Ġnsan Hakları
Açısından Çocukların Sorunları ve Çözüm Önerileri.
310
Bknz: 29 Kasım-2 Aralık 1999 tarihlerinde düzenlenen Özürlüler ġurası Kararları.
150
D. Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi
BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Eylem Programı‟nda
öngörülen hedefler doğrultusunda Türkiye‟de Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal
Komitesi oluĢturulmasına iliĢkin Yönetmelik Üst Kurul'da 8 Mayıs 1998 tarihinde kabul
edilerek 4 Haziran 1998 tarih ve 23362 sayılı Resmi Gazete‟de yayınlanmıĢtır. ÇeĢitli
resmi kuruluĢ temsilcilerinin yanı sıra insan hakları alanında faaliyet gösteren gönüllü
kuruluĢlar ve bu alanda çalıĢmaları ile tanınmıĢ öğretim üyelerinden oluĢan Ulusal
Komite ile, BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Eğitimi On Yılı Eylem Planı‟nın
Türkiye'de uygulanması için Ulusal Program Hazırlanması, Eylem Planı ve Ulusal
Program çerçevesinde yürütülen eğitim çalıĢmalarının izlenmesi ile, Üst Kurulca verilen
diğer görevlerin yerine getirilmesi amaçlanmıĢtır.
Ulusal Komite; BaĢbakanlıktan bir, Kadının Statüsü ve Sorunları Genel
Müdürlüğü ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğünün bağlı
olduğu bakanlıklardan birer, Adalet, ĠçiĢleri, DıĢiĢleri, Milli Eğitim, Sağlık ve Kültür
bakanlıklarından birer temsilci ve insan hakları alanında faaliyet gösteren gönüllü
kuruluĢlardan altı temsilci ile bu alanda çalıĢmalarıyla tanınmıĢ beĢ öğretim üyesi olmak
üzere yirmi üyeden oluĢur. Bakanlık temsilcileri kurumlarınca, öğretim üyeleri ve
temsilci gönderecek gönüllü kuruluĢlar Ġnsan Hakları Üst Kurulunca belirlenir.311
E. Ġnsan Hakları BaĢkanlığı
Ġnsan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi konusunda sürekliliği sağlamak
üzere 5 Ekim 2000‟de çıkartılan bir Kanun Hükmünde Kararname ile BaĢbakanlık
bünyesinde Ġnsan Hakları BaĢkanlığı kurulmuĢ böylece insan hakları konularının
yürütülmesi ve koordinasyonu, gerekli mekanizmaların da desteğiyle BaĢbakanlık
bünyesinde kalıcı bir BaĢkanlık tarafından sağlanması amaçlanmıĢtır.
BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı; hem insan hakları gibi boyutları çok geniĢ
bir konunun etkin koordinasyonunu sağlayacağı gibi, özellikle yurt dıĢı kaynaklı imaj
sorununun çözümüne katkı sağlamayı hedeflemektedir.
BaĢbakanlık Bünyesinde oluĢturulan Ġnsan Hakları BaĢkanlığı;
a) Ġnsan hakları ile ilgili konularda görevli kuruluĢlarla sürekli temas halinde
bulunmak ve bu kuruluĢlar arasında koordinasyonu sağlamak,
311
Yönetmelik, insan hakları ile ilgili Devlet Bakanlığı‟nca 04.06.1998 tarih ve 23362 sayılı Resmi
Gazete‟de yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir. 1.değiĢiklik 25.12.1999 tarih ve 23917 sayılı Resmi Gazete‟de
yayımlanmıĢtır. 2. değiĢiklik 18.07.2001 tarih ve 24466 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanmıĢtır.
151
b) Ġnsan hakları konusundaki mevzuat hükümlerinin uygulanmasını izlemek,
izleme sonuçlarını değerlendirmek, uygulamada ve mevzuatta görülen aksaklıkların
giderilmesi ve Türkiye'nin ulusal mevzuatının insan hakları alanında taraf olduğu
uluslararası belgelerle uyumlu hale getirilmesi doğrultusunda yapılacak çalıĢmaları
koordine etmek ve bu konularla ilgili önerilerde bulunmak,
c) Kamu kurum ve kuruluĢlarının hizmet öncesi staj ve hizmet içi insan hakları
eğitim programlarının uygulanmasını izlemek, değerlendirmek ve koordine etmek,
d) Ġnsan hakları ihlâli iddiaları ile ilgili baĢvuruları incelemek ve araĢtırmak,
inceleme ve araĢtırma sonuçlarını değerlendirmek ve alınabilecek önlemlere iliĢkin
çalıĢmaları koordine etmek,
e) BaĢbakanlığın koordinatörlüğünde görevleriyle ilgili konularda teĢkil edilen
kurullara sekretarya hizmeti yapmak,
f) Makamca verilen benzeri görevleri yapmak,312 gibi görevleri üstlenmiĢtir.
F. Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu
Ayrıca insan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi toplumumuzun her kesimini
ilgilendirdiğinden, yapılan yeni düzenleme ile Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu da
oluĢturulmuĢtur.
Ġnsan haklarına iliĢkin olarak ilgili Devlet kuruluĢları ile sivil toplum kuruluĢları
arasında iletiĢim sağlamak ve insan haklarını kapsayan ulusal ve uluslararası konularda
danıĢma organı olarak görev yapmak üzere, “Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulunun KuruluĢ,
Görev Ve ĠĢleyiĢi Ġle Ġlgili Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”le BaĢbakanın
görevlendireceği bir Devlet bakanına bağlı olarak Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu
oluĢturulmuĢtur.
DanıĢma Kurulu, insan hakları ile ilgili bakanlık, kamu kurum ve kuruluĢları ile
meslek kuruluĢları temsilcileri, insan hakları alanında faaliyet gösteren sivil toplum
kuruluĢları temsilcileri ve bu alanda yayınları ve çalıĢmaları bulunan kiĢilerden oluĢur.
DanıĢma Kuruluna, kendi üyeleri arasından seçeceği bir baĢkan baĢkanlık eder. DanıĢma
Kurulunun sekretarya hizmetleri Ġnsan Hakları BaĢkanlığınca yerine getirilir. DanıĢma
Kurulunun giderleri BaĢbakanlık bütçesinden karĢılanmaktadır.313
312
BaĢbakanlık TeĢkilâtı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin DeğiĢtirilerek Kabulü Hakkında
Kanunda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin DeğiĢtirilerek Kabulü ile Genel
Kadro ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Eki Cetvellerde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin
Kanun, Madde 2
313
12.04.2001 tarih ve 4643 sayılı BaĢbakanlık TeĢkilâtı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin
DeğiĢtirilerek Kabulü Hakkında Kanunda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin
152
Ġnsan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi toplumumuzun her kesimini
ilgilendirdiğinden, yapılan düzenleme ile oluĢturulan Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu;
insan haklarına iliĢkin olarak ilgili devlet kuruluĢları ile sivil toplum kuruluĢları arasında
iletiĢimi sağlamak ve insan haklarını kapsayan ulusal ve uluslararası konularda danıĢma
organı görevi bulunmaktadır.
G. Ġnsan Hakları Ġhlal Ġddialarını Ġnceleme Heyetleri
Ġnsan hakları ihlâli iddialarını yerinde incelemek ve araĢtırmak üzere, “Ġnsan
Hakları Ġhlali Ġddialarını Ġnceleme Heyetlerinin KuruluĢ, Görev Ve ĠĢleyiĢi Ġle Ġlgili Usul
Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”314gereğince BaĢbakanın görevlendireceği bir Devlet
bakanına bağlı olarak heyetler oluĢturulur.
Heyetler; BaĢbakanlık, Adalet Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı, DıĢiĢleri Bakanlığı,
Millî Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı temsilcileri ile insan hakları alanında
çalıĢmalar yapan kiĢi ve meslek kuruluĢları arasından inceleme ve araĢtırma yeri ve
konusuna göre BaĢbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanınca beĢ kiĢiden az
olmamak üzere belirlenir. Heyetlere BaĢbakanlık temsilcisi baĢkanlık eder ve sekretarya
hizmetleri Ġnsan Hakları BaĢkanlığınca yerine getirilir. Heyetlerde görev alacak bakanlık
temsilcileri kurumlarınca, kiĢi ve meslek kuruluĢları ise BaĢbakanın görevlendireceği bir
Devlet bakanınca belirlenir. Heyetler, BaĢbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanının
onayı ile inceleme ve araĢtırma yaparlar ve inceleme ve araĢtırma sonuçlarını bir rapor
halinde görevlendiren makama sunarlar. Heyetlerin giderleri BaĢbakanlık bütçesinden
karĢılanır.
H. Ġnsan Hakları Ġl ve Ġlçe Kurulları
Ġnsan hakları konularını mahallinde değerlendirmek ve varsa sorunların
çözümünü çabuklaĢtırmak üzere “Ġl Ve Ġlçe Ġnsan Hakları Kurullarının Görev, KuruluĢ
ve ÇalıĢma Esasları Hakkında Yönetmelikle”315 81 il ve 831 ilçede sivil toplum
kuruluĢlarının da yer aldığı Kurullar oluĢturulmuĢtur.
Ġl ve ilçelerde kurulan ve geniĢ katılımlı yapısıyla devlet birimleriyle sivil
örgütleri bir araya getirmekte olan insan hakları kurulları, iyi çalıĢtırılması halinde insan
DeğiĢtirilerek Kabulü Ġle Genel Kadro Ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Eki
Cetvellerde DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Kanun..
314
RG: 15.08.2001-24494
...
315
RG: 2.11.2000 -24218
153
haklarının devlet nezdinde ne kadar önemli bir konuma geldiğini göstermesi için iyi bir
örnek olacaktır. Katılımcı demokrasi, hukukun üstünlüğü ve insan haklarının bir bütün
teĢkil ettiği olgusunu dikkate alarak, bu kurulların sivil toplum örgütlenmesinde ve insan
hakları bilicinin yaygınlaĢtırılmasında önemli katkılarda bulunması sağlanmalıdır.
Bu kurulların bünyesinde teĢekkül ettirilen insan hakları masaları da, Ģikâyet ve
sorunları mahallinde ele alarak, ilgili birimlere aktarmakta ve konunun takibini
yapmaktadır. Ġnsan hakları kurulları sayesinde insan hakları konusunun her düzeyde
etkinlikle ele alınması mümkün olabilecektir.
Ayrıca Adalet, ĠçiĢleri ve DıĢiĢleri Bakanlıklarında da insan hakları ile ilgili
birimler bulunmaktadır.
III.
ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ DĠĞER
KURULUġLAR
A. Üniversitelerdeki Ġnsan Hakları Merkezleri

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Ġnsan Hakları Merkezi

Hacettepe Üniversitesi Ġnsan Hakları ve Felsefe Uygulama ve
AraĢtırma Merkezi

Türkiye ve Ortadoğu Amme Ġdaresi Enstitüsü Ġnsan Hakları AraĢtırma
ve Derleme Merkezi

Bilgi Üniversitesi Ġnsan Hakları Merkezi
B. Ġnsan Hakları Ġle Ġlgili Sivil Toplum KuruluĢları

Avrasya Ġnsan Hakları Derneği (AĠHD)

Helsinki YurttaĢlar Derneği (HYD)

Ġnsan Hakları Derneği (ĠHD)

Ġnsan Hakları ve Mazlumlar Ġçin DayanıĢma Derneği (MAZLUMDER)

Kadının Ġnsan Hakları Projesi (KĠHP)

Türkiye Ġnsan Hakları Kurumu (TĠHAK)

Türkiye Ġnsan Hakları Vakfı (TĠHV)

Türk Dünyası Ġnsan Hakları Derneği (TDĠHD)
154
SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME
Ġnsan hakları yüce bir insanlık idealidir. Dolayısıyla insan haklarında
mükemmele eriĢmek için sürekli bir çaba gerektirmektedir. Bugün dünyanın en geliĢmiĢ
toplumlarında dahi, ciddi insan hakları ihlallerine rastlanabilmesi, bu gerçeği bütün
açıklığıyla ortaya koymaktadır. Bu bakımdan ülkelerin bu ideali yaĢatmak ve Ġnsan
Hakları Evrensel Bildirgesi‟nde ifadesini bulan temel ilkelerden hareketle sürekli olarak
mevzuatlarını ve uygulamalarını gözden geçirmek, toplumda insan hakları kültürünü
yaymak için sürekli çaba sarf etmek gibi önemli görevleri bulunmaktadır.
Demokrasi ve hukukun üstünlüğünün geçerli olduğu ülkelerde insan hakları,
anayasa ve yasalarla korunmakta ve denetimi de bağımsız mahkemeler tarafından
yapılmaktadır. Dolayısıyla, hakkının ihlal edildiğini iddia eden bir birey öncelikle hukuk
yollarına baĢvurarak hakkını araması gerekmektedir. Uluslararası denetim, ancak tüm iç
hukuk yolları tüketildikten sonra gündeme gelebilmektedir.
Hukukun üstünlüğü ile karakterize olan demokrasinin temel unsuru bireydir.
Ġnsan hak ve hürriyetlerinin öznesi, taĢıyıcısı, yani sahibi olan bireyin korunması,
demokrasilerde siyasi olduğu kadar ekonomik temeli de olan bir yükümlülüktür.
Günümüzde en geliĢmiĢ ülkeden en geri kalmıĢ ülkeye kadar, insan hakları
ihlalleri çeĢitli Ģekillerde ve ölçülerde devam etmektedir. Dünyadaki devletlerin pek
çoğu gibi Türkiye de, insan hakları konusunda sorunlarını tamamen çözebilmiĢ durumda
değildir. Ġnsanımızın layık olduğu onurlu bir yaĢam sürdürmesi, ülkemizin uluslararası
alanda saygınlığını arttırması açısından zamanımızın en belirleyici kriteri kuĢkusuz insan
hakları konusudur.
Ülkemizde insan haklarıyla ilgili olarak 19. yüzyılın baĢlarında ortaya çıkan ilk
belge olma niteliğindeki Sened-i Ġttifak da (1808) PadiĢahın her istediğini yapabilecek
gücü olmadığı, belge ile çizilen sınırlar çerçevesinde hareket edebileceği belirlenmiĢ,
böylece Sened-i Ġttifak PadiĢahın iradesine üstün tutulan bir hukuk kaynağı durumuna
getirilmiĢtir. Bu nedenlerle Sened-i Ġttifak, kamu hukukumuzda hukuk devleti yönünde
atılmıĢ bir adım ve demokratik düzene gidiĢin ilk belirtisi olarak nitelendirilmiĢtir.316
Tanzimat Dönemi, devlet ve yönetim mekanizmasını iyileĢtirmek, bir düzen ve
temele bağlamak, keyfi yönetime son verip hukuka uygun bir devlet yani bir hukuk
devleti kurma çabalarıyla giriĢilen hareketler dönemidir. Ancak, Tanzimat Fermanıyla
atılan adımlar halkın istek ve baskılarından değil, baĢta bulunan devlet adamlarının
316
Orhan Aldıkaçtı,Anayasa Hukukunun GeliĢmesi ve 1961 Anayasası, s.39, Bknz. Gören, a.g.e., s.15.
155
duydukları ıslahat ve yenileĢme ihtiyacından doğmuĢtur. Tanzimat ve Islahat Fermanları,
toplumsal, siyasal ve felsefi bir görüĢten kaynaklanan ilkelerin açıklandığı hukuksal
bildiriler değildir. Ayrıca insan ve vatandaĢ hakları bildirileri niteliğini de taĢımazlar.
Fermanlarda yer alan hak ve özgürlüklerin insanın doğuĢtan sahip olduğu doğal haklar
olduğu vurgulanmamıĢ, aksine can, mal, namus güvencesi ve eĢitlik sürekli bir biçimde
padiĢah tarafından verilmiĢ birer lütuf ve bağıĢ olarak nitelendirilmiĢtir. Bu nedenle
fermanlarda doğal hakların açıklanması değil, PadiĢah tarafından yapılmıĢ bir bağıĢ söz
konusudur.
Türkiye‟de insan haklarının geliĢimi, anayasacılığın geliĢmesi ile paralel
gitmiĢtir. Türklerin ilk anayasası olan 1876 tarihli Kanun-u Esasi klasik sivil hakların
baĢlıcalarını ve bu arada ilk defa gizli oy hakkını açıkça tanımıĢtır.317
Türkiye Cumhuriyeti bugünkü noktaya, Cumhuriyetin daha ilk yıllarında
Atatürk‟ün Türk toplumuna çağdaĢ batılı değerleri getirmek amacıyla siyasal, toplumsal
ve
hukuki
alanlarda
gerçekleĢtirdiği
devrimler
sayesinde
ulaĢmıĢtır.
Hukuki
düzenlemeler çerçevesinde 1924 Anayasası (TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu) kabul edilmiĢtir.
Cumhuriyet döneminin ilk anayasası olan ilerici, halkçı ve milliyetçi bir anlayıĢla
hazırlanan 1924 Anayasasının kiĢi hak ve özgürlüklerine iliĢkin maddeleri kaleme
alınırken 1789 tarihli Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi baĢta olmak üzere Fransız
Devrim ilkelerinden esinlenilmiĢtir. 318
1961 ve 1982 Anayasalarının insan hakları ile ilgili hükümleri ise, BirleĢmiĢ
Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi
hükümleri göz önünde tutularak kaleme alınmıĢtır.
1961
Anayasası
ile
birlikte
insan
hakları
alanında
ikinci
dönüĢüm
gerçekleĢtirilmiĢtir. Batıdaki sosyal haklarla ilgili geliĢme, Türkiye‟de ilk defa 1961
Anayasasıyla topluma yansımıĢ ve devletin “sosyal” niteliği belirtilerek iktisadi ve
sosyal haklarla ilgili zamanının geçerli anlayıĢına uygun ayrıntılı bir düzenleme
yapılmıĢtır. Nihayet 1982 Anayasası bir önceki anayasanın özgürlükçü yönünü büyük
ölçüde kısıtlamıĢtır. 1982 Anayasası bunun yanında olumlu bir geliĢme olarak, iktisadi,
sosyal ve kültürel haklara, hatta çevre hakkı gibi bazı “üçüncü kuĢak” haklara da yer
vermiĢtir. 319
317
Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, Eylül 2001, s.158.
Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal GeliĢmeleri (1789-1980), Afa Yayınları, Bilim Dizisi, Eylül
1996, s. 236. Erdoğan, a.g.e., s.158.
319
Erdoğan, a.g.e., s.158.
318
156
1987 yılında Avrupa Birliğine tam üyelik müracaatından sonra 1990‟lı yıllarda
insan hakları ile ilgili ilk ciddi adımlar atılmıĢtır. Örneğin 1990‟da ilk defa insan
haklarından sorumlu bir Devlet Bakanı görevlendirilmiĢtir. Bu düĢünsel olgunlaĢma
dönemini izleyen son birkaç yılda ise, insan hakları alanında reform sayılabilecek
oldukça önemli anayasal ve yasal değiĢiklikler gerçekleĢtirilmiĢtir.
Bu çalıĢmada, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluĢundan bu yana, anayasalarda
insan haklarına iliĢkin düzenlemelere olabildiğince yer verilmeye çalıĢılmıĢtır. Özetle
belirtmek gerekirse, insan hakları alanında Tanzimat Fermanıyla atılan adımlar daha
sonra gelen anayasalarla da desteklenerek geliĢtirilmiĢtir. KurtuluĢ SavaĢı Ģartlarının
sonucu oluĢturulan 1921 Anayasası hariç tutulursa; 1924, 1961 ve 1982 Anayasaları
klasik anlamda temel hak ve özgürlüklere yer vermiĢtir. Ancak temel hak ve
özgürlüklerin evrensel ölçütler ıĢığında ne oranda korunduğu sorusunun cevabı,
günümüzün de en önemli uğraĢılarından biri olmaya devam etmektedir.
Cumhuriyet döneminde Atatürk‟ün gerçekleĢtirdiği devrimlerle Türkiye, geri
dönülmez bir biçimde batı uygarlığı yolunda ilerleme kararlılığını ortaya koymuĢtur.
Türkiye, batılılaĢma olarak tanımlanan reform hareketleriyle batı uygarlığının değerlerini
benimsediğini göstermiĢtir. Bu reform hareketleri Avrupa ülkelerinden alınan kanunların
Türkiye‟de yürürlüğe konulması ve Avrupa kurumlarının benimsenmesi Ģeklinde
gerçekleĢmiĢtir.
1924 Anayasası, hem tek partili hem de çok partili dönemde uygulanmıĢtır. Tek
partili dönemde, demokrasiye hazırlık evresinin bir sonucu olarak insan hakları yeterince
geliĢememiĢtir. Bu dönem demokrasinin yaĢaması için gerekli ortamın hazırlanması
dönemidir. Ġnsan hakları için büyük güvence olan “milli egemenlik”, “cumhuriyet
rejimi”, “laiklik”, topluma çağdaĢ uygarlık yolunu açmıĢtır.320
1961 Anayasası insan hakları alanında önemli bir dönemeçtir. 1961
Anayasası'nın insan hakları konusundaki en temel özelliklerinden biri, özgürlüğü kural,
sınırlamayı ise istisna olarak öngörmüĢ olmasıdır. Bu yaklaĢım 1982 Anayasası'nda
tersine dönmüĢtür. Ġlk adımları 1971 değiĢiklikleri ile atılan bu süreç 1982 Anayasası ile
sonuçlanmıĢtır. 1982 Anayasası özgürlüğü istisna, sınırlamayı kurala dönüĢtüren bir
yaklaĢımı benimsemiĢtir. O nedenle 1982 Anayasası ile baĢlayan dönem insan hakları
açısından sınırlamanın kurala dönüĢtürüldüğü bir evre olarak nitelendirilmektedir.
320
Ġlker Hasan Duman, Anayasa Serisi: 6, 1982 Anayasasında İnsan Haklarına Saygılı Devlet, s. 24.
157
AB ile iliĢkilerine büyük önem veren Türkiye, Ġnsan Hakları Evrensel
Bildirgesinin hazırlık çalıĢmalarında demokratik ülkeler ailesinin bir ferdi olarak yer
almıĢ, bunun sonucunda insan hakları konusundaki BM çerçevesinde yapılan önemli
sözleĢmeler ile Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmelerinin büyük bir bölümüne taraf
olmuĢtur. Birçoğu etkili denetim mekanizmaları öngören bu sözleĢmelere taraf olan
Türkiye, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi çerçevesinde Ocak 1987‟de Avrupa Ġnsan
Hakları Komisyonu‟na bireysel baĢvuru hakkını ve müteakiben Ocak 1990‟da, Avrupa
Ġnsan Hakları Mahkemesi‟nin yargı yetkisini kabul etmiĢtir.
Türkiye taraf olduğu bu sözleĢmeler ile insan hakları alanında yükümlülükler
üstlendiği gibi, bu yükümlülüklerin gereğince yerine getirilip getirilmediğini incelemek
amacıyla bu sözleĢmelerle oluĢturulmuĢ çeĢitli uluslararası denetim mekanizmalarını da
benimsemiĢ, bu çerçevede, iĢkence ve kötü muamelenin önlenmesi konusundaki
BirleĢmiĢ Milletler ve Avrupa sözleĢmelerini kabul etmiĢ ve kapılarını uluslararası
denetime açmıĢtır.
Türkiye, Helsinki Zirvesini takiben, katılım öncesi stratejinin uygulanması
çerçevesinde Avrupa Konseyinin 8 Mart 2001 tarihinde onayladığı Katılım Ortaklığı
Belgesine istinaden, Avrupa Birliği müktesebatının üstlenilmesine iliĢkin Ulusal
Programını 19 Mart 2001 tarihinde Bakanlar Kurulu kararıyla kabul etmiĢtir. Ulusal
Program gereğince gerçekleĢtirilen, Anayasanın 34 maddesinde yapılan değiĢiklikler ve
bir dizi yasal reformlar ve idari düzenlemeler, AB Komisyonu tarafından 13 Kasım 2001
günü yayınlanmıĢ bulunan 2001 Ġlerleme Raporunda değerlendirmeye tabi tutulmuĢtur.
Raporda anayasa değiĢikliklerinin, insan hakları ve temel özgürlükler ile ilgili
güvencelerin güçlendirilmesi yönünde önemli bir adım olduğu ifade edilerek olumlu
karĢılanmıĢtır. Türkiye AB ile üyelik müzakerelerine baĢlanılmasının ön Ģartını teĢkil
eden Kopenhag Kriterlerinin karĢılanması doğrultusunda taahhüt ettiği yasal reformları
ve uygulamaları geçmiĢ dönemlerde gerçekleĢtirmeye baĢlamıĢ olmakla birlikte,
özellikle düĢünce ve inanç özgürlüğü, ifade özgürlüğü, eğitimde fırsat eĢitliği önünde
bulunan her türlü engelin kaldırılması, iĢkence ve fena muamele gibi uygulamaları
engelleyecek yasal düzenlemelerle atılan adımların devamını getirmek zorundadır.
Türkiye‟de insan haklarının sağlıklı bir zemine oturtulması, ciddi bir hukuk
reformu ile mümkün olacaktır. Anayasa değiĢiklikleriyle önemli bir geliĢme
kaydettiğimiz bu sürecin hızlandırılması gerekmektedir. Devlet-millet arasındaki güvene
dayalı iletiĢim ve iĢbirliğini tesis edecek bu tür yapılanmalar, insan hakları konusunda
Devletin iradesini ve kararlılığını gösteren geliĢmelerdir. Onuncu CumhurbaĢkanı Sayın
158
Ahmet Necdet Sezer bu konuyla ilgili olarak verdiği bir mesajda Ģunları söylemektedir.
“Anayasaların yenilenmesi gerekmektedir. Dünyadaki geliĢmeler ıĢığında özgürlükleri
geniĢletecek, hukuk devletini üstün kılacak, toplumun gereksinimlerine yanıt verecek bir
anayasa sayesinde Türkiye‟nin demokratikleĢme süreci hızlanacaktır. Meclisin anayasa
ve yasalarda demokratikleĢme yönünde yaptığı değiĢiklikleri sürdürmesi, hukuk devleti
ilkesinin önündeki engelleri kaldırması ve yurttaĢlarımızın demokrasiyi içselleĢtirmesi
durumunda, güçlü Türkiye ereğine hızla yaklaĢılacaktır.”321
Türkiye Cumhuriyeti, demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti niteliklerini
özenle koruyarak, düĢünce ve ifade, din ve vicdan özgürlüklerini ve giriĢimciliği
geliĢtirmeyi toplumsal hayatın vazgeçilmez ilkeleri olarak kabul etmekte, insan haklarına
saygıyı anayasada ve Türkiye‟nin taraf olduğu çeĢitli uluslararası antlaĢmalarda ifadesini
bulan bir insanlık ideali olarak görmektedir.
Ġnsan hakları konusu, Türkiye için vazgeçilmez hayati bir konudur. Ġnsan
haklarına saygıyı yerleĢtirmek ve insan hakları ihlâllerini önlemek, sürekli mücadele
gerektiren bir konudur. ġüphesiz, Türkiye‟nin insan hakları alanında anayasadan
baĢlamak üzere çeĢitli yasalarda ve diğer ilgili mevzuatlarda değiĢiklikler yapması
zorunluluğu vardır. GeçmiĢ yıllarda yapılan anayasal ve yasal değiĢiklikler önemli
açılımlar getirmiĢtir. Ancak bu değiĢiklikler koalisyonlu hükümetler döneminde
kapsamlı bir düzenleme ile hayata geçirilemediği için insan hakları konusunda evrensel
nitelikte uluslararası sözleĢmelere ve belgelere yansımıĢ olan çağdaĢ anlayıĢın
Türkiye‟de de geçerli kılınması için daha kapsamlı ve derinlikli değiĢiklik ve
düzenlemeler yapılması gerekmektedir. Bütün bunların yanında, insan haklarının
herkesin benimsediği ve günlük hayatta uyguladığı normlar olarak bilinçlere yerleĢmesi
gerekir. Bu bakımdan insan hakları, hak olduğu kadar, aynı zamanda herkese
gerçekleĢtirme sorumluluğunu yükleyen bir kavramdır.
Bu anlayıĢla Ülkemizde insan haklarının çağdaĢ, evrensel ölçüler çerçevesinde
korunması ve geliĢtirilmesi, insan haklarıyla bağdaĢmayan uygulamalara meydan
verilmemesi için gerekli önlemleri alma çabaları devam etmektedir. Bu çerçevede
oluĢturulan resmi kurumların daha verimli ve aktif çalıĢmalarını sağlayacak ve Türk
vatandaĢlarının temel hak ve özgürlüklerinin, kendilerinin de beklentileri yönünde daha
321
“Onuncu CumhurbaĢkanı Ahmet Necdet Sezer‟in Anayasa Mahkemesinin kuruluĢu vesilesiyle verdiği
mesaj”, Radikal Gazetesi, 26 Nisan 2002 Cuma, s.5.
159
da
geniĢletilmesini
sağlayacak
tedbirler
üzerinde
çalıĢmalar
geniĢletilerek
sürdürülmelidir.
Türkiye‟de Kanun-u Esasiden bugüne uzanan 150 yıllık çizgide çok sık anayasa
değiĢtirildiği görülmektedir. 1909, 1911, 1921, 1924, 1961, 1971, 1975, 1982, 2010
tarihlerinde anayasalar baĢtan sona yenilendi. Anayasasında bu denli değiĢiklik yapan
baĢka bir ülke zor bulunur. 1982 Anayasasında 1995 yılında yapılan değiĢiklikler temel
hak ve özgürlükler konusunda kısmen iyileĢtirme getirdi. 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayılı
Kanunla anayasanın 34 maddesinde değiĢiklik yapılmıĢtır. Yine 2010 Türkiye anayasa
değiĢikliği referandumu ile Türkiye'de anayasada yapılan birtakım değiĢiklikler 12 Eylül
2010 tarihinde halk oylamasına sunulmuĢtur. 26 maddelik bir değiĢikliği içeren paket,
TBMM tarafından kabul edildikten sonra CumhurbaĢkanı Abdullah Gül tarafından
referanduma sunuldu. Referandum sonucunda %57.88 evet ve %42.12 hayır oyu çıkarak
anayasa değiĢiklikleri kabul edildi.322 Anayasada daha geniĢ çaplı bir düzenleme
yapılmak istenmesi konusunda geniĢ bir beklenti ve toplumsal uzlaĢma olmasına rağmen
çeĢitli sebeplerle bu değiĢiklikler gerçekleĢtirilememiĢtir.
Türkiye, hedeflediği çağdaĢ uygarlık seviyesine ulaĢmak için kendisine örnek
aldığı ülkelerin anayasalarına göre yetersiz kalan yürürlükteki 1982 Anayasası yerine
katılımcı ve özgürlükçü bir anayasa hazırlamalıdır. Yeni anayasa güçlü bir toplumsal
dayanağa sahip, baĢta Avrupa Birliği kriterleri olmak üzere uluslararası normlara uygun,
bireyin hak ve özgürlüklerini üstün tutan, çoğulcu ve katılımcı demokrasiyi esas alan
demokratik hukuk devleti anlayıĢını yansıtan, kısa, açık ve anlaĢılır Ģekilde olmalıdır.
322
http://www.ysk.gov.tr/ysk/index.html
160
Ek-1: TABLO
GeçmiĢten Günümüze Ġnsan Hakları Belgeleri 323

Hammurabi Kanunları, (Ġ.Ö. 2000)

Medine SözleĢmesi (622)324

Veda Hutbesi 325* (632)

Magna Charta Libertatum, (19 Haziran 1215)

Augsburg Din BarıĢı ve HoĢgörü Bildirgesi (25 Eylül 1555)

Fatih Sultan Mehmet Ahidnamesi (28 Mayıs 1463)

Hollanda Bağımsızlık Bildirgesi (26 Temmuz 1581)

Nantes Fermanı (13 Nisan 1598)

Mayflower SözleĢmesi, (11 Kasım 1620)

Ġngiliz Haklar Bildirgesi, (Petition of Rights), (17 Haziran 1628)

Ġngiltere‟nin Özgür Halkının Ġlk AnlaĢması,(Birinci Leveller Bildirgesi), (1647)

Ġngiltere‟nin Özgür Halkının AnlaĢması, (Leveller Sonuç Bildirgesi), (1 Mayıs 1649)

Habeas Corpus Bildirgesi (1679)

Ġngiliz Ġnsan Hakları Bildirgesi (Bill of Rights), (1689)

Pul Kanunu Kongresi Bildirgesi, (19 Ekim 1765)

Kolonilerin Ġlk Kongre Bildirgesi (14 Ekim 1774)

Virginia Ġnsan Hakları Bildirgesi (12 Haziran 1776)

ABD Bağımsızlık Bildirgesi, (14 Temmuz 1776)

Northwest Kuralları, (13 Temmuz 1787)

Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirgesi, (3 Eylül 1791)

Amerikan Haklar Bildirgesi, (15 Aralık 1791)

Ġspanyol Halkının Politik Anayasası, (19 Mart 1812)

Halkın SözleĢmesi (Çartizm Bildirgesi) (1848)

Alman Halkının Temel Hakları, Alman Ġmparatorluğu Anayasası, (1849)

Emek ġovalyelerinin Anayasası, (1878)

Erfurt Programı (Alman Sosyal Demokrat Partisi Programı),(20 Ekim 1891)

Cebri ÇalıĢtırma Hakkında 29 Sayılı ILO SözleĢmesi, (28 Haziran 1930)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nün Amaçları Hakkında Bildirge (Ek Deklarasyon),

BirleĢmiĢ Milletler AnlaĢması (BaĢlangıç Bölümü), (26 Haziran 1945)

Amerikan Ġnsan Hakları ve Ödevleri Bildirisi, (2 Mayıs 1948)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Sendika Özgürlüğüne ve Örgütlenme Hakkının Korunmasına ĠliĢkin 87 Sayılı
SözleĢme, (9 Temmuz 1948)

BirleĢmiĢ Milletler, Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması SözleĢmesi (9 Aralık 1948)
323
(1944)
http://www.hakis.org.tr/insan_haklari
Niyazi Kahveci, Ġnsan Hakları ve Ġslam, TDV Yayını, Ankara, 1995. S.45-49. Medine sözleĢmesinin bir ölçüde
farklı bir baĢka Türkçe tercümesi için Bkz: Ahmet Gürkan, İslam Kültürünün Garbı Medenileştirilmesi, Ankara:3, b.
(Tarihsiz), s. 74-80.
325
Kahveci, a.g.e. s.50-52.
324
161

BirleĢmiĢ Milletler, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, (10 Aralık 1948)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, TeĢkilatlanma ve Kollektif Müzakere Hakkı Prensiplerinin Uygulanmasına
Müteallik 98 Sayılı SözleĢme, (1 Temmuz 1949)

Ġnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına ĠliĢkin SözleĢme (=Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesi),
(4 Kasım 1950)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, EĢit Değerde ĠĢ Ġçin Erkek ve Kadın ĠĢçiler Arasında Ücret EĢitliği Hakkında 100
Sayılı SözleĢme, (29 Haziran 1951)

BirleĢmiĢ Milletler, Sığınanların Statüsüne ĠliĢkin SözleĢme (28 Temmuz 1951)

Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol ( Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesinin I Bölümü Ġçerisinde Yer
Almayan Bazı Hak Ve Özgülüklerin Uygulanmasına ĠliĢkin 1 No‟lu Protokol) (20 Mart 1952)

BirleĢmiĢ Milletler, Kadınların Siyasal Haklarına ĠliĢkin SözleĢme (20 Aralık 1952)

BirleĢmiĢ Milletler,Mahpusların Islahı Ġçin Asgari Standart Kurallar (30 Ağustos 1955)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Cebri ÇalıĢtırmanın Ġlgasına Dair 105 Sayılı SözleĢme (25 Haziran 1957)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, ĠĢ ve Meslek Yönünden Ayrım Hakkında 111 Sayılı SözleĢme, (25 Haziran 1958)

BirleĢmiĢ Milletler, Çocuk Hakları Bildirgesi, (20 Kasım 1959)

BirleĢmiĢ Milletler, Eğitimde Ayrımcılığa KarĢı Uluslararası SözleĢme (14 Aralık 1960)

Avrupa Sosyal ġartı (=Avrupa Sosyal Haklar SözleĢmesi) (18 Ekim 1961)

Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol ( Ġnsan Hakları Divanına ĠstiĢari Mütalaa Vermek Yetkisi
Tanıyan 2 No‟lu Protokol) (6 Mayıs 1963)

Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol ( Ek 1‟nolu Protokolde Yeralan Haklardan BaĢka, Bazı Hakları
Ve Özgürlükleri Güvence Altına Alan 4 No‟lu Protokol) (16 Eylül 1963)

BirleĢmiĢ Milletler, Her ÇeĢit Irk Ayrımcılığının Kaldırılmasına ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme, (21 Aralık 1965)

BirleĢmiĢ Milletler, Ekonomik, Toplumsal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi (16 Aralık 1966)

BirleĢmiĢ Milletler, Toplumsal GeliĢme ve Kalkınma Bildirgesi (11 Aralık 1969)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, ĠĢletmelerde ĠĢçi Temsilcilerinin Korunması ve Onlara Sağlanacak Kolaylıklar
Hakkında 135 Sayılı ILO SözleĢmesi (2 Haziran 1971)

Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin 22 ve 40. Maddelerini DeğiĢtiren 5 Sayılı Protokol (20 Aralık
1971)

BirleĢmiĢ Milletler, Ġnsan Çevresi Konferansı (Stockholm Deklarasyonu) (1972)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Ġstihdama Kabulde Asgari YaĢa ĠliĢkin 138 Sayılı SözleĢme, (6 Haziran 1973)

BirleĢmiĢ Milletler, Olağanüstü ve Silahlı ÇatıĢma Hallerinde Kadınların ve Çocukların Korunmasına Dair Bildiri
(14 Aralık 1974)

Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansı, Sonuç Bildirgesi (Helsinki Belgesi) (1 Ağustos 1975)

BirleĢmiĢ Milletler, Özürlü KiĢilerin Haklarına Dair Bildiri (9 Aralık 1975)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Kamu Hizmetlerinde Örgütlenme Hakkının Korunmasına ve Ġstihdam KoĢullarının
Belirlenmesi Yöntemlerine ĠliĢkin 151 Sayılı SözleĢme, (7 Haziran 1978)

BirleĢmiĢ Milletler, Kitle ĠletiĢim Araçlarının BarıĢın ve Uluslararası AnlayıĢın Güçlendirilmesine, Ġnsan
Haklarının GeliĢtirilmesine ve Irkçılık, Apartheid ve SavaĢ KıĢkırtıcılığı ile Mücadele Edilmesine Katkıda
Bulunması ile Ġlgili Temel Prensipler Bildirgesi (22 Kasım 1978)

BirleĢmiĢ Milletler Kadınlara KarĢı Her ÇeĢit Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası SözleĢmesi, (18 Aralık 1979)

Afrika Ġnsan ve Halklarının Hakları ġartı, (26 Haziran 1981)

BirleĢmiĢ Milletler, Din ve Ġnanca Dayalı Her Türlü HoĢgörüsüzlük ve Ayrımcılığın Kaldırılması Bildirisi (25
Kasım 1981)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Hizmet ĠliĢkisine ĠĢveren Tarafından Son Verilmesi Hakkında 158 Sayılı SözleĢme
(2 Haziran 1982)
162

BirleĢmiĢ Milletler, Ölüm Cezası Ġle KarĢılaĢanların Haklarının Korunmasını Güvence Altına Alacak Tedbirler
Bildirgesi (25 Mayıs 1984)

BirleĢmiĢ Milletler, ĠĢkence ve Diğer Zalimce, Ġnsanlık DıĢı veya Onur Kırıcı DavranıĢ veya Cezalandırmalara
KarĢı SözleĢme, (10 Aralık 1984)

Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol (Ölüm Cezasının Kaldırılmasına ĠliĢkin 6 No‟lu Protokol) (1
Mart 1985)

BirleĢmiĢ Milletler, Yargı Bağımsızlığına Dair Temel Prensipler (29 Kasım 1985)

BirleĢmiĢ Milletler, Suçtan ve Yetki Ġstismarından Mağdur Olanlara Adalet Sağlanmasına Dair Temel Prensipler
Bildirisi (29 Kasım 1985)

ĠĢkencenin ve Ġnsanlık DıĢı ya da Küçültücü Ceza veya Muamelenin Önlenmesine ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi (26
Haziran 1987)

Ġnsan Hakları Avrupa SözleĢmesine Ek Protokol ( ÇeĢitli Konulara ĠliĢkin 7 No‟lu Protokol (1 Kasım 1988)

BirleĢmiĢ Milletler, Herhangi Bir Biçimde Tutuklanan veya Hapsedilen KiĢilerin Korunmasına ĠliĢkin Prensipler
Bütünü (9 Aralık 1988)

BirleĢmiĢ Milletler Hukuk DıĢı ve Keyfi Ġnfazların Etkin Biçimde Önlenmesi ve SoruĢturulmasına ĠliĢkin
Prensipler (24 Mayıs 1989)

BirleĢmiĢ Milletler, Çocuk Haklarına Dair SözleĢme, (20 Kasım 1989)

BirleĢmiĢ Milletler, KiĢisel ve Siyasal Haklar Uluslararası SözleĢmesine, Ölüm Cezasının Kaldırılmasını
Amaçlayan Ġkinci Seçmeli Protokol (15 Aralık 1989)

BirleĢmiĢ Milletler, Avukatların Rolüne ĠliĢkin Temel Ġlkeler Bildirgesi (7 Eylül 1990)

BirleĢmiĢ Milletler, Savcıların Rolüne Dair Yönerge, (7 Eylül 1990)

Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansı, Yeni Bir Avrupa Ġçin Paris ġartı (21 Kasım 1990)

BirleĢmiĢ Milletler, Mahpuslara KarĢı DavranıĢlara Dair Temel Prensipler (14 Aralık 1990)

BirleĢmiĢ Milletler, Özgürlüğünden Yoksun BırakılmıĢ Küçüklerin Korunması Ġçin Kurallar (14 Aralık 1990)

BirleĢmiĢ Milletler, Çevre ve Kalkınma Rio Deklarasyonu, (1992)

BirleĢmiĢ Milletler, Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Azınlıklara Mensup Olan KiĢilerin Haklarına Dair
Bildiri (20 Aralık 1993)

BirleĢmiĢ Milletler, Kadınlara KarĢı ġiddetin Tasfiye Edilmesine Dair Bildiri, (20 Aralık 1993)

Ġnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair SözleĢmenin OluĢturduğu Denetim
Mekanizmasının Yeniden Yapılanmasına ĠliĢkin 11 Nolu Ek Protokol (11 Mayıs 1994)

BirleĢmiĢ Milletler, Nüfus ve Kalkınma Konferansı Eylem Planı, (5-13 Eylül 1994)

Avrupa Konseyi, Ulusal Azınlıkların Korunması Ġçin Çerçeve SözleĢme, (1 ġubat 1995)

BirleĢmiĢ Milletler, Kopenhag Toplumsal Kalkınma Deklarasyonu, (6-12 Mart 1995)

BirleĢmiĢ Milletler, Pekin Deklarasyonu, (15 Eylül 1995)

BirleĢmiĢ Milletler, Ġnsan YerleĢimleri Konferansı Habitat II, Ġstanbul Deklarasyonu, (3-14 Haziran 1996)

Avrupa Konseyi, Ġnsan Hakları Ve Biyotıp SözleĢmesi (Kasım- 1996)


Çocuk haklarının Kullanılmasına ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi (9 Haziran 1999)
Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, ÇalıĢmaya ĠliĢkin Temel Hak ve Ġlkeler Deklarasyonu,(19 Haziran 1998)

Uluslararası ÇalıĢma Örgütü, Çok Kötü Biçimlerdeki Çocuk ĠĢçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına
ĠliĢkin 182 Sayılı Acil Eylem SözleĢmesi, (17 Haziran 1999)

Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı, Avrupa Güvenlik ġartı, (19 Kasım 1999)

163
KAYNAKÇA
Kitaplar:
TODAĠ,
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, TODAĠE Ġnsan Hakları
AraĢtırma Ve Derleme Merkezi Yayını, Ankara, 1981.
Akıllıoğlu,Tekin,
İnsan Haklarının Korunması Alanında Uluslararası Temel
Belgeler, Bilgi Yayınevi ile SBF Ġnsan Hakları Merkezi Ortak
Yayını, Ankara, 1992.
----------------------,
İnsan Hakları I - Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri
Ankara: A.Ü. S.B.F. Ġ.H.M. Yayınları, 1995.
Aldıkaçtı,Orhan,
Anayasa Hukukunun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, Özdemir
Basımevi,Ġst., 1968.
Atay, Cevdet,
Karşılaştırmalı Türk Anayasaları, (Değişme Gelişme 1982,1961,1924,1921,1876) Ekin Kitabevi Yayınları, 1997.
Aybay, RonaAybay, Aydın,
Bilge, A. Suat,
Hukuka Giriş, Aybay Hukuk AraĢtırmaları Vakfı, 2. Baskı,
Ankara, Ekim 1991
İnsan Hakları El Kitabı, Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi
BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 1995.
Bilge, Necip,
Hukuk Başlangıcı, Turhan Kitabevi, 4. Baskı, Ankara, 1983.
Carti, M. Ecevit,
“1980'den Sonra Türkiye'de İnsan Haklarını Koruma Amaçlı
Resmi Ve Sivil Girişimler”YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans
Tezi, 1996.
Cogito,
Cogito, İnsan Hakları özel sayısı, Yapı Kredi Yayınları , 2001.
Çeçen, Anıl,
İnsan Hakları, Gündoğan Yayınları, Ankara, 2000.
Dağı, Ġhsan D.,
İnsan Hakları, Küresel Siyaset ve Türkiye, Boyut Kitapları,
Ġstanbul, 2001.
Demir, Fevzi-
Anayasa Hukukuna Giriş, Ġzmir, 1989.
164
Doğan, Ġsmail,
Modern Toplumda Vatandaşlık, Demokrasi ve İnsan Hakları,
Pegem Yayınları, 1. Baskı, Ankara, Ağustos 2001.
Doğan, D. Mehmet,
Büyük Türkçe Sözlük, Ülke Yayıncılık, 10. Baskı, Ġstanbul,
1994.
TDV
Doğuda Ve Batıda İnsan Hakları, Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, Ankara, 1996
Duman, Ġlker Hasan, Anayasa Serisi: 6, 1982 Anayasasında İnsan Haklarına
Saygılı Devlet, Ġnkılâp Yayınları, 1997.
Erdoğan, Mustafa,
Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 4. Baskı, Eylül 2001,
Ankara.
----------------------,
Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Liberte yayınları, 3. Baskı,
Ankara, 2001.
EGM
Farklı Bakış Tarzlarıyla İnsan hakları Uygulamaları, Emniyet
Genel müdürlüğü Yayını, Ankara, 2000.
Fendoğlu H.Tahsin,
Devlet, Diplomasi Ve Özgürlük Mücadelesi, Filiz Kitabevi, 2.
Baskı, Ġstanbul, 1999
Gemalmaz M.Semih, İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, Beta Yay,
Ġstanbul, 2000.
-----------------------,
Ulusalüstü Ġnsan Hakları Belgeleri, Beta Yayınları,
Giritli, Ġsmet-
Günümüzde İnsan Hakları, Der Yayınları, Ġstanbul, 2002
Güngör, Hasan Atilla,
Giritli, Ġsmet-
Anayasa Hukuku, Der Yayınları, Ġstanbul, 1998
SarmaĢık, Jale,
Gören, Zafer,
Anayasa Hukukuna Giriş, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2.
Baskı, Ġzmir, 1999
Gözübüyük, ġeref,
Anayasa Hukuku, „S‟ Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1989.
Donnelly, Jack.
Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları, (Çev.
Mustafa Erdoğan), Levent Korkut, Yetkin Yay, Ankara, 1995.
165
K.C.Wheare,
Modern Anayasalar (Çev.Mehmet Turhan), DeğiĢim
Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1985.
Türk, Hikmet Sami,
Türkiye’de ve Dünyada İnsan Hakları, Ġnsan Hakları
Koordinatör Üst Kurulu Yayınları, Ġstanbul, 1999.
Kaboğlu, Ö. Ġbrahim, Dayanışma Hakları, TODAĠE Ġnsan Hakları AraĢtırma Ve
Derleme Merkezi Yayını, Ankara, 1996.
-----------------------,
Özgürlükler Hukuku, Afa Yayınları, Ġstanbul, 1998.
Kapani, Münci,
Kamu Hürriyetleri, Yetkin Yayınları, 7. Baskı, Ankara, 1993.
-----------------------,
İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, Bilgi Yayınevi,
Ankara, 1996.
Karluk, S. Rıdvan,
Avrupa Birliği ve Türkiye, Beta Basım-Yayın, Ġstanbul, 1998.
Korkusuz, M. Refik, Uluslararası Belgelerde Ve Türk Anayasası’nda Temel Hak Ve
Özgürlükler, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayını,
Ġstanbul, 1998.
Kuçuradi, Ġoanna,
İnsan Haklarının Felsefi Temelleri, (Felsefe ve Ġnsan Hakları)
Türkiye Felsefe Kurumu Yayını, Ankara, 1982.
-----------------------,
Uludağ Konuşmaları, Özgürlük, Ahlak, Kültür, Kavramları,
Türkiye Felsefe Kurumu Yayını, Ankara, 1988.
-----------------------,
Etik, Meteksan Yayını, Ankara 1988.
Mill, J. Stuart.
Özgürlük Üstüne. (Çev. Osman Nuri Dostel), MEB Yayınları,
Ankara, 1967.
Mourgeon, Jacques, İnsan Hakları, ĠletiĢim Yayınları (Presses Unıversıtaıres De
France), Cep Üniversitesi, Yeni Yüzyıl Kitaplığı, 1995.
Mumcu, Ahmet,
İnsan Hakları&Kamu Özgürlükleri, SavaĢ Yayınları, 2. Baskı,
Ankara,1994
Özbudun, Ergun,
Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, 4. Baskı, Ankara,
1995.
166
Özdek, E.Yasemin,
İnsan Hakkı Olarak Çevre Hakkı, TODAĠE Yayını, Ankara,
ġubat,1993.
Pazarcı, Hüseyin,
Uluslararası Hukuk Dersleri I.Kitap, Beta Yayınları, 4. Baskı,
Ankara, 1995.
Sancar, Mithat,
Devlet Aklı Kıskacında Hukuk devleti, ĠletiĢim Yayınları, 1.
Baskı, Ġstanbul, 2000
Soysal, Mümtaz,
100 Soruda Anayasanın Anlamı, Gerçek Yayınevi, Ankara,
1986
ġafak, Ali,
Hukuk Başlangıcı, Alkım Kitapçılık Yayıncılık, 3, Baskı,
Ankara, 1994
ġenel, Alâeddin,
Siyasal Düşünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara,
1995.
Tanilli, Server,
Devlet ve Demokrasi Anayasa Hukukuna Giriş, ÇağdaĢ
Yayınları, 8.Baskı, Ġstanbul, 1996
Tanör, Bülent,
Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), Afa
Yayınları, Bilim Dizisi, Eylül 1996.
TaĢkan, Yusuf Ziya, İnsan Hakları-Temel Bilgiler ve Belgeler, GaziosmanpaĢa
Üniversitesi Yayını,Tokat, 2000.
Teziç, Erdoğan,
Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, Ġstanbul, 1986.
Tezok, A. Funda,
Avrupa Birliği, Beta Yayım, Ġstanbul, 2001
Türk, Hikmet Sami,
İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun Çalışmaları-I,
Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Yayınları, Ankara,
Mayıs,1999.
TDV,
Doğuda ve Batıda İnsan Hakları, Derleme, TDV Yayını,
Ankara, 1996
Uygun, Oktay,
Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları, TODAĠE Ġnsan
Hakları AraĢtırma Ve Derleme Merkezi Yayını, Ankara, 1996
167
Ünal, ġeref,
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, TBMM Kültür Sanat ve
Yayın kurulu Yayınları, Ankara, 1995.
Weissbrodt, David.
“Human Rights: An Historical Perspective”, Human Rights
içinde, Derleyen: Peter Davies, London: Routledge, 1988,
ss.1-20
Makaleler:
Akıllıoğlu, Tekin,
Temel Haklar Gelişmesi Üzerine Bazı Düşünceler, AÜSBF
Dergisi, C. 44, Ocak Haziran 1989, No:1-2, s. 161-194.
-----------------------,
“1982 Anayasasında Temel Hakların Kuralları”, İnsan Hakları
Yıllığı, C.5-6, 1983-1984 TODAĠE Yayınları, Ankara,s.51-66.
Akıllıoğlu, Tekin.
“ Uluslararası Ġnsan Hakları Kurallarının Ġç Hukuktaki Yeri ve
Değeri”. A.Ü.S.B.F. İ.H.M. D., Cilt.1, Sayı. 2-3, Mayıs-Eylül
1991, s.39-43.
Daver, Bülent.
“ Ġnsan Hakları ve Türkiye”. Fadıl H. Sur'a Armağan içinde,
Ankara: A.Ü.S.B.F.Y., 1983, s. 525-531
Erdoğan,Mustafa,
“İnsan Hakları Öğretisine Giriş”, HÜ ĠĠBF Dergisi, C.11,
1993.
Hafızoğulları, Zeki,
“Türk Hukuk Düzeninde Ġnsan Haklarını Kayıtlayan
Hükümler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
İnsan Hakları Merkezi Dergisi, Cilt III,Sayı:1,Ocak,1995,s.3-7.
Kapani, Münci,
“Ġnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması: Yeni
GeliĢmeler ve Sorunlar”. TODAİE İHY. Cilt.1, 1979, s.79-101
Kuçuradi, Ġonna.
“Felsefe ve Ġnsan Hakları”, İnsan Haklarının Felsefi
Temelleri içinde, Derleyen: Ġonna Kuçuradi, Ankara: H.Ü.Y.,
1980, ss.49-54
Sencer, Muzaffer,
“1961 Anayasasından 1981 Anayasasına”, İnsan Hakları
Yıllığı, C.5-6, 1983-1984 TODAĠE Yayınları, Ankara
168
Shue, Henry,
“Temel Hakların Evrenselliği”, (Çev. Ülker Ġnce) İnsan
Haklarının Felsefi Temelleri içinde. Derleyen: Ġonna
Kuçuradi. Ankara: H.Ü.Y., 1980.
Doğan Hansın,
"Ġnsan Hakları Ġhlallerinin Notlandırılması",
A.Ü.S.B.F.Ġ.H.M.D., C.2, S.3,1994,
Ülsever, Cüneyt,
“AB Normları”, Hürriyet Gazetesi, 23 Eylül 2002, s.22.
“Ġnsan Hakları”
Maddesi.. (Hazırlayan: Davut Dursun), Sosyal Bilimler
Ansiklopedisi, c.II, Ġstanbul: Risale Yay., 1990, ss.249-50
Ġktisat Dergisi
“Ġnsan Hakları Boyutu Ġle Yeni Bir Anayasa”. Ġktisat Dergisi.
Sayı.322-3, ss.31-59
Üstel, Füsun.
“ Ġnsan Hakları TartıĢmalarında StandartlaĢma-Rölativizm
Ġkilemi”,Toplum ve Bilim, Sayı.46-47, 1989, ss.143-153
Rapor:
ĠHKUK,
Ġnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Sekretaryasınca
hazırlanan
“Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Türkiye-
Avrupa Birliği İlişkileri Özel İhtisas Komisyonu Siyasi İlişkiler
Alt Komisyon Raporu” Kopenhag Siyasi Kriterleri Ve
Sözkonusu Kriterler IĢığında Türkiye‟nin Durumu, Demokrasi
ve Hukukun Üstünlüğü ve Ġnsan Hakları (20 Ekim 1999).
TÜSĠAD RAPORU, Türkiye'de DemokratikleĢme Perspektifleri ve AB Kopenhag
Siyasal Kriterleri GörüĢler ve Öncelikler, TÜSĠAD Yayınları,
Yayın No: TÜSĠAD-T/2001-5/300, 22 Mayıs 2001
Gazeteler:
Resmi Gazete (Muhtelif sayılar)
Hürriyet Gazetesi, 23.09.2002
Radikal 26 Nisan 2002 Cuma
169
Dergi ve Yıllık:
TODAĠE insan Hakları Yıllığı C.5-6, 1983-1984
AÜ SBF Dergisi Cilt No: 44, Ocak Haziran 1989, No:1-2
AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Ġnsan Hakları Merkezi Dergisi Cilt III,Sayı: 1,
Ocak,1995
Ġnternet:
•http://www.adalet.gov.tr/mevzuat
•www.belgenet.com/dava/yucedivan.html
•http://www.hakis.org.tr/insan_haklari
•Hüsnü Öndül , “Kentli Haklarının Kavramsal Temelleri”
http://www.ihd.org.tr/makale/onur/onur.html
•http://www.hakis.org.tr/insan_haklari/felsefi-yazilar/jeremy_bentham.htm
•http://www.liberal-dt.org.tr
•http://www.radikal.com.tr
•http://www.ysk.gov.tr/ysk/index.html
170
171
Download